You are on page 1of 234

• Temel Bilgiler

• Koruma Mekanizmaları
• İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları
İnsan Hakları:
• Temel Bilgiler
• Koruma Mekanizmaları
• İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları

1. BASKI 2006, Ankara

Baskı: Matus Basımevi Reklam ve Yayımcılık Tic. Ltd. Şti.


Matbaacılar Sitesi
558. Sokak No:2
İvedik Organize Sanayi Sitesi
Yenimahalle - Ankara
Tel: 0312 395 9596
Fax: 0312 395 9599

V.D. : Yenimahalle
V. No : 613 046 2266
T.Sicil No : 64/1828
İÇİNDEKİLER

İçindekiler
ÖNSÖZ .......................................................................................................................................7

GİRİŞ .........................................................................................................................................11

I. BÖLÜM ................................................................................................................................ 15
İNSAN HAKLARI KAVRAMI VE ÖNEMİ ........................................................................... 15
A. İNSAN HAKLARI KAVRAMI ...................................................................................... 17
1. İnsan Haklarının Tanımı ................................................................................. 17
2. İnsan Haklarının Nitelikleri........................................................................... 19
B. İNSAN HAKLARININ TARİHSEL GELİŞİMİ ........................................................... 26
C. İNSAN HAKLARININ KORUNMASININ ÖNEMİ ................................................... 30

II. BÖLÜM .............................................................................................................................. 33


İNSAN HAKLARI VE ÖZGÜRLÜKLERİ ............................................................................. 33
A. İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN TEMEL İLKELERİ ............................................. 35
1. İnsan Haklarının Sınırlandırılması ............................................................. 35
a) Özgürlük Karinesi ........................................................................................... 37
b) Kanunla Sınırlama .......................................................................................... 37
c) Nedene Bağlılık veya Meşrû Amaçların İzlenmesi .............................. 38
d) “Demokratik Toplumda Gerekli Olma” Ölçütü ve “Ölçülülük” İlkesi.. 38
e) Hakların Özüne Dokunma Yasağı ............................................................. 40
2. Olağanüstü Rejimlerde İnsan Hakları ..................................................... 41
3. İnsan Haklarının Kötüye Kullanılması Yasağı ...................................... 42
4. Temel Hakların Sınırlanmasında “Amaç Saptırma” Yasağı ........... 44
5. İnsan Hakları ve Yabancılar ......................................................................... 45
6. İnsan Haklarının Yatay Etkisi....................................................................... 46
7. İnsan Hakları ve Ödev ve Sorumluluklar ............................................... 47
B. HAK KONULARI ............................................................................................................... 49
1. Sivil Haklar ve Özgürlükler........................................................................... 49
a) Yaşama Hakkı................................................................................................... 49
b) İşkence ve Kötü Muamele Yasağı............................................................. 51
c) Kölelik, Angarya ve Zorla Çalıştırma Yasağı .......................................... 52
d) Kişi Özgürlüğü ve Güvenliği Hakkı ........................................................... 54
e) Hükümlü ve Tutukluların Hakları ............................................................... 56
f) Özel Hayatın ve Aile Hayatının Korunması.............................................. 57
g) Konut Dokunulmazlığı Hakkı....................................................................... 58

3
h) Haberleşme Özgürlüğü ................................................................................ 59
İçindekiler

i) Düşünce, Vicdan ve Din/İnanç Özgürlüğü.............................................. 59


j) İfade Özgürlüğü................................................................................................ 64
k) Bilim ve Sanat Özgürlüğü ............................................................................ 68
l) Basın Özgürlüğü ............................................................................................... 69
m) Yerleşme ve Seyahat Özgürlüğü ............................................................. 70
n) Örgütlenme Özgürlüğü ................................................................................ 71
o) Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkı ................................. 74
p) Mülkiyet Hakkı ................................................................................................. 75
r) Çalışma ve Sözleşme Özgürlüğü ............................................................... 77
s) Adil Yargılanma Hakkı ve İlgili Güvenceler ............................................ 79
t) Etkili Başvuru Hakkı/Hak Arama Özgürlüğü........................................... 82
u) Ayrımcılık Yasağı............................................................................................. 84
2) Siyasî Haklar ....................................................................................................... 86
a) Vatandaşlık Hakkı ........................................................................................... 86
b) Bilgi Edinme Hakkı ......................................................................................... 87
c) Dilekçe Hakkı ................................................................................................... 88
d) Seçme ve Seçilme Hakları .......................................................................... 89
e) Siyasî Faaliyette Bulunma Hakkı ............................................................... 90
3. Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Haklar ...................................................... 93
a) Eğitim ve Öğrenim Hakkı ............................................................................. 93
b) Çalışma Hakkı ve Ödevi................................................................................ 95
c) Toplu İş Sözleşmesi Hakkı ........................................................................... 96
d) Grev ve Lokavt Hakkı .................................................................................... 96
e) Sosyal Güvenlik Hakkı................................................................................... 98
f) Sağlık ve Hasta Hakkı ..................................................................................... 99
g) Çevre Hakkı ....................................................................................................100
h) Kadın Hakları .................................................................................................. 101
i) Çocuk Hakları ..................................................................................................103
j) Engelli Hakları .................................................................................................106
k) Akıl Hastalarının Hakları .............................................................................107
l) Azınlık Hakları ve Kültürel Haklar .............................................................107

4
III. BÖLÜM ............................................................................................................................111

İçindekiler
İNSAN HAKLARININ KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİ ...........................................111
A. HAKLARIN KORUNMASI VE HAK ARAMA YOLLARI .............................................113
1. Ulusal Koruma ...................................................................................................113
a) Yargısal Koruma .............................................................................................113
b) Yargı Dışı Yollar ..............................................................................................115
2. Uluslararası Koruma ......................................................................................118
a) Birleşmiş Milletler İnsan Haklarını Koruma Mekanizmaları .............118
b) Avrupa Konseyi İnsan Hakları Koruma Sistemi .................................. 121
B. İNSAN HAKLARININ KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİNDE İL VE İLÇE
İNSAN HAKLARI KURULLARININ İŞLEVLERİ .............................................................124
1. Kurullara Genel Bir Bakış............................................................................124
a) Tarihsel Gelişim .............................................................................................124
b) Kurulların Misyonu ve Vizyonu ................................................................125
c) Kurulların Üye Yapısı ...................................................................................127
d) Kurumsal Kimlik ............................................................................................ 131
2. Kurulların Görevleri.......................................................................................133
a) Genel Görevleri .............................................................................................133
b) Kurulların Tanıtılması ..................................................................................139
c) Sivil Toplum Kuruluşlarıyla İşbirliği ........................................................149
d) Eğitim ve Bilinçlendirme ............................................................................153
e) Araştırma ve İzleme.....................................................................................160
f) İhlâl İddialarını İnceleme ve Karara Bağlama......................................173
3. Kurulların Çalışma Usulleri ........................................................................ 191
4. Sonuç yerine: Özeleştiri ve Denetim .....................................................198

KAYNAKLAR VE EKLER ................................................................................................ 203


KAYNAKLAR........................................................................................................................ 205
EKLER.................................................................................................................................... 210
EK A: İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının Çalışmalarından Örnekler ......... 210
EK B: Kurullar İçin Performans Kriterleri ............................................................ 223
EK C: Tanıtıcı Kurul Üyesi Kimlik Kartı Örneği................................................... 225
EK D: İnsan Hakları İle İlgili Bazı Önemli Gün ve Haftalar ............................. 225
EK E: İnsan Haklarıyla İlgili Başlıca Kuruluşlar ve İletişim Adresleri.......... 226
EK F: İnsan Haklarına İlişkin Uluslararası Belgeler ...........................................231

5
6
ÖNSÖZ

Önsöz
İnsan hakları, artık devletlerin, kültürlerin, coğrafyaların çizdiği sınırların
ötesinde kabul gören vazgeçilmez bir değerler sistemi olarak çağdaş dünya
düzeninin temelini oluşturmaktadır. Aslında pek çok büyük teknolojik atılımlar,
sosyo-kültürel dönüşümler yanında kitle imha silahları, küresel ısınma gibi
kâbusları da beraberinde getiren modern çağın insanlığa sunduğu belki de en
paha biçilmez kazanç, insan haklarının evrensel bir değere dönüşmesi olmuştur.
Günümüzde insan haklarının, modernleşmenin içinde taşıdığı tehlikelere karşı
ahlâki ve hukuki bir sigorta görevi yaparak toplumsal düzenleri korumakta
olduğu söylenebilir.

Tarihteki gelişim süreci içerisinde insan haklarının anlamı, neleri kapsadığı


veya dışladığı sürekli olarak felsefi ve politik mücadelenin konusu olmuş, hatta
savaşların, ekonomik bunalımların yaşandığı bazı dönemlerde insan haklarının
“göz ardı edildiği” görülmüştür. Ancak insan hakları bu mücadeleden hem
kavramsal bazda, hem de kurumsal düzeylerde güçlenerek çıkmış, insanlık dikta
rejimlerinin, savaşların sebep olduğu yaraları hep insan haklarını yücelterek
aşmak yoluna gitmiştir. Bütün büyük bunalımların sonucunda, dünyanın uzlaştığı
nokta hep “insan haklarını geliştirmek ve güvence altına almak” olmuştur.
Dolayısıyla insan hakları, “ahlâki bir ideal” olmanın ötesinde, aynı zamanda
ulusal ve uluslararası düzenlerin istikrarı, barış ve güvenliğin sağlanması
açısından da zorunlu olarak benimsenmesi ve korunması gereken bir değerler
sistemidir.

Bu değerler sistemi ile ilgili bilimsel, felsefi veya siyasal çalışmalar, genellikle
iki ana cephede ilerlemiştir:
• İnsan haklarının alanına nelerin girdiği veya girmediğini ortaya koymak,
• İnsan haklarının hangi mekanizmalarla korunup geliştirilebileceğini
araştırmak.

Şimdiye kadar, bu çalışmalardaki önceliği, dinamik bir içeriği olan insan


hakları alanının sınırlarının nasıl çizileceği hususu almıştır. Tarihin geriye
doğru akıtılmaya çalışıldığı geçici dönemler dışında insan haklarının alanı hep
genişlemiş, sivil ve siyasal haklardan oluşan Birinci Kuşak Hakları, 20. yüzyılın
ortalarına doğru gelişen ekonomik, sosyal ve kültürel hakları ifade eden İkinci
Kuşak Haklar izlemiş, küreselleşme ve bilgi çağı ise, çevre hakkı gibi birey-
devlet ilişkilerini aşan nitelikteki Üçüncü Kuşak Hakları beraberinde getirmiştir.
Tüm bu süreçler, yeni hak konularının ortaya çıkması yanında mevcut hakların
da yeniden tanımlandığı, yorumlandığı aşamalar olmuştur.

Diğer yandan, günümüzde “insan haklarının içeriği” kadar, özellikle temel


hakların “hangi yöntem ve mekanizmalar ile korunabileceği” konusu da aynı

7
derecede önem taşımaktadır. Çünkü yaşanan tecrübeler, insan hakları teorisinde
Önsöz

sağlanan gelişmelerin uygulamaya hızlı ve doğru biçimde yansıtılamadığını,


çoğu durumda geleneksel güvence mekanizmalarının yetersiz kalabildiğini
göstermiştir. Dolayısıyla insan hakları alanında ulaşılan evrensel standartların
muhtemel tehlikelere karşı nasıl korunabileceği ve uygulamaya daha iyi nasıl
yansıtılabileceği konusunda yeni mekanizmalar kurmaya ve mevcutları da
güçlendirmeye dönük arayışlar, günümüzde giderek yoğunluğunu arttırmaya
başlamıştır. Nitekim Avrupa Birliği’ne girebilmenin temel koşullarını ifade
eden Kopenhag siyasi kriterleri arasında “insan haklarını güvence altına alacak
istikrarlı kurumların varlığı”nın “olmazsa olmaz”lar arasında belirtilmesi de, bu
duruma bir örnek teşkil etmektedir.

Büyük bir hız ve kararlılıkla gelişmiş ülkeler arasına girme aşamasında bulunan
ülkemiz, insanlığın ortak değeri olan insan hakları alanında “sessiz bir devrim”i
gerçekleştirmektedir. Tüm insanlığın ortak birikimiyle oluşan evrensel değerleri,
bireylerin yaşamına tam manası ile yansıtabilmenin amaçlandığı bu “sessiz
devrim”i başarıya ulaştırmak için, insan hakları alanında belli bir “zihinsel
dönüşüm” ile birlikte yasal ve kurumsal anlamda bir “yeniden yapılanma”
gerekmektedir. Dolayısıyla ülkemizde insan hakları alanında gerçekleştirilen
çalışmalar da bu iki eksen üzerinde gelişmektedir.

Günümüzün insan hakları değerlerinin lafzına değilse de ruhuna her zaman sahip
olan bu topraklarda, pek çok farklı din, mezhep ve etnik kökenden topluluğun
yüzyıllarca barış içinde yaşayabilmesini sağlayan bir hoşgörü iklimi vardır.
Bu iklim, insan hakları ile ulaşılması arzu edilen hedefler için ideal bir bilgi
ve düşünce zemininin varlığı anlamına gelir. Bu açıdan bakıldığında, insan
haklarının “ithal bir kavram” değil, medeniyetimizin “yitik bir malı” olduğunu
belirtmek gerekmektedir. İnsan hakları konusundaki “zihinsel dönüşüm” de, esas
olarak insanımızın fikir ve gönül dünyasında zaten mevcut bulunan değerleri,
evrensel dil ve içerikle bütünleştirmeyi sağlayacaktır. Bunun için öncelikle
gerekli olan ise, insan hakları ile ilgili kavramsal ve teorik çerçeveyi doğru
biçimde bilgi dağarcıklarına yerleştirebilmektir. Bu doğrultuda gerek kamu
gerekse sivil toplum kuruluşları ve akademik çevrelerde yürütülen çalışmalar
giderek yoğunluk kazanmaktadır.

İnsan hakları alanındaki bu “sessiz devrim”in yasal ve idari yapılanma


cephesinde ise, son dönemde reform niteliğinde bir çok düzenlemeler yapılmış
ve yeni mekanizmalar hayata geçirilmiştir. Gerçekleştirilen kapsamlı anayasa
değişiklikleri, çıkarılan yeni Türk Ceza Kanunu ve Ceza Muhakemesi Kanunu
gibi yasal düzenlemeler ve AB sürecinde hayata geçirilen uyum paketleri ile
hukuk sistemi reforme edilirken insan hakları alanındaki idari kapasite de
geliştirilmiştir. Bu bağlamda 2001 yılında kurulan Başbakanlık İnsan Hakları
Başkanlığı ile 2000 yılında oluşturulan İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları,
ülkemizde insan hakları kurumsallaşmasının altyapısını oluşturmuşlardır.

8
İnsan haklarının korunmasında yeni bir mekanizma olan ve pek çok sorunu

Önsöz
mahallinde çözme potansiyeline sahip bulunan İl ve İlçe İnsan Hakları
Kurulları’na yönelik olarak İnsan Hakları Başkanlığı ile British Council
tarafından ortaklaşa yürütülen “İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının Etkinlik
ve Verimliliğinin Arttırılması Projesi” kapsamında hazırlanan bu kitap da,
ülkemizde insan haklarını geliştirmeye dönük çabalar çerçevesindeki yeni
ve özgün bir ürün olarak başta İnsan Hakları Kurullarında görev yapanlar ve
kamu görevlileri olmak üzere halkımızın istifadesine sunulmaktadır. Bu kitabın
hazırlanmasında başlıca hedef, insan hakları kavramı ve koruma şekli konusunda
ortak bir anlayışın gelişmesine katkı sağlamaktır.

Kitabın insan hakları kavramı ve önemi, insan haklarının tarihsel gelişimi, insan
hakları hukukunun temel ilkeleri, hak konuları ve insan haklarının korunması ve
geliştirilmesine ilişkin genel bilgileri içeren bölümleri, insan hakları alanında
yaptığı değerli çalışmalarla tanınan Prof. Dr. Mustafa ERDOĞAN tarafından
hazırlanmıştır. İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının kuruluş yapısı ve işlevleri
ile ilgili bölüm ise, Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’nda görev yapan
uzmanlarca hazırlanmıştır.

Hak konularındaki detaylı açıklamaları ile insan hakları alanında yaşanan


teorik bilgi eksikliğinin giderilmesine yapacağı katkı yanında, İl ve İlçe İnsan
Hakları Kurulları ile ilgili zengin içeriği ile de Kurullarımızın çalışmalarına
yol göstereceğine inandığımız kitaptan azami derecede yararlanılabilmesi
umuduyla, kitabın hazırlanmasında emeği geçenlere- özellikle Prof. Dr. Mustafa
ERDOĞAN, Doç. Dr. Zühtü ARSLAN, İnsan Hakları Başkanlığı personeli
Ahmet UZAK, Mehmet ALTUNTAŞ, Ali Yavuz BİRİNCİOĞLU, Proje
danışmanları Prof. Dr. Susan NASH, Dr. Hamit ERSOY, Christine CURRY
ve British Council görevlileri Esra ÇANAKÇI ve Çağrı ÖNER’e- teşekkür
ediyorum.

Mustafa TAŞKESEN
İnsan Hakları Başkanı

9
10
GİRİŞ

Giriş
Ç ağdaş hukuk ve siyaset gündeminin en başta gelen konularından birinin
“insan hakları” olduğu şüphesizdir. Teorik olduğu kadar pratik bir sorun
olarak da insan hakları, gerek ulusal gerekse uluslararası düzeyde son yılların
ciddi tartışma alanlarından birini oluşturmuş durumdadır. Sadece akademik
literatürde ve insan hakları aktivistlerinin bildiri ve açıklamalarında değil, aynı
zamanda ister bürokratik isterse politik kaynaklı olsun resmî söylemde de, bu
konu gitgide daha fazla tartışmanın odağında yer almaktadır. Akademik ve
felsefî bir ilgi konusu olarak insan haklarının tarihi, aşağı yukarı modernliğin
kendisi kadar eski (veya o kadar yeni) bir konudur. Bu anlamda insan hakları
teması, devletin meşruluğu sorunu çerçevesinde gündeme gelen doktrinlerle ve
özellikle de doğal haklar teorisiyle yakından ilgilidir.

Siyasetin ele alınışında hakların- özel olarak da insan haklarının- öneminin


artan ölçüde kabulü, modern dönemin karakteristik özelliklerindendir. Haklar
söyleminin ortaya çıkması, insanoğlunun siyasî düzenin niteliğine ilişkin
kavrayışında temel bir değişikliğin meydana geldiğine işaret etmektedir. Modern
çağda, siyasî toplumun organik bir bütün olarak görülmesine ilişkin Aristocu
düşüncenin yerini, özgür, eşit ve hak sahibi bireylerin amaçlarını gerçekleştirmek
üzere bir araya geldikleri bir toplum anlayışı almıştır. Bu anlayışta devlet, sadece
nispeten sınırlı amaçları gerçekleştirmek için değil, fakat aynı zamanda kişilerin
temel haklarını korumak için de vardır. Haklar söyleminin ortaya çıkmasıyla,
devletle vatandaş arasındaki temel ilişki tersine dönmüş ve vatandaşların temel
veya “doğal” hakları birincil olarak kavranmaya başlamıştır (Loughlin 2000:
202).

İnsan hakları sorununun özellikle 2. Dünya Savaşı sonrasının uluslararası


konjonktüründe özel bir önem kazanmış olduğu dikkati çekmektedir. Bütün
savaşlar gibi 2. Dünya Savaşı da, her ne kadar esas olarak devletlerin egemenlik
yarışından doğmuş ve sonuçları da büyük devletlerin aralarında vardıkları bir
çıkarlar uzlaşması şeklinde ortaya çıkmış olsa da, savaşın galipleri, “zafer”i
aynı zamanda totaliterizme karşı elde edilmiş bir başarı olarak gördüler ve
dünyanın da öyle görmesini sağladılar. Böyle bir ortamda Birleşmiş Milletler’in
(BM), iddia olarak da olsa, bir dünya barışı projesi şeklinde doğmuş olmasına
şaşırmamak gerekir. BM Teşkilâtı, daha kuruluş aşamasında, uluslararası barışın
insan haklarıyla doğrudan doğruya ilgili olduğu düşüncesine bağlılığını ilân
etmiş ve bu anlayışa uygun olarak 1948 yılında meşhur İnsan Hakları Evrensel
Bildirisi’ni ilan etmiştir. Böylece, tarihte ilk defa insan hakları evrensel bir
otorite kazanmış ve geçerliliğini genel uzlaşmadan almıştır (Loughlin 2000:
206). Bu konuda daha sonraki gelişmeler, insan haklarına saygı meselesini
uluslararası ilişkilerin ve uluslararası hukukun temel sorunlarından birisi haline
getirmiştir.

11
Türkiye de, baştan beri BM teşkilâtının içinde yer alan bir devlet olarak,
Giriş

gerek insan hakları konusundaki bu duyarlılığı, gerekse Bildiri’de ve izleyen


sözleşmelerde ifadesini bulan temel düşünceyi paylaştığını çeşitli vesilelerle
açığa vurmuştur. Bununla tutarlı olarak, Türkiye, daha sonra Avrupa düzeyinde
ortaya çıkan insan hakları ve demokrasi odaklı oluşumların da içinde yer alma
iradesi göstermiş ve bu çerçevede 1949 yılında Avrupa Konseyi’nin (AK)
kurucuları arasında yer almıştır. Tabiatıyla, Türkiye bu arada Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi’ni (AİHS) de kabul edip onaylamıştır. Gerek bu Sözleşme
gerekse BM ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilâtı (AGİT) çerçevesinde
taraf olduğu diğer sözleşme ve deklarasyonlar, Türkiye’yi insan haklarına riayet
konusunda birçok yükümlülükle karşı karşıya bırakmıştır. Şüphesiz bunların
en önemli olanı, Avrupa insan hakları koruma sistemine dahil olmanın sonucu
olarak, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin (AİHM) ihlâl kararlarının gereğini
yapma ve onun insan hakları konusundaki genel içtihadına kendisini uydurma
yükümlülüğüdür.

Öte yandan, son yıllarda hız ve yoğunluk kazanan Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne
(AB) tam üyelik çabaları da bu yönelimi kuvvetlendirmiştir. Başta “Kopenhag
Kriterleri” olmak üzere AB’ye uyumun gerekleri, insan hakları taahhütlerine
de bağlı kalma konusunda Türkiye’yi ciddî bir yükümlülük altına sokmuştur.
Özellikle 1999 sonrasında sürat kazanan müktesebat uyumunu sağlama
çalışmaları çerçevesinde çıkarılan uyum paketleri, 2001 Anayasa revizyonu ve
onu izleyen birkaç küçük değişiklik esas olarak insan haklarının korunması ve
geliştirilmesiyle ilişkilidir.

Türkiye, bu arada insan haklarını koruma ve geliştirme konusunda, öteden beri


var olan yargısal ve idarî mekanizmalara ek olarak yeni adımlar atmıştır. Bu
yeni adımların başında, Türkiye’nin 1987 yılında kendi yetki alanındaki kişilere
AİHS denetim organlarına başvuru hakkını tanıması ve buna bağlı olarak,
1990’da Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin yargı yetkisini kabul etmesi
gelmektedir. Yukarıda işaret edilen Avrupa Birliği’ne tam üyelik için “Kopenhag
Kriterleri”ne uyma zorunluluğu da, Türkiye’nin insan hakları davasını resmî
düzeyde daha ciddî olarak ele almasını gerektirmiştir. Türkiye bu çerçevede
insan haklarına ilişkin evrensel standartlara yaklaşabilmek amacıyla 2001 yılında
Anayasa’da ciddî bir revizyon yapmış, 2004 yılında ise temel insan haklarıyla
ilgili uluslararası antlaşmaların ulusal kanunlara üstünlüğünü öngören hükmü,
Anayasa’nın 90. maddesine eklemiştir.

Türkiye’nin insan haklarını koruma ve geliştirme davasını ciddiye aldığının


başka bir önemli işareti de, bu amaçla yeni kurumsal yapıların oluşturulması
yoluna gitmesi olmuştur. Nitekim, Başbakanlığa bağlı bir İnsan Hakları
Başkanlığı ile il ve ilçelerde İnsan Hakları Kurulları’nın oluşturulması bu
doğrultuda atılmış önemli adımlardır. Bu kitabın son bölümünde ayrıntılı olarak
açıklanacağı üzere, gerek İnsan Hakları Başkanlığı’na gerekse İnsan Hakları

12
Kurulları’na, insan hakları ihlâllerinin tespiti ve giderilmesi konusunda önemli

Giriş
görevler yüklenmiştir.

Bütün bunlar, bir yandan, insan hakları konusunda zaten öteden beri
yapılagelmekte olan akademik çalışmaların daha da artmasına ve derinlik
kazanmasına yol açarken, öbür yandan da insan haklarının korunması ve
geliştirilmesiyle ilgili uygulamayı yönlendirecek ve sürekli izleyecek resmî
görevlilerin ve ayrıca yargı personelinin bu konularda daha donanımlı hale
getirilmesi ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Bu donanım ihtiyacının belki de en
önemli yanını, insan hakları konusundaki gelişmeleri izlemek ve yönlendirmekle
görevli olanlara yön gösterecek temel standartların belirlenmesi oluşturmaktadır.

İşte bu kitap, öncelikle böyle bir ihtiyaca cevap olmak üzere hazırlanmıştır.
Kitabın ilk amacı, insan hakları ihlâllerini izlemek, bu konularda inceleme ve
araştırma yapmak, ihlâlleri gidermeye çalışmak ve gerektiğinde iyileştirici
önerilerde bulunmakla görevli olan kamu personeli ile İl ve İlçe İnsan Hakları
Kurullarının üyelerinin insan hakları ve temel özgürlükler konusunda teorik ve
içtihadî bilgilerle donatılmasıdır. Bu nedenle, kitabın esas olarak uygulayıcılar
için pratik bir başvuru kitabı olacağı düşünülerek, konuların anlatımında
ayrıntılı doktrin tartışmalarına girmekten özellikle kaçınılmıştır. Bu çerçevede,
özellikle ve öncelikle Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve uygulaması ile
Türk anayasal mevzuatı tanıtılmaya çalışılmıştır. Bununla beraber, kitap, aynı
zamanda diğer insan hakları aktivistleri ile konuya ilgi duyan genel okuyucunun
da insan haklarına ilişkin temel bilgiler edinmelerine elverişli olduğu kadar,
üniversitelerimizin çeşitli bölümlerinde okutulan “anayasa hukuku” ve “temel
hak ve özgürlükler” gibi derslerde de yararlanılabilecek bir kaynak özelliği
taşımaktadır.

13
14
I. Bölüm
İnsan Hakları Kavramı
ve Önemi

15
İnsan Hakları Kavramı ve Önemi

16
A. İNSAN HAKLARI KAVRAMI

İnsan Hakları Kavramı ve Önemi


1. İnsan Haklarının Tanımı

T erimin çağrıştırdığının aksine, “insan hakları”, itiraf etmek gerekir ki,


tanımlanması son derece zor bir kavramdır. Ancak şurası kesindir ki,
insan hakları modern ve politik bir kavramdır. Daha açık bir anlatımla, “insan
hakları” düşüncesi modern çağda kişilerin siyasî baskıdan korunma arayışı
içinde ortaya çıkmıştır. İnsan hakları teriminin bir talihsizliği, demokrasi ile
birlikte günümüzün en popüler kavramlarından biri olması nedeniyle, genellikle
gelişigüzel kullanılan bir kavram olmasıdır. Akademik yayınların bile bu konuda
her zaman yeterli özeni gösterdiğini söylemek zordur.

Nitekim, çoğu kişi insan hakları kavramına kendi zihnindeki “olması


gerekenler”i yüklemekte, “iyi” olan her şeyi insan hakkı olarak adlandırmaktadır.
Bu bağlamda, örneğin adalet, demokrasi, hukukun üstünlüğü gibi başka
toplumsal-siyasal ideallere başvurarak haklı gösterilebilecek iddia ve talepler,
hiçbir kavramsal titizlik kaygısı güdülmeksizin, zaman zaman bu kavram
altında dile getirilmektedir. Kimi zaman da, insan haklarının ahlakî gücüne atıfta
bulunmadan –meselâ belli bir hukukî ilişkiye, bir yasaya veya idarî düzenlemeye
dayanarak- pekalâ temellendirilebilecek olan taleplerin “insan hakkı” olarak ileri
sürüldüklerine rastlanmaktadır. Bütün bu gibi durumlarda, insan hakları “simidi”,
rasyonel muhakeme ve gerekçelendirme yeteneğimizi zayıflatan bir kolaycılığı
beslemektedir. Hoşumuza giden, olmasını temenni ettiğimiz veya çıkarımıza
olan her şeyi “insan hakkı” adı altında ileri sürmenin başka bir sakıncası da,
insan haklarının üstün ve bağlayıcı ahlâkî gücünün zayıflamasına ve insan hakkı
söyleminin sıradanlaşmasına yol açmasıdır.

Bu yüzden, insan hakkı kavramını doğru tanımlamanın hayatî önemi vardır.


İnsan hakkının ne olduğunu anlamak, önemli ölçüde “hak” teriminin anlamının
aydınlatılmasına bağlıdır. Çünkü, insan hakları genel olarak hakların özel bir
türüdür. Hak, hem ahlâkî hem de hukukî bir kavramdır. Her iki alanda da hak,
bir kişi, bir kurum veya bir şey üzerindeki gerekçelendirilmiş bir iddia veya
talebi ifade eder. Hak sahibi, başka insanlar veya sosyal kurumlar tarafından
kendisine belli bir şekilde davranılmaya hakkı olduğunu ileri sürer (Orend 2002:
17).

Bir hak iddiası, bu iddiada bulunan kişinin hakkın konusundan yararlanma


yetkisinin genel veya özel olarak tanınması, ona saygı gösterilmesi talebini ifade
eder. Hukukî haklar söz konusu olduğunda, bu tanınma ve saygı gösterilme
talebi, siyasî otorite tarafından zorla yerine getirme (cebrî icra) ile takviye
edilir. Böylece, hukukî haklar söz konusu olduğunda, hak sahibi, hakkını
tanımayan veya ihlâl edenlere karşı yasal yollara başvurarak hakkın konusundan
yararlanmasını fiilen sağlatabilir. Buna karşılık, sırf bir ahlâkî hak sözkonusu

17
olduğunda ise, hakkı ihlâl edilen kişinin buna karşı koyabilmesi, ahlâki
İnsan Hakları Kavramı ve Önemi

gerekçelendirmenin gücü ile sınırlıdır.

Devlete yönelik (siyasî) bir talep olarak bir insan hakkı iddiası, özünde ahlâkî
bir değerin korunmasıyla ilgilidir. Başka bir ifadeyle, insan hakkı iddiası, siyasî
bir iddia olarak ortaya çıkmakla beraber, içeriği ahlâkîdir. Şüphesiz, anayasal
veya uluslararası hukuk belgeleri tarafından tanınmaları, insan haklarına
hukuken uygulanabilme olanağı sağlamak bakımından vazgeçilmez önemdedir.
Ama bu, gerçekten bu nitelikte olmak kaydıyla, bir insan hakkının varlığının
onun hukuken tanınmış olmasına bağlı olduğu anlamına gelmez. İnsan hakları
sözleşmeleri ve anayasalar, bu anlamdaki hakları insanlara vermez veya
onları bu belgeler yaratmazlar; onların yaptığı, insanların zaten sahip
oldukları “insan hakları”nı tanımak ve dile getirmektir (Jones 1994: 82).
Bundan dolayı, hukuk metinleri insan haklarına uygunluk veya aykırılıklarıyla
değerlendirilir ve insan hakları kavramı hukukun değişiminde yol gösterici rol
oynar. Hukukî haklar arasında kendilerine yer verilmemiş olsa bile, insan hakları
siyasal iktidara karşı her zaman ileri sürülebilir. Esasen, insan haklarının işlevi
de, aykırı yasal düzenlemelere rağmen ileri sürülebilmeleri ve yasaların o yönde
değiştirilmesini devletten isteyebilmenin gerekçesi olmalarıdır.

İnsan hakları genel olarak hakların özel bir türüdür. Bundan dolayı, “insan
hakları” “insanların hakları”yla aynı şey değildir. Çünkü, insanların pek
çok türden hakkı olabilir; ahlakî iddialar olarak insan hakları bunlardan
sadece biridir. İnsan haklarına “özel”liğini veren de onların hiyerarşik
olarak en üstün ahlâkî haklar niteliğinde olmalarıdır. Başka bir ifadeyle,
tek tek insanların, “insan” olmaları itibariyle başkaları gibi sahip oldukları
evrensel haklar yanında, kendi özel konum, ilişki ve kazanımlarına göre
değişen başka pek çok hakkı da olabilir. Bu haklar duruma göre kanundan,
sözleşmeden veya özel bir ilişkiden doğabilirler. Bunlar, insan haklarından
farklı olarak, dayanaklarını oluşturan hukukî kurallara göre, içinde
bulunulan somut durum ve ilişkiden bağımsız olarak, herkesin herkese karşı
ileri sürebileceği haklar niteliğinde değildirler.

Şu halde, her kişinin insan olmak sıfatıyla sahip olduğu genel bir ahlâkî hak
olarak “insan hakkı”, insan kişisinin hak ettiği bir asgarî muamele meselesi
olması nedeniyle, her insana borçlu olunan ve haklı gerekçeleri bulunan üstün,
öncelikli bir iddia olarak tanımlanabilir (Orend 2002: 34). Amerikalı hukuk
felsefecisi Ronald Dworkin hakların bu anlamda üstün ve öncelikli olmasını
“koz” metaforuyla ifade etmiştir. Ona göre, nasıl ki, bazı kâğıt oyunlarında
“koz” bütün diğer kâğıtları yenerse, aynı şekilde bir hak iddiası da ona rakip
olan –örneğin, iktisadî büyüme ve çoğunluğun mutluluğu gibi- diğer toplumsal
değerleri “yener” (Dworkin 1977). İnsan hakları bakımından bu öncelik en
üstün noktaya çıkmaktadır. Haklar, özel olarak da insan hakları, bireylerin kendi
plan ve projelerini gerçekleştirmekte özgür olacakları bir ahlâkî mekânı garanti
etmeleri (Lomasky 1987) bakımından özellikle önemlidirler.

18
İnsan haklarının niteliğiyle ilgili teorik açıklamaların bu hakların temel anlam

İnsan Hakları Kavramı ve Önemi


ve işlevini unutturmaması gerekir. Onun için, tekrar belirtmek gerekir ki,
insan haklarının temel anlam ve işlevi, siyasî baskıdan korunma ihtiyacında
ve arayışında kendisini gösterir. İnsan hakları doktrininin amacı, insanlara
ek kazanımlar sağlamak ve onları pozitif olarak donatmaktan çok, devlet
baskısından koruyacak şekilde onların özgürlük alanlarını garanti etmektir.
İnsan hakları, insanların hayat standartlarını yükseltmez, fakat bu ideale
hizmet edebilecek bir sosyo-politik örgütlenmenin zeminini inşa eder.

2. İnsan Haklarının Nitelikleri


İnsan haklarının başka hak kategorilerinden daha iyi ayrıştırılabilmesi için,
kavramın bellibaşlı niteliklerini gözden geçirmek gerekmektedir. Ancak,
“insan hakkı” kavramı muhtelif düşünürler tarafından farklı şekillerde
temellendirildiğinden, insan haklarının niteliklerine ilişkin her anlatım
ister istemez tartışmaya açık olacaktır. Burada, hem tarihsel olarak hem
de günümüzdeki algılanış şekli bakımından insan haklarının en yaygın
temellendirilme biçimi olan “doğal haklar” yaklaşımı esas alınacaktır. Bu
anlayış, insan haklarını, herkesin insan olmak itibariyle doğuştan sahip olduğu
dokunulmaz, devredilmez ve vazgeçilmez haklar olarak görür.

Bununla beraber, insan haklarının başlıca özelliklerini gözden geçirmeye


başlamadan önce belirtmeliyiz ki, aşağıda işaret edilen bütün özelliklerin
günümüzün “insan hakları” söyleminde dile getirilen hakların tümü için
geçerli olmadığı açıktır. Sadece günlük konuşma dilinde değil, ilgili akademik
literatürde bile uluslararası sözleşmelerde ve ulusal mevzuatlarda yer verilen
“temel haklar” veya “anayasal haklar” kavramı ile “insan hakları” kavramı
çeşitli nedenlerle genellikle eş anlamda kullanılmakta olduğundan, bu noktayı
belirtmeye ihtiyaç vardır. Bu ihtiyat kaydıyla birlikte, şimdi insan haklarının
özelliklerini ele alabiliriz.

İnsan hakları;
▪ Evrenseldir,
▪ Doğuştandır,
▪ Toplum öncesidir,
▪ Mutlaktır,
▪ Vazgeçilmezdir,
▪ Birey haklarıdır,
▪ Çoğunlukla özgürlük haklarıdır,
▪ Temel haklardır,
▪ Esas olarak devlete karşı ileri sürülen iddialardır.

19
a) İnsan hakları evrenseldir.
İnsan Hakları Kavramı ve Önemi

İnsan haklarının evrensel olması başlıca üç anlama gelir: (i) Bütün insanlar,
zamana ve mekâna bağlı olmaksızın insan haklarına sahiptir. (ii) Dolayısıyla,
insan hakları toplumsal aidiyeti, kültürel kimliği, sosyal kökeni, ırkı, dili, dini,
sınıfı ne olursa olsun, bütün insanların sahip olduğu haklardır. (iii) İnsan hakları
kültürel-göreceli gerekçelerle tanımazlık edilemez. Esasen, kültürel farklılıkların
ifade edilmesi ve korunması da en başta insan haklarının tanınmasına bağlıdır.

b) İnsan hakları doğuştandır.

İnsan hakları, insanların doğuştan sahip oldukları, insan kişiliğinden ayrılamaz


haklardır. Bu nedenle, insan hakları, varlığı hukukun tanımasına bağlı olan
veya sonradan kazanılan haklardan tamamen farklıdırlar. Bunlar insan olarak
var oluşumuzun ve insan kişiliğimizin ayrılmaz bir parçasıdır; onun için, insan
haklarının kategorik olarak reddi insanın –insanî ve insanca varoluşun- inkâr
edilmesidir.

c) İnsan hakları toplum öncesidir.

Bu özellik, insan haklarının “doğuştan” olmasının mantıkî bir sonucudur. Buna


göre, (i) insanlar herhangi bir sosyal oluşumun üyeleri olarak değil, bundan da
önce sırf insan olarak var oldukları için bu haklara sahiptirler. (ii) Bu nedenle de
insan hakları toplumsal-siyasal varoluş biçiminin (siyasal toplumun) meşruluk
temeli ve yön gösterici değerleridirler. (iii) İnsan hakları esas itibariyle topluma
ve onun temsilcisi sayılan devlete karşı ileri sürülen haklardır.

d) İnsan hakları mutlaktır.

İnsan haklarının “mutlak” olması şu anlamlara gelir: (i) İnsan haklarının varlığı
herhangi bir kayda veya şarta bağlanamaz; hiç bir düşünce veya mülâhazayla
varlıkları inkâr edilemez, geçersiz kılınamaz. (ii) İnsan haklarının varlığı
özellikle de topluma karşı ödevlerin yerine getirilmesine bağlı değildir. (iii)
İnsan haklarının kapsamı daraltılamaz, pazarlık konusu yapılamaz. İstisnasız
bütün insan haklarına saygı gösterilmelidir. (iv) Bir insan hakkının kullanımı,
ancak başka bir insan hakkına tecavüz teşkil etmesi halinde veya bizatihi
insan haklarının varlık şartlarını ortadan kaldıran ortamın giderilmesi amacıyla
kısıtlanabilir.

e) İnsan hakları vazgeçilmezdir.

Kişiler insan haklarını sözleşmeyle başkalarına devredemeyecekleri gibi,


bunlardan feragat de edemezler. Çünkü, insan hakları doğrudan doğruya bizim
insan kişiliğimize bağlıdırlar. İnsan haklarının vazgeçilmezliği sadece teorik bir
ilke değildir; aynı zamanda anayasal-demokratik devletlerin resmîleştirmekten
kaçınamayacakları bir gereğin de ifadesidir. İnsan hakları düşüncesinden
ilham alan bir temel haklar listesine yer vermeyen hiç bir anayasa, gerçek
anlamda anayasa değildir.

20
f) İnsan hakları birey haklarıdır.

İnsan Hakları Kavramı ve Önemi


İnsan haklarının öznesi hiç şüphe yok ki insan toplulukları değil, yalnızca birey
olarak insanlardır. İnsan hakları birey haklarıdır. Çünkü, topluluk, cemaat, grup,
sınıf ve toplum gibi kollektiviteler, varlıkları bireylerden bağımsız olan aslî
gerçeklikler olmayıp, birey-insanlardan ve onların arasındaki etkileşimlerden
oluşan ilişki ağlarıdır. Dolayısıyla, kollektivitelerin hakları, bireysel insan
haklarına göre ikincil konumdadır. Esasen, insan hakları bir yanıyla bu gibi
kollektiviteler karşısında korunması gereken haklardır.

Kaldı ki, sadece bireyler seçebilir, tercihte bulunabilirler. Çünkü, seçmek


bir seçeneği diğer(ler)inden ayırt etmeyi gerektiren nedenleri düşünebilme
yeteneğinin varlığını gerektirir, bu ise sadece bireylerde var olan bir yetenektir.
Gruplar, topluluklar, uluslar mecazi anlamda bile düşünemez, mütalâa edemezler
(de Jasay 1991: 58). Bu nedenle, insan hakları sadece birey olarak insanlar için
kullanılması anlamlı olan bir kavramdır. Bir grubun, bir sınıfın, bir topluluğun,
bir ulusun da elbette hakları olabilir; ancak bunlar insan hakları olarak
adlandırılamazlar. Hatta bu gibi haklar sıkça bireysel insan haklarıyla çatışırlar.

İnsan haklarının öznesinin bireyler olması demek, ayrıca, bu haklara sahip


olmanın belli bir topluma veya kollektiviteye mensubiyet şartına bağlı olmaması
da demektir. Bu haklar bireyin ahlâki doğasından kaynaklanan ve doğrudan
doğruya onun kişiliğine bağlı olan haklardır. İnsan haklarının bir kollektiviteye
mensubiyetten tamamen bağımsız olması şu bakımdan da zorunludur ki,
bu haklar çoğu zaman topluma ve onun adına hareket eden siyasi otoriteye
karşı ileri sürülürler. Esasen, insan hakları çok kere topluluklara ve kollektif
kimliklere karşı tanımlanması gereken haklar olarak ortaya çıkmaktadırlar. Daha
doğrusu, kollektivitenin bireyin tercihlerini bastırabildiği yerde insan hakkının
varlığından söz edilemez. Nitekim, günümüzde, kollektif kimlikler adına insan
haklarının bastırıldığı veya en azından bu haklardan toplum veya topluluk lehine
vazgeçilmesinin istendiği veya beklendiği pek çok durumla karşılaşmaktayız.

Bununla beraber, çağdaş anayasalarda ve insan hakları belgelerinde, öznesi


kollektif varlıklar olan kimi haklara yer verilmiştir. Dolayısıyla, insan haklarının
özelliklerini tam olarak taşımasalar da, hukuken tanındıkları ölçüde bu haklara
riayet edilmesi gerekmektedir. Ancak, bu hakların uygulamada insan hakları fikri
doğrultusunda yorumlanması, ihmale gelmez bir zorunluluktur.

g) İnsan hakları çoğunlukla özgürlük haklarıdır.

İnsan haklarının çoğu özgürlüğün açılımlarıdır. Şu hak tanımı, özgürlüğü


esas alan bir yaklaşımın ürünüdür: “Bir hak, başka bireyler veya kurumların
müdahalesi veya zorlaması olmaksızın bir bireyin belli bir eylemi yapma
veya yapmama konusundaki kayıtsız-şartsız özgürlüğüdür.” (Mueller 1996:
212) Özgürlük, en genel anlamda, hayatı hangi değer ve ideallere göre

21
yaşayacaklarına, keyfî bir dış müdahale olmadan bireylerin kendilerinin karar
İnsan Hakları Kavramı ve Önemi

verebilmelerini ve o yolda hareket edebilmelerini ifade eder. Özgürlük, hemen


hemen her durumda, insanların izleyecekleri amaçlar ve kullanacakları araçlar
konusunda istedikleri tercihi yapabilmeleri demektir.

Burada “keyfî” müdahaleyle kastedilen, insan eseri olup da, haklı bir nedene
dayanmayan müdahaledir. Dolayısıyla, insan eseri olmayan, yani insan
doğasından veya fizikî doğadan kaynaklanan engeller, buradaki anlamında
özgürlüğün yokluğunu ifade etmez. Bireyin iç dünyasından kaynaklanan engeller
de böyledir. Ayrıca, sosyal ve siyasî düzenlemeler de, değiştirilebilir oldukları
ölçüde, “insan eseri” sayılırlar. Nihayet, dış müdahalenin haklı veya meşrû bir
nedeni varsa, bu durumda da böyle bir müdahaleye maruz kalan kişinin özgür
olmadığı söylenemez.

Bir görüşe göre, özgürlük sadece engellenmemişlik veya kısıtlanmamışlık


durumunu ifade etmez; özgür olmak için yapmak istediğimiz şeyi yapabilme
güç veya yeteneğine de sahip olmamız gerekir. Kimi durumlarda gerçekten de
gerekli araçlara veya donanıma sahip olmadığımız için teorik açıdan var olan
bir seçeneği fiilen kullanamayabiliriz. Ne var ki, bu bizim özgür olmadığımızı
değil, seçtiğimiz şeyi yapamadığımızı gösterir. Bu gibi durumlarda, hakkaniyet
gerektirirse, kişinin o konuda eksiğini duyduğu olanaklarla donatılması doğru
olabilir. Şu da var ki, bir şeyi yapmaya muktedir olduğumuz halde, keyfî bir
müdahale yüzünden onu yapamadığımız durumlar da vardır. Onun için, güç veya
yetenek özgürlük demek değildir.

h) İnsan hakları temel haklardır.

Bu önermenin ilk anlamı insan haklarının “mutlak”lığını teyit etmektedir. İnsan


hakları temel haklardır; çünkü, varlıkları egemenin iradesine bağlı değildir. Daha
özel olarak, insan haklarının “temel” olmasından kastedilen, onların anayasal
düzenin temelini oluşturdukları veya daha doğrusu oluşturmaları gerektiğidir.
İnsan haklarının anayasal düzenin “temel”ini oluşturmaları, onların hem kamu
politikalarına yön gösterecekleri hem de bunlara aykırı hiçbir yasal ve idarî
tasarrufta bulunulamayacağı anlamına gelir.

i) İnsan hakları esas olarak devlete karşı ileri sürülen iddialardır.

Bunun açık anlamı, insan hakları iddialarının muhatabının prensip olarak devlet
olduğudur. Daha önce belirttiğimiz gibi, insan hakları politiktir ve esas hedefi
de kişileri devlet baskısından korumaktır. Bu çerçevede devletin insan haklarıyla
ilgili olarak, (a) tanıma, (b) dokunmama, (c) koruma, (d) temin/tedarik olmak
üzere başlıca dört ödevinin bulunduğu söylenebilir. Bunlar, kişilerin devlete
yönelik iddia ve talepleri olarak da belirtilebilirler.

22
İnsan Hakları Kavramı ve Önemi
Devletin insan haklarıyla ilgili dört ödevi:
▪ Tanıma,
▪ Dokunmama,
▪ Koruma,
▪ Temin/tedarik.

(i) Tanıma: Devlet insan olarak değerimizi ve bu değerden türeyen haklarımızı


tanımak zorundadır. Tersinden söylersek, devlet insan haklarını tanımazlık
edemez. Kendi yetki alanındaki kişilerin insan haklarını reddeden devletin
meşruluğu şüphelidir. Esasen, devletin sırf devlet olarak meşruluğundan söz
edilemez, meşruluk ona dışarıdan verilir. Bu da, esas olarak, onun insan haklarını
korumak ve toplumda barışı temin etmek üzere “kurulmuş” bir müessese
olmasından başka bir şey değildir. Devlet meşru olarak var olmasını, “insan”
olmak itibariyle dokunulmaz haklara sahip kişilerin iradelerinden türemesine ve
onların haklarını korumasına borçludur.

Devlet, insan haklarını başta anayasası olmak üzere bütün bir hukuk düzeni ile
tanır. Öyleyse, insan haklarını tanıyıp güvence altına almayan bir hukuki belge,
adı anayasa olsa bile, gerçekte anayasa değildir. Çağdaş anayasalar genellikle
“temel haklar ve hürriyetler” veya “kamu hürriyetleri” başlıklı bölümler içerirler,
ama böyle olan anayasalar bile aslında insan haklarını reddediyor olabilirler.
Bir “sözde anayasa” böyle bir bölüm içerse bile, temel haklara devletin keyfi
müdahalesi için açık kapılar bırakmışsa veya bu hakları kendisinin tanımladığı
ve uygun gördüğü ölçüde kullanılabilecek devlet bağışları olarak düzenlemişse,
gerçekte insan haklarını tanımıyor demektir.

Öte yandan, anayasalar hiç bir zaman bütün insan haklarını kapsamadıkları
gibi, anayasaların tanıdıkları her hak da “insan hakkı” niteliğinde olmayabilir.
Onun için, anayasaların “temel haklar ve hürriyetler” ve/veya “kamu
hürriyetleri” olarak listeledikleri hakların hepsinin ahlâkî ve/veya hukukî gücü
aynı değildir. Ancak, bir anayasanın tanıdığı hakların bazılarının “insan hakkı”
niteliğinde olmaması, onların hukukî bağlayıcılığını ortadan kaldırmaz. Bu
olsa olsa, anayasanın tanımaması halinde onların “insan hakkı” olarak ileri
sürülemeyecekleri, ama belki (adalet, hakkaniyet, dayanışma gibi) başka
nedenlere dayanılarak ileri sürülebilecekleri anlamına gelir.

(ii) Dokunmama: Devlet sivil, kamusal ve siyasal alanda insan hakları


kullanımlarına prensip olarak karışmamalıdır. İnsanlar, devlet müdahalesinden
korunmuş bir şekilde kendi dünya görüşleri ve hayat tarzı tercihlerine göre
kendi yaşamlarını tanzim edebilmeli, eğer gerek görüyorlarsa başkalarıyla ortak
amaç ve idealleri çerçevesinde -yine müdahaleden masun bir şekilde- her türden
gönüllü etkinlikler yapabilmelidirler. İnsan haklarına devletin müdahalesi istisnaî

23
bir durumdur ve böyle bir müdahale ancak bir tek ilkeyle, sivil barışın korunması
İnsan Hakları Kavramı ve Önemi

amacıyla haklı gösterilebilir. Bunun da somut içeriği, başkalarının haklarına


tecavüz edilmesini veya başkalarına doğrudan doğruya zarar verilmesini
önlemekten ibarettir. Ayrıca, dışarıdan gelen bir saldırı veya doğal bir afet
sonucunda toplumun varlığının ve özgürlüklerinin tehlikeye düşmesi durumu da,
insan haklarını kısıtlamanın meşru gerekçesidir. Devlet en fazla “dokunmama”
ilkesine uymamak suretiyle insan haklarını ihlâl eder.

(iii) Koruma: Devletin temel görevi insan haklarını korumaktır. İnsan haklarının
asıl ihlâlcisi devlet olmakla beraber, insan haklarının korunması sadece
devletin bu haklara tecavüz etmemesi ile sağlanamaz. Devlet aynı zamanda
insan haklarıyla korunan temel değerlere yönelik olarak başka kişi ve
gruplardan gelecek saldırıları caydırmak ve önlemek, ayrıca vaki saldırıları
müeyyidelendirmek yükümlülüğü altındadır.

Devletten başka aktörlerin insan haklarıyla korunan değerlere saldırıda


bulunabilmesi, insan haklarının devlete yönelik siyasî iddia ve talepler olduğu
gerçeğini değiştirmez. İnsanların canına, malına, kişiliğine ve kendini bireysel
veya toplu olarak ifade etme girişimlerine yönelik tehdit ve tehlikeleri bertaraf
etmesini de kişiler yine bir insan hakkı olarak devletten talep edebilirler. Başka
bir anlatımla, insan haklarını korumakla görevli olan devletin kendisidir;
kişilerin insan haklarına tecavüz teşkil eden eylemleri, devletin, bizim insan
haklarına sahip olmamızdan kaynaklanan görevini ihmal ettiğini gösterir. Bu
görev, somut olarak, devletin insan haklarını korumak üzere etkin bir polis,
icra ve mahkeme düzeni kurmasını gerektirir.

(iv) Temin/Tedarik: İlke olarak insan hakları kişilerin devletten kendilerine genel
olarak karşılıksız avantajlar sağlamasını talep etmeleri hakkını vermemekle
beraber, istisnaî durumlarda devletin kişilere karşı bazı temin-tedarik
yükümlülükleri olduğu söylenebilir. Bu ödevin istisnaî olması, devletin bu tür
temin-tedarik faaliyetini genelleştiremeyeceği anlamına gelir. Bu faaliyetler
birkaç grup olarak belirtilebilir:

▪ Kendi kusurları olmaksızın geçimlerini veya bakımlarını sağlayamayanlar


(sakatlar, yaşlılar, kimsesiz çocuklar vb.) için devlet, toplumun bir
kurumu sıfatıyla, gerekli tedbirleri almak ve kurumları kurmakla
yükümlüdür.

▪ Tekelci, cebrî ve büsbütün karşılıksız olmamak şartıyla, devlet sosyal


güvenlik düzenlemeleri yapabilir. Bu hizmetlerin tekelci olmaması, bu
tür hizmetlerin sağlanmasında rekabetçi bir yapıya izin verilmesini; cebrî
olmaması kişilerin bu sisteme katılmaya zorlanamamasını, yani gönüllü
katılımı; karşılıksız olmaması ise ödeme gücüne sahip olanların bu
hizmetlerin sağlanmasına katkıda bulunmalarını gerektirir.

24
▪ İkinci şıkta belirtilen “sosyal hak”larda evrenselliğin sağlanmasının her

İnsan Hakları Kavramı ve Önemi


zaman mümkün olmadığını unutmamak gerekir. Burada evrensellikten
hem “her yerde aynı şekilde geçerli olma” hem de “hakkın öznesinin
herkes olması” kastedilmektedir. Nitekim, bu kategoride yer verilen
hakların çoğunun uygulamada da genelleştirilmiş haklar olmadıklarını
görüyoruz. Ayrıca, bunların kapsam ve nitelikleri, zorunlu olarak,
ülkeden ülkeye ve içinde bulunulan sosyo-ekonomik konjonktüre göre
değişiklik göstermektedir.

25
B. İNSAN HAKLARININ TARİHSEL GELİŞİMİ
İnsan Hakları Kavramı ve Önemi

İnsan hakları modern çağın başında bir fikir olarak doğmuştur. İnsan hakları
düşüncesini “doğal haklar” adı altında ilk dile getiren 17. yüzyıl İngiliz filozofu
John Locke’dur. Mamafih, doğal haklar doktrini büsbütün yeni, tarihî arka
planı olmayan bir düşünce değildi. Doğal haklar düşüncesinin oluşmasında
daha önceki Stoa felsefesi ile Ortaçağın Hristiyan “doğal hukuk” anlayışının
etkileri vardır. Ancak, akıl, “doğa” veya Tanrısal irade kaynaklı genel ahlâkî
yükümlülükleri vurgulamış olmalarına rağmen, bu doktrinlerde doğrudan
doğruya siyasî iktidara karşı ileri sürülebilecek talepler anlamında “haklar”
düşüncesi yoktu.

İnsan hakları zamanla sadece ahlakî-felsefî bir ilgi meselesi olmaktan çıkarak,
bir yandan ulusal ve uluslararası belgelerin/bildirilerin konusu haline gelmiş,
bir yandan da hukuk düzenleri tarafından peyderpey tanınmaya başlamışlardır.
Bu gelişmede, siyasî iktidara karşı hak arayışı içine giren grupların yürüttüğü
toplumsal mücadelelerin önemli bir katkısı olduğu şüphesizdir.

Modern çağda insan haklarının gelişiminin ilk önemli adımı, 1688 “Büyük
Devrim”i sonrasında İngiliz Parlamentosu tarafından Bill of Rights’ın (Haklar
Bildirisi) kabul edilmesidir. Bu Bildiri adil yargılanmayı ve olağan olmayan
cezaya çarptırılmamayı da doğal haklar arasında katmıştır. İngiltere’de insan
hakları yönündeki gelişmenin başlangıcı aslında 13. yüzyılda kabul edilen Magna
Carta Libertatum’a kadar geri gider. Yine İngiltere’de sivil haklar yanında, 1832
ve 1867 seçim kanunlarıyla başlayan seçme hakkının genişletilmesiyle ilgili
düzenlemeler de siyasal hakları ve dolayısıyla demokrasiyi takviye etmiştir.

Haklar Bildirisi ve onu izleyen Locke’un doğal haklar teorisi Batı dünyasında
büyük etki yaratmıştır. Bu etki kendini önce Amerika kıtasında gösterdi ve
Haziran 1776’da Virginia’da Temsilciler Meclisi, esas itibariyle Locke’un doğal
haklar anlayışına bağlı olan, başka bir insan hakları bildirgesini kabul etti.
Virginia Bildirgesi başlıca iki ilkeye, “eşit özgürlük” ve “vazgeçilmez haklar”
ilkelerine dayanıyordu. Bildirge’de hayat, hürriyet, mülkiyet ve mutluluğu
arama hakları “vazgeçilmez” olarak nitelenmişti. Daha sonra onüç Amerikan
devleti tarafından Temmuz 1776’da ilân edilen ve esas olarak Thomas Jefferson
tarafından kaleme alınmış olan Amerikan Bağımsızlık Bildirisi de aynı anlayışa
bağlı kalmıştır. Bu belgeler, insan hakları konusunda tutarlı bir siyasal felsefeye
dayanan ilk bildiriler idi.

Amerika Birleşik Devletleri’nde 1791 yılında Anayasa’ya yapılan bir Ekle “Bill
of Rights” olarak anılan temel haklar listesi anayasallaştırılmıştır. Bu çerçevede
güvence altına alınan haklar arasında ifade, toplanma, basın, din, konut
dokunulmazlığı, jürili bir mahkemede adil (süratli ve aleni) yargılanma, aşırı ve
olağandışı cezaya çarptırılmama hakları dikkati çekmektedir. Ayrıca seçme hakkı

26
1787’den bu yana yapılan düzenlemelerle genişletilmiş ve nihayet 1964 yılında

İnsan Hakları Kavramı ve Önemi


siyahlar da tümüyle oy verme hakkına kavuşturulmuşlardır.

Onyedinci yüzyıl İngiliz ve onsekizinci yüzyıl Amerikan devrimlerinden büyük


ölçüde etkilenen 1789 Fransız Devrimi de haklarla ilgili bu söylemi aşağı yukarı
devam ettirerek, ünlü İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’ni ilan etti. Bir farkla ki,
bu Bildiriye “güvenlik” ve “baskıya karşı direnme” hakları da dahil edilmişti.
Ayrıca Fransız Bildirisi bir de özgürlük tanımı veriyordu; buna göre, özgürlük
“başkalarının haklarını ihlâl etmemek şartıyla istediğini yapmakta serbest olma”
anlamına geliyordu. Ne var ki, devrimci Fransızlar soyut olarak herkese tanımış
oldukları hakları, Devrimin ardından kurdukları terör yönetimi sırasında fiilen
unutmuş göründüler.

Fransa’daki gelişme 1789 Bildirisi’nin mantığına uygun olarak, Üçüncü


Cumhuriyet Anayasası hariç olmak üzere, Devrim sonrası anayasalarda
somutlaşmıştır. Nitekim, Birinci Cumhuriyet Anayasası (1793) İnsan ve Yurttaş
Hakları Bildirisine yer vermiş, 1848 tarihli İkinci Cumhuriyet Anayasası
ise özellikle Başlangıç kısmında bir kısım insan haklarını saymıştır. Bu iki
anayasanın ortak özelliği, galiba ilk defa bazı sosyal haklara yer vermiş
olmalarıdır. Fransa’nın Dördüncü Cumhuriyet (1946) Anayasası da Başlangıç
bölümünde bazı sosyal hakları anayasanın dayandığı esaslar arasında zikretmiş,
Beşinci Cumhuriyet (1958) Anayasası ise hem bu Başlangıca atıf yapmak, hem
de “sosyal devlet” ilkesine yer vermek suretiyle aynı esası muhafaza etmiştir.

İngiliz, Amerikan ve Fransız bildirilerinde ifadesini bulan doğal haklar anlayışı


Aydınlanma Çağında yaygın bir etkiye sahip olmuş olmakla beraber, 1815’lerden
itibaren bu etki azalmaya başlamış ve bu durum 1930’lara kadar sürmüştür.
Ondokuzuncu yüzyıldaki ters gelişiminin nedenlerinden biri, siyasal alanda insan
haklarının yerini “ulusların hakları” düşüncesinin almaya başlamasıdır. Doğal
haklar düşüncesinin zayıflamasının başka bir nedeni de, 19. yüzyıl ortalarından
itibaren felsefede Marksist, faydacı ve pozitivist görüşlerin ağırlık kazanmasıdır.
Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra ise, yürürlüğe konmuş olan yasalardan ibaret
saydıkları hukuku adalet ve haklar düşüncesinden bağımsızlaştıran hukukî
pozitivistler ile, duyusal deneyimle doğrulanamayacak şeylerin anlamsız
olduklarını ileri süren mantıki pozitivistler doğal haklar fikrinin keskin
eleştiricileri oldular (Cranston 1993: 252).

“İnsan hakları” asıl yirminci yüzyılda anayasalar ve kanunlarla sistematik


bir biçimde düzenlenmeye başlamıştır. Özellikle sosyal haklar bakımından
yüzyılımızdaki ilk örnek klasik hakların da aşağı yukarı tam bir listesine yer
vermiş olan 1917 tarihli Meksika Anayasasıdır. Fakat iktisadi ve sosyal hakları
anayasa yapımı konusunda popüler hale getiren asıl gelişme, 1919 Weimar
Anayasası’nda bunlara geniş yer verilmesi olmuştur. Nitekim, Birinci Dünya
Savaşı sonrasında yapılan birçok anayasa (1920 Estonya, 1920 Çekoslovakya,

27
1921 Yugoslavya, 1921 Polonya ve 1932 Romanya anayasaları) bu örneği
İnsan Hakları Kavramı ve Önemi

izlemiştir.

İkinci Dünya Savaşı’nı takip eden yıllarda, baskıcı rejimlere duyulan nefretin
etkisiyle insan hakları düşüncesi yeniden güçlenmeye başladı. Ama bu sefer
insan hakları neredeyse sınırsız talepler olarak düşünülmeye başlamıştı. Nitekim,
Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 10 Aralık 1948’de kabul ve ilân ettiği
İnsan Hakları Evrensel Bildirisi oldukça geniş bir insan hakları listesi içeriyordu.
Bu Bildiride bazı toplumsal grupların iktisadi ve sosyal talepleri de “insan hakkı”
onuruyla taçlandırılmıştı. Maurice Cranston’ın ifadesiyle (1993: 253), Bildiri’nin
sivil ve siyasi haklara ilişkin ilk yirmi maddesinde John Locke’un ve Thomas
Jefferson’ın dili egemen iken, “iktisadî ve sosyal haklar”la ilgili müteakip
maddelerde bundan farklı yeni bir dil hakimdir. Cranston’a göre, “bu ‘ekonomik
ve sosyal haklar’, ülkelerinde bireyin hürriyet ve mülkiyet hakkını kurduğunu
iddia edemeyecek, fakat kendilerinin kontrolü altındaki insanların çoğu için
sosyal güvenlik, sağlık hizmetleri ve ücretli tatil sağladığını –veya sağlamaya
çalışmakta olduğunu- öne sürebilecek ülkeler tarafından Beyannameye ilâve
edilmiştir.”

İkinci Dünya Savaşı sonrasında, Evrensel Bildiri’nin de etkisiyle, anayasaların


insan haklarını tanıma eğilimi gitgide yaygınlık kazanmıştır. Bu dönemde
yapılan anayasalardan iktisadî ve sosyal haklara en kapsamlı olarak yer veren
1947 tarihli İtalyan Anayasasıdır. Almanya’nın 1949 tarihli Bonn Anayasası ise
her ne kadar sosyal hakları saymamışsa da, gerek devletin “sosyal” niteliğini
vurgulamak gerekse mülkiyet hakkının yükümlülük içerdiğini ve kamu yararıyla
sınırlı olduğunu belirtmek suretiyle, Weimar Anayasasının oluşturduğu örneği
bir ölçüde korumuştur. Daha sonraki yıllarda 1970’lerde demokrasiye geçen
İspanya, Portekiz ve Yunanistan anayasaları da iktisadî ve sosyal hakları
tanımışlardır. Bu gelişme komünizm-sonrası Doğu Avrupa anayasalarına
(örneğin Bulgaristan, Romanya ve Polonya anayasalarına) da yansımıştır
(Kaboğlu 1994: 36).

Bu arada belirtmek gerekir ki, her ne kadar uluslararası topluluğun en


kapsayıcı örgütü olan Birleşmiş Milletler tarafından kabul ve ilan edilmiş
ise de, İnsan Hakları Evrensel Bildirisi hukukî açıdan bağlayıcılığı ve
zorunlu uygulanabilirliği bulunan bir belge değildir. Bu Bildiri ahlakî bir
taahhüdün veya bir tür niyet beyanının ifadesi olarak görülebilir. Başka bir
anlatımla, Evrensel Bildiri’yi, olsa olsa, devletlerin iç düzenlerinde gözetmeleri
temenni olunan, siyasal alana ilişkin bir evrensel ahlak kodu önerisi olarak
tanımlayabiliriz.

Bununla beraber, daha sonra yine BM bünyesinde Evrensel Bildiri’nin tanıdığı


haklara hukukî bağlayıcılık kazandırmaya dönük çalışmalar yapılmıştır. Bu
çalışmaların sonucunda, 1966 yılında imzaya açılan iki uluslararası sözleşme

28
1976 yılında yürürlüğe girmiştir. Bunlar Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası

İnsan Hakları Kavramı ve Önemi


Sözleşmesi ile İktisadî, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi’dir.
Adlarından da anlaşılabileceği gibi, birinci sözleşme klasik haklarla, ikincisi ise
“pozitif statü hakları”yla ilgilidir. İnsan haklarıyla ilgili literatürde bunların ikisi
birlikte İnsan Hakları Uluslararası Yasası olarak anılmaktadır (Donnelly 1995:
34). Türkiye, bu konuda çok geç kalmış olsa da, sonunda her iki sözleşmeyi de
2003 yılında onaylamıştır.

İnsan haklarıyla ilgili gelişmeler şüphesiz bölgesel düzeylerde de kendini


göstermiş ve dünyanın farklı bölgelerinde bu nitelikte birçok uluslararası
sözleşme kabul edilmiştir. Bunların bir kısmı konusu bakımından genel
insan hakları belgeleri niteliğindeyken, bir kısmı da tek bir insan hakkını
düzenleyen belgelerdir. Birinci gruba girenler arasında İnsan Haklarını ve Temel
Özgürlükleri Korumaya Dair Avrupa Sözleşmesi (1950, 1953) ve ona bağlı
Protokoller ile Avrupa Sosyal Yasası (1961, 1965), Amerika Kıtası İnsan Hakları
Sözleşmesi (1969, 1978) ve Afrika İnsan ve Halkların Hakları Sözleşmesi (1981,
1986) sayılabilir. Avrupa Sosyal Yasası 1996’da gözden geçirilerek içerdiği
haklar bakımından genişletilmiş ve bu haliyle 1999 yılında yürürlüğe girmiş ve
Türkiye tarafından da imzalanmıştır.

Avrupa Sosyal Yasası “İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin sosyal haklar


alanındaki karşılığı” (Kaboğlu 2002: 486) olarak görülebilir. Buna karşılık
Avrupa Sözleşmesi ve Amerika Kıtası Sözleşmesi sivil ve siyasal hakları, Avrupa
Sosyal Yasası ise iktisadî ve sosyal hakları düzenlemiştir. Afrika Sözleşmesi ise
hem (barış ve kalkınma hakkı gibi) kollektif haklara yer vermiş olması, hem de
bireyin ödevlerini özel olarak vurgulamış olması bakımından ilginç bir belgedir.

Sözleşmelerden bazıları da genel birer insan hakları listesi vermek yerine belli
bir insan hakkını veya onun açılımlarını güvence altına almaya dönük, tek
konulu sözleşmelerdir. Tek-konulu insan hakları sözleşmelerinin başlıcaları
şunlardır: Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin
Uluslararası Sözleşme (1964), İşkenceye ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı ve
Aşağılayıcı Muamele ve Cezalara Karşı Sözleşme (1984), Kadınların Siyasî
Hakları Sözleşmesi (1952), Kadına Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi
(1979) ve Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (1989).

Avrupa Konseyi çerçevesinde kabul edilmiş olan nispeten yeni tek-konulu


sözleşmelerden ikisi özel olarak zikredilmeyi hak etmektedir. Bunlar, Bölgesel
veya Azınlık Dilleri Avrupa Yasası (1992) ile Ulusal Azınlıkların Korunmasına
İlişkin Çerçeve Sözleşmesi’dir (1995). Bu belgeler Avrupa ulus devletleri
içindeki azınlıkların kollektif kimliklerini korumaya yönelik olmakla beraber,
bunlara hakim olan temel yaklaşım, azınlık haklarını grup kimliklerine değil
fakat bu kimliklere mensup bireylere tanımalarıdır (Çavuşoğlu 2001: 160-163).

29
C. İNSAN HAKLARININ KORUNMASININ
İnsan Hakları Kavramı ve Önemi

ÖNEMİ

Nitelikleri gereği esas olarak devlet karşısında ileri sürülen haklar olmaları
itibariyle insan hakları genellikle devlet tarafından ihlal edilir. Paradoksal
görünmekle beraber, insan haklarını korumak da öncelikle devletin en önde
gelen yükümlülüğüdür. Devletin insan haklarını koruması, dar anlamda, bu
hakları kendisinin ihlâl etmemesini ve kendi yetki alanı içindeki kişi ve grupların
ihlâl etmesine de izin vermemesini ifade eder. Bununla beraber, günümüzde
insan haklarının korunması genellikle daha geniş anlamda düşünülmekte ve
devletin insan haklarına elverişli bir ekonomik, toplumsal ve siyasal ortamı
yaratmasının veya desteklemesinin de insan haklarının korunmasının kapsamı
içinde olduğu kabul edilmektedir. Bugün için, buna nispî olarak en uygun ortam,
özgür piyasalara ve açık topluma dayalı, çoğulcu-demokratik hukuk devleti
sistemlerince sağlanabilmektedir.

İnsan haklarının korunması birkaç bakımdan önem arzetmektedir. Her şeyden


önce, insan haklarının korunmasının ahlakî bakımdan önemini takdir etmekte bir
zorluk yoktur. Bu şöyle açıklanabilir; madem ki insan hakları, doğrudan doğruya
insan kişiliğine ve onuruna saygının zorunlu bir sonucudur, öyleyse insan
haklarına bağlılığın toplumsal-siyasal varoluşumuzun birinci ilkesi olmasından
daha tabiî bir şey olamaz. Ancak insan hakları temeli üzerine kurulan bir
sosyal-siyasal sistem insanların kendilerini gerçekleştirebilmelerine ve her
bakımdan geliştirebilmelerine uygun bir ortam sağlayabilir.

Bununla bağlantılı olarak, devleti insan haklarıyla kayıtlamak, onu


ehlîleştirmenin en etkili yoludur. Devleti ehlîleştirmek gereklidir, çünkü
insan haklarıyla ve hukukla kayıtlanmadığı sürece, devlet sadece bir güç
organizasyonudur. Modern devlet, niteliği gereği, toplumdaki hiçbir birey veya
grubun ulaşamayacağı büyüklükte ve üstelik rakipsiz olan bir güç temerküzü
demektir. İktidar her zaman kötüye kullanılmaya açıktır; rakipsiz ve en
üstün güç durumunda olan devlet için bu öncelikle ve kesinlikle böyledir.
Bir düşünürün dediği gibi, tarih boyunca insan haklarının en büyük ihlâlcisi
daima devlet olmuştur. Ayrıca, modern devletin kendi işlevini düzen ve adaleti
sağlamakla sınırlı görmemesi ve sivil hayat alanını da düzenleme iddiası
gütmesi, doğal olarak, onun kişilerin özgürlük alanlarına müdahale potansiyelini
de artırmaktadır.

Bu çerçevede, insan hakları devlet için bir sınır, kişiler için ise özgürlük ve adalet
demektir. Başka bir ifadeyle, insan haklarını korumak kişilerin özgürlük alanını
genişletmek yanında, devletle ilişkilerinde maruz kalabilecekleri -bazan zulüm
derecesine varabilen- haksızlıkların temellerini kurutmak ve vaki haksızlıkların
doğurduğu maddî ve manevî tahribatı gidermek anlamına da gelmektedir.

30
Onun için, insan haklarını korumak sırf entellektüelleri tatmin edecek soyut bir

İnsan Hakları Kavramı ve Önemi


“iyi” değil, fakat insanlık durumunun somut zaruretlerinin politik alandaki bir
karşılığıdır.

Öte yandan, insan haklarının korunması hem iç barışın hem de küresel


barışın temelidir. Çünkü, ister bir toplumun içinde isterse uluslararasında
olsun, barışı kolaylaştıran en büyük değer insan haklarının temelini
oluşturan özgürlüktür. Özgürlük, kişinin kendisini hem maddî hem de manevî
anlamda var etmesinin araçlarını bulmasını ve geliştirmesini mümkün kılar.
Özgürlük olmadan ne barınma ve geçinme ne de sahici anlamda dayanışma
mümkündür.

Bu arada belirtmek gerekir ki, insan haklarının korunmasının küresel barışın


da temeli olması, bu konuyu aynı zamanda egemenlik veya nüfuz alanlarını
genişletme peşindeki devletlerin istismarına da açık hale getiren bir noktadır.
Başka bir ifadeyle, insan hakları söyleminin evrensel gücü onun güçlü devletler
elinde diplomatik bir araca dönüşmesinin de önünü açık bırakmaktadır
(Ersoy 1998). Nitekim, günümüz dünyasında kimi devletler veya uluslararası
kuruluşlar tarafından insan hakları ihlâli iddiası zayıf konumları yüzünden
baskı altına alınmaya veya “şantaj”a açık olan devletlere karşı bir koz olarak
kullanılabilmektedir. İnsan hakları meselesinin zaman zaman sırf bir diplomatik
malzeme olarak kullanılması, ne yazık ki, baskı altındaki zayıfların zaman
zaman bizatihi insan haklarına karşı şüpheci bir tutum içine girmelerine de yol
açabilmektedir. Bu durumun küresel ölçekte insan hakları davasına zarar verdiği
açıktır.

İnsan haklarının devletçe korunmasının önemini, ayrıca, pozitif hukukumuz


açısından da temellendirmek mümkündür ve kamu otoritesi kullananları bu
davaya ikna etmek bakımından bu belki de daha önemlidir. Bu çerçevede,
insan haklarının korunmasının Anayasamızın kesin bir buyruğu olduğu açıktır.
Anayasa, her şeyden önce, Türkiye Cumhuriyeti’ni “insan haklarına saygılı”
(m. 2) veya “insan haklarına dayanan” (m. 14) bir devlet olarak nitelemiştir.
Ayrıca, 5. maddesinde Anayasa devlete “kişinin temel hak ve hürriyetlerini...
sınırlayan siyasî, ekonomik ve sosyal engelleri kaldırma, insanın maddî ve
manevî varlığının gelişmesi için gerekli şartları hazırlama” ödevi yüklemiştir.
Nihayet, Anayasa “temel hak ve hürriyetlerin korunması”nı (m. 40) özel olarak
düzenleme ihtiyacı duymuştur.

Son olarak, Türkiye’nin uluslararası taahhütleri de insan haklarına riayetkâr


olmasını ve onları korumasını gerektirmektedir. Bu aynı zamanda, Türkiye
Cumhuriyeti’nin “medenîleşmek” ve “çağdaşlaşmak” şeklindeki resmî hedefinin
de doğal bir sonucudur. Türkiye’nin baştan beri Avrupa Konseyi’nin üyesi
olmayı seçmiş ve yaklaşık yirmi yıldır da Avrupa insan hakları koruma sistemine

31
uyma yükümlülüğünün gereklerini yerine getirme konusunda ciddî adımlar
İnsan Hakları Kavramı ve Önemi

atmış olması bunun bir göstergesidir. Avrupa Birliği’ne uyum çerçevesinde son
yıllarda hız ve yoğunluk kazanan resmî çalışmalar da temelde aynı iradeyle
ilgilidir. Bugün insan haklarına saygı ve bu hakları koruma konusunda geri kalan
bir devletin genel olarak “medenî milletler” nazarında ve özel olarak da Avrupa
camiasında güvenilir ve daimî bir ortak muamelesi görmesi mümkün değildir.
Anayasamız da devletin insan hakları konusundaki uluslararası taahhütlerini o
kadar ciddiye almaktadır ki, değişik 90. maddesinde bu taahhütlere bağlı kalmayı
kanunlara uymaktan da üstün tutmuştur.

32
II. Bölüm
İnsan Hakları
ve Özgürlükleri

33
34
A. İNSAN HAKLARI HUKUKUNUN TEMEL

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


İLKELERİ

İ nsan haklarının uluslararası ve ulusal düzeylerde hukukîleşmesi, kişiler


için, bu haklara ilişkin talepleri soyut siyasî doktrinler veya değerlerle
haklılaştırmaya çalışmak yerine hukukî normlara başvurabilme yolunu açmıştır.
Başka bir ifadeyle, vatandaşların artık siyasî olmaktan çok hukukî-yargısal
yollardan haklarının onaylanmasını sağlamaya çalışmaları gerekmektedir. Bu
aynı zamanda, siyasî faaliyetin gitgide bu hakların yasama organları tarafından
tanınması ve mahkemeler tarafından uygulanması üzerinde odaklaşması
anlamına da gelmektedir. Böyle olduğu ölçüde de haklar hareketinin gelişmesi
siyasetin hukukîleşmesine yol açmaktadır (Loughlin 2000: 209). İnsan haklarının
gerek uluslararası gerekse ulusal düzeylerdeki hukukîleşmesi süreci zamanla bir
“insan hakları hukuku”nun ortaya çıkmasını sağlamıştır.

İnsan hakları hukukunun uluslararası ve ulusal hukukî düzenlemeler ve yargı


içtihatlarıyla geliştirilmiş olan birtakım temel ilkeleri vardır. Söz konusu ilkelerin
açıklanacağı bu kısımda, yer yer başka uluslararası belgelere de atıf yapacak
olmakla beraber, insan hakları hukukunun temel ilkeleri, esas olarak Avrupa
İnsan Hakları Sözleşmesi’nin kurduğu ve Strasbourg’da bulunan Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesi’nin içtihatlarıyla belirginleşen insan hakları rejiminden
hareketle ve Türk hukukuyla karşılaştırmalı olarak incelenecektir. Ulusal düzeye
ilişkin anlatım ise genellikle anayasal normlar ve yorumlarla sınırlı tutulacaktır.

1. İnsan Haklarının Sınırlandırılması


İnsan haklarının sınırlandırılması düşüncesinin yukarıda insan haklarının
özellikleri olarak açıklanan ilkelerle bağdaşmaz göründüğü açıktır. Buna
rağmen “insan haklarının sınırlandırılması”ndan söz edilmesinin nedenleri şöyle
açıklanabilir: Bir kere, insan haklarının “mutlak, devredilmez, vazgeçilmez”
olduğu yolundaki önermeler tek tek insan haklarından çok “insan hakları”
kategorisine atıfta bulunmaktadırlar. Anlatılmak istenen asıl düşünce, insan
hakları fikrinin reddedilmesinin ahlâkî olarak meşru olmadığıdır. İkincisi,
sınırlamayla ilgili normların atıfta bulundukları, genellikle, “temel haklar” veya
“anayasal haklar” gibi hukuken tanımlandığı ölçüde riayet edilmesi öngörülen
haklardır. Bu haklar ise her zaman insan haklarının felsefî-teorik tanımıyla
örtüşmezler. Üçüncüsü, “insan hakları” olarak nitelenen hakların bile, ender de
olsa, özneler-arası bağlamda birbirleriyle çatışması ihtimali vardır. Onun için,
gerçekten var olduğu durumda bu gibi bağdaşmazlıkların giderilmesi sınırlamayı
gerektirebilir. Nihayet, insan hakları kavramıyla bağdaşmasa da, modern
devletin sivil hayat üzerindeki kontrol iddiası ve çabası onu insan hakları
kavramıyla bağdaşmayan girişimlerde bulunmaya sevk etmekte ve daha da

35
önemlisi, modern paradigma içinde çoğu insan bunu hayatın akışının doğal bir
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

parçasıymış gibi olağan karşılamaktadır. Bu da insan haklarının sınırlanmasının


gerekliliği konusunda hemen hemen evrensel bir mutabakatın ortaya çıkmasına
yol açmıştır.

Dolayısıyla, insan haklarının “mutlak” niteliği anayasal veya temel hakların


sınırlanmasına engel sayılmamaktadır. Bu bağlamda, belirli bir eylemle ilişkili
olarak hakların kullanımında çoğu hakkın sınırları olduğu gibi, hakların
birbiriyle çatışması durumunda da onların taleplerini bağdaştırmak her birinin
sınırlarının belli edilmesini gerektirir. Ancak, bu gibi durumları her hak için
önceden görmek ve ona göre somut sınırları belirlemek mümkün olmadığından,
anayasalar ve uluslararası insan hakları belgeleri çoğunlukla sınırlamayla ilgili
genel ilkeler ve usuller öngörürler (Mueller 1996: 217).

Nitekim, gerek uluslararası belgelerde gerekse demokratik dünyadaki


ulusal mevzuatlarda bazı insan haklarının veya temel hakların gerektiğinde
sınırlanabileceği öngörülmüştür. Bir hakkın sınırlanması, onun konusu
bakımından kapsamının (“norm alanı”nın) daraltılması demektir. Başka
bir anlatımla, sınırlandırmada, soyut olarak o hakla ilgili olan özgürlük
kullanımlarının bazılarının koruma dışı bırakılması söz konusudur. İlgili
hukukî metinlerde gösterilen şartlara bağlı olarak yapılabilecek sınırlamalar,
“kural olarak, sadece olağan rejim içinde geçerli olan ve süreklilik arz eden
kayıtlamalardır.” (Gemalmaz 2003: 754).

Bu çerçevede, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 8. (özel hayatın ve aile hayatının


korunması), 9. (düşünce, vicdan ve din özgürlüğü), 10. (ifade özgürlüğü)
ve 11. (dernek kurma ve toplantı özgürlüğü) maddelerde belirtilen hakların
sınırlanmasına ilişkin olarak bazı ortak ölçütler içermektedir. Dolayısıyla, Avrupa
Konseyi üyesi ülkeler temel hakların sınırlanmasında bu ölçütlere riayet etmekle
yükümlüdürler. Buna göre, bu temel haklar ancak demokratik bir toplumda
zorunlu olduğu ölçüde, belirli nedenlerle ve kanunla sınırlanabilecektir. Ayrıca,
Sözleşme’nin 18. maddesi sınırlamaların “ancak öngörüldükleri amaç için”
uygulanabileceklerini belirtmiştir.

Temel Hakların Sınırlanmasında Kullanılan İlke ve Ölçütler:


▪ Özgürlük karinesi,
▪ Hakların ancak kanunla sınırlanabilmesi,
▪ Sınırlamanın meşru bir amaca yönelik olması,
▪ Demokratik toplumda gerekli/zorunlu olma ölçütü ve ölçülülük ilkesi,
▪ Sınırlamanın hakkın/özgürlüğün özüne dokunmaması.

36
a) Özgürlük Karinesi

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


Hakların sınırlandırılmasında kullanılan ölçütlere geçmeden önce, temel hakların
sınırlanmasına hakim olması gereken genel bir ilkeye, özgürlük kaninesine,
temas etmek gerekir. Özgürlük karinesi, ilgili hukukî metinlerde yer alsın
almasın, temel hakların sınırlanmasında göz önünde bulundurulması gereken
en temel ilkedir. Özgürlük karinesi, kısaca, temel hakların kapsamı ve sınırı söz
konusu olduğunda özgürlüğü esas, özgürlükten ayrılmayı ise istisna saymayı
veya, tersinden söylemek gerekirse, özgürlüklerden yana yorumu (özgürlük
ilkesinin prima facie önceliğini) yansıtmaktadır (Barnett 2003; Erdoğan 2005:
193-94; Alexy 2002: 80, 384).

Bu ilkenin pratik anlamı, aksine çok güçlü nedenler olmadıkça, hak ve


özgürlüklerin sınırlanmaması ve onlara istisna getirilmemesi gereğidir. Bu da
iki şekilde olur. Birincisi, kişilerin insan haklarına sahip olmalarının hukukî
tanımaya bağlı olmadığını ve dolayısıyla insan haklarının hukukî metinlerde
sayılanlardan ibaret olmadığını ifade eder. Özgürlük karinesinin doğrudan
doğruya hakların sınırlanmasıyla ilgili olan (ikinci) anlamı ise, belli bir temel
hakkın ancak çok güçlü veya zorlayıcı nedenlerin varlığı halinde ve istisnaî
olarak sınırlanabileceğidir. Bu anlayış kanun koyucu ve uygulayıcıya, temel
hakları sınırlamak için öngörülen nedenlerin çok dar yorumlanmasını, ve
özellikle de hakları sınırlamayı haklı göstermek için dolambaçlı akıl yürütmelere
başvurulmamasını buyurur. Bu çerçevede, sınırlamayı haklı göstermek için ileri
sürülen mülâhaza veya gerekçelerin belirsiz olması veya açık-seçik olmaması
yahut ikna edici/tatminkâr olmaması durumunda, sınırlamadan kaçınmak
gerekir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’de ve Türk Anayasası’nda bu ilkeye


açık bir şekilde yer verilmemiştir. Bununla beraber, Sözleşme’nin ondan
söz etmemesi özgürlük karinesinin Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin
içtihadında yeri olmaması gerektiği ve olmadığı anlamına gelmemektedir.
Nitekim, Mahkeme birçok defalar, Sözleşme’nin 8-11. maddelerinde belirtilen
sınırlama hükümlerinin, özgürlük karinesinin ruhuna uygun olarak, dar olarak
yorumlanması gerektiğini belirtmiştir. Böylece, “şüphe halinde özgürlükten
yana yorum” (in dubio pro libertate) düsturu Sözleşme’ye uygulanması kabul
edilmiş olan bir yorum ilkesi durumundadır (Bernhardt 1994: 306-307). Ayrıca,
Sözleşme’nin öngördüğü sınırlama nedenlerinin “demokratik toplumda zorunlu”
olması şartını yorumlarken, Strasbourg Mahkemesi’nin sınırlama için “zorlayıcı
(pressing) bir toplumsal ihtiyacın” varlığını gerekli görmesi de, aynı anlayışın
bir yansımasıdır.

b) Kanunla Sınırlama

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne göre, temel haklara getirilecek sınırlamalar


her şeyden önce kanunla öngörülmüş olmalı veya kanuna uygun olarak

37
yapılmalıdır. Bu demektir ki, temel haklara getirilecek sınırlamaların ulusal
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

kanunlarda dayanağının bulunması gerekir. Sınırlamada kanun kaydı keyfiliğin


önlenmesi amacına yöneliktir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Sözleşme’de
işaret edilen “kanun” kavramını şeklî değil, maddî anlamda yorumlamaktadır.
Bu yoruma göre, temel hakları sınırlayan düzenlemenin bir parlamento işlemi
olması şart değildir; Sözleşme’nin öngördüğü kanun, “türü ne olursa olsun
(kanun, tüzük, yönetmelik, yerleşik içtihat vb.) soyut norm koyan” işlemlerdir.
Ayrıca, bu gibi düzenlemeler genel olarak “ulaşılabilir” ve “anlaşılabilir” de
olmalıdır (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 376).

Temel hak sınırlamalarının “kanun”a dayanması Türk anayasal sistemi


bakımından da zorunlu olmakla beraber (Anayasa, m.13), burada açıkça şeklî
anlamda kanun kastedilmiştir. Daha açık bir anlatımla, Türkiye’de temel haklar
ancak, özel usulüne uygun olarak TBMM’nin “kanun” adı altında yaptığı
işlemlerle sınırlanabilir. Ancak Anayasa (m. 91/1), istisnaî olarak, kanun
hükmünde kararnamelerle sosyal ve ekonomik hakların “düzenlenmesi”ne
izin vermektedir. Dolayısıyla, Türk anayasal düzeninde temel hakların kanunî
bir dayanak olmaksızın idarî işlemlerle sınırlanması mümkün değildir. Türk
anayasal sistemi, sadece bu yönden, insan haklarının korunmasına Strasbourg
Mahkemesi’nin içtihadından daha elverişlidir.

c) Nedene Bağlılık veya Meşrû Amaçların İzlenmesi

Sözleşme insan hakları ve temel özgürlüklerin sebepsiz yere veya meşru


olmayan nedenlerle sınırlanmasını da yasaklamıştır. Temel hak sınırlamalarının
her bir hakla ilgili maddelerde belirtilen amaçlara yönelik olması gerekir. Bu
amaçlar her hak bakımından tamamen aynı olmamakla beraber, bazıları ortaktır:
kamu güvenliği, başkalarının hak ve özgürlüklerinin, kamu sağlığı ve ahlâkının
veya kamu düzeninin korunması gibi. Sınırlama nedenleri sınırlı olarak sayılmış
olduğundan, kanun koyucu veya yargı mercileri analoji yoluyla yeni sınırlama
nedenleri icat edemezler.

2001 değişikliklerinden sonraki haliyle bizim Anayasamızın sınırlama nedenleri


konusundaki sistemi de esas olarak Sözleşme’ninkiyle aynıdır. Nitekim, değişik
13. madde temel hakların “yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen
sebeplere bağlı olarak” sınırlanabileceğini öngörmektedir. Dolayısıyla, Türk
anayasa sisteminde de hiç bir şekilde sınırlanamayacak temel haklar vardır.
Örneğin, Anayasa’nın 74. maddesi “dilekçe hakkı” için vatandaşlar bakımından
herhangi bir sınırlama nedeni getirmemiştir. Buna karşılık, kimi haklar için
Anayasamız “Cumhuriyetin temel nitelikleri” veya “laik Cumhuriyet” gibi
Sözleşme’de yer almayan sınırlama nedenleri de öngörmüştür.

d) “Demokratik Toplumda Gerekli Olma” Ölçütü ve “Ölçülülük” İlkesi

Sözleşme söz konusu olduğunda, temel hakların sınırlanmasının bir ölçütü

38
olarak “demokratik toplumda gereklilik”, aslında sınırlama nedenlerinin

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


anlamını kayıtlayan bir kavramdır. Başka bir ifadeyle, sınırlama nedenlerinin
anlamı “demokratik toplumun gerekleri”ne göre belirlenecektir. Buna göre,
örneğin bir sınırlama nedeni olarak “kamu düzeni”ne dayanılmasının meşruluğu,
bu kavramın demokratik bir toplumda nasıl anlaşılması gerektiğine bağlı olarak
değerlendirilmek gerekir. Daha açık bir anlatımla, esas olan, herhangi bir
“kamu düzeni” anlayışının değil, demokratik bir toplumun -veya demokratik bir
toplumla bağdaşabilen- kamu düzeni anlayışının neyi gerektirdiğidir.

AİHM konuyla ilgili çeşitli kararlarında demokratik toplumun başlıca şu


unsurlarını özellikle vurgulamıştır:

▪ İnsan onurunu korumayı amaçlayan insan hakları demokrasinin ve hukuk


devletinin temellerindendir.
▪ Çoğulculuk, hoşgörü ve geniş-fikirlilik demokratik toplumun vazgeçilmez
esaslarındandır.
▪ Demokrasi çoğunluğun mutlak üstünlüğü demek değildir. Demokratik
toplum, azınlıkta kalanlara adil davranılmasını (onların haklarına
riayet edilmesini) ve hakim durumda olanların yetkilerini kötüye
kullanmalarının önlenmesini gerektirir.
▪ Düşünceyi açıklama özgürlüğü demokratik toplumun temel taşlarından
biridir.
▪ Örgütlenme özgürlüğü ve özellikle de siyasî partiler aracılığıyla
“kamusal tartışma”ya katılma demokratik toplum bakımından aynı
derecede vazgeçilmezdir.
▪ Din ve vicdan özgürlüğü Sözleşme’nin hem 9. (düşünce, vicdan ve din
özgürlüğü) hem de 10. maddeleri (ifade özgürlüğü) anlamında demokratik
toplumun temel taşlarından biridir.

Belirtmek gerekir ki, İnsan Hakları Mahkemesi’nin içtihadına göre, bir temel
hak sınırlamasının meşru olması için onun demokratik toplumlarda caiz, makul
veya kabul edilebilir nitelikte olması yeterli değildir. Sınırlama gerçekten
gerekli olmalıdır. Strasbourg Mahkemesi’nin içtihadına göre; burada söz konusu
olan “gereklilik” kavramı “kabul edilebilir”, “olağan” veya “uygun/münasip”
kelimelerinin akla getirdiği şekilde demokratik toplumla zayıf bir bağlantıya
işaret etmemekte; aksine burada “mübrem (zorlayıcı) bir sosyal ihtiyaç”
kastedilmektedir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 378).

Görüldüğü gibi, Avrupa Mahkemesi “demokratik toplumda gereklilik/


zorunluluk” ölçütünü, temel hakların sınırlanmasının başka bir evrensel
ilkesiyle, “ölçülülük” ilkesiyle, sentezleyerek kullanmaktadır. “Ölçülülük”
ilkesi, sınırlamanın ölçülü olmasını, yani, “sınırlamada başvurulan aracın

39
sınırlama amacını gerçekleştirmeye elverişli olmasını ve araçla amacın
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

ölçüsüz bir oran içinde bulunmamasını” ifade etmektedir (Özbudun


2003:104). Mahkeme “ölçülülük” ilkesini, Sözleşme’de kullanılan formülasyona
uygun olarak, demokratik topluma nispeti ile belirlemektedir. Bu yaklaşıma göre,
bir temel hakkın sınırlanmasında başvurulan tedbirin hem demokratik toplum
açısından zorunlu bir ihtiyaca dayanması hem de bu kısıtlama veya tedbirin söz
konusu ihtiyaç ölçüsünde olması gerekecektir.

Bununla beraber, Avrupa Sözleşmesi çerçevesinde ölçülülük ilkesi sadece


demokratik toplumun gerekleri açısından söz konusu olmamaktadır. Sözleşme’de
ölçülülük kavramına, ayrıca, 2. (“kesin zorunluluk”), 15. (“durumun gerektirdiği
ölçüde”), 17. (öngörüldüğünden daha geniş ölçüde”) maddelerde de yer
verilmiştir. Özellikle 17. maddenin taraf devletlere yüklediği “Sözleşme’de
tanınan hak ve özgürlükleri... burada öngörüldüğünden daha geniş ölçüde”
sınırlamaya uğratmama şeklindeki genel yükümlülükten hareketle, ölçülülük
ilkesinin Sözleşme ve Protokollerdeki bütün hakların sınırlanması bakımından
geçerli olduğu sonucuna varmak gerekir (Eren 2004: 202).

Türk anayasa sistemi açısından da (Anayasa, m. 13), temel hak ve hürriyetlere


getirilecek yasal sınırlamaların “demokratik toplum düzeninin gerekleri”ne
aykırı olmaması gerekir. Ne var ki, Anayasa Mahkememiz “demokratik toplum”
kavramını, özgürlük ve katılımı Avrupa Mahkemesi’nin yaptığı ölçüde öne
çıkaran bir yaklaşımla yorumlama eğiliminde değildir. Öte yandan, ölçülülük
ilkesi ise bizim sistemimizde 2001 Anayasa değişikliklerinden sonra bağımsız
bir sınırlama kriteri haline gelmiştir. Esasen, bu ölçüt Anayasada olağan
dönemler bakımından açıkça öngörülmüş olmadığı halde, daha önce de Anayasa
Mahkemesi tarafından zaman zaman kullanılmaktaydı (Erdoğan 2005: 203).

e) Hakların Özüne Dokunma Yasağı

Sınırlamaların temel hakların özüne dokunmaması güvencesi Türk


Anayasası’nın değişik 13. maddesinde bağımsız bir ölçüt olarak yer almaktaysa
da Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde bu yönde açık bir belirleme yoktur.
Bununla beraber, Strasbourg Mahkemesi öze dokunmama ilkesini zaman
zaman demokratik toplumun gereklerini belirleme bağlamında bir ölçüt olarak
kullanmaktadır. Nitekim, Mahkeme eğitim, evlenme ve sendika haklarıyla ilgili
muhtelif kararlarında, devletlerin bu konulardaki düzenleme yetkisini söz konusu
hakların özüne dokunmayacak şekilde kullanmaları gerektiğini belirtmiştir (Eren
2004: 105; Gemalmaz 2003: 425-26).

Öze dokunmama güvencesi, bir temel hakkın kullanılmasını son derece


zorlaştıran veya imkânsız hale getiren sınırlamaları yasaklamaktadır. Böyle
bir ihtimal, sınırlayıcı normun bir hak ve hürriyetin “vazgeçilmez unsuru(na),
dokunulduğu takdirde söz konusu hürriyeti anlamsız kılacak aslî çekirdeği”ne
(Özbudun 2003: 59) dokunulması halinde söz konusu olur. Ancak, tüm haklar

40
için geçerli olacak bir öz belirlemek çok zor olduğu gibi, bazı hakların da özü

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


ile kendisi arasında bir ayrım yapılamaz. Söz gelişi, yaşamak bölünebilir bir şey
olmadığından, yaşama hakkını sınırlamak ancak hayatı sona erdirmekle mümkün
olur (Doehring 2002: 266).

2. Olağanüstü Rejimlerde İnsan Hakları


Olağandışı veya istisnaî yönetim usullerinin yürürlüğe konması temel haklara
geçici olarak olağan rejimdekinden farklı kayıtlamalar getirilmesine yol açar. Bu
kayıtlamalar olağan rejimdeki sınırlamalardan daha ağırdır. Çünkü, sınırlamalar
hakların kullanım alanını daraltırken, olağanüstü rejimlerdeki kayıtlamalar
haklardan yararlanmayı, onların kullanılmasını durdurur veya askıya alırlar
(Gemalmaz 2003: 760). Ancak, bütün olağanüstü yönetimler şüphesiz aynı
nitelik ve ağırlıkta değildir. Söz gelişi, savaş ve seferberlik hali toplumun
varlığını belli bir bölgede başgösteren salgın hastalıktan veya doğal afetten
daha fazla tehdit eder; dolayısıyla birinci durumda temel haklara getirilecek
kayıtlamalar ve alınacak istisnaî tedbirler genellikle ikincisinden daha ağır olur.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 15. maddesi, taraf devletlerin “(s)avaş


veya ulusun varlığını tehdit eden başka bir genel tehlike halinde... durumun
gerektirdiği ölçüde ve uluslararası hukuktan doğan yükümlülüklere ters
düşmemek şartıyla, bu Sözleşme’de öngörülen yükümlülüklere aykırı tedbirler”
alabilmelerine izin vermektedir. Maddenin ikinci fıkrası, bu gibi durumlarda bile
–meşru savaş fiilleri sonucunda meydana gelen ölüm halleri dışında- yaşama
hakkı (m. 2) ile, işkence (m. 3), kölelik ve kulluk (m. 4/1) yasaklarının ve suç
ve cezaların kanunîliği ve geçmişe yürümezliği ilkelerinin (m. 7) hiç bir şekilde
ihlâl edilemeyeceğini belirtmektedir.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre, “ulusun varlığını tehdit eden genel
tehlike” kavramı “halkın tamamını etkileyen ve devleti oluşturan topluluğun
düzenli yaşamı için bir tehdit teşkil eden istisnaî ve pek yakın bir kriz veya
tehlikeyi ifade eder.” Mahkeme ayrıca, maddenin ikinci fıkrasında belirtilen
“dokunulmaz haklar”a, niteliği gereği askıya alınması mümkün olmayan 14.
maddedeki ayrımcılık yasağını da eklemiştir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 406,
409). Bu arada belirtmek gerekir ki, meşru savaş fiilleri sonucunda meydana
gelen ölüm halleri yaşama hakkının dokunulmazlığının istisnası olması ile, savaş
döneminde ölüm cezasına yer verilmesi birbirinden farklı konulardır. Nitekim,
2003 yılında yürürlüğe giren 13 Nolu Protokol ölüm cezasını mutlak olarak
yasakladığından, Sözleşme’nin sistemi içinde savaş döneminde bile ölüm cezası
verilemez.

Bu maddeyle devletlere tanınmış olan istisna tedbirlerine başvurma izni


mutlak değildir. Olağanüstü hallerde devletler ancak “durumun gerektirdiği
ölçüde” Sözleşme’nin tanıdığı haklara riayet yükümlülüğünden geçici

41
olarak kaçınabilirler. Buradaki ölçü olağanüstü hallerde hem hangi hakların
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

durdurulacağını hem de bu gibi durumlarda başvurulan tedbirlerin ağırlık


derecesini belirleyecektir. Ayrıca, Sözleşme’ye aykırı tedbirlerin hangi kapsam
ve ağırlıkta olacağının ölçüsü yürürlüğe konan olağanüstü halin niteliğine göre
de değişecektir (Erdoğan 2005: 207).

Sözleşme’nin 15. maddesi, ayrıca, olağanüstü hallerin gerektirdiği tedbirlerin


alınmasında “uluslararası hukuktan doğan başka yükümlülükler”e de ters
düşülmemesini de amirdir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne taraf devletler
bakımından bu kaydın ilk akla getirmesi gereken, şüphesiz, bu Sözleşme’nin
kendisine uyma zorunluluğudur. Dolayısıyla, ulusal makamların ve bu arada
yargı mercilerinin Strasbourg Mahkemesi’nin bu temel hakların durdurulması
konusunda içtihatlarını da göz önünde bulundurmaları gereklidir. Ancak, insan
hakları konusunda taraf devletlerin uluslararası hukuktan doğan yükümlülükleri
elbette Avrupa Sözleşmesi’nde belirtilenlerden ibaret değildir. Mahkemeye göre,
ilgili devlet insan haklarının korunmasına ilişkin olarak –Sivil ve Siyasal Haklar
Uluslararası Sözleşmesi veya Cenevre Sözleşmesi gibi- başka bir uluslararası
sözleşmenin tarafı ise, ondan doğan yükümlülükler de aynı şekilde bağlayıcıdır
(Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 408).

Sözleşme’nin olağanüstü hallerde insan haklarının kayıtlanmasıyla ilgili 15.


maddesinin T.C. Anayasası’nda da bir karşılığı vardır ve ilginç bir tesadüf
eseri olarak onun da madde numarası aynıdır. Anayasa’nın 15. maddesindeki
bu düzenleme de Sözleşme’ninden çok farklı değildir. Anayasamız da hem
ölçülülük ilkesine hem de uluslararası hukuktan doğan yükümlülüklere riayet
gereğine yer vermiştir. Şu farkla ki, Sözleşme’den farklı olarak Anayasamız
durdurma tedbirlerine başvurulabilecek olağanüstü yönetim usullerini tanım
yoluyla belirlemek yerine isim olarak saymıştır. İki hüküm arasındaki bir fark
da, T.C. Anayasası’nın olağanüstü hallerde dokunulmasını yasakladığı haklar
listesinin –şaşırtıcı bir şekilde- daha geniş olmasıdır. Nitekim, Sözleşme’nin
15. maddesinde temas edilmeyen din, vicdan ve kanaat özgürlüğü ile suçsuzluk
karinesi Anayasamızın öngördüğü “dokunulmaz haklar” arasında yer almaktadır.

3. İnsan Haklarının Kötüye Kullanılması Yasağı


Hakların kötüye kullanılmasını hukukun korumaması, hatta gerektiğinde
yaptırıma bağlaması hukukun genel ilkelerindendir. Bundan dolayı, sadece
anayasal ve diğer ulusal mevzuatlar değil, fakat uluslararası insan hakları
belgeleri de, tanıdıkları hakların devletler veya kişiler tarafından kötüye
kullanılmasını genellikle yasaklamışlardır. Örneğin, İnsan Hakları Evrensel
Bildirisi’nin 30. maddesinde, “bu Bildiri’nin hiçbir hükmü hiçbir devlete,
gruba veya kişiye, bu Bildiride belirtilen herhangi bir hakkı ve özgürlüğü tahrip
etmeye yönelik bir faaliyete girişme veya eylemde bulunma hakkını verir
şekilde yorumlanamaz” denmektedir. Yine BM çerçevesinde hazırlanan Sivil ve

42
Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi de 5. maddesinde benzer bir hükme yer

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


vermiştir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 17. maddesinde yer alan bu konuyla


ilgili hüküm ise şöyledir: “Bu Sözleşmenin hükümlerinden hiçbiri bir devlete,
topluluğa veya kişiye Sözleşmede tanınan hak ve özgürlüklerin tahrip edilmesine
veya burada öngörüldüğünden daha geniş ölçüde sınırlamalara tabi tutulmasına
yönelik bir faaliyete girişme veya eylemde bulunma hakkını verir şekilde
yorumlanamaz.”

Bu hükmün dikkat çeken bir özelliği, kötüye kullanmayı hem devletler hem de
kişi ve gruplar açısından yasaklamış olmasıdır. Kişi ve gruplar açısından “kötüye
kullanma”, bunların Sözleşme’nin tanıdığı hak ve özgürlükleri yine aynı hak ve
özgürlüklerin tahribine veya yok edilmesine yönelik olarak kullanmalarını ifade
etmektedir. Buna karşılık devletler açısından “kötüye kullanma” aynı şekilde
temel hakların tahribine yönelik bir girişim olabileceği gibi, ayrıca onların
temel hak ve özgürlükleri Sözleşme’nin öngördüğünden daha geniş ölçüde
sınırlamaları şeklinde de ortaya çıkabilir.

Sözleşme’nin tanıdığı hakların kötüye kullanılmasının Avrupa insan hakları


koruma sisteminde ortaya çıkabilecek olan bir örneğini yine Sözleşme’nin
kendisinde bulmaktayız. Nitekim, Sözleşme’nin 35. maddesinin üçüncü
fıkrasında, “başvuru hakkının kötüye kullanılması niteliğindeki” kişisel
başvuruların kabul edilemez olduğu belirtilmiştir. Mamafih, bu özel hüküm
olmasaydı bile, bu tür başvuruların Sözleşme’nin 17. maddesine göre
reddedilmesi yine de mümkün olurdu (Anayurt 2004: 240). Ancak burada
kişiler bakımından önemli bir hak arama yolu söz konusu olduğundan, başvuru
hakkının “kötüye kullanılması” kavramının olabildiğince dar yorumlanması
gerekir.

Şüphesiz, Strasbourg Mahkemesi’nin de tespit ettiği gibi, Sözleşme’de


tanınan her hak ve özgürlük (meselâ 5. maddedeki kişi özgürlüğü ve güvenliği
hakkı ile 6. maddedeki adil yargılanma hakkı) kişi ve gruplar bakımından 17.
madde anlamında “kötüye kullanma”ya elverişli değildir. Kötüye kullanma
daha çok ifade ve örgütlenme özgürlükleri bakımından söz konusu olmaktadır
(Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 414). Buna karşılık, devletlerin, temel hakları
sınırlama yetkilerini, sınırlanabilen her hak ve özgürlük bakımından kötüye
kullanmaları mümkündür.

Belirtmek gerekir ki, kişiler açısından kötüye kullanma soyut olarak


düşüncenin kendisiyle değil, fakat etkinlik veya eylemle gerçekleştirilebilir.
Başka bir ifadeyle, bir hakkın kötüye kullanıldığından söz edebilmek için, hak
kullanıcısının hukukun korumadığı bir amaca yönelmesinden başka, bu yönde
gerçekleştirdiği bir etkinlik veya eylem de bulunması, ayrıca bu amaca yönelik

43
etkinlik veya eylemle arasında açık-seçik ve mevcut bir nedensellik bağı
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

bulunması gerekir (Eren 2004: 31).

Temel hakların ve temel hakları sınırlama yetkisinin kötüye kullanılması T.C.


Anayasası’nın 14. maddesinde de yasaklanmış olmakla beraber, bu hükmün
formülasyonu, kişiler bakımından Sözleşme’nin 17. maddesi hükmünden daha
kısıtlayıcı olarak yorumlanmaya elverişlidir. Nitekim, Sözleşme kişilerin sadece
temel hak ve özgürlükleri “yok etmeye” yönelik eylemlerini yasaklarken,
Anayasa’nın 14. maddesi, buna ek olarak, devletin bazı özelliklerine aykırı hak
kullanımlarını da temel hakların kötüye kullanılması saymaktadır.

4. Temel Hakların Sınırlanmasında “Amaç Saptırma”


Yasağı
Avrupa Sözleşmesi’nin 18. maddesi, hak ve özgürlüklere getirilecek
sınırlamaların öngörülenden başka amaçlar için uygulanamayacağını belirtmiştir.
Bu hüküm, kamu hukuku tekniğinden bildiğimiz, kamusal işlemlerde “amaç
saptırma” yasağını temel hakların sınırlanması bakımından dile getirmektedir.
Amaç saptırması, meşru bir amaç için öngörülmüş olan bir yetkiyi kullanarak
meşru olmayan bir amaca ulaşılmak istenmesi durumunda ortaya çıkar. Daha
özel olarak temel hakların sınırlanması açısından, sınırlamanın sadece meşru
olmayan bir amaca yönelik olması değil, bir temel hakla ilgili olarak öngörülmüş
bulunan meşru bir amacın başka bir hak için sınırlama gerekçesi olarak
kullanılması da bu hükme aykırıdır (Eren 2004: 195).

Bu özelliğiyle yetki saptırmasının “kötüye kullanma”nın özel bir türü olduğu


söylenebilir. Böylece Sözleşme, kendisinin izin vermediği bir temel hak
kısıtlamasının taraf devletlerce Sözleşme’nin öngördüğü bir amaca ulaşmak
görüntüsü altında yapılmasını yasaklamış olmaktadır. Bu hükümden ayrıca şöyle
bir sonuç da çıkarılabilir: Sözleşme’nin meşru saydığı bir amaca dayanarak
yapılan bir temel hak sınırlamasının, uygulamada, bu amaçla ilgisiz ve
gayrımeşru başka bir amaca ulaşmak için kullanılması yasaktır.

Bir önceki başlıkta ele alınan 17. madde gibi, bu madde hükmü de, niteliği
gereği, bağımsız olarak uygulanmaya elverişli olmayıp, ancak Sözleşme’nin
sınırlama öngören başka bir hükmüyle bağlantılı olarak uygulanabilir.
Dolayısıyla, 17. ve 18. maddelerin hiçbir sınırlamaya tabi tutulamayan işkence
yasağı (m. 3) ile kölelik ve kulluk yasağı (m. 4/1) gibi hak ve özgürlükler
bakımından uygulanma kabiliyeti yoktur (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 416).

Amaç saptırma yasağı açısından bizim Anayasamızın durumu ilginçtir. Şöyle


ki: Değişiklikten önceki şeklinde Anayasa’nın 13. maddesinin ikinci fıkrası,
aynen Sözleşme’nin 18. maddesindeki gibi, temel hak ve özgürlüklerle

44
ilgili sınırlamaların “öngörüldükleri amaç dışında” kullanılamayacaklarını

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


belirtmişken, maddenin değişiklikten sonraki halinde böyle bir ibareye yer
verilmemiştir. Öyle anlaşılıyor ki, anayasa koyucu, değiştirilmiş metinde yer
alan “ölçülülük” ilkesinin bu eksiği telâfi edeceğini, daha doğrusu ölçülülük
ilkesinin anayasallaştırılmasının eski ibareye ihtiyaç bırakmadığını düşünmüştür.
Ne var ki, ölçülülük ilkesi “amaç saptırma” yasağını ancak kısmen telâfi edebilir.
Çünkü, “amaç saptırma” yasağı, sınırlamada başvurulan araçların güdülen
amaçla zorunlu bir ilişki içinde olmasını gerektirirse de, onun kapsamı bundan
daha geniştir. Bu yasak, izlenen araçların niteliğinin dışında, bizatihi güdülen
amacın meşru olup olmadığının ve o temel hak bakımından öngörülmüş olup
olmadığının da incelenmesini gerektirir.

5. İnsan Hakları ve Yabancılar


İlginçtir ki, insan haklarının evrenselliği söylemini benimseyen günümüz
demokratik devletleri yine de “temel haklar”ı her insana tanımazlar. Nitekim,
insan hakları belgeleri ve anayasalar temel hakların sınırlanması konusunda
vatandaşlarla yabancılar arasında birincileri kayıran şekilde ayrım yaparlar.
Bu ayrım genellikle siyasi haklar –özellikle de seçme ve seçilme hakları-
bakımından ortaya çıkmaktadır.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi de, Sözleşme’nin tanıdığı hak ve


özgürlüklerden taraf devletlerin yetki alanları içindeki “herkes”in yararlanacağını
(m. 1) ve ayrıca kimseye ayrım yapılmayacağını (m. 14) belirtmesine rağmen,
yabancıların bazı haklarının kısıtlanabileceğini öngörmüştür. Nitekim,
Sözleşme’nin 16. maddesi, 14. maddede belirtilen “hak ve özgürlüklerde eşitlik”
ilkesine (ayrımcılık yasağına) yabancıların siyasî faaliyetleri bakımından bir
istisna getirmektedir. Buna göre, taraf devletler, 10. maddede düzenlenen ifade
özgürlüğü ile 11. maddede öngörülen örgütlenme ve toplantı özgürlüklerine
yabancılar bakımından istisnalar getirebilir ve onların siyasî faaliyetlerini
önleyici düzenlemeler yapabilirler.

Bu arada belirtmek gerekir ki, maddedeki “yabancı” kavramı elbette


Sözleşme’nin tarafı olmayan devletlerin vatandaşları ile vatansızları da kapsar.
Buna karşılık, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin içtihadı bakımından, Avrupa
Birliği üyesi devletlerin vatandaşları Sözleşme’nin 16. maddesi anlamında
“yabancı” sayılmamaktadırlar (Eren. 2004: 64).

Bununla beraber, aşağıdaki ilgili alt başlıklarda açıklanacağı üzere, Sözleşme’nin


sadece 16. maddesine bakarak, yabancılar hakkında her türlü hak kısıtlayıcı
tasarrufta bulunulabileceği sonucuna varılmamak gerekir. Çünkü, 4 ve 7 No.lu
Protokoller taraf devletlerin yabancılarla ilgili işlemlerine bazı kısıtlamalar
getirmiştir. Bu çerçevede, yabancıların keyfî (7 No.lu Protokol, m.1) ve toplu
şekilde (4 No.lu Protokol, m. 4) sınırdışı edilmeleri gibi, serbest dolaşım ve

45
yerleşme özgürlüklerinin engellenmesi de (4 No.lu Protokol, m. 2) mümkün
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

değildir.

Yabancıların haklarının sınırlanması konusunda T.C. Anayasası’nda da


Sözleşme’dekine benzer bir hüküm bulunmaktadır. Nitekim, Anayasa’nın 16.
maddesi temel hak ve hürriyetlerin yabancılar için milletlerarası hukuka uygun
olarak sınırlanabileceğini belirtmektedir. Ne var ki, bu hüküm yabancıların
temel haklarına Sözleşme’nin öngördüğünden daha fazla kısıtlama getirilmesine
elverişlidir. Çünkü, Sözleşme’deki siyasi faaliyetlerle ilgili sınırlamalardan farklı
olarak, burada yabancıların temel haklarının sınırlanmasına genel olarak izin
verilmesi söz konusudur. Bununla beraber, Anayasa’nın temel haklar rejiminin
bütünlüğü içinde yorumlanması yoluyla (Erdoğan 2005: 208-209), yabancıların
temel haklarına getirilecek sınırlamaların kapsamını Sözleşme’nin öngördüğü
ölçüde daraltmak mümkündür. Esasen, Anayasa’yı bu şekilde yorumlamak,
Türkiye’nin Sözleşme’yle üstlendiği yükümlülüklere uyma taahhüdünün de bir
gereğidir.

6. İnsan Haklarının Yatay Etkisi


Temel hakların hukukî rejimiyle ilgili bir konu, bu hakların kişiler arası
ilişkilerde de geçerli olup olmadığıdır. Bu sorunun önemi, önceki bölümlerde
işaret ettiğimiz gibi, özünde politik talepler olmaları itibariyle insan haklarının
öncelikle ve esas olarak devlete karşı ileri sürülebileceğine ilişkin genel
kabulden ileri gelmektedir.

Her şeyden önce, temel haklarının bir başkası tarafından tehdit edilmesi
durumunda, kişinin devletten bu hareketi önlemesini talep edebileceğinde şüphe
yoktur. Şu halde, temel hakların üçüncü kişiler bakımından etkisinin bu anlamda
dolaylı olarak ortaya çıkmakta olduğu söylenebilir. Onun için asıl sorun,
temel hakların kişiler arası ilişkilerde de ileri sürülebilip sürülemeyeceğinde
yatmaktadır.

Bir görüşe göre, temel hakların kişilere karşı ileri sürülmesi onların gerçek
anlamını ortadan kaldırır. Kişi, devlet ile olan ilişkileri çerçevesinde ileri
sürebileceği türden hakları (söz gelişi ifade özgürlüğü hakkına dayanan bir
iddia), sözleşme ilişkisi içinde olduğu diğer tarafa karşı ileri süremez. Çünkü
böyle bir iddia karşı tarafın aynı türden iddiası ile çatışacağından, burada temel
hak iddialarına dayanarak bir çözüme varmak mümkün değildir. Onun için bu
gibi konularda özel hukuk hükümlerinin uygulanması gerekir; dolayısıyla burada
anayasa hukuku açısından değil, normal yasallık açısından söz konusu olan bir
koruma sorunu vardır (Doehring 2002: 263-64).

Temel hakların yatay etkisi sorununu daha ayrıntılı olarak incelemiş olan bir
yazar, bu konuda Alman hukuk doktrininde başlıca üç görüş bulunduğunu

46
açıklamaktadır (Alexy 2002: 355-57). Bir görüş, anayasal hakların yatay

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


etkisinin dolaylı nitelikte olduğunu ileri sürmektedir. Bu bağlamda dolaylı
yatay etkiden kastedilen, anayasal hakların objektif ilkeler olmak itibariyle
özel hukukun yorumunu etkilemeleridir. Bu etkinin muhatabı yargıçlardır. Bu
görüşün biraz değişik bir yorumu ise, anayasal hakların objektif ve bağlayıcı
normlar niteliğinde olmaları nedeniyle özel hukuku doğrudan doğruya
etkilediğini belirtmektedir. Başka bir görüşe göre, anayasal hakların vatandaşlar
arası ilişkilerdeki etkisi, devletin bu haklarla subjektif kamu hakları olarak bağlı
olmasının sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Buna göre, özel kişiler tarafından
yapılmış olsa bile hakların ihlalinden devlet sorumludur. Bu anlamda yatay etki
ise hem yasama organına hem de yargıya hitap etmektedir.

Şu halde, bir temel hakka vaki bir tecavüz durumunda da, yargı ve icra gücü
marifetiyle, duruma göre hakkın iadesini veya uğranılan zararın tazmin ve
telâfisini sağlamak yine devletin görevidir. Ancak bu gibi durumlarda, gerçekte
kişinin bir temel hakkını başka bir kişiye karşı ileri sürmesi değil, fakat o hakkın
devlet gücü tarafından korunmasını talep etmesi söz konusudur (Doehring 2002:
265). Başka bir ifadeyle, burada Alexy’nin işaret ettiği üçüncü anlamda “devlete
karşı hak” aracılığıyla gerçekleşen bir tür dolaylı yatay etki söz konusudur.
Nihayet belirtmek gerekir ki, temel hakların yatay etkisinin her hak için geçerli
olacak şekilde genel bir kurala bağlanması mümkün olmayıp, bu, her bir hakkın
ahlâki içerik ve gücü ile anayasal tanımına bağlıdır. Bu nedenle, aşağıda tek tek
hakların ele alındığı bölümde yapılan açıklamalarda bu nokta, genellikle göz
önünde tutulmuştur.

7. İnsan Hakları ve Ödev ve Sorumluluklar


Kimi uluslararası insan hakları belgelerinde olduğu gibi, bazı anayasalarda
da insan haklarının veya temel hakların genel olarak veya kısmen ödev ve
sorumluluk da yüklediğine işaret eden hüküm veya ibarelere yer verilir. Meselâ,
İnsan Hakları Evrensel Bildirisi 29. maddesinde herkesin mensubu olduğu
topluma karşı ödevleri bulunduğunu belirtmiştir. Buna benzer bir bir ibare
Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi ile İktisadî, Sosyal ve Kültürel
Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nin Başlangıç kısımlarında yer almıştır. Burada
“bireyin başkalarına ve bağlı olduğu topluluğa karşı ödevleri bulunduğu” ve
hatta “tanınmış hakların geliştirip gözetilmesi yolunda çaba göstermek zorunda”
olduğu belirtilmiştir.

Herkesin insan haklarının veya temel hakların öznesi olmasının yanında,


toplum(un)a karşı ödevleri de bulunmasının ilk anlamı, daha önce gördüğümüz
gibi, kişilerin haklarını “kötüye kullanma”larının yasaklanmasında kendisini
göstermektedir (Gemalmaz 2003: 742). Nitekim gerek Evrensel Bildiri (m.
30) gerekse Sivil ve Siyasal Haklar Sözleşmesi (m. 5/1) ile İktisadî, Sosyal
ve Kültürel Haklar Sözleşmesi (m. 5/1) bu yönde hükümler içermektedir.

47
Uluslararası sözleşmelerin bazılarında ayrıca, özel olarak bazı hakların “özel
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

ödevler ve sorumluluklar çerçevesinde” kullanılacağı belirtilmiştir. Sivil ve


Siyasal Haklar Sözleşmesi’nin ifade özgürlüğüyle ilgili 19. maddesi buna örnek
olarak zikredilebilir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi de bu genel modele uymaktadır. Nitekim,


yukarıda ele aldığımız üzere, bu Sözleşme’nin 17. maddesi kişi ve grupların
haklarını kötüye kullanmalarını genel olarak yasaklamaktadır. Ayrıca, aşağıda
göreceğimiz gibi, Sözleşme’nin 10/2. maddesi ifade özgürlüğü hakkının
kullanılmasının “ödev ve sorumluluk yüklediği”ni belirtmiştir. Bunun muhtemel
anlamlarının ne olabileceği ilgili başlık altında açıklanacaktır.

T.C. Anayasası ise, kişilerin temel hakları kötüye kullanmalarını yasakladıktan


(m. 14) başka, temel hak ve özgürlüklerin “niteliği”ni belirleyen 12. maddesinin
ikinci fıkrasında, bu hak ve özgürlüklerin kişinin “topluma, ailesine ve diğer
kişilere karşı ödev ve sorumluluklarını” da içerdiği belirtilmektedir. Anayasa
bu anlayışa uygun olarak temel haklarla ilgili İkinci Kısım’ın başlığını “Temel
Haklar ve Ödevler” şeklinde koymuştur.

Temel hak ve özgürlüklerin aynı zamanda kişinin başkalarına ve topluma karşı


ödevlerini de içerdiğini belirten tanımın insan hakkı kavramıyla uyuşmadığı
açıktır (Erdoğan 2005: 192). Bunu, uluslararası belgelerdeki formüllerle
haklılaştırmak da zordur. Çünkü, meselâ Evrensel Bildiri’de bu konuyla ilgili
ifade (m. 29) ödev ve sorumluluğu, Anayasa’mızın 12. maddesinden farklı
olarak, temel hakların tanımının bir unsuru olarak değil, fakat temel haklarını
kullanan kişilerin gözetmeleri gereken haricî bir faktör olarak işaret etmiştir.
Avrupa Sözleşmesi’nin ifade özgürlüğüyle ilgili maddesinde yer alan kayıt
bakımından da durum buna benzemektedir. Anayasamızın formülünün
Avrupa Sözleşmesi’nden ayrıldığı daha önemli bir nokta; ilkinde hakların
kullanılmasında “ödev ve sorumluluk”a sadece ifade özgürlüğü bakımından
işaret edilmiş olmasına karşılık, bizim Anayasa’mızın 12. maddesinin bunu
hakların genel bir özelliği olarak göstermiş olmasıdır.

Bununla beraber, Anayasamızın gerek “Temel Haklar ve Ödevler” şeklindeki


Kısım başlığının gerekse 12. maddesindeki temel hak tanımının onun kendi iç
tutarlılığı bakımından anlaşılabilir olduğunu belirtmek gerekir. Çünkü, Anayasa
İkinci Kısım’da gerçekten de kişilerin sadece haklarını değil, fakat aynı zamanda
birkısım ödevlerini de (m. 72: “vatan hizmeti” ve m. 73: “vergi ödevi” gibi)
düzenlemiştir. Anayasa yine kendisiyle tutarlı olarak, ilgili maddelerinde birçok
temel hakkı aynı zamanda ödev olarak da nitelemiştir. Eğitim hakkı ve ödevi (m.
42), çalışma hakkı ve ödevi (m.49), çevreyi koruma ödevi (56/2) gibi.

48
B. HAK KONULARI

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


Bu bölümde geleneksel üçlü tasnifi esas alarak temel hakların hukukî bir
incelemesini yapacak ve inceleme konusu her bir hakkın niteliğini, normatif
yapısını ve konu bakımından sınırlarını ana hatlarıyla aydınlatmaya çalışacağız.
Belirtmek gerekir ki, her bir gruba giren haklar arasında, hukukî nitelikleri,
özellikle de “hukuken icra edilebilir” (legally enforceable) olup olmamaları
bakımından önemli farklar vardır. Bununla beraber, günümüzde her üç gruba
giren hakların da, insan onurunun korunmasına şu veya bu şekilde hizmet
ettikleri genellikle kabul edilmektedir.

1. Sivil Haklar ve Özgürlükler


Sivil haklar, tek başlarına veya başkalarıyla birlikte kendilerini gerçekleştirme-
lerine ve geliştirmelerine imkân verecek şekilde, kişilere devlet karşısında ko-
runmuş bir özel alanı garanti eden haklardır. Başka bir anlatımla, bu haklar hem
bireyselliğin hem de sivil toplumun temelini oluştururlar. Bunlar aynı zamanda
anlamlı bir siyasal katılıma zemin oluşturan haklardır.

a) Yaşama Hakkı

Yaşama hakkı en temel haktır. Bu hak bağımsız bir insan hakkı olmasının
yanında, aynı zamanda bütün diğer insan haklarının da varlık şartıdır. Sivil
ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi uyarınca kurulmuş olan Birleşmiş
Milletler İnsan Hakları Komitesi’nin bir “Genel Yorum”unda belirtildiği gibi
(Gemalmaz 2002: 38), yaşama hakkı “ulusun yaşamını tehdit eden kamusal
tehlike halinde bile aykırı önlem (sapma önlemi) alınamayacak olan üstün
bir haktır.” Yaşama hakkı Amerikan Bağımsızlık Bildirisi ile Fransız İnsan ve
Yurttaş Hakları Bildirisi’nden bu yana, evrensel olarak tanınan insan haklarının
başında gelmektedir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türkiye Cumhuriyeti Anayasası da,


yaşama hakkını bir insan hakkı olarak tanımış ve koruma altına almışlardır.
Yaşama hakkı, kişiyi fizikî ve manevî varlığına son verecek kamu otoritesi
müdahalelerinden korur. Bu türden müdahalelerin özel kişilerden gelmesi
halinde de, şüphesiz devletin bunu önleme ve/veya müeyyidelendirme ödevi
bulunmaktadır. Ancak bu bağımsız bir insan hakkı değil, fakat kişinin bir insan
hakkı olarak hayat hakkını devlete karşı ileri sürebilmesinin bir sonucudur.
Ayrıca, devletin bu ödevi, hayatına kast eden müdahalelere karşı kişinin kendini
savunma hakkını ortadan kaldırmaz.

Yaşama hakkı, ancak kişinin hayatına son verme (öldürme) eylemiyle ihlâl
edilebilir. Bundan dolayı, ölümle sonuçlanmayan haksız kamusal güç veya
şiddet kullanımı da insan haklarına aykırı olmakla beraber, böyle bir eylem

49
yaşama hakkına değil, duruma göre işkence ve kötü muamele yasağına veya kişi
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

dokunulmazlığına bir saldırı teşkil eder.

Bununla beraber, yaşama hakkını, bir kamu otoritesi tarafından veya


onun izniyle kişinin hayatına son verilememesinden daha kapsamlı olarak
anlamlandıranlar da vardır. Buna göre, yaşama hakkı, ayrıca, “yaşama yönelik
tehlike ve risklere karşı yine kamusal otoriteler tarafından korunma”yı da
(Kaboğlu 2002: 272) içermektedir. Ne var ki, böyle geniş anlaşılması halinde
yaşama hakkını sosyal güvenliğin bazı türlerinden ayırmak zorlaşacaktır. Ayrıca,
“kayıp kişiler” konusu da yaşama hakkıyla yakından ilgilidir. Nitekim, BM Sivil
ve Siyasal Haklar Sözleşmesi uyarınca kurulmuş olan İnsan Hakları Komitesi,
bir “Genel Yorum”unda, “kayıp kişiler” olgusunu hayat hakkının ihlâlinin özel
bir türü olarak değerlendirmiş ve taraf devletlerin buna karşı tedbirler almalarını
istemiştir (Gemalmaz 2002: 44).

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 2. maddesinde yaşama hakkını tanımakla


beraber, mahkemelerce kanuna uygun olarak verilen ölüm cezasını bu hakkın
bir istisnası saymıştır. Ancak, Sözleşme’ye Ek 1983 tarihli 6 Nolu Protokol
savaş veya yakın savaş tehlikesi zamanları dışında ölüm cezasını kaldırmıştır.
Dolayısıyla, yaşama hakkına getirilen ölüm cezası istisnası bu Protokole katılan
devletler bakımından sadece olağanüstü durumlarda geçerlidir. Nihayet 2002
yılında kabul edilip 2003 yılında yürürlüğe girmiş olan 13. Protokol, ölüm
cezasını mutlak olarak kaldırmıştır. Türkiye, bu Protokolü 20.2.2006 tarihinde
onaylamıştır.

Ayrıca, aynı maddenin 2. fıkrasında da, yaşama hakkına bazı istisnalar


getirilmiştir. Buna göre öldürme fiili,
a) bir kimsenin yasadışı şiddete karşı korunması,
b) bir kişinin hukuka uygun olarak yakalanması veya hukuka uygun
olarak tutuklanmış bir kişinin kaçmasını önlemek,
c) ayaklanma veya isyanın hukuka uygun olarak bastırılması
şeklindeki amaçlar için zorunlu olarak kuvvet kullanılmasının sonucu olarak
ortaya çıkmış ise, bunlar yaşama hakkının ihlâli sayılmayacaklardır. Burada
belirtilen şekillerdeki ölümlerin her durumda değil, fakat sadece kuvvet
kullanılmasının bir zorunluluk teşkil etmiş olması halinde yaşama hakkının
ihlâli sayılmadığına dikkat edilmelidir.

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 17. maddesi, bu istisnalara bir dördüncüsünü


eklemiştir. Nitekim, söz konusu maddenin değişik 3. fıkrasına göre, “sıkıyönetim
veya olağanüstü hallerde yetkili merciin verdiği emirlerin uygulanması sırasında
silah kullanılmasına kanunun cevaz verdiği zorunlu durumlarda meydana gelen
öldürme fiilleri” yaşama hakkını ihlâl etmiş sayılmaz. Böylece, Türk pozitif

50
hukukunda yaşama hakkının kapsamı Avrupa Sözleşmesi’ne göre daha da

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


daraltılmıştır.

Yaşama hakkının devlete ilk olarak “öldürme yasağı” getirdiği açık olmakla
beraber, bunun devlete “kişilerin yaşama hakkını korumak” şeklinde
pozitif bir yükümlülük de yüklediği açıktır. Ancak bu olumlu yükümlülük,
devletin kişilerin yaşama hakkını her durumda desteklemesini değil, fakat
sadece, onları haksız öldürmelerden koruması anlamına gelmektedir. Bu
koruma ödevi, keza devletin öldürme fiillerini cezalandırmasını da zorunlu
kılmaktadır. Nitekim, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre, 2. maddenin
ikinci fıkrası, taraf devletlere, biri negatif diğeri pozitif olmak üzere, iki tür
yükümlülük yüklemektedir. Negatif yükümlülük, devletlerin haklı bir neden
olmadan hiç kimseyi öldürmemelerini ifade etmektedir. Devletlerin bu
konudaki pozitif yükümlülükleri ise, (a) kendi yetki alanlarında yaşayan
insanların hayat hakkını korumak üzere gerekli tedbirleri almak ve (b) hayat
hakkından yoksun bırakılma (öldürülme) durumunda etkin bir soruşturma
yapmak şeklinde kendisini göstermektedir (Arslan 2004: 172).

Bununla beraber, Sivil ve Siyasal Haklar Sözleşmesiyle ilgili BM İnsan Hakları


Komitesi’nin bir yorumunda da görüldüğü gibi (Gemalmaz 2002: 46-47),
uluslararası camiada, “bebek ölümleri”nin azaltılması ve “yetersiz beslenme”nin
giderilmesi için tedbirler alınmasının da, yaşama hakkının gerektirdiği
güvenceler kapsamında ele alınması yönünde güçlü bir eğilim vardır.

b) İşkence ve Kötü Muamele Yasağı

İşkenceye ve kötü muameleye maruz kalmamak kişi dokunulmazlığının bir


gereğidir. Nitekim, T.C. Anayasası işkence ve eziyeti yasaklayan hükme kişi
dokunulmazlığı başlıklı 17. maddesinde (üçüncü fıkra) yer vermiştir. Gerek
işkence gerekse kötü muamele, kişinin hem maddî hem de manevî bütünlüğüne
yapılan birer saldırı niteliğindedir. Özellikle işkence, insan kişiliğinin ve
onurunun açık ve kaba bir reddi anlamına gelmektedir. İşkence kişinin maddî ve/
veya manevî varlığına yapılabilecek en kaba ve haksız bir tecavüz niteliğindedir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 3. maddesine göre, “Hiç kimse işkenceye,


insanlık dışı veya onur kırıcı cezaya veya muameleye tâbi tutulamaz.”
Türkiye hem 1984 tarihli İşkence ve Diğer Zalimce, İnsanlıkdışı veya Onur
Kırıcı Davranış veya Cezaya Karşı Birleşmiş Milletler Sözleşmesi’ni, hem
de 1987 tarihli İşkencenin ve İnsanlıkdışı veya Aşağılayıcı Muamele yahut
Cezanın Önlenmesi Avrupa Sözleşmesi’ni onaylamıştır.

BM Sözleşmesi’nin 1. maddesinde işkence, “maddî veya manevî ağır acı vermek


veya eziyette bulunmak” olarak tanımlanmıştır. İşkence, ister fizikî isterse

51
manevî nitelikte olsun, kişinin insanlık onuruna yapılan ve kişiyi madden ve/
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

veya ruhen katlanılmaz bir acı ve eleme maruz bırakan çok ağır bir saldırıdır.
Onun için, gerek Avrupa Sözleşmesi gerekse Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
tarafından mutlak olarak yasaklanmıştır. Başka bir ifadeyle, işkence yasağının
hiç bir meşru istisnası yoktur.

Avrupa Sözleşmesi’nin 3. maddesi sadece işkenceyi değil, fakat aynı zamanda


insanlık dışı veya onur kırıcı ceza ve/veya muameleyi de yasaklamıştır. İşkence
ile insanlık dışı veya onur kırıcı ceza yahut muamele arasında nitelik farkı
değil, sadece derece farkı vardır. Başka bir anlatımla, bunların hepsi de “kötü
muamele” niteliğinde olmakla beraber, birbirlerinden sadece “kötü”lüğün, yani
kişinin maruz bırakıldığı baskının (acı veya elemin) ağırlık veya yoğunluğu
bakımından farklılaşırlar. Şu halde, kişinin maruz bırakıldığı baskı, ağırlığı veya
yoğunluğu bakımından işkence olarak nitelenemese bile yine de insanlık dışı
veya onur kırıcı nitelikteki bir kötü muamele olabilir.

Bu ceza veya muamelelerin her zaman maddî-fizikî baskı biçiminde olması


gerekmese de, bunlar çoğu zaman aşağılamak, küçük düşürmek ve kendine
güven ve saygısını tahrip etmek suretiyle, kişinin manevî bütünlüğünü zedeler.
Dolayısıyla, muamelenin bu niteliklerinin tespitinde kişinin özel durumu da
önem arzeder. Bazen sadece ayrımcı muamele, kişinin durumuna göre onur kırıcı
sayılabilir. Nitekim, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kimi kararlarında renk,
ırk veya dine dayanan bir ayrımın buna maruz kalan kişinin durumuna göre onur
kırıcı bir muamele oluşturabileceğine hükmetmiştir (Gölcüklü & Gözübüyük
2002: 203). Türkiye hakkında verdiği bazı kararlarda AİHM, evinin ve mal-
mülkünün tahrip edilmesinin başvurucunun üzerinde yarattığı “manevî acı”ya
işaret ederek, bu eylemin insanlıkdışı muamele ölçüsüne vardığına hükmetmiştir
(Arslan 2004: 318-19).

c) Kölelik, Angarya ve Zorla Çalıştırma Yasağı

Bu hak Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde “Kölelik, Kulluk ve Zorla


Çalıştırma Yasağı” (m. 4), Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nda ise “Zorla
Çalıştırma Yasağı” (m. 18) başlıkları altında düzenlenmiştir. Aralarındaki temel
fark, Anayasamızın Sözleşme’de yer alan “kölelik” ve “kulluk” terimlerine
yer vermemiş olmasına karşılık, orada yer almayan “angarya” terimini özel
olarak belirtmiş olmasıdır. Maddeye “angarya” teriminin dahil edilmesinin
Sivil ve Siyasal Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme’nin 8. maddesindeki
düzenlemeden mülhem olduğu söylenebilir. Öte yandan, İnsan Hakları Evrensel
Bildirisi’nin 4. maddesi, özel olarak “köle ticareti”ni yasaklamıştır. Bütün bu
belgeler bu terimleri tanımlamamış olmakla beraber, istisnaların formüle edilme
biçimi bu konuda bazı ipuçları vermektedir.

Bu terimlerin hepsinin ortak unsuru, kişinin zorla başkasına hizmet ettirilmesidir.


İnsanın “kişi”liğinin reddini ifade eden kölelik, “zorla çalıştırma”nın tipik ve en

52
ağır biçimidir. Köle, “kişi” olarak tanınmadığı için her türlü haktan, bu arada

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


medenî ve siyasî haklardan yoksun olan, mal gibi alınıp-satılabilen ve efendisinin
mutlak tasarrufu altında olan insandır. Kulluk da köleliğe benzemekle beraber,
yoğunluk bakımından ondan daha hafiftir (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 215).
Angarya ise genellikle geçici ve arızî bir durum olup, ücretsiz olarak zorla
çalıştırma demektir.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, bir kararında, zorla çalıştırma kavramının


maddî ve manevî bir baskıyı içerdiğini ve bu baskının kişinin iradesine rağmen
olması gerektiğini belirtmiş; İnsan Hakları Komisyonu ise zorla çalıştırmanın
ayrıca “adaletsiz”, “çok zahmetli”, “gereksiz şekilde ağır” veya “onur kırıcı”
olması gereğine işaret etmiştir (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 217). Ne var ki,
gönüllü olarak (meselâ, sözleşmeden doğan bir yükümlülük sonucu) başlayan
bir çalışma çok uzun süreli olup da kişinin iradesiyle sona erdirilemiyorsa,
belli bir noktadan sonra bir “zorla çalıştırma” durumunun var olduğu kabul
edilebilir. Nitekim, Türk Borçlar Kanunu’nun süresiz veya on yıldan fazla süreli
bir “hizmet akdi”ni işçinin on yıl geçtikten sonra her zaman feshedebileceğini
öngören 343. maddesi hükmü, böyle bir varsayıma dayanmaktadır. Öte yandan,
Avrupa İnsan Hakları Komisyonu’nun zorla çalıştırma için “çok zahmetli” veya
“onur kırıcı” olma şartı araması da isabetli olmasa gerektir. Bize göre, kişinin
iradesine rağmen ve ücretsiz olarak gördürülen bir iş bu nitelikte olmasa da zorla
çalıştırma sayılmalıdır.

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’na göre (m. 18), “Hiç kimse zorla çalıştırılamaz.
Angarya yasaktır.” Anayasamız köleliğin yasak olduğunu özel olarak belirtmiş
olmamakla beraber, ondan daha hafif olan zorla çalıştırma biçimlerini
yasakladığına göre, köleliğe cevaz vermiş olduğu elbette düşünülemez.

Avrupa Sözleşmesi’nin ilgili 4. maddesi kölelik ve kulluk yasağını mutlak olarak


vaz ederken, zorla çalıştırma yasağına kimi istisnalar getirmiştir. Buna göre:
a) usulüne uygun olarak tutuklu bulunan kişiden, tutukluluğu veya şartla
salıverilme süresince olağan olarak yapması istenilen çalışma,
b) askerî nitelikte bir hizmet veya vicdanî gerekçelerle askerlik hizmetini
yapmayı reddetme hakkını (vicdanî red) kabul eden ülkelerde vicdanî
redçilere askerlik yerine gördürülen başka bir hizmet,
c) toplumun hayatını ve refahını tehdit eden kriz ve afet hallerinde istenecek
her hizmet,
d) normal yurttaşlık yükümlülükleri kapsamına giren her türlü çalışma veya
hizmet, zorla çalışma veya zorunlu çalışma sayılamaz.

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın bu yasağa getirdiği istisnalar da kabaca


benzer niteliktedir. Ancak, Anayasamız “vicdanî red”çilerin durumuyla

53
ilgili olan istisnaya yer vermemiş ve ayrıca Sözleşme’nin “normal yurttaşlık
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

yükümlülükleri” olarak belirttiği zorla çalıştırma ve zorunlu hizmetleri “ülke


ihtiyaçlarının zorunlu kılması” (m. 18/2) şartına bağlamıştır. “Normal yurttaşlık
yükümlülükleri” kavramının belirsizliği karşısında “ülke ihtiyaçlarının zorunlu
kılması” ibaresinin eklenmesinin tercihe şayan olduğu açık olmakla beraber, bu
ibare de büsbütün problemsiz değildir.

Dikkat edilirse, her iki düzenlemenin de temel mantığı, yasaklanan türden zorla
çalıştırmanın kapsamını fazlasıyla daraltmaktır. O kadar ki, bu istisnalardan
sonra, “zorla çalıştırma” adına geriye ne kaldığı sorulabilir. Çünkü, zorla
çalıştırma veya zorunlu çalışma derken akla gelenlerin çoğu zaten istisna
sayılmıştır. Başka bir anlatımla, bu hükümler aslında sadece kölelik ve kulluğu
yasaklamakta, zorla çalıştırmayı ise istisna değil kural haline getirmektedirler.

d) Kişi Özgürlüğü ve Güvenliği Hakkı

“Kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkı” hem Avrupa Sözleşmesi’nde (m. 5) hem


de Anayasamızda (m. 19) bu adla belirtilmiş ve güvence altına alınmıştır.
Sözleşme’deki hükümden, bu hakkın esas olarak, “kişinin özgürlüğünden yoksun
bırakılması”yla ihlâl edilebileceği anlaşılmaktadır. Ancak Sözleşme ve Anayasa,
kanuna uygun olarak belli hallerde kişinin özgürlüğünden yoksun bırakılmasını,
“kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkı”nın ihlâli olarak görmemektedirler.

Kişi özgürlüğü terimi, kişinin fizikî veya bedensel özgürlüğünü ifade etmektedir.
Kişiyi bu özgürlüğünden keyfî olarak yoksun bırakan, bir yere kapatmak veya
bedensel olarak engellemek suretiyle onun hareket serbestisini ortadan kaldıran
eylemler bu hakkı ihlâl eder. Kişi güvenliği kişi özgürlüğünü tamamlayan bir
haktır. Kişi güvenliği, bireyin bedensel bütünlüğünün her türlü keyfî müdahaleye
karşı korunmasını, kişinin bu bakımdan kendisini güven içinde hissetmesinin
sağlanmasını gerektirmektedir. Ayrıca belirtmek gerekir ki, kendisini “güvenli”
veya “emin” hissetmedikçe, kişinin maddî ve manevî varlığını geliştirmesi de
mümkün değildir (Armağan 1980: 51).

Kişi özgürlük ve güvenliğine yapılabilecek müdahaleler yakalama, tutuklama


ve hapsetme gibi hukukî işlemlerdir. Gerek Sözleşme gerekse Anayasa,
kişi özgürlük ve güvenliğini genel olarak güvence altına almakla beraber,
belirli durumlarda kanuna uygun olarak bu hakka yapılacak müdahalelere
izin vermekte, yani bu tür müdahaleleri “keyfî” saymamaktadırlar. Bu gibi
müdahalelerin her şeyden önce kanunla belirtilmiş olmaları gerekir. Böylelikle,
kişi özgürlük ve güvenliğine yapılan kanuna dayanmayan müdahaleler
yasaklanmış olmaktadır. Sözleşme’nin 5. maddesi ile Anayasamızın 19.
maddesine göre, kanuna dayanan müdahalelerin de belirli şartlara uygun
olması gerekmektedir. Bu şartlar, kişi özgürlük ve güvenliğini korumaya dönük
güvenceler niteliğindedirler. Bu güvenceler, kişi özgürlüğünün ya kısıtlanması
aşamasında ya da kısıtlanma sonrasında söz konusu olmaktadır.

54
Kişi özgürlüğünün kısıtlanması durumundaki güvenceler, kısıtlayıcı işlemlerin

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


açıkça belirlenmiş hukukî usullere göre yapılmasını, bazı durumlarda bu
işlemlerin ayrıca mahkeme kararına dayanmasını gerektirmektedir. Meselâ,
kişinin hapsedilmesi ancak yetkili mahkeme tarafından mahkûm edilmesinin
sonucunda gerçekleşebilir (Sözleşme, m. 5/1-a). Bazen bir mahkeme kararına
uymamaktan dolayı veya kanunî bir yükümlülüğün yerine getirilmesini sağlamak
için kişinin yakalanması veya tutuklanması söz konusu olabilir (Sözleşme, m.
5/1-b). Ayrıca, suç şüphesi altında bulunan veya suç işlemesi yahut suç işledikten
sonra kaçma tehlikesi bulunan kişi, yetkili yargı mercii önüne çıkarılmak üzere
yakalanabilir veya tutuklanabilir (Sözleşme, m. 5/1-c). Bir küçüğün gözetim
altında eğitimi için verilmiş bir karar gereğince veya yetkili merciin önüne
çıkarılmak üzere usulüne uygun olarak tutulması (Sözleşme, m. 5/1-d); bulaşıcı
hastalık yayabilecek bir kimsenin, bir akıl hastasının, bir alkoliğin, uyuşturucu
madde bağımlısı bir kişinin yahut bir “serseri”nin usulüne uygun olarak
tutulması (Sözleşme, m. 5/1-e); usulüne aykırı olarak ülkeye girmeye çalışan
veya sınırdışı etme yahut geri verme kararına direnen bir kişinin yine usulüne
uygun olarak yakalanması veya tutuklanması (Sözleşme, m. 5/1-f) caizdir.

AİHS’nin 5. maddesine göre özgürlüğünden mahrum bırakılan kişiler


şu haklara sahiptirler:

▪ Yakalanan kişiye, yakalama nedenlerinin ve yapılan suçlamanın en kısa


zamanda anladığı bir dilde bildirilmesi (m. 5/2);
▪ Suç şüphesi altında olduğu veya suç işlemesi yahut suç işledikten sonra
kaçma tehlikesi bulunduğu için yakalanan veya tutuklanan kişinin hemen
adlî merci önüne çıkarılması; makul bir süre içinde yargılanmayı veya
serbest bırakılmayı isteyebilmesi (m. 5/3);
▪ Özgürlüğü kısıtlanan herkesin, bu işlemin hukukîliği hakkında kısa
sürede karar vermesi ve gerektiğinde serbest bırakmasını sağlamak üzere
mahkemeye başvurabilmesi (m. 5/4);
▪ Bu esaslara aykırı olarak yakalanan veya tutuklanan kişinin tazminat
isteyebilmesi (m. 5/5).
Sözleşme’nin kişi özgürlüğünün kısıtlanmasına ilişkin olarak öngördüğü bu
esaslar, kimi farklarla, Anayasa tarafından da (m. 19) kabul edilmiştir. Bir
fark, yakalanan veya tutuklanan kişilere bu işlemin nedenleri ve kendilerine
yapılan suçlamaların yazılı olarak bildirilmesinin “toplu suçlar”da hakim
önüne çıkıncaya kadar geciktirilebilmesidir (m. 19/4). Bu süre dört güne
kadar uzayabileceğine göre (m. 19/5), bunun Sözleşme’nin belirttiği “en kısa
zaman”la uyumlu olmadığı söylenebilir. Bununla beraber, Anayasa’nın ilgili
hükmünde sözlü bildirimin her durumda “derhal” yapılacağının öngörülmesi
muhtemel sakıncaları bir ölçüde önleyebilir. Kişi özgürlüğünün kısıtlanmasıyla
ilgili güvenceler bakımından Sözleşme ile Anayasa arasındaki başka bir fark
da, Anayasamızın yakalanan veya tutuklanan kişilerin hakim önüne çıkarılma

55
süresinin olağanüstü hallerde uzatılabileceğine ilişkin hükmünden (m. 19/5)
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

doğmaktadır. Nihayet, aynı maddenin 6. fıkrasında Sözleşme’nin öngörmediği


bir güvenceye daha yer verilmiştir. Buna göre, kişinin yakalandığı veya
tutuklandığı derhal yakınlarına bildirilir.

Son olarak belirtmek gerekir ki, gerek Sözleşme gerekse Anayasamız, kişi
özgürlüğünden mahrumiyet durumlarını sınırlı olarak saymış olduğundan,
ilgili hükümlerde açıkça belirtilen durumlar dışında kişi özgürlüğünün
kısıtlanamayacağı açıktır (Kuzu 1997: 179).

e) Hükümlü ve Tutukluların Hakları

Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi (SSHUS)’nin 10. maddesine


göre, özgürlüğünden yoksun bırakılan kişiler şu haklara sahiptir:
▪ Bu kişilere insanî biçimde ve onların insan onuruna saygılı şekilde
muamele edilmelidir;
▪ Sanıklar hükümlülerden ayrı bulundurulmalı ve onlardan farklı bir rejime
tabi tutulmalıdır;
▪ Çocuk yaştaki sanıklar ve hükümlüler, büyüklerden ayrı bulundu-
rulmalıdır;
▪ Cezaevi rejiminin asıl amacının hükümlülerin iyileştirilmeleri ve topluma
kazandırılmaları olduğu düşünülerek, onlara buna uygun davranılmalıdır.

Bu konuda akılda tutulması gereken temel nokta, hükümlüler ve tutuklular


gibi, kişi özgürlüğünden haklı olarak yoksun bırakılmış olan kişilerin “insan
hakları”nın öznesi olmaktan çıkmayacaklarıdır. Onlar sadece, hukuka aykırı
bir eylemleri yüzünden, kanunlarda tanımlanmış bir hak yoksunluğu ile
müeyyidelendirilmiş kişilerdir. İster suçlu isterse sanık olsunlar, onlar elbette
hala “insan”dırlar. Dolayısıyla, “haklarına getirilen kısıtlamalar (onların)
onurunu zedeleyici boyutlara ulaşmamalıdır.” (Kaboğlu 2002: 319). Kaldı
ki, SSHUS’de belirtildiği gibi, suçluları hapsetmek her ne kadar bir cezaî
müeyyide olarak ortaya çıkıyorsa da, bu yolla onların aynı zamanda ıslah
edilmesi ve topluma kazandırılması da amaçlanmaktadır.

Bundan dolayı, fizikî mekân ve diğer şartlar bakımından cezaevleri ve


tutukevlerinin özellikleri, ceza siyasetinin bu amacıyla uyumlu olmalı; bu arada,
hükümlü ve tutuklulara insanca muamele edilmeli ve bunların insan haklarından
yararlanmaları engellenmemelidir. Bu da, her şeyden önce, hapishane ve
tutukevi şartlarının hükümlü ve tutuklular için makul olmayan ilâve kısıtlamalar
ve yasaklar getirmemesini, onlara kötü muamelede bulunulmamasını gerektirir.
Özel olarak, bu yerlerdeki barınma ve sağlık şartlarının insanî olması, ortak
yaşama alanlarının bulunması, hükümlü ve tutukluların sosyal ve kültürel
ihtiyaçlarına cevap verecek mekânlar içermesi gerekmektedir.

56
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, tutuksuz yargılanan sanıklar yanında

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


tutuklu sanıklara da birtakım haklar tanımaktadır. Tutuklu sanığa tanınan bu
hak ve güvenceler, esas olarak, “sanığın özgürlüğünü kısıtlayan geçici bir
önlem olan tutuklamanın, bu önlemle elde edilmek istenen amaca erişilmesi
halinde kaldırılmasına veya geri alınmasına ilişkindir” (Donay 1982: 193).
Bu amaçla, Sözleşme’nin 5. maddesinde tutuklu sanığa, tutuklama kararının
hakim tarafından gözden geçirilmesi ve bu karara itiraz hakkı tanınmıştır. İster
sanığın mahkeme veya hakim önüne çıkarılması hakkının gereği olarak, isterse
sanığın itiraz yoluyla tutukluluğunun sona erdirilmesini talep etmesinin bir
sonucu olarak olsun, her iki halde de mahkeme, sanığı yargılayıp şartları varsa
salıverecektir.

Sözleşme’nin tutuklu sanıklara tanıdığı başka bir hak da, haksız tutuklananlara
tazminat verilmesidir. Sözleşme’nin 5. maddesinin beşinci bendinin öngördüğü
bu hakkın varlığı, sanığın tutuklama kararına itiraz etmesine de bağlı değildir.
Başka bir ifadeyle, tutuklama kararına itiraz hakkını kullanmamış olan sanığın
da, haksız tutuklamadan dolayı tazminat isteme hakkı vardır. Ancak, tutuklu
sanığın beraat etmesi her zaman tazminata hak doğurmaz. Bunun için, tutuklama
kararı verildiği sırada bunun için haklı nedenlerin var olmaması gerekir (Donay
1982: 197-98). Tutuklu sanıkların bu hakları, Anayasamızın 19. maddesi (7., 8.
ve 9. fıkraları) tarafından da tanınmıştır.

f) Özel Hayatın ve Aile Hayatının Korunması

Avrupa Sözleşmesi’nin 8. maddesi özel hayatın ve aile hayatının korunması


hakkını düzenlemiştir. Bu maddede “özel hayata ve aile hayatına saygı” başlığı
altında şu hükme yer verilmiştir (1. fıkra): “Herkes özel ve aile hayatına,
konutuna ve haberleşmesine saygı gösterilmesi hakkına sahiptir.” Anayasa ise,
bu hükmün kapsamına giren hak konularını birbirini izleyen üç ayrı maddede
düzenlemiştir; özel hayatın gizliliği (m. 20), konut dokunulmazlığı (m. 21),
haberleşme hürriyeti (m. 22).

“Özel hayat” kavramı, kişinin kendi bireysel hayatını başkalarının karışmasından


muaf olarak serbestçe düzenlemesini ve yaşamasını ifade etmektedir. “Aile
hayatı” ise, özel hayatın bir parçası olarak, kişinin aile içi ilişkilerinin
başkalarının müdahalesinden uzak olması demektir. Konut da kişinin özel
hayatının bir parçasıdır. Bireylerin cinsel hayatlarına, psikolojik-psikiyatrik
durumlarına ve gördükleri tedavilere ilişkin bilgiler, özel evrakları, yazışmaları
ve sözlü iletişimleri, hayat tarzları, kimlikleri ve sırları gibi konularla ilgili
bilgilerin hepsi özel hayat kavramına dahildir.

Sözleşme’nin uygulanması bakımından “aile” kavramı, sadece hukukî olarak


kurulmuş aileyi değil, fakat hukukî niteliği bulunmayan birlikte yaşama
durumlarını da kapsar (Anayurt 2004: 115-16). Özel alanlarını kısmen veya
tamamen başkalarının bilgisine açıp açmamak veya başkalarını bu alana dahil

57
edip etmemek, prensip olarak, kişilerin kendi takdirinde olan bir konudur. Ayrıca,
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin içtihadına göre, 8. maddenin sağladığı


korumadan, tüzel kişiliğe sahip olsun olmasın, “hükümet dışı kuruluşlar” veya
“insan toplulukları” da yararlanır (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 331).

Bu vesileyle belirtmek gerekir ki, “özel hayata ve aile hayatına saygı”yla ilgili
hükümde kullanıldığı anlamda –ve genel olarak insan hakları bağlamında- “saygı
gösterme” (riayet: respect) kavramı, bir eylem veya tutumu özel olarak takdir
etmeyi veya onaylamayı ifade etmez. Buradaki “saygı” moral değil hukukî
bir terimdir; dolayısıyla bununla kastedilen hakka riayet etmedir. Şu halde,
başkasının özel hayatını tasvip veya takdir etmesek bile, onun hayatını
kendi istediği gibi düzenleme ve yaşama hakkına sahip olduğunu kabul
ederek ona müdahale etmeme şeklinde bir hukukî yükümlülük altındayız.
Ancak, Sözleşme organlarının yorumuna göre, görevleri veya meslekleri gereği
kamuya mal olmuş kişilerin özel hayatlarına saygı isteme haklarının kapsamı
diğer kişilere göre daha dardır (Gölcüklü & Gözübüyük 2002. 337). Dolayısıyla,
bu istisna dışında, öncelikle kamu otoritesinin bu yükümlülüğe uygun
davranması, yani hem kendisinin kişilerin özel hayatına müdahale etmemesi
hem de başkalarının müdahalesine izin vermemesi gerekir.

Söz konusu 8. maddenin 2. fıkrası, kamu makamlarının bu hakka müdahale


edebilmesinin şartlarını göstermektedir. Esasen, bireysel davranışı ilgilendiren
kurallar koyduğu her durumda devletin özel hayata müdahalesi söz konusu
olduğundan, bu gibi müdahalelerin meşru olması için 2. fıkra hükümlerine
aykırı olmamaları gerekir (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 334). Maddenin
ikinci fıkrasına göre, kamu makamlarının özel hayata saygı hakkına müdahale
edebilmesi ancak kanuna uygun olarak ve demokratik bir toplumda ulusal
güvenlik, kamu güvenliği, ülkenin ekonomik refahı, dirlik ve düzenin korunması,
suç işlenmesinin önlenmesi, sağlığın veya ahlâkın veya başkalarının hak ve
özgürlüklerinin korunması amaçlarının gerektirdiği ölçüde mümkündür.

Anayasamızın 20. maddesindeki düzenleme de Sözleşme’nin 8. maddesi


hükmüne paraleldir. Şu var ki, 20. maddenin ikinci fıkrası özel hayata
müdahaleye cevaz verdiği benzer durumlarda hakim kararını şart koşmaktadır.
Aynı güvence kişinin üstünün, özel evrak ve eşyasının aranmasında ve bunlara
el konmasında da geçerlidir. Ancak, hakim kararı şartına “gecikmesinde sakınca
bulunan haller” bakımından istisna getirilmiş ve 24 saat içinde hakim onayına
sunulmak kaydıyla “yetkili merci”in yazılı emri yeterli görülmüştür.

g) Konut Dokunulmazlığı Hakkı

Sözleşme’nin 8. maddesinde özel hayata saygı çerçevesinde yer verilmiş olan


“konuta saygı” hakkını bizim Anayasamız “konut dokunulmazlığı” adı altında
ayrı bir maddede (m. 21) düzenlemiştir. Konut, kişilerin özel hayatlarının geçtiği
mekânlar ile ticarî veya meslekî hayatlarını sürdürdükleri yerlerdir. Dolayısıyla,

58
meselâ 8. maddenin ikinci fıkrasına aykırı olarak yapılan bir kamulaştırma,

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


konuta saygı yükümlülüğünün ihlâli anlamına gelir (Anayurt 2004: 117).
Kişilerin evlerinden çıkarılarak başka bir yere götürülmeleri ve evlerine
dönmelerinin engellenmesi de Avrupa İnsan Hakları Komisyonu tarafından
konuta saygı hakkının ihlâli sayılmıştır (Gölcüklü&Gözübüyük 2002. 340).

Konut dokunulmazlığına müdahale edebilmenin şartları Sözleşme’nin 8.


maddesinin ikinci fıkrasında belirtilen –ve yukarıda açıklanmış olan- hususlardır.
Anayasa’nın bu konudaki düzenlemesi de (m. 21/2), özel hayata saygı hakkına
müdahale edebilmeyi aynı şartlara bağlamıştır.

h) Haberleşme Özgürlüğü

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin “özel hayata ve aile hayatına saygı”


ile ilgili 8. maddesi, diğerleri yanında, özel yazışma ve haberleşmelerin de
gizliliğinin korunmasını öngörmektedir. Sözleşme organlarının yorumuna göre,
mektuplara el konulması ve açılması veya telefon konuşmalarının dinlenilmesi
veya kaydolunması yanında, haberleşmenin engellenmesi de, 8. maddedeki
anlamında haberleşme özgürlüğünü ihlâl eder (Gölcüklü&Gözübüyük 2002:
342). Anayasa ise, bu konuyu “haberleşme hürriyeti” başlıklı 22. maddesinde
ayrı olarak düzenlemiştir.

Haberleşme özgürlüğü hakkının sınırlanmasında da yine aynı maddenin 2.


fıkrasında belirtilen esaslar geçerlidir. Bizim Anayasamız bakımından da
durum esas itibariyle böyle olmakla beraber, Anayasa’nın 22. maddesinin
üçüncü fıkrasında, kamu kurum ve kuruluşları bakımından haberleşmenin
sınırlanmasında bu esaslardan ayrılmanın mümkün olduğuna ve bu durumların
kanunla gösterileceğine ilişkin ayrı bir hüküm de yer almaktadır.

i) Düşünce, Vicdan ve Din/İnanç Özgürlüğü

Düşünce, vicdan ve din özgürlüğünün konusu, ilk olarak kişinin vicdanî


bir kanaate sahip olması, ikinci olarak ise bu kanaatini dışa vurabilmesidir.
Başka bir ifadeyle, bu özgürlük bireylerin hem kozmik-metafizik inanç veya
kanaatlerini, hem de bu dini-felsefi öncüllerin dış dünyaya yansıyan ifadelerini
korur. Şu halde, düşünce, vicdan ve kanaat özgürlüğünün birinci boyutu vicdanî
özgürlükle, ikincisi ise inancı dışa vurma veya “izhar” etmeyle ilgilidir.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 9. maddesi bu özgürlüğü düzenlemiştir.


Maddenin 1. fıkrasına göre, herkes düşünce, vicdan ve din özgürlüğüne sahiptir.
Bu hak din veya inanç değiştirme özgürlüğü ile tek başına veya topluca, alenî
veya özel olarak ibadet, öğretim, uygulama ve ayin yapmak suretiyle dinini veya
inancını izhar veya ifade etme özgürlüğünü de içerir. Ancak, inanç özgürlüğünün
öznesi sadece gerçek kişiler olabilirken, din özgürlüğünden tüzel kişiler
veya tüzel kişiliği bulunmayan örgütler de yararlanabilir. Nitekim Sözleşme

59
organlarının yorumu da aynı yöndedir (Anayurt 2004: 118; Ünal 2001: 230;
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

Öktem 2002: 304vd.).

Sözleşme’nin 9. maddesinin ikinci fıkrasında ise, dinini veya inançlarını


açıklama özgürlüğünün kanunla sınırlanma esasları gösterilmiştir. Dolayısıyla,
inancın dışa vurumu sınırlanabilir, ancak ister vicdanî isterse dinî nitelikte olsun,
bizatihi inanca sahip olma ve bundan dolayı kınanmama hakkı sınırlanamaz.
Nitekim, bu hak T.C. Anayasası tarafından (m. 15/2) olağanüstü dönemlerde
bile dokunulamayacak haklar arasında sayılmıştır. Anayasa, 24. maddesinde din
ve vicdan özgürlüğünü esas olarak tanımış olmakla beraber, Avrupa rejiminden
kimi önemli farklılıklar da içermektedir.

Düşünce vicdan ve din özgürlüğünün başlıca dört unsuru vardır:

▪ İnanma veya inanmama,


▪ Dinin gereklerini yerine getirme,
▪ Dini inancı telkin ve tebliğ etme,
▪ Eğitim ve öğretim özgürlükleri.

(i) Bir Dine İnanma ve İnanmama Özgürlüğü

Din ve vicdan özgürlüğünün birinci boyutunu ifade eden “bir dine inanma ve
inanmama” özgürlüğü, bireylerin istediği dine inanmakta olduğu kadar herhangi
bir dine inanmamakta da serbest olduklarını ifade eder. Buna göre, gerek inanma
gerekse inanmama tutumu, din ve vicdan özgürlüğünün koruması altındadır.
Başka bir ifadeyle, din ve vicdan özgürlüğü sadece dindarları –herhangi bir
din veya mezhebe inananları- değil, aynı zamanda dine ilgisiz veya kayıtsız
olanlarla, hiç bir dine inanmayanları, şüphecileri ve tanrıtanımazları da korur.
Dinî inancı olanlar arasında din veya mezheplerine göre veya mensup oldukları
dinî cemaat veya kiliseye yahut bağımsız olmalarına göre ayrım yapılamaz.

Bu özgürlük ayrıca Sözleşme’nin 9. maddesinin birinci fıkrasında belirtildiği


gibi, dinini değiştirmeyi ve dinden çıkmayı da bir insan hakkı olarak tanır
ve güvence altına alır. Din ve vicdan özgürlüğünün bu yönü, İnsan Hakları
Evrensel Bildirisi (m. 18) ile, Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi
(m. 24) tarafından da tanınmıştır. Din ve vicdan özgürlüğü hakkının buna bağlı
olarak sağladığı somut güvence, devletin dinî-vicdanî inançları veya kanaatleri
nedeniyle bireyleri herhangi bir şekilde kınamasını, hak mahrumiyetine ve
ayrımcı muameleye maruz bırakmasını ve inancını değiştirmek için onlara baskı
yapmasını yasaklar.

Din ve vicdan özgürlüğü prensip olarak devletin bir dini benimsemesi veya
resmîleştirmesi ile bağdaşmaz. Ancak, Avrupa İnsan Hakları Komisyonu,

60
zorunlu katılma istenmemesi veya isteyerek ayrılmanın mümkün olması şartıyla

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


bir “devlet dini”nin varlığını 9. maddeye aykırı bulmamıştır. Aynı hüküm, muaf
tutulma imkânının tanınması şartıyla, zorunlu “din bilgisi” dersi bakımından
da geçerlidir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 350, 347). Komisyona göre,
Sözleşme’ye aykırılık oluşturan husus, bir devlet kilisesinin varlığı değil, böyle
bir kiliseye mensubiyet zorunluluğudur (Öktem 2002: 322). Amerika Birleşik
Devletleri Yüksek Mahkemesi 1943 yılında kişilerin dinî inançlarına aykırı resmî
törenlere (bu örnekte: “bayrak selamlama”ya) katılmaya zorlanamayacağına
karar vermiştir (Barnum 1993: 116-17).

Vicdan özgürlüğü de, şüphesiz Sözleşme’nin 9. maddesinin koruması altındadır.


Vicdanî inanç veya kanaat de, varoluşa ve hayatın anlamına ilişkin olmakla
beraber, kökeni bakımından dinî olmayan, felsefî veya başka türden derin
inaçları ifade eder.

Vicdan ve din özgürlüğü T. C. Anayasası tarafından da prensip olarak tanınmıştır.


Anayasa’nın 24. maddesinin birinci fıkrası şöyle demektedir: “Herkes vicdan,
dinî inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir.” Aynı maddenin üçüncü fıkrasına göre
de kimse dinî inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolayı
kınanamaz ve suçlanamaz. Maddede, Avrupa Sözleşmesi’nin 9. maddesindeki
gibi, bu özgürlüğün sınırlanmasına ilişkin herhangi bir hüküm yer almamaktadır.
Böylece bizim Anayasamıza göre de dinî inanç ve vicdan özgürlüğü mutlak
koruma altındadır. O kadar ki, Anayasa’nın 15. maddesinde bu hak, olağanüstü
dönemlerde bile dokunulması yasaklanmış olan haklar arasında sayılmıştır.

(ii) Dinin Gereklerini Yerine Getirme Özgürlüğü

Din ve vicdan özgürlüğü sadece bireylerin inançlarını ve vicdanî kanaatlerini


güvence altına almakla gerçekleşmiş olmaz; ayrıca inananların gerek bireysel
hayatlarında gerekse toplumsal ilişkilerinde, dinî inançlarının gerektirdiği şekilde
davranma özgürlüklerinin de garanti edilmesini gerektirir. Ancak, Sözleşme
organlarına göre, bu özgürlük konusu bakımından mutlak değildir; yani bir din
veya inancın gerekli kıldığı veya ilham ettiği her hareketi korumaz. Meselâ, bir
eylem bizatihi dinî inancın doğrudan bir tezahürü olmayıp, sadece bu inancın
telkin ettiği bir davranış şekli ise, bu 9. maddenin koruması altında değildir
(Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 347-48, 351; Öktem 2002: 324).

Dinin gerekleri, başlıca, bireysel ve toplu ibadetler ile dinî ayinlerden oluşur.
Ayrıca, dinin inanan kişiye yüklediği toplum hayatıyla ilgili ödevler de böyledir.
Din ve vicdan özgürlüğünün inananlara sağladığı koruma, 9. maddenin birinci
fıkrasından da anlaşıldığı gibi, ibadet ve ayinlerin alenî –yani, kamu önünde-
yapılabilmesini de kapsar. İbadet hakkı, mü’minlere açık ibadethanelere sahip
olma hakkını ve ibadethanelerin dışarıdan gelecek rahatsız edici müdahalelere
karşı dokunulmazlığını da kapsar (Öktem 2002: 334).
Anayasamız, “ibadet, dinî ayin ve tören” özgürlüğünü ilke olarak tanımış

61
olmakla beraber (m. 24/2), bu özgürlüklerin kullanımının “hakların kötüye
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

kullanımı” şeklinde olamayacağı hükmünü getirmiştir. Hakların kötüye


kullanılmasını tanımlayan 14. maddeyle birlikte düşünüldüğünde, bunun
açık anlamı, bu özgürlüklerin “laik Cumhuriyeti” ortadan kaldırma amacıyla
kullanılmalarının yasak olmasıdır.

(iii) Dini Tebliğ ve Telkin Etme Özgürlüğü

Kişinin dinî inancını yaymak üzere başkalarına tebliğ ve telkinde bulunabilmesi,


inancın izharı çerçevesinde din ve vicdan özgürlüğünün kapsamına girer.
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Yunanistan’a karşı verdiği bir kararda dinî
telkinin “ikna” etme hakkını da kapsadığını belirtmiştir (Kokkinakis v. Greece,
25.5.1992). Herhangi bir dinî inancın yayılması amacıyla yürütülen propaganda
faaliyetlerinin yasaklanması ve/veya cezaî müeyyideye bağlanması, din ve
vicdan özgürlüğüne aykırıdır. Bu güvence, ABD Yüksek Mahkemesi’ne göre
geleneksel semavî dinler dışındaki (Yahova Şahitliği vb.) inanç sistemleri
için de geçerlidir. Çünkü, devlet neyin “din” veya “dinî” olup, neyin olmadığı
konusunda karar vermeye yetkili değildir. Mahkeme bağış toplama kampanyası
yürüten “Varım” (“I am”) dininin mensuplarının koğuşturulmasıyla ilgili olarak
1944 yılında verdiği bir kararda (United States v. Ballard), jürinin, sanıkların
inancının sahici mi yoksa sahte mi olduğuna karar veremeyeceğini belirtmiş ve
şöyle demiştir: “İnsanlar kanıtlayamayacakları şeylere inanabilirler, (dolayısıyla)
dinî doktrin ve inançlarını kanıtlamak zorunda değildirler.” (O’Brien 1995: 748-
49).

Bu konuda T.C. Anayasası’nda herhangi bir hüküm veya ibare yer almamakla
beraber, dinî tebliğ ve telkin özgürlüğünün Türk hukuku açısından da din
ve vicdan özgürlüğü hakkının doğal bir parçası olduğu açıktır. Dolayısıyla,
kişinin dinini tebliğ ve telkin etme özgürlüğü konusunda, Türkiye’de de Avrupa
Sözleşmesi hukuku geçerli olacaktır.

(iv) Dinî Öğretim ve Eğitim Özgürlüğü

Avrupa Sözleşmesi’nin 9. maddesinde olduğu gibi, Evrensel Bildiri başta


olmak üzere bütün uluslararası hukuk belgelerinde din ve vicdan özgürlüğünün
“öğretim” hakkını da içerdiği hüküm atına alınmıştır. Öğretim özgürlüğü, kamu
okulları yanında, dinî ağırlıklı olanları da dahil olmak üzere, her türlü özel
eğitim kurumunun kurulup işletilmesinin serbest olmasını gerektirir. Avrupa
İnsan Hakları Mahkemesi, Sözleşme’nin 9. maddesinde yer alan “öğretim”
kelimesinin kastının okullardaki dinî eğitim faaliyetlerinden daha geniş olduğuna
hükmetmiştir. Mahkemeye göre, “9. madde anlamında dini(ni) izhar etme
özgürlüğü... ilke olarak başkalarını ‘öğretim’ yoluyla ikna etme hakkını (da)
içerir; aksi takdirde 9. maddenin öngördüğü ‘dinini veya kanaatini değiştirme
özgürlüğü’ hükümsüz, ölü bir ifadeden ibaret kalacaktır” (Öktem 2002. 332).
Sözleşme’nin 1 Nolu Ek Protokolü’nün 2. maddesi, devletin eğitim-öğretim

62
görevini yerine getirirken ebeveynin bu eğitim-öğretimin kendi dinî ve felsefî

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


inançlarına göre yapılmasını sağlama haklarına saygı göstermesi gerektiğini
belirtmektedir. Bu konu aşağıda “eğitim ve öğrenim hakkı” başlığı altında ayrıca
ele alınacaktır.

Devlet okullarında din eğitim-öğretimi, ancak isteğe bağlı olarak yapılması


halinde bu özgürlükle uyuşabilir; kimse kendi dinî inancına veya vicdanî
kanaatine aykırı olarak din eğitimi almaya zorlanamaz. Ancak, belli bir din ve/
veya mezhebin eğitimi şeklinde olmamak kaydıyla, dinler ve ahlakî öğretiler
hakkında genel kültür bilgisi veren derslerin müfredatta yer alması, din ve vicdan
özgürlüğüne aykırı değildir. Nitekim, Amerikan Yüksek Mahkemesi, 1963 tarihli
bir kararında “laik bir eğitim-öğretim programının kapsamı içinde objektif
olarak yer alması durumunda” böyle bir dersin din ve vicdan özgürlüğüne aykırı
olmadığı sonucuna varmıştır (O’Brien 1995: 681).

Buna karşılık, kamu okullarında öğrencilere bir dinin ibadet şekillerinin


uygulatılması, genel “bilgi verme” niteliğindeki faaliyetler olarak görülemez;
bu tür etkinlikler, öğrencileri belli bir din doğrultusunda –veya dinî doğrultuda-
“eğitmek” anlamına geleceğinden, din ve vicdan özgürlüğüne aykırı olur.
Bundan dolayı, Amerika Birleşik Devletleri’nde kamu okullarında toplu
dua yaptırılmasına ilişkin kimi eyaletlerdeki uygulamalar Yüksek Mahkeme
tarafından anayasaya aykırı bulunmuştur. Mahkemeye göre, “yurttaşların, devlet
desteğiyle dinin icrasına tabi kılınmaları, özgür bir toplumun göstergesi olan
vicdan ve dinî inanç alanının dokunulmazlığını korumak ve ona saygı göstermek
yükümlülüğünden devletin cayması” anlamına gelir (Barnum 1993: Chapter 8).

Konu bizim Anayasamız açısından ele alındığında, 24. madde ilk ve orta
dereceli devlet okullarında “din kültürü ve ahlâk öğretimi”nin zorunlu dersler
arasında yer alacağını öngörmüştür. Bu hüküm, derslerin içeriğinin çoğulculuğu
gözetmesi ve belli bir dinî inancın aşılanması niteliğinde olmaması kaydıyla,
Avrupa standartlarıyla bağdaşabilir. Anayasa ayrıca, devlet okullarındaki zorunlu
“din kültürü ve ahlâk” dersine ilâveten, isteğe bağlı olarak din eğitim ve öğretimi
yapılması yolunu da açık bırakmıştır. Bu hüküm, devletin isteyene seçimlik ders
olarak daha fazla dinî bilgi vermesini gerektirmektedir. İsteğe bağlı seçimlik
ders imkânı ayrıca tanındığına göre Anayasa’da yer alan zorunlu din dersi ile
amaçlanan husus, herhangi bir dini inancın benimsetilmesi değil, tüm dini inanç
ve yaklaşımlar ile ilgili, çoğulcu nitelikte gerçek bir “kültür” dersi verilmesidir.

Buna karşılık, Anayasa, devlet okullarının dışında din eğitimi ağırlıklı özel
eğitim kurumlarının kurulmasına açıkça izin vermiş değildir. Bununla beraber,
24. maddenin, din ve ahlâk eğitim ve öğretiminin “Devletin gözetim ve denetimi
altında” yapılacağını belirten 4. fıkrasının ilk cümlesi böyle bir imkânı açık
bırakmış sayılabilir. Maddenin böyle anlaşılması halinde, “devletin gözetim ve
denetimi”ne tabi olmak kaydıyla, özel din öğretimi kurumlarının kurulmasına

63
bir engel yoktur. Anayasa’nın 42. maddesinin altıncı fıkrasının özel ilk ve orta
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

dereceli okulların kurulmasına izin verdiği gerçeği de, bu yorumu teyit eden bir
kanıttır.

(v) Dinî İfade Özgürlüğünün Sınırları

Avrupa Sözleşmesi’nin 9. maddesinin ikinci fıkrasına göre, dinî ifade özgürlüğü


kamu güvenliği, kamu düzeni, genel sağlık, genel ahlâk ve başkalarının hak
ve özgürlüklerini koruma amaçlarıyla sınırlanabilir. Ancak bu sınırlamaların
kanunla ve demokratik bir toplumda zorunlu olduğu ölçüde yapılması
gerekmektedir. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre, başka özgürlükler
yanında, inanç ve din özgürlüğü de demokrasinin temel taşlarındandır.

T.C. Anayasası’nın din ve vicdan özgürlüğüyle ilgili 24. maddesi ise,


Sözleşme’dekine benzer bir sınırlama nedenleri listesi içermemekte, buna
karşılık ikinci fıkrasında “ibadet, dinî ayin ve tören” özgürlüğünün kötüye
kullanılmasını yasaklamaktadır. Ayrıca, maddenin üçüncü fıkrasında, “kimsenin
ibadete, dinî ayin ve törenlere katılmaya zorlanamayacağı” belirtilmektedir.

Bizim Anayasamızın din özgürlüğüne getirdiği başka bir sınırlama daha


vardır ki, bu da “dinin istismarı” olarak nitelediği kimi faaliyetleri yasaklamış
olmasıdır. Nitekim 24. maddenin son fıkrasında şöyle denmektedir: “Kimse,
Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukukî temel düzenini kısmen de olsa,
din kurallarına dayandırma veya siyasî veya kişisel çıkar yahut nüfuz sağlama
amacıyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularını yahut dince kutsal
sayılan şeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz.”

j) İfade Özgürlüğü

İfade özgürlüğü anayasal demokrasilerin temel taşlarındandır. En geniş anlamda


ifade özgürlüğü bir düşünce, inanç, kanaat, tutum veya duygunun barışçı yoldan
açığa vurulmasının (izharının) veya dış dünyada ifade edilmesinin serbest
olması demektir. Bundan da anlaşılabileceği gibi, birer özgürlük kullanma
biçimi olarak korunması gereken pek çok ifade ve izhar biçimi vardır. Bu
geniş anlamında ifade özgürlüğü, sözlü ve yazılı anlatım, sanatsal icra, kişisel
görünüm ve görüntü tercihi, gösteri, yürüyüş, toplantı yapma ve örgütlenme gibi
özgürlüklerin hepsini içine alır. Örneklemek gerekirse, sadece kitap, makale,
deneme, roman ve hikâye yazmak ve yayınlamak değil; fakat aynı zamanda bir
resim veya heykel yapmak, bir oyun sahnelemek, bir gösteri yürüyüşüne veya
bir toplantıya katılmak, bir dernek veya topluluk kurmak da kişisel veya toplu
ifade biçimleridir.

Mamafih, ifade özgürlüğünün bir temel hak olarak çağdaş anayasal


demokrasilerin temel taşlarından biri olduğu söylendiğinde, genellikle,
bu belirtilenden daha dar anlamda bir “ifade” kastedilir. Bu, yukarıda

64
örneklediğimiz özgürlük kullanım biçimlerinin (kılık-kıyafet tercihi, toplu

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


ifade biçimleri gibi) korunması gerekmediği anlamına gelmez; burada asıl
anlatılmak istenen, dar anlamda ifade özgürlüğünün koruma altında olmasının
demokrasinin asgari, vazgeçilmez şartı olduğudur. Esasen, diğer özgürlükler,
ifade özgürlüğünden bağımsız olarak da, kendi başlarına korunmayı hak eden
özgürlükler olmak itibariyle zaten ayrıca evrensel kabul görmüş durumdadırlar.
İfade özgürlüğünden yana olanlar arasında elbette bazı görüş farklılıkları vardır;
ama bunlar bir prensip uzlaşmazlığından ziyade bu özgürlüğün kapsamı ve
sınırları hakkındaki farklı anlayışlardan kaynaklanırlar.

(i) Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Açısından

Avrupa Sözleşmesi’nin “ifade özgürlüğü” başlıklı 10. maddesinin birinci fıkrası


şöyledir: “Herkesin ifade özgürlüğü hakkı vardır. Bu hak, kanaat özgürlüğü ile
kamu otoritelerinin müdahalesi ve ülke sınırları söz konusu olmaksızın haber
veya fikir alma ve verme özgürlüğünü de içerir. Bu madde, devletlerin radyo,
televizyon ve sinema işletmelerini bir izin rejimine bağlı tutmalarına engel
değildir.”

Görüldüğü gibi, bu hüküm, kişilerin hem bir kanaate sahip olmaları, hem de
devlet müdahalesi olmaksızın birbirleriyle bilgi ve fikir alışverişinde bulunmaları
özgürlüğünü, bir temel hak olarak tanımaktadır. İfade özgürlüğü hakkının hür
ve demokratik toplumun varlık şartlarından biri olduğuna şüphe yoktur. Çünkü,
bu özgürlük hem kişilerin kendilerini geliştirmelerini ve toplumdaki başka
kişilerle iletişim kurmalarını mümkün kılar; hem de kamu hayatına ve siyasete
katılım bakımından vazgeçilmez bir önemi bulunan kamusal tartışma için zemin
oluşturur. Dolayısıyla, ifade özgürlüğünün güvence altında olmadığı, insanların
birbirleriyle kamu işlerinin gidişatı hakkında bilgi ve fikir alışverişinde
bulunamadıkları yerde anlamlı bir demokratik katılım mümkün değildir.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin ifade özgürlüğü konusundaki içtihadı da,


esas olarak aynı noktaları öne çıkarmaktadır. Bunları şöyle özetleyebiliriz:

▪ İfade özgürlüğü “demokratik toplumun başlıca temel taşlarından ve


kişinin gelişmesinin aslî şartlarından biri”dir.
▪ İfade özgürlüğü, “demokratik toplumun vazgeçilmez özelliklerinden olan
çoğulculuk, hoşgörü ve geniş görüşlülüğün gereğidir.”
▪ (İfade özgürlüğü sayesinde var olacak olan) özgür siyasî tartışma,
Sözleşme’nin bütününe hakim olan demokratik toplum kavramının özünü
oluşturur.
▪ İfade özgürlüğü sadece genel kabul gören, zararsız veya önemsiz fikir
ve haberler için değil; fakat aynı zamanda devlete veya toplumun bir
kısmına aykırı gelen, kural dışı, şaşırtıcı veya endişe verici olan fikir ve

65
haberler için de geçerlidir.
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

▪ Kamusal kişi sıfatıyla hareket eden siyaset adamlarını eleştirmek


amacıyla yapılan fikir ve görüş açıklamalarındaki “özgürlük sınırı”, sade
bir vatandaş hakkında yapılan beyanlara göre daha geniştir.
▪ Ticarî beyanlar da, ifade özgürlüğünün kapsamı içinde yer alırlar. Ancak,
bunlar siyasî ifadeye göre daha sınırlı bir korumadan yararlanırlar.

Sözleşme’nin 10. maddesi çerçevesinde, ifade veya izhar kavramının


propagandayı da kapsadığı açıktır. Türk Anayasası’nın paralel 26. maddesi,
Sözleşme’den farklı olarak, düşüncelerin açıklanması ve “yayılması”ndan söz
etmektedir ki bu ifade biçimi “propaganda”yı da kapsar şekilde anlaşılmaya daha
elverişlidir. Mamafih, propagandanın ifade özgürlüğü kapsamında olması, kimi
propaganda türlerinin (şiddet propagandası gibi) yasaklanmasına engel değildir
(Can 2003: 381). Ayrıca, Strasbourg Mahkemesi, maddede sözü edilen “haber
alma” özgürlüğünün, haber sahibinin kendinde kalmasını isteği haberleri değil,
fakat sadece onun vermek istediği haber veya bilgiyi alma özgürlüğünü ifade
ettiğine karar vermiştir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 359).

Radyo, televizyon ve sinema yoluyla görüş ve düşüncelerin açıklanması


da, prensip olarak bu hükmün koruması altındadır. Ancak, 1. fıkrada açıkça
belirtildiği gibi, bu tür yayınlar yapan işletmelerin kurulması izne bağlanabilir.
Yazılı basın yoluyla ifadenin de 10. maddenin kapsamına girdiği açıktır. Aynısı,
10. maddede açıkça belirtilmese de, ifade özgürlüğü kavramı içinde yer alan
bilim ve sanat özgürlüğü bakımından da geçerlidir. Nitekim, Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesi’nin içtihadı da bu yöndedir (Anayurt 2004: 123).

Sözleşme’nin 10. maddesinin ikinci fıkrasında ifade özgürlüğü hakkının


sınırlanma esasları gösterilmiştir. Sınırlamanın bir kanuna dayanması genel
kuralı, şüphesiz bu hak bakımından da geçerlidir. Sınırlamanın fıkrada belirtilen
nedenlere dayanması zorunluluğu ve bu zorunluluğun demokratik toplum
açısından takdir edilmesi gereği de böyledir. Maddenin ifade özgürlüğü için
öngördüğü sınırlama nedenleri şunlardır: Ulusal güvenlik, ülke bütünlüğü, kamu
güvenliği, düzenin sağlanması, suç işlenmesinin önlenmesi, sağlığın, ahlakın ve
başkalarının şöhret ve haklarının korunması, gizli belgelerin açığa vurulmasının
önlenmesi, yargının otorite ve tarafsızlığının sağlanması.

Bunların dışında, söz konusu ikinci fıkra hükmünün dikkat çeken ve özel olarak
ele alınması gereken bir özelliği vardır. Bu da, maddenin birinci fıkrasında
tanınan özgürlüklerin kullanılmasının “ödev ve sorumluluk” yüklediğinin
belirtilmiş olmasıyla ilgilidir. Burada ilk akla gelen soru, söz konusu ibarenin
fıkrada belirtilen sınırlama nedenlerinden bağımsız bir neden olarak anlaşılıp
anlaşılamayacağıdır. Kanaatimizce, fıkranın İngilizce orijinali göz önünde
bulundurulduğunda, “ödev ve sorumluluk” ibaresinin başlı başına bir sınırlama

66
nedeni olmayıp, sayılan nedenlerin temellendirilmesi meyanında kullanılmış

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


olduğu sonucuna varmak gerekir. Bu çerçevede, söz konusu ibare, bir yandan
ifade özgürlüğü hakkını kullanan kişiye, bir yandan da sınırlama nedenlerini
takdir edecek konumda olan yasama ve yargı organlarına bu noktayı göz
önünde bulundurma ödevi yüklemektedir. Strasbourg Mahkemesi’nin, “kutsal
değerlere ve ahlâkî değerlere saldırı”ya izin verilemeyeceği yolundaki kimi
kararlarının (Bıçak 2003: 301-302), ifade özgürlüğünün kullanılmasının “ödev
ve sorumluluk” gerektirdiği anlayışı çerçevesinde verilmiş olduğu düşünülebilir.

“Ödev ve sorumluluk” ibaresi, ayrıca, “görevleri nedeniyle bazı bireylerin diğer


kişi kategorilerinden daha geniş sınırlamalara tabi tutulması”nın dayanağı olarak
da görülebilir. “Bu çerçevede, avukatlık mesleği, askerî statü ve kamu görevliliği,
ifade özgürlüğünün kullanımı konusunda mesleğe özgü kayıtlamaların
getirilmesini meşru kılabilir” (Kaboğlu 2000: 110-11). Nitekim, Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesi’nin yorumuna göre, devlet memurları ve avukatlar gibi
bazı meslek mensuplarının ifade özgürlüğünün disiplin gerekçesiyle daha dar
tutulması 10. maddenin ihlâli sayılmaz (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 357).

İfade özgürlüğüyle ilgili önemli sorunlardan biri, bu özgürlüğün kapsamı ve


sınırı konusudur. Bu konuda literatürde ifade özgürlüğünün sınırının “açık ve
mevcut tehlike” kriterine göre belirlenebileceği görüşü yaygındır. Amerikan
Yüksek Mahkemesi tarafından 20. yüzyılın ilk yarısında geliştirilen “açık ve
mevcut tehlike” doktrinine göre, ifadeyi oluşturan kelimelerin açık ve mevcut
bir tehlike yaratacak şekilde kullanılmaları halinde, bu, “ifade özgürlüğü”
çerçevesinde korunacak bir ifade değildir. Başka bir anlatımla, eğer bir görüşün
açıklanması bireyler veya toplum için açık ve mevcut bir tehlike yaratıyorsa
bu açıklama sınırlanabilir. Tehlikenin “açık” olması, tehlikenin şüpheye mahal
bırakmayacak şekilde ortada olması demektir. Tehlikenin “mevcut” olması ise,
kullanılan kelimelerin zarar yaratma ihtimalinin kesine yakın olması anlamına
gelmektedir. Dolayısıyla, sırf bir tehlike ihtimali içermesi, kendiliğinden o
ifadeyi korumasız bırakma nedeni olamaz.

Amerikan Yüksek Mahkemesi 1949 yılında verdiği bir kararda şöyle demiştir:
“Konuşma (ifade-M.E.) sıklıkla provokatif ve meydan okuyucudur. O,
önyargılara ve daha önce oluşmuş kanaatlere saldırabilir ve bir düşünceyi
kabul ettirmek için alışılmadık, önemli etkiler doğurabilir. Bu nedenle, sınırsız
olmamakla birlikte ifade özgürlüğü, kamusal rahatsızlığın, kızgınlığın ve
huzursuzluğun ötesinde ciddî ve somut bir zararın açık ve mevcut tehlikesi
gösterilmedikçe sansür edilip cezalandırılamaz.” Amerikan Yüksek Mahkemesi
“açık ve mevcut tehlike” kriterini daha sonra özgürlükten yana geliştirerek,
1969 yılında, “hukukdışı bir eyleme kışkırtması ya da bu eylemi doğurması”
söz konusu olmadığı sürece ifadelerin güvence altında olduğuna hükmetmiştir
(Arslan 2003: 30-31, 32).

67
Buna karşılık, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ifade özgürlüğü konusunda
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

“açık ve mevcut tehlike” kriterini kullanmamaktadır. Bu tutumun bir sonucu


olarak, Mahkeme bazı görüşlerin sırf muhtevaları açısından sınırlanabileceğine
ilişkin bir içtihat geliştirmiştir. Nitekim, Strasbourg Mahkemesi muhtelif
başvurularda Nazi yanlısı veya Holokost’u (Yahudi soykırımı) reddeden
görüşlerin, 10. maddenin koruması kapsamında olmadığına karar vermiştir
(Lawson 2003: 262-63). Ancak, Mahkeme’nin aksi yönde kararları da vardır.
Danimarka’ya karşı yapılan bir başvuru üzerine verdiği kararda, Mahkeme, ırkçı
beyanların yayılmasına yardım ettiği gerekçesiyle bir televizyon muhabirinin
mahkûm edilmesinin Sözleşme’nin ihlâli olduğuna karar vermiştir (Bıçak 2003:
285).

(ii) T.C. Anayasası Bakımından

Anayasamız ifade özgürlüğünü üç ayrı madde halinde düzenlemiştir. Bu


konudaki ana hüküm, Anayasa’nın “düşünceyi açıklama ve yayma hürriyeti”
başlıklı 26. maddesinde yer almaktadır. Bu maddenin birinci fıkrası Avrupa
Sözleşmesi’nin 10. maddesinin birinci fıkrasına benzemekte, ancak ondan
farklı olarak ifadenin alabileceği şekilleri de belirtmektedir. Buna göre, düşünce
ve kanaatler “söz, yazı, resim veya başka yollarla” açıklanabilir. Maddenin
ikinci fıkrası ise bu hakkın sınırlanabilme nedenlerini saymaktadır. Bu hüküm,
Avrupa Sözleşmesi’nde belirtilenlere ek olarak, Cumhuriyetin temel nitelikleri,
suçluların cezalandırılması ve meslek sırlarının korunması nedenlerine de yer
vermekte; buna karşılık sağlığın ve ahlâkın korunmasını sınırlama nedenleri
olarak göstermemektedir.

İfade özgürlüğünü koruyan diğer hükümler ise, aşağıda ele alınacak olan,
Anayasa’nın 27. maddesinde düzenlenen “bilim ve sanat hürriyeti” ile, 28. ve
devamı maddelerde tanımlanan “basın ve yayımla ilgili” diğer özgürlüklerdir.

k) Bilim ve Sanat Özgürlüğü

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi bilim ve sanat özgürlüğünü, 10. maddesinde


düzenlediği ifade özgürlüğü aracılığıyla, dolaylı olarak tanımıştır. Nitekim
Strasbourg Mahkemesi 1999 tarihli bir kararında Sözleşme’nin 10. maddesinin
sanatsal ifade özgürlüğünü de içerdiğini belirtmiştir (Lawson 2003: 259).

Buna karşılık T.C. Anayasası bilim ve sanat özgürlüğünü başlı başına bir hak
olarak düzenlemiştir. Nitekim, Anayasa’nın 27. maddesi bilim ve sanatı öğrenme
ve öğretme ile bilimsel araştırma yapma ve ayrıca bu faaliyetlerin ürünlerini
açıklama ve yayma özgürlüklerini güvence altına almaktadır. Bilim ve sanat
özgürlüğünün sınırları 26. maddeden farklı olarak düzenlenmiştir. Buna göre, bu
özgürlük Anayasa’nın 1. (Devlet şeklinin Cumhuriyet olması), 2. (Cumhuriyetin
nitelikleri) ve 3. (bütünlük, resmî dil, bayrak, millî marş, başkent) maddelerinin
değiştirilmesini sağlamak amacıyla kullanılamaz. Gerçi, maddenin ikinci

68
fıkrasında belirtilen sınırlar “yayma” hakkı bakımından söz konusudur, ama

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


bilimsel araştırma zorunlu olarak bilimsel çalışmanın sonuçlarını yaymayı da
kapsar. Kamuya açıklanamadıktan sonra bilimsel ve sanatsal faaliyet yapmanın
hiçbir işlevsel değeri yoktur.

Bu sınırlama gerekçeleri ve yabancı yayınların ülkeye girişine devletin müdahale


edebilmesine izin veren son fıkra hükmü, bilim ve sanat sanat özgürlüğüne keyfî
müdahaleye açık kapı bırakmaktadır (Arslan 2004: 183). Bu sınırlamaların
Avrupa Sözleşmesi organlarının ifade özgürlüğüne ilişkin içtihadına uygun
olduğu da çok şüphelidir. Çünkü, bu hüküm politik tartışmanın alanını
ciddî surette daraltmakta olup, Avrupa Mahkemesi’nin tanımladığı anlamda
“demokratik toplum”un gerekleriyle de bağdaşmamaktadır.

l) Basın Özgürlüğü

Basın özgürlüğü ifade özgürlüğünün doğal bir uzantısı olarak Avrupa


Sözleşmesi’nin yukarıda incelenen 10. maddesinin koruma alanına girmektedir.
T.C. Anayasası da, 28. maddesinde bu özgürlüğü düzenlemiştir. Bu maddenin
birinci fıkrasına göre, “basın hürdür, sansür edilemez. Basımevi kurmak izin
alma ve malî teminat şartına bağlanamaz.” Bunu izleyen 29. madde ise, aynı
güvencelerin “süreli ve süresiz yayın”lar için de geçerli olduğunu belirtmektedir.
Ancak, maddenin ikinci fıkrası uyarınca, bu yayınları çıkarabilmek için idarî
makamlara bazı bilgi ve belgelerin verilmesi gereklidir. Ayrıca, 29. maddenin
üçüncü fıkrası, süreli ve süresiz yayınlarla ilgili kanunî düzenlemenin “haber,
düşünce ve kanaatlerin serbestçe yayımlanmasını engelleyici veya zorlaştırıcı
siyasî, ekonomik, malî ve teknik şartlar” koymasını da yasaklamaktadır.

Sansür, basılacak materyalin idarî makamların ön denetimine tabi tutulmasını


ifade etmektedir. Sansür yasağıyla tutarlı olarak, Anayasa, basımevi kurmakta
serbestlik esası getirmiştir; yani herhangi bir makamdan izin almadan ve malî
teminat göstermeden herkes basımevi kurabilir. Bu negatif korumaya ek olarak,
maddenin ikinci fıkrası devlete bu konuda “basın ve haber alma hürriyetlerini
sağlayacak tedbirler(i) alma” şeklinde pozitif bir görev de yüklemektedir.

Ne var ki, 28. madde, basın özgürlüğüne çok sayıda kısıtlama getirmektedir.
Her şeyden önce, maddenin üçüncü fıkrasına göre, gerek ifade özgürlüğü (m.
26), gerekse bilim ve sanat hürriyeti (m. 27) için getirilmiş olan kısıtlamalar
basın özgürlüğü için de geçerlidir. Ayrıca, aynı maddenin dördüncü fıkrası
basın özgürlüğüne özgü olarak birtakım sınırlama nedenleri öngörmektedir.
Bu fıkra, dağıtımın “tedbir yoluyla” önlenmesine de –kimi durumlarda hakim
kararı bile olmaksızın- izin vermektedir. Bunun gibi, beşinci fıkraya göre, basın
organlarına hakim kararıyla yayım yasağı konabilir. Keza, altıncı ve yedinci
fıkralar uyarınca, süreli ve süresiz yayınların toplatılması ile zapt ve müsaderesi
de mümkündür. Son olarak, süreli yayınlar 28. maddenin son fıkrasında
belirtilen nedenlerle mahkeme kararıyla “mahkûm” edilebilir ve kapatılabilirler.

69
Buna karşılık, 30. maddeye göre, basımevi ve eklentileri ile basın araçlarına el
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

konamaz veya bunlar işletilmekten alıkonamazlar.

Anayasa, kamu tüzel kişilerinin elindeki basın dışı kitle haberleşme araçları
karşısında kişilerin haklarını özel olarak düzenleyen bir maddeye de yer
vermiştir. Nitekim, Anayasa’nın 31. maddesine göre, kişiler ve siyasî partiler
belirtilen kitle haberleşmesi araçlarından yararlanma hakkına sahiptirler. Ayrıca,
bu maddenin ikinci fıkrası, bu fıkrada sayılan dört nedenin gerektirdiği durumlar
dışında, halkın bu araçlar kanalıyla haber almasını, düşünce ve kanaatlere
ulaşmasını veya kamuoyunun serbestçe oluşmasını engelleyici yasal düzenleme
yapılmasını yasaklamaktadır.

m) Yerleşme ve Seyahat Özgürlüğü

Yerleşme ve seyahat özgürlüğü, her şeyden önce, “açık toplum” olmanın


olağan tezahürlerinden bir olarak ortaya çıkmaktadır. Bu özgürlük, kişilerin
ülkenin herhangi bir yerinde ikamet edebilme, konut edinebilme, meslekî ve
sosyal bir faaliyette bulunabilme gibi amaçlarla, bir kamu gücü tarafından
engellenmeksizin bir yerden başka bir yere gidebilmesi olarak tanımlanabilir
(Korkusuz 1998: 252).

Yerleşme ve seyahat özgürlüğü de Sözleşme’nin orijinal metninde yer


almamış, ancak 1968 yılında yürürlüğe giren 4 Nolu Protokol’ün 2. maddesiyle
tanınmıştır. Bu madde, bir devletin ülkesinde hukuka uygun olarak bulunan
herkesin orada serbestçe dolaşma ve ikametgâhını seçme hakkına sahip olduğunu
belirtmektedir. Maddenin ikinci fıkrası ise, kişilere bulundukları herhangi bir
ülkeyi terketme serbestisi tanımaktadır. Bu haklar (seyahat ve yerleşme hürriyeti
ile ülkeyi terk etme serbestisi) ancak üçüncü fıkrada belirtilen şekilde –orada
öngörülen nedenlerle ve kanunla- sınırlanabilir. Ayrıca, dördüncü fıkra hükmüne
göre, seyahat ve yerleşme hürriyetleri, belirli yerlerde, yine kanuna dayalı olarak
ve demokratik toplumda kamu yararının gerektirdiği durumlarda sınırlanabilir.

Madde, bir ülkede hukuka uygun olarak bulunanlardan söz ettiğine göre, birinci
fıkra hükmü, herkese herhangi bir ülkeye serbestçe girme, orada serbestçe
dolaşma ve yerleşme hakkı tanımamaktadır. Başka bir ifadeyle, bu haklara sahip
olabilmek için, o ülkede meşru olarak bulunuyor olmak gerekir. Bu hükmün
vatandaşları da kapsayacak şekilde anlaşılması makul olmakla beraber, ifade
şeklinden öncelikle yabancıları hedef aldığı anlaşılmaktadır. Tabiatıyla, bir
ülkede bulunması hukuka uygun olmaktan çıkan veya ülkeye hukuka aykırı
olarak girmiş bulunan kişi bu haklarını yitirir veya bu haklara hiç sahip olamaz.

Aynı Protokol’ün 4. maddesi de, yabancıların toplu olarak sınırdışı edilmesini


yasaklamaktadır. Buna karşılık 7 Nolu Protokol’ün 1. maddesi, hukuka uygun
bir karara dayanmak şartıyla yabancıların bireysel olarak sınırdışı edilmelerine
izin vermektedir. Vatandaşlar açısından ise, 4 Nolu Protokol, başlıca iki güvence

70
getirmektedir. Bu Protokol’ün 3. maddesine göre, vatandaşlar sınırdışı edilemez

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


ve kendi ülkelerine girme hakkında yoksun bırakılamazlar. Vatandaşların bu
hakkını, bizim Anayasamız da, yerleşme ve seyahat hürriyetini tanıyan 23.
maddesinin son fıkrasında güvence altına almıştır.

Anayasa’nın 23. maddesinin ikinci ve üçüncü fıkralarına göre yerleşme hürriyeti,


suç işlenmesini önlemek, sosyal ve ekonomik gelişmeyi sağlamak, sağlıklı ve
düzenli kentleşmeyi gerçekleştirmek ve kamu mallarını korumak amacıyla
sınırlanabilir. Seyahat hürriyeti ise, suçların soruşturulması, koğuşturulması ve
suç işlenmesini önlemek amaçlarıyla sınırlanabilir. Maddenin dördüncü fıkrasına
göre, her iki halde de sınırlamanın kanunla yapılması gerekir.

Vatandaşların seyahat hürriyeti, yurt dışına çıkma bakımından da mutlak değildir.


Nitekim, Anayasa’nın 23. maddesinin beşinci fıkrası, vatandaşların yurt dışına
çıkma hürriyetinin “vatandaşlık ödevi” veya ceza soruşturma ve kovuşturması
sebepleriyle sınırlanabileceğini öngörmektedir. Ancak, Pasaport Kanunu’nun
“memleketten ayrılmalarında genel güvenlik bakımından mahzur bulunduğu
İçişleri Bakanlığı’nca tespit edilenler”e pasaport verilmeyeceğini belirtmesi,
uygulamada bu hakkın daha fazla kısıtlanmasına sebebiyet verebilecek
niteliktedir.

n) Örgütlenme Özgürlüğü

Örgütlenme özgürlüğü, birden fazla kişinin ortak amaçlar etrafında gönüllü


olarak bir araya gelebilmelerini ve bu amaçlarla daimî bir örgüt kurarak
faaliyet yapabilmelerini ifade etmektedir. Bu anlamda örgütlenme özgürlüğü
temel bir haktır. Sivil örgütlenmenin tipik biçimi “dernek” olduğundan,
dernek kurabilme ve bu çerçevede faaliyet yapabilme hakkı örgütlenme
özgürlüğünün odağında yer alır. Genel anlamda örgütlenme özgürlüğü,
ifade özgürlüğünün kapsamı içinde yer almakla beraber, o aynı zamanda
başlı başına bir haktır. Demokratik bir devletin örgütlenme özgürlüğünü
tanıması bir zorunluluktur; çünkü, ifade özgürlüğü gibi, örgütlenme
özgürlüğü de olmadan demokratik bir sistemin varlığından söz edilemez.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 11. maddesi “toplantı ve dernek kurma


özgürlüğü” başlığı altında bu hak ile ilgili esasları belirlemiştir. Maddenin birinci
fıkrasında, “herkes(in) barışçı şekilde toplanma ve çıkarlarını korumak için
sendika kurmak ve sendikaya katılmak hakkı dahil olmak üzere, başkalarıyla
birlikte dernek kurma özgürlüğü hakkına sahip” olduğu belirtilmektedir. Türk
Anayasası örgütlenme özgürlüğü çerçevesinde dernek (m. 33), sendika (m. 51)
ve “vakıf” kurma (m. 33/son) haklarını da tanımıştır. Örgütlenme özgürlüğünün
sınırlanmasıyla ilgili esaslar ise, Sözleşme’nin 11. maddesinin ikinci fıkrasında
gösterilmiştir. Bu hakkın sınırlanma nedenleri bakımından Sözleşme ile Türk
Anayasası arasında (m. 33/3, 34/2 ve 51/2) esasta bir fark yoktur. Anayasamızın

71
dernek hürriyetiyle ilgili 33. maddesinin beşinci fıkrası, derneklerin
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

kapatılmasında ayrıca prensip olarak hakim kararını gerekli görmektedir.


Bu şarttan istisna edilen özel durumlarda da, yetkili merciin faaliyetten men
kararının yirmidört saat içinde hakim onayına sunulması, aksi halde bu kararın
yürürlükten kalkacağı öngörülmüştür.

Sözleşme’nin 11. maddesinin ikinci fıkrasıyla ilgili olarak belirtilmesi gereken


bir nokta, burada silahlı kuvvetler ile kolluk kuvvetleri mensupları ve genel
olarak idare ajanları için örgütlenme hakkına özel sınırlamalar getirilmesine
izin verilmiş olmasıdır. Bu izin, demokratik bir toplumda örgütlenme hakkına
getirilebilecek sınırlamalarla ilgili genel esasları belirten cümleden sonra
geldiği için, sözü edilen kategoriye girenlere başka kişilere nispetle daha fazla
kısıtlama getirilebileceği anlamına gelmektedir. Nitekim, Strassburg Mahkemesi
kolluk kuvveti mensuplarının (polislerin) bir siyasî partiye üye olmalarını
yasaklayan uygulamanın 11. maddeye aykırı olmadığına karar vermiştir
(Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 391). T.C. Anayasası bakımından da aynı durum
söz konusudur. Nitekim, dernek kurma hürriyetini düzenleyen 33. maddenin
altıncı fıkrasında, Sözleşme’nin 11. maddesinin ikinci fıkrasının son cümlesiyle
aynı nitelikte bir istisna hükmüne yer verilmiş olduğu gibi; sendika kurma
hakkıyla ilgili 51. maddenin beşinci fıkrası da, işçi niteliği taşımayan kamu
görevlilerinin sendika hakkının, istisnaları da belirtecek şekilde özel olarak
düzenlenmesini öngörmektedir.

AİHM’nin örgütlenme özgürlüğüyle ilgili olarak çeşitli kararlarında


ortaya koyduğu temel ilkeler şu şekilde özetlenebilir:
▪ Örgütlenme özgürlüğü demokratik toplumun vazgeçilmez bir unsurudur.
▪ Bu özgürlük, demokratik bir toplum için vazgeçilmez olan başka bir
özgürlükle, ifade özgürlüğüyle, yakından ilişkilidir.
▪ Örgütlenme hakkı, siyasi parti özgürlüğünü de kapsar.
▪ Örgütlenme özgürlüğü, gönüllü üyeliğe dayanan örgütlenmeler için söz
konusudur. Dolayısıyla, 11. maddenin öngördüğü koruma, örneğin, bu
nitelikte bir örgüt veya dernek olmayan Barolar için geçerli değildir.

(i) Dernek ve Sendika Özgürlüğü

Gerek dernek gerekse sendika bakımından üyelik gönüllülüğe dayanmalıdır;


dolayısıyla bir kimsenin bu örgütlerden birine zorla üye yapılması bu
hakkın ihlâli anlamına gelir. Bu husus AİHM tarafından da dernek hakkı
bakımından kabul edilmiştir (Ünal 2001: 289). T.C. Anayasası’nın dernek
kurma özgürlüğüyle ilgili 33. maddesinin ikinci fıkrasında da, hiç kimsenin bir
derneğe üye olmaya ve dernekte üye kalmaya zorlanamayacağı açıkça hükme
bağlanmıştır. Ancak, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi kişiyi belli bir sendikaya

72
üye olmaya zorlamanın Sözleşme’ye her zaman aykırı düşmeyebileceği

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


kanaatindedir. Aynı gönüllülük esası nedeniyle, yasalar gereği zorunlu üyeliğe
dayanan kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları (barolar, tabip odaları
gibi) 11. maddenin öngördüğü korumadan yararlanamazlar. Buna karşılık, başka
amaçlarla dernek kurmalarına izin verilmek şartıyla, kişilerin bu nitelikteki
meslek kuruluşlarına üye olma zorunluluğu getirilmesi Sözleşmeye aykırı
görülmemektedir (Ünal 2001: 289; Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 369-70).

Avrupa İnsan Hakları Komisyonu bir olayda dernek kurmanın izne bağlanmasını,
bu özgürlüğün özüne dokunan, dolayısıyla meşru olmayan bir müdahale
niteliğinde görmüştür (Anayurt 2004: 125-26). Anayasamız da 33. maddesinde
bu hakkın izne bağlanmasını açıkça yasaklamıştır. Aynı güvence Anayasa’nın
51. maddesinin birinci fıkrasında sendikalar bakımından da getirilmiştir. Ancak,
Dernekler Kanunu’nun getirdiği “bildirim” şartı uygulamada bu güvencenin
değerini önemli ölçüde azaltmaktadır (Kaboğlu 2000: 143; Tanör&Yüzbaşıoğlu
2001: 173-74).

Sendika şeklinde örgütlenme özgürlüğü Sözleşme’nin 11. maddesinin


koruması altında olmakla beraber, aynısı grev hakkı bakımından söz konusu
değildir. Grev hakkı 11. maddede işaret olunan “çıkarlarını korumak”
amacıyla doğrudan doğruya ilgiliyse de, maddede tanınan sadece bu amaçla
örgütlenme, yani sendika kurmadır; yoksa bu amacı gerçekleştirmenin araçları
değil. Mamafih, 11. madde, işaret ettiği “çıkarlarını korumak” amacının
gerçekleştirilmesi için elverişli araçların yasallaştırılmasına elbette engel değildir
(Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 371).

Anayasamızın 51. maddesinin beşinci fıkrası işçi niteliği taşımayan


kamu görevlilerinin de sendika kurma hakkını tanımıştır. Esasen, sendika
hakkını tanımlayan birinci fıkrada bu hakkın öznesinin “çalışanlar” olarak
belirtilmesinden de bu sonuç çıkarılabilir. Söz konusu beşinci fıkrada, kamu
görevlilerinin sendika hakkının kapsamı ile istisna ve sınırlarının ayrı bir
kanunda gösterileceği belirtilmektedir.

Sendika kurma hakkının hem bireysel hem de kollektif bir yanı vardır. Bireyler
açısından bu hak sendika kurma, sendikalara üye olma veya olmama, üyelikten
ayrılma ve ayrılmaya zorlanamama gibi güvenceler içerir. Dolayısıyla, bir
işyerinde çalışmak sendika üyesi olmak veya olmamak şartına bağlanamaz. Bu
hakkın kollektif yönü ise sendikanın bir tüzel kişilik olarak sahip olduğu hak ve
yükümlülükleri ifade eder. Sendika tüzel kişiliği izne bağlı olmaksızın, kuruluş
bildirimiyle başlar (Tanör&Yüzbaşıoğlu 2000: 179).

(ii) Siyasî Parti Özgürlüğü

Avrupa Sözleşmesi’nin 11. maddesinde açıkça bundan söz edilmemesine


rağmen, siyasî parti özgürlüğünün de örgütlenme özgürlüğünün kapsamı içinde

73
olduğu açıktır ve esasen Sözleşme organları da bu görüştedirler. Nitekim,
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

Türkiye Birleşik Komünist Partisi ve diğerlerinin Türkiye’ye karşı yaptıkları


başvuruda, Türk hükümetinin 11. maddenin siyasî partilere uygulanamayacağı
yolundaki iddiasını Komisyon ve Mahkeme kabul etmemiş ve başvuruyu bu
özgürlük açısından değerlendirmiştir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 388).

Bir yazar Avrupa Mahkemesi’nin siyasî partilerle ilgili genel yaklaşımını şu


şekilde özetlemektedir (Anayurt 2004: 127): “Bir siyasal parti(nin) tüzük ve
programındaki öneriler ve projeler ile istemler devletin mevcut idarî, sosyal,
siyasal yapısı ve ilkeleriyle bağdaşmayabilir. Bu durum onların demokrasi
ilkesine aykırılı(ğı) sonucunu doğurmaz. Bir devletin mevcut anayasal
organizasyon modeliyle çatışsa da, farklı siyasal programların önerilmesi,
tartışmaya açılması, demokratik ilkeler içerisinde kalmak, bizzat demokrasiye
zarar vermemek kaydıyla demokratik toplumun özünü ifade eder. Siyasal
partilere uygulanabilecek en radikal yaptırım olarak kapatma kararı izlenen
amaçla orantılı, bu amaç bakımından elverişli ve demokratik toplum açısından
zorunlu olmadıkça (bu yola) başvurulamaz. Partinin toplum, devlet ve
demokrasi bakımından gerçek bir tehlike oluşturduğunu gösteren açık, somut
ve inandırıcı deliller olmaksızın bu yaptırımın uygulanması ölçüsüz bir nitelik
taşır. İsmine bakılarak kapatma gibi bir yaptırım uygulanamaz. Tüzüğünde yer
alan ifadeler şiddet içermedikçe, suç işlemeyi tahrik ve teşvike yönelmedikçe,
terörü övmedikçe, dinî ve ırkî ayrımcılığı temel almadıkça ifade özgürlüğünden
yararlanır. Elbette bu kapsama girdikleri, sanılar, tahminler veya kuşku ve
korkularla değil somut, gerçek, inandırıcı yakın ve açık tehlike ve tehditlerle
belirlenir.”

Bu konu aşağıda siyasî haklar bölümünde ayrıca ele alınacaktır.

o) Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Düzenleme Hakkı

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin yukarıda aktarılan 11. maddesi dernek ve


sendika özgürlükleri yanında toplanma özgürlüğünü de tanımıştır. Toplanma,
bireylerin ortak çıkarlarını korumak ve savunmak veya fikir alışverişinde
bulunmak amacıyla önceden belli bir organizasyon dahilinde geçici olarak
bir araya gelmelerinden oluşur (Anayurt 1998: 16). Avrupa Komisyonu’na
göre toplantı özgürlüğü, bir fikir veya amacı açıklamak için bireylerin kapalı
veya halka açık yerlerde toplantı, gösteri ve yürüyüş vb. şekillerde bir araya
gelebilmeleri demektir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 367). Sözleşme’nin 11.
maddesinde “barışçı” toplantıdan söz edilmektedir; yani asayişi bozan toplanma
hakkı yoktur. Türk Anayasası bu hususu “silahsız ve saldırısız toplantı” (m.
34/1) şeklinde belirtmektedir. Toplanma özgürlüğü gerçek kişiler tarafından
kullanılabileceği gibi, tüzel kişiler tarafından da kullanılabilir.

Maddede “barışçı şekilde” toplanmadan söz edildiğinden, Komisyon, asayişi


sağlamak veya korumak için toplantı düzenlemenin bildirimde bulunma,

74
hatta izin şartına bağlanmasının ve toplantı yerinin sınırlanmasının bu hükme

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


aykırı olmadığına karar vermiştir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 368) Buna
karşılık, Türk Anayasası (m. 34/1) açıkça toplantı ve gösteri yürüyüşlerinin
izne bağlanamayacağını belirtmektedir. Ayrıca, genel toplantı yasağı prensip
olarak meşru değildir; buna ancak olağan tedbirlerle üstesinden gelinemeyecek
derecede vahim durumlarda izin verilebilir (Ünal 2001: 287).

AİHM’ye göre, ayrıca, toplantı ve gösteri özgürlüğü her zaman devletin


negatif tutumuyla (karışmama) sağlanamaz; devletin gerektiğinde
bireylerarası ilişkilerde de geçerli olmak üzere bu özgürlüğün fiilen
kullanılabilmesini sağlamaya yönelik tedbirleri almak yükümlülüğü
de vardır. Bu yükümlülük, özellikle, barışçı bir toplantının başkaları
tarafından engellenmesini önleyici tedbirler şeklinde kendisini gösterir
(Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 368).

Son olarak belirtmek gerekir ki, toplanma özgürlüğü de ifade ve örgütlenme


özgürlükleri gibi demokratik toplum bakımından vazgeçilmez önemdedir.
Türkiye’de Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Kanunu’ndaki toplanma tanımında
(m. 2/a) yer alan “halkı aydınlatmak ve bir kamuoyu yaratmak” ibaresi toplanma
özgürlüğünün bu işlevsel yönünü işaret etmektedir. Bununla beraber, toplanma
özgürlüğünün demokrasi bakımından önemi, bu hakkın tek işlevinin bu olduğu
anlamına gelmez. Aksi halde onu sivil özgürlükler içinde ele almanın bir anlamı
olmazdı.

p) Mülkiyet Hakkı

Mülkiyet hakkı Sözleşme’nin orijinal metninde değil, fakat 1 Nolu Ek


Protokol’de tanınmıştır. Protokol’ün 1. maddesi hem gerçek hem de tüzel
kişilerin kendi mal-mülklerinden barışçı şekilde yararlanma hakkına sahip
olduklarını ve hiç kimsenin kamu yararının gerektirdiği ve şartları kanunla
ve uluslararası hukukun genel ilkeleriyle belirlenen durumlar dışında mal-
mülkünden yoksun bırakılamayacağını öngörmüştür. Mahkeme içtihat yoluyla
bu şartlara “ölçülülük” ilkesini de eklemiştir (Çoban 2004: 205). Maddenin
ikinci fıkrası ise bu hükmün, “genel yarar” veya vergi politikası amaçlarıyla
devletlerin mülkiyeti düzenleyebilmelerine engel olmadığını belirtmektedir.
Bu hükümlerden ve Mahkeme’nin “kamu yararı”nı geniş yorumlamasından da
anlaşılacağı gibi, Sözleşme’nin mülkiyet hakkına getirdiği güvence ilk bakışta
sanılabileceği kadar geniş değildir.

Strasbourg Mahkemesi’nin “kamu yararı”nı çok geniş yorumladığının çarpıcı


bir kanıtı, onun “şimdiye kadar (bu hakka yapılan) müdahalenin güttüğü amacın
kamu yararına olmadığına hiç bir zaman karar vermemiş olması”dır. Nitekim
Mahkeme muhtelif başvurular vesilesiyle aşağıda sıralanan amaçların hepsinin
kamu yararına olduğuna karar vermiştir (Çoban 2004: 201-202):

75
• Kira sözleşmelerinde hakkaniyeti sağlamak suretiyle daha fazla sosyal
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

adaleti temin,
• Tarımın rasyonalizasyonunu artırmak,
• Vergi kaçağıyla mücadele etmek,
• Tarımsal ve ormanlık arazilerin kötüye kullanımını önlemek,
• Devletin iktisadî menfaatlerine zarar verici bir sözleşmeyi sona erdirmek,
• Devletin malî çıkarlarını korumak,
• Devletin mevzuatını komşu ülkelerinkiyle uyumlu hale getirmek,
• Bir anayol açmak,
• Ülkenin kültür ve sanat mirasını korumak amacıyla sanat eserleri
piyasasını kontrol etmek,
• Ülkenin bir cumhuriyet olma anayasal statüsünü korumak.

AİHM, şu amaçları da “genel yarar” çerçevesinde değerlendirmiştir (Çoban


2004: 2002-203):
• Ahlâkın korunması,
• Devletin sosyal politikası çerçevesinde alkollü içkilerin satışının
düzenlenmesi,
• Kasaba ve şehir planlaması,
• Çevrenin korunması,
• Konut politikası,
• Bir suçun kanıtlarının muhafazası ve suçların artmasının önlenmesi,
• Suç ile mücadele edenlerin yeteneğini geliştirmek için bir mesleği
örgütlemek,
• Uyuşturucu kaçakçılığıyla mücadele etmek.

Sözleşme’deki anlamında “mal ve mülk” (possessions) deyimi sadece fizikî


varlığa sahip menkul ve gayrı menkul malları değil; fakat aynı zamanda,
parasal bir değere sahip olmak kaydıyla, fizikî varlığı bulunmayan hak ve
menfaatleri, mameleke dahil olan her türlü aktif ile malî ve ekonomik değerleri
de kapsamaktadır. Telif hakları, patentler, markalar gibi fikrî mülkiyet hakları
da Protokol’ün 1. maddesinin kapsamına girmektedir. Buna karşılık, bu madde
sadece halen mevcut bir hakkı koruduğundan, mal ve mülk edinme hakkını
güvence altına almış değildir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 418, 419; Çoban
2004: 145-46, 149-50).

76
Ayrıca, bu hükümde mal ve mülklerden her ne şekilde olursa olsun yararlanma

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


değil, fakat “barışçı şekilde yararlanma” (peaceful enjoyment) güvence altına
alınmıştır. Mahkeme, bu deyimin, mülkiyet hakkından yasalara uygun olarak,
dürüst ve başkalarına zarar vermeyecek şekilde yararlanmayı ifade ettiği
içtihadındadır. Nitekim, yasa dışı yollardan elde edilen ve yasadışı amaçlarla
kullanılan mallara el konmasını Mahkeme Sözleşme’ye aykırı görmemiştir (Ünal
2001: 320).

T.C. Anayasası mülkiyet hakkını ilk bakışta Sözleşme’den daha geniş olarak
koruma altına almış görünmektedir. Nitekim, Anayasa’nın 35. maddesi miras
hakkını da mülkiyet hakkının kapsamı içine almıştır. Ayrıca, 30. madde basın
araçlarına suç aleti oldukları gerekçesiyle el konmasını yasaklamaktadır.
Bununla beraber, Anayasa mülkiyet hakkına çok sayıda kısıtlama da getirmiştir.

Her şeyden önce, mülkiyet ve miras haklarını garanti altına alan Anayasa’nın 35.
maddesinin ikinci fıkrası bu hakların “kamu yararı” amacıyla sınırlanabileceğini
öngörmüştür. Buna paralel olarak, 46. madde “kamu yararının gerektirdiği
hallerde” özel mülklerin kamulaştırılmasına ve 47. madde “kamu hizmeti niteliği
taşıyan” özel teşebbüslerin devletleştirilmesine izin vermektedir. Keza, 63.
maddenin ikinci fıkrasına göre “tarih, kültür ve tabiat varlıklarının korunması”
amacıyla özel mülkiyete sınırlamalar getirilebilir. Ayrıca, “devletin hüküm ve
tasarrufu altında” olan kıyılar (m. 43), tabiî servet ve kaynaklar (m. 168) ile
ormanlar (m. 169) üzerinde mülkiyet hakkı söz konusu olmadığı gibi, topraksız
köylüye toprak dağıtımı için de toprak mülkiyetine sınır getirilebilir (m. 44). Son
olarak, devletin planlama (m. 166) ve piyasaları denetleme ve düzenleme (m.
167) yetkileri de zorunlu olarak mülkiyet hakkına kısıtlamalar içerir.

Anayasamızın mülkiyet hakkıyla ilgili düzenlemesinin daha ilginç yanı, 35.


maddenin son fıkrasında, mülkiyet hakkının “toplum yararına” aykırı olarak
kullanılamayacağını öngörmüş olmasıdır. Bu hüküm şu bakımdan “ilginç”tir:
Mülkiyeti toplum yararına aykırı olarak kullanmama şartı, mülkiyet hakkının
“kamu yararı” amacıyla –ve kanunla- sınırlanabilmesinden bağımsızdır. Bu
hüküm mülkiyet hakkının hangi kapsamda tanındığını göstermektedir; yani bu
hak daha baştan “toplum yararı”yla sınırlanmış olarak tanınmaktadır. Bu hükmün
sakıncalı bir yanı da vardır. Çünkü, mahkemeler bu hükme dayanarak, kanuna
dayanan meşru bir sınırlama niteliğinde olmasa bile, bu hakka yapılan keyfî bir
müdahaleyi, müdahale edilen mülkün “toplum yararına” uygun kullanılmadığı
gerekçesiyle onaylamasının önünü açık bırakmakta ve mahkemelere mülk
sahiplerinin mülkiyet haklarını nasıl kullanmaları gerektiğini takdir etme hakkı
vermektedir.

r) Çalışma ve Sözleşme Özgürlüğü

Çalışmayla ilgili olarak uluslararası belgelerde ve anayasalarda genellikle iki


haktan söz edilir. Birincisi bir özgürlük hakkı olarak çalışma, ikincisi ise bir

77
pozitif hak olarak çalışma. İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin 23. maddesi
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

her iki hakkı da kapsayacak şekilde kaleme alınmıştır: “Herkesin çalışma, işini
serbestçe seçme, adil ve elverişli şartlarda çalışma hakkı ve işsizlikten korunma
hakkı vardır.”

Burada ele alınacak olan, negatif bir hak olarak çalışma özgürlüğüdür. Bu
anlamda, herkesin çalışmaya hakkı vardır ve çalışma engellenemez. Bu hak,
kişinin çalışıp çalışmama, çalışacağı işi seçme ve çalıştığı işten ayrılma
özgürlüğünü korur (Balkır 2000: 237). Çalışma özgürlüğü ücretli olarak
bağımlı çalışma hakkını olduğu kadar, iktisadî-ticarî faaliyet yapma hakkını da
içerir.

Sözleşme serbestisi ve özel teşebbüs özgürlüğü çalışma hakkının ayrılmaz bir


parçasıdır. Sözleşme serbestisi gereğince, gerek işçilerin gerekse işverenlerin
istedikleri kişiyle sözleşme yapabilme ve sözleşmeyi bozabilme hakkı vardır.
Sözleşme serbestisi işçinin istemediği yerde çalışmama, istemediği kişiyle
hizmet akdi yapmama hakkını güvence altına alır. Bundan dolayı, zorla
çalıştırma çalışma ve sözleşme özgürlüğünün ihlâlidir. Özel teşebbüs özgürlüğü
ise, ticaret ve sanayi alanında olduğu kadar, esnaf faaliyeti niteliğinde işyeri
açma özgürlüğünü de içerir. Tabiatıyla, işverenler bakımından sözleşme
serbestisinin olmadığı yerde, teşebbüs özgürlüğünün de anlamı kalmaz.
Dolayısıyla, işverenler de işçiler gibi istedikleri kişiyle sözleşme yapma ve
istemedikleri kişiyle sözleşme yapmaya zorlanmama hakkına sahiptirler.
Nitekim, T.C. Anayasası da 48. maddesinde sözleşme serbestisi ile özel teşebbüs
özgürlüğü haklarını aynı başlık altında düzenlemiştir. Buna göre, herkes dilediği
alanda çalışma ve sözleşme özgürlüğüne sahiptir; özel teşebbüsler kurmak
serbesttir.

Ancak, özel teşebbüs özgürlüğü T.C. Anayasası açısından mutlak bir hak
değildir. Nitekim, Anayasa’nın 48. maddesinin ikinci fıkrası, “millî ekonominin
gerekleri” ve “sosyal amaçlar”la bu özgürlüğe sınırlamalar getirilebileceğini
belirtmektedir. Ayrıca, “çalışma hakkı”yla ilgili 49. maddenin ikinci fıkrasının
devlete yüklediği görevler, devletin çalışma hayatına, dolayısıyla özel teşebbüs
özgürlüğüne müdahale edebilmesine imkân ve izin vermektedir. Keza, 50.
maddenin öngördüğü “çalışma şartları”nın devletçe sağlanması da özel
teşebbüs ve sözleşme özgürlüklerine kimi kısıtlamalar getirilmesine dayanak
oluşturmaktadır. Nihayet, 55. maddede devlet için öngörülen “adaletli ücret”i
sağlayacak tedbirleri alma yetkisi ve “asgarî ücret” tespiti zorunluluğu da
sözleşme özgürlüğü üzerinde benzer bir kısıtlayıcı etkiye sahiptir. Teşebbüs
özgürlüğü bakımından aynı etki devletin devletleştirme (m. 47), ekonomik
kalkınmayı planlama (m. 166), piyasaları denetleme ve dış ticareti düzenleme
(m. 167) yetkilerini kullanmasının sonucunda da ortaya çıkacaktır.

78
s) Adil Yargılanma Hakkı ve İlgili Güvenceler

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


(i) Adil Yargılanma Hakkı

Adil yargılanma hakkı Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 6. maddesinde


düzenlenmiş, T.C. Anayasası’na ise (m. 36) bu isim altında ancak 2001
değişiklikleriyle girmiştir. Gerçi, bu değişiklikten önce de adil yargılamanın
kimi gerekleri Anayasamızda tanınıp güvence altına alınmıştı, ama söz konusu
değişiklikle Anayasa’nın “hak arama hürriyeti” başlıklı 36. maddesinde “adil
yargılanma”nın bağımsız bir temel hak haline getirilmiş olması önemlidir.

Adil yargılama, her şeyden önce, bağımsız ve güvenceli hakimler tarafından


yapılan, tarafsız yargılama demektir. Yargılamanın tarafsızlığı, başka
şeyler yanında, yargılama usulünün tarafların iddia ve kanıtlarını hakkıyla
sunabilmelerine –özellikle de kendilerini yeterince savunabilmelerine- imkân
verecek bir nitelikte olmasını da gerektirmektedir. Savunma hakkının bihakkın
kullanılabilmesi özellikle ceza yargılamasında tarafların eşitliğine riayet
edilmesine bağlıdır.

Adil yargılama şüphesiz “tabiî hakim” ilkesine uyulmasını da gerektirir. Bu


arada duruşmalar prensip olarak alenî olmalı ve hakkaniyete uygun olarak –
tarafların eşitliğini gözetecek şekilde- yürütülmelidir. Keza, davaların gereksiz
yere uzatıldığı ve makul bir süre içinde sonuçlandırılmadığı yerde adil yargılama
yapıldığından söz edilemez. Makul süre, kabaca, davanın taraflarına ilâve
maliyetler yüklemeyen ve yargılama sonunda hakkın mahkemece teslimini
bile anlamsız hale getirmeyecek bir süre olarak tanımlanabilir. Nihayet, delil
toplamada hukuka uygun usullerin izlenmesi ve kişilerin kendileri ve yakınları
aleyhine delil göstermeye zorlanmamaları da adil ve tarafsız bir yargılamanın
gereklerindendir.

Avrupa Sözleşmesi adil yargılamanın birçok gereğini belirtmiştir. Nitekim,


Sözleşme’nin 6. maddesinin birinci fıkrasına göre, herkes gerek medenî hak
ve yükümlülükleriyle ilgili nizalar gerekse ceza kovuşturmalarında kendisine
yöneltilen suçlamalarla ilgili olarak kanunla kurulmuş bağımsız ve tarafsız bir
mahkeme tarafından makul bir süre içinde, hakkaniyete uygun ve açık olarak
yargılanma hakkına sahiptir. Duruşmalar açık olmalıdır. Ancak, mahkeme belli
nedenlerle davanın kısmen veya tamamen gizli yürütülmesine karar verebilir.
Gizli yargılamaya mahkeme demokratik bir toplumda genel ahlâk, kamu düzeni,
ulusal güvenlik, küçüklerin korunması, tarafların özel hayatlarının gizliliğinin
korunmasının ve adaletin selâmetinin zorunlu kıldığı ölçüde karar verecektir.

Burada gözden kaçırılmaması gereken bir nokta, 6. maddenin birinci fıkrasının


sadece açılmış bir davanın “adil” olarak görülmesini değil, fakat aynı zamanda
hükümde belirtilen uyuşmazlık ve suçlamalarla ilgili olarak bir mahkemeye
başvurma veya bir mahkeme tarafından yargılanma hakkını da tanımış

79
olduğudur. Dolayısıyla, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin de işaret ettiği
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

gibi, mahkeme önünde hak arama yolunun şu ya da bu şekilde kapatılması veya


bu yolun kullanılmasını imkânsızlaştıran şartlara bağlanması Sözleşme’nin 6.
maddesine aykırı olur (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 277-78).

Nihayet, 6. maddenin üçüncü fıkrası sanık hakları bakımından


adil yargılamanın bazı gereklerini saymıştır. Bu hakları şu şekilde
sıralayabiliriz:
▪ Kendisine hangi suçlamanın yöneltildiği hakkında gerekçesiyle birlikte
sanığa anladığı bir dilde ve ayrıntılı olarak bilgi verilmesi,
▪ Sanığa savunmasını hazırlaması için gerekli zamanın tanınması ve
kolaylıkların sağlanması,
▪ Sanığın kendisini doğrudan doğruya veya bir temsilci aracılığıyla
savunması, bir avukat tutamıyorsa veya adalet gerektiriyorsa mahkemenin
görevlendireceği bir avukatın ücretsiz yardımından yararlanması,
▪ Savcılığın tanıklarını bizzat sorgulamak veya sorgulatmak, kendi
tanıklarının iddia makamının tanıklarıyla aynı şartlar altında
çağrılmasının ve dinlenilmesinin sağlanmasını istemesi,
▪ Duruşma sanığın anlamadığı veya konuşamadığı bir dilde yapılıyorsa
ücretsiz tercüman yardımından yararlanması.

Belirtmek gerekir ki, adil yargılama ile ilgili Sözleşme hükmü her türlü dava
ve yargılama için değil, fakat sadece “medenî/sivil hak ve yükümlülükler”le
ilgili uyuşmazlıklarla ilgili davalarda ve ceza yargılaması alanında geçerlidir.
Bundan dolayı, meselâ idarî davalar ve disiplin hukukundan doğan davalar
bakımından aynı güvencelerin sağlanması Sözleşme’nin şart koştuğu bir durum
değildir. Bununla beraber, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi birçok kararında,
niteliği itibariyle kamusal özellik taşıyan bazı işlem ve eylemleri medenî hak
ve yükümlülük kapsamında görmüştür. Bunlar arasında, bir mesleğe kabul veya
mesleği yapabilme, mesleği sürdürebilme ve meslekte ilerleme hakkını etkileyen
idarî veya yargısal yaptırımlar; Sözleşme’ye aykırılığı görülmeyen bir derneğe
üyelik yüzünden kamusal haklardan mahrumiyet veya disiplin müeyyidesi
uygulanması; idarenin kusurundan kaynaklanan zararların giderilmesiyle ilgili
davalar sayılabilir (Anayurt 2004: 110; Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 271-72).
Öte yandan, ulusal hukuk düzenlerinin adil yargılama ölçütlerini bu tür davalarda
da gerekli görmelerine elbette bir engel yoktur.

Ayrıca, Sözleşme’nin idarî davalarda adil yargılamanın gereklerine uyulmasını


şart koşmaması ile, idarî dava hakkının tanınması farklı durumlardır. Başka bir
anlatımla, idarî davalarda adil yargılamanın gereklerinin gözetilmesi zorunluluğu
bulunmasa bile, idarî işlem ve eylemlerden bu Sözleşme’yle tanınan hak ve
menfaatleri zarar görenlerin “etkili başvuru hakkı” (m. 13) gereğince dava
hakkına sahip olmaları, Sözleşme’nin de açık bir gereğidir.

80
Anayasamız da çeşitli hükümlerinde adil yargılamanın birçok gereğini tanımış

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


ve güvence altına almıştır. Her şeyden önce, “adil yargılanma hakkı”ndan söz
eden 36. maddede “meşru vasıta ve yollar”dan yararlanmak suretiyle herkesin
dava hakkına sahip olduğunu belirtilmiştir. Bu hükümde geçen “meşru vasıta
ve yollar” ibaresinin avukat yardımından yararlanmayı da zımnen içerdiği
söylenebilir. Nitekim, Anayasa Mahkemesi de 1971 yılında verdiği bir kararda
bu noktayı belirtmiştir (Arslan 2004: 177-78).

Anayasa ayrıca hem mahkemelerin bağımsız (m. 138) ve güvenceli (m. 139)
olmalarını öngörmekte, hem de kişilerin “kanunen tabi olduğu mahkemeden
başka bir merci önüne çıkarılma”sını yasaklamaktadır (m. 37/1). Mamafih,
buradaki “kanunî hakim” terimi “tabiî hakim” ilkesinin gereklerini her zaman
karşılamaz. Aynı şekilde, Avrupa Sözleşmesi de maalesef “tabiî” değil “kanunî”
hakimden söz etmiştir. Ayrıca, Anayasa’nın 141. maddesi duruşmaların alenî
ve mahkeme kararlarının gerekçeli olmasını şart koşmuştur. Buna karşılık,
Avrupa Sözleşmesi’nde belirtilmiş olmayan mahkeme kararlarının gerekçeli
olması gereği Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi tarafından içtihat yoluyla
kabul edilmiştir (Gölcüklü & Gözübüyük 2002: 293; Anayurt 2004: 112). Yine
Anayasamızın 141. maddesinin son fıkrasında, Sözleşme’nin 6. maddesindekine
benzer şekilde, “davaların mümkün olan süratle sonuçlandırılması”
mahkemelerin anayasal bir ödevi olarak belirtilmiştir.

Ayrıca, T.C. Anayasası, Sözleşme’nin 6. maddesinde temas edilmiş olmayan


başka bir güvence daha sağlamaktadır. Nitekim Anayasa’nın 38. maddesinin
altıncı fıkrasında hukuka aykırı olarak elde edilmiş bulguların delil olarak
kullanılamayacağı belirtilmiş, beşinci fıkrasında ise kişilerin kendileri veya
yakınları aleyhine beyanda bulunmaya ve delil göstermeye zorlanmaları
yasaklanmıştır.

(ii) Adil Yargılanma Hakkını Tamamlayıcı İlkeler

Gerek Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (ve 7 Nolu Protokol) gerekse T.C.
Anayasası adil yargılanma hakkını tamamlayıcı nitelikte başka bazı haklara da
yer vermiştir. Bunların başında “suçsuzluk karinesi” ile “kanunîlik ve geçmişe
yürümezlik” ilkeleri gelmektedir. Sözleşme’nin 6. maddesinin 2. fıkrasında
suçsuzluk karinesine yer verilmiştir. T.C. Anayasası’nın 38. maddesinin
dördüncü fıkrası da aynı güvenceyi getirmiştir. Suçsuzluk karinesi, bu fıkrada da
belirtildiği gibi, bir suçla itham edilen herkesin suçluluğu hukuka uygun olarak
bir mahkeme hükmüyle tespit edilinceye kadar suçsuz muamelesi görmesini
gerektirmektedir. Avrupa İnsan Hakları Komisyonu’na göre, suçsuzluk
karinesi suçluluğu ispatlama yükümlülüğünün iddia makamına ait olmasını ve
şüpheden sanığın yararlanmasını olduğu kadar, kötü muamele sonucu baskı
altında elde edilen itirafın da geçersiz olmasını gerektirir (Çavuşoğlu 1994: 39).
Bununla beraber, İnsan Hakları Mahkemesi bu hükmün, mahkemenin cezayı
tespit ederken sanığın sabıka kaydını gözönünde tutmasına engel olmadığına

81
hükmetmiştir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 298).
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

Sözleşme’nin 7. maddesi suç ve cezaların kanunîliği ilkesine yer vermiştir.


Maddenin birinci fıkrasında hiç kimsenin işlendiği zaman ulusal ve
uluslararası hukuka göre suç sayılmayan bir fiil veya ihmalden dolayı mahkûm
edilemeyeceği ve hiç kimseye suçun işlendiği tarihte uygulanabilecek olan
cezadan daha ağır bir ceza verilemeyeceği belirtilmiştir. Ancak, ikinci fıkra
hükmü, birinci fıkra hükmünün, işlendiği zaman medenî milletler tarafından
tanınan genel hukuk ilkelerine göre suç sayılan bir fiil veya ihmal ile suçlanan
bir kimsenin yargılanmasına ve cezalandırılmasına engel olmadığını belirtmek
suretiyle, suçların kanunîliği ilkesine bir istisna getirmiştir.

Bu istisnanın suçlanan kişiler açısından sakınca yaratabileceği açıktır. Çünkü,


tanımlandığı şekliyle ulusların üzerinde mutabık oldukları ve kanunî bir
düzenlemeyi ikame edebilecek şekilde açık seçik bir “genel hukuk ilkesi”nin
bulunması hiç de kolay değildir. Daha da önemlisi, bu tür “ilkeler”in bilinmesi
çoğunlukla uzmanlık düzeyinde bilgiyi gerektirdiğinden, sıradan bir kişinin bu
konudaki bilgisizliğinden dolayı mazur olması gerekir. Öyleyse, bilgi sahibi
olmadığı, ulaşması kendisinden beklenemeyecek ve ancak olaydan sonra
mahkeme tarafından ne olduğu tanımlanacak olan soyut bir ilkeyi ihlâl ettiği
gerekçesiyle yargılanan kişi bakımından, suçların geçmişe yürümezlik ilkesi
zedelenmiş olacaktır.

Adil yargılamayla ilgili başka bir önemli ilke 7 Numaralı Protokol’ün 4.


maddesinin birinci fıkrasında dile getirilmiştir. Buna göre, hiç kimse aynı
devlette aynı suçtan iki defa yargılanamaz. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne
göre, iki ayrı mahkeme kararının hukukî nitelendirilmeleri farklı olsa bile aynı
fiile dayanmaları halinde bu hüküm ihlâl edilmiş olur. Burada dikkat edilmesi
gereken nokta, iki defa yargılama yasağının, kişinin aynı suçtan dolayı başka
bir devlette tekrar yargılanmasına engel olmadığıdır (Anayurt 2004: 152;
Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 314). Ayrıca, maddenin üçüncü fıkrasına göre,
aynı suçtan iki defa yargılanma yasağı olağanüstü dönemlerde bile gözetilmesi
zorunlu olan bir ilkedir.

t) Etkili Başvuru Hakkı/Hak Arama Özgürlüğü

Hak arama özgürlüğü başlıbaşına bir temel hak olduğu kadar hukuk devletinin
de bir gereğidir. Bu hakkın önemi, diğer temel hakların korunmasının bir aracı
olmasından ileri gelmektedir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi hak arama
özgürlüğünü “etkili başvuru hakkı” adıyla 13. maddesinde tanımıştır. T.C.
Anayasası’nda ise bu hakla ilgili olarak, birisi doğrudan doğruya “hak arama
hürriyeti” (m. 36), diğeri ise “temel hak ve hürriyetlerin korunması” başlığını
taşıyan (m. 40) başlıca iki madde yer almaktadır.

Sözleşme’nin 13. maddesine göre, Sözleşme’nin tanıdığı hak ve özgürlükleri

82
ihlâl edilen herkes, ihlâl resmî sıfatla hareket eden kişiler tarafından yapılmış

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


olsa da, ulusal bir makama etkili bir başvuru yapabilme hakkına sahiptir. Bu
madde taraf devletlere, her şeyden önce, kendi iç hukuklarında bu nitelikte
hak arama yollarını getirme yükümlülüğü yüklemektedir. Dolayısıyla, ihlâlin
varlığına rağmen herhangi bir başvuru yolunun getirilmemiş olması veya daha
önceki uygulamalardan herhangi bir etkisinin olmadığının anlaşılması 13.
maddeye aykırılık teşkil eder (Anayurt 2004: 134).

Başvuru veya hak arama yolunun “etkin” olması, Mahkeme’ye göre, onun
“hayalî veya teorik” değil; sonuç doğurabilir, işe yarar ve elverişli olması
anlamına gelir. Başka bir anlatımla, ihlâl iddiasının önüne getirilecek olduğu
mercinin işin esasını inceleme ve gerektiğinde ihlâli düzeltici ve uygulanabilir
karar alma yetkisine sahip olması gerekir. Bununla beraber, başvurulacak
makamın yargısal nitelikte olması şart değildir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002:
392-93). Bizim Anayasamızın tanıdığı, idarî makamlara ve TBMM’ye başvurma
hakkının (m. 74) genel olarak bu anlamda “etkili” bir yol olduğu kolaylıkla
söylenemez. Buna karşılık “dava ve savunma hakkı”nın (m. 36/1) tipik bir etkili
başvuru yolu olduğunda şüphe yoktur.

Öte yandan, 13. maddede tanınan ulusal makamlara başvuru hakkı bağımsız
bir hak olmayıp, Sözleşme’de yer verilen haklardan birinin ihlâli durumunda
gündeme gelen usulî bir haktır. Bundan dolayı, Avrupa Mahkemesi’ne yapılan
kişisel başvurunun konusu Sözleşme’de güvence altına alınmayan bir hakkın
ihlâli oluşturuyorsa, bu başvuru kabul edilebilir değildir. Ayrıca, şüphe yok ki,
Protokoller’de tanınan haklar da “Sözleşme’nin tanıdığı” hak ve özgürlükler
kapsamındadır (Anayurt 2004: 133).

Önemli bir nokta da şudur: Bu hakkı daha önce incelediğimiz “adil yargılanma
hakkı”yla (m. 6) karıştırmamak gerekir. Başvuru hakkına ilişkin 13. madde
hükmü 6. maddeye göre genel bir hükümdür ve adil yargılanma hakkı da dahil
olmak üzere Sözleşme’deki bütün hakların ihlâl edilmesi halinde bireylere ulusal
makamlar önünde başvuruda bulunma hakkı tanımaktadır (Ünal 2001: 308).
Bizim hukukumuzdaki tipik hak arama yolu, Anayasa’nın 36. maddesinde
belirtilen “davacı ve davalı olarak iddia ve savunma hakkı”nda somutlaşmaktadır.
Bu hak mahkemelere, maddenin ikinci fıkrasında da belirtildiği üzere, görevli ve
yetkili oldukları davaları sonuçlandırma ödevi yükler.

Anayasamız temel hakların korunmasıyla ilgili genel bir güvence de


öngörmüştür. Nitekim, 40. maddenin birinci fıkrasına göre: “Anayasa ile
tanınmış hak ve hürriyetleri ihlâl edilen herkes, yetkili makama geciktirilmeden
başvurma imkânının sağlanmasını isteme hakkına sahiptir.” Bu hükmün,
Sözleşme’nin 13. maddesinde öngörülen ulusal makamlara başvurma hakkının
bir benzeri olup, onun Türk hukuku tarafından bir teyidi niteliğindedir. Bu
hüküm genel niteliği dolayısıyla, hem idarî ve siyasî (m. 74) hem de yargısal

83
başvuru (m. 36) yollarını kapsamaktadır (Tanör&Yüzbaşıoğlu 2001: 186).
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

u) Ayrımcılık Yasağı

Ayrımcılık yasağı hem Avrupa Sözleşmesi’nin hem de Türk Anayasası’nın


tanıdığı bir temel güvencedir. Sözleşme’nin 14. maddesine göre: “Bu
Sözleşme’de tanınan hak ve özgürlüklerden yararlanma, özellikle cinsiyet, ırk,
renk, dil, din, siyasal veya diğer kanaatler, ulusal veya sosyal köken, ulusal
azınlığa mensubiyet, servet, doğum veya herhangi başka bir statü gibi hiçbir
nedenle ayrım yapılmaksızın sağlanır.” Ayrımcılık yasağı olarak bilinen bu
güvenceye “Sözleşme önünde eşitlik hakkı” da (Anayurt 2004: 134) denebilir.

T.C. Anayasası’nın “kanun önünde eşitlik” başlıklı 10. maddesinin birinci fıkrası
da benzer bir hüküm getirmektedir. Ancak, Anayasamızın bu konuda sağladığı
güvence Sözleşme’nin öngördüğünden daha kapsamlıdır. Nitekim, Sözleşme’nin
14. maddesi bu güvenceyi sadece kendisinin tanıdığı haklar bakımından
öngörmüşken, Anayasamızın 10. maddesinde böyle bir kayıtlama söz konusu
değildir. Dahası, 10. madde bu güvenceyi genel olarak temel haklara da inhisar
ettirmemiş olup, ilgili oldukları her konuda kanunların eşitliğe uygun olmalarını
buyurmaktadır. Buna karşılık T.C. Anayasası’nda meşru sayılmayan ayrımcılık
nedenleri, Sözleşme’ye göre daha dar tutulmuştur.

Sözleşme bu hakla ilgili bir sınırlama ilkesine yer vermemiş olmasına


rağmen, Strasbourg Mahkemesi meşru olmayan ayrım nedenlerini
yorumlarken, ayrımın “objektif ve makul bir neden”e dayanıp
dayanmadığını araştırmaktadır. Mahkemeye göre, bir işlem veya uygulama
meşru bir amaca yönelikse ve izlenen amaçla kullanılan araç arasında
makul ve ölçülü bir ilişki varsa, 14. maddenin ihlâl edildiği söylenemez
(Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 400; Anayurt 2004: 135).

Sözleşme’nin 14. maddesinin öngördüğü eşit yararlanmanın genel olmayıp,


bu Sözleşme’de sayılan haklarla sınırlı olduğunu belirtmiştik. İşte bu durumu
telâfi etmek ve genel bir ayrımcılık yasağı getirmek üzere 2000 yılında 12 No.lu
Protokol kabul edilmiştir. Ne var ki, bu Protokol yeterli sayıda üye tarafından
onaylanmadığı için henüz yürürlüğe girmemiştir. 12 No.lu Protokolün 1.
maddesine göre: “Cinsiyet, renk, ırk, dil, din, siyasal veya başkaca düşünce,
ırk ya da sosyal köken, ulusal azınlığa aidiyet, servet, doğum veya başka her
tür duruma dayalı olarak bir ayrıma gidilmeksizin yasalarla düzenlenen
tüm haklardan herkes eşit bir biçimde yararlanır. Hiç kimse, yukarıdaki
paragrafta belirtilen sebeplere dayalı olarak kamu makamları önünde farklı
bir işleme tâbi tutulamaz.” Böylece, iç hukuk düzenlerinde tanınan haklardan
yararlanmada da eşitlik esası getirilmiş olmaktadır (Anayurt 2004: 154-55, 368):

84
İnsan Hakları ve Özgürlükleri
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası da, belirttiğimiz gibi, aynı ilkeyi teyit
etmiştir. Nitekim, Anayasa’mızın 10. maddesi eşitliği hem negatif hem de
pozitif olarak tanımlamaktadır. Buna göre, kamu makamları kişiler arasında
dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasî düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri
sebeplerle ayrım yapamazlar. Bu kural, kişiler lehine “eşit muamele görme”
veya “ayrıma uğratılmama” hakkı doğurur. Bundan dolayı, ister hukuk
normlarının yapısından isterse uygulamanın özelliğinden kaynaklansın,
hiç kimsenin hakları maddede sayılan nedenlerden dolayı kısıtlanamaz.
Bu hüküm yasama, yürütme organlarını ve kamu idaresini olduğu kadar
şüphesiz yargı mercilerini de bağlar.

Bu arada belirtmek gerekir ki; Anayasa’nın 10. maddesinin muhatabı sadece


devlet ve onun ajanlarıdır. Zaten, 10. maddenin kendisi açıkça “kanun önünde”
eşitlikten söz etmektedir. Buradaki “kanun” terimini “hukuk kuralları sistemi”
veya “hukuk düzeni” şeklinde anlamak gerekir. Kaldı ki, 10. maddenin üçüncü
fıkrası, açıkça, eşitlik buyruğunun muhatabının “devlet organları ve idare
makamları” olduğunu belirtmektedir.

Mamafih, “kanun önünde eşitlik” ilkesi atıfta bulunduğu kişi özelliklerini


esas alan kamu işlemlerinin -örneğin, kanunların ve düzenleyici işlemlerin-
hiç yapılamayacağı anlamına gelmemektedir. Hayatın zaruretleri bazan belli
bir cinsle (kadınlar), bir grupla (öğrenciler) veya bir mesleğin (hakimler)
mensuplarıyla ilgili kimi özel düzenlemeler yapılmasını gerektirebilir. Bir
meslek veya toplumsal statü için özel kurallar konması gereken durumlarda,
o mesleğe veya statüye dahil olan veya girmek isteyen kişilere herkes için
geçerli olmayan bazı kuralların uygulanması kaçınılmazdır. Eşitlik ilkesinin
yasakladığı ayrımcılık, bu tür özel düzenlemeler olmayıp; özel farklılıkları
ne olursa olsun, genel statüleri bakımından benzer konumda olanları aynı
kurallara tabi tutmayan ayrımcı işlem ve muamelelerdir.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre de, ayrım yasağı aynılık veya benzerlik
gösteren durumlar veya şartlar bakımından geçerlidir (Gölcüklü&Gözübüyük
2002: 400). Başka bir anlatımla, hukuk kurallarının genel olması gerekir; ancak
bu genellik her zaman aynı genişlikte ve kapsayıcılıkta olamaz. Daha özel ve
belirli sayıda kişi veya grubu ilgilendiren hukuk kurallarına da ihtiyaç vardır.
Ancak, bu tür kuralların yapıldığı durumlarda, eşitlik ilkesi kuralın kapsamına
giren kişiler arasında ayrım yapılmamasını gerektirir.

Eşitlik ilkesinin Anayasa’nın 10. maddesinde belirtilen ikinci yönü imtiyaz


tanınması yasağıdır. Hukuk devleti imtiyazlara değil, haklara dayanır. İmtiyaz
veya ayrıcalık, aynı durumda olan benzerlerine tanınmayan bir hak veya
avantajın münhasıran belli kişi veya kişilere tanınmasını ifade eder. Ancak,
bir kişi veya grubun, kendisine özel birtakım haklar tanınmasını gerektiren

85
bazı özellikleri bulunabilir. Bu durumda, özel veya farklı muamele için keyfî
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

olmayan, makul bir neden veya nedenler var olmalıdır. Örneğin, devletin,
kendisine bakacak durumda ve bakacak kimsesi olmayan yaşlıların veya
hastaların bedava bakımını sağlayacak özel yerler kurması keyfî bir “imtiyaz”
değildir. Bunun gibi, milletvekillerine anayasal olarak sağlanmış bulunan
“dokunulmazlık” ayrıcalığı da keyfî değildir; bunu haklı gösterecek makul
nedenler vardır.

Anayasa’nın 10. maddesine 5170 No.lu Kanunla 7.5.2004 tarihinde şöyle bir ek
yapılmıştır: “Kadın ve erkekler eşit haklara sahiptir. Devlet bu eşitliğin yaşama
geçmesini sağlamakla yükümlüdür.” Bu hüküm genel olarak kadınların hukukî
durumunu kuvvetlendirmek amacıyla getirilmiş olmakla beraber, onun 10.
maddenin normatif etkisinde bir değişiklik yaratmış olduğu söylenemez. Çünkü,
kadın-erkek eşitliği bu maddenin cinsiyet ayrımını da yasaklayan ilk fıkrasının
anlamında zaten mündemiçtir. Bu hüküm, hukuk kurallarıyla kadınlara sadece
erkeklerden daha az hak verilemeyeceğini göstermekte, ancak onlara bunun
ötesinde ilâve haklar verilmesini buyurmamaktadır. Öte yandan, ek hükmün son
cümlesi ise devlete kadın-erkek eşitliğini sağlama yönünde sadece genel bir ödev
yüklemekte, ancak somut bir emir vermemektedir. Sonuç olarak, bu ek kadınlara
erkeklerden fazla hak tanımak yerine, onların durumunu genel olarak iyileştirici
sosyal tedbirler alınmasını gerektiren bir program hükmü niteliğindedir.

2) Siyasî Haklar
Siyasî haklar kişilerin siyasal bir toplumun üyesi olmalarını ve toplumun
yönetimine katılmalarını sağlayan, bu nitelikleri dolayısıyla da demokrasinin
temelini oluşturan haklardır. Bu gruba giren hakların bir kısmı nitelik bakımından
sivil hakların –başta ifade ve örgütlenme özgürlüklerinin- siyasal alandaki
uzantıları olarak görülebilirler. Esasen genel bir güvenceli sivil haklar rejiminin
bulunmadığı yerde demokratik siyasetin zemininin var olduğu söylenemez.

a) Vatandaşlık Hakkı

Vatandaşlık, belli bir devletle kişi arasındaki karşılıklı hak, görev ve yükümlülük
ilişkilerini belirleyen hukukî bağı ifade etmektedir (Aybay 2000: 179). İnsan
Hakları Evrensel Bildirisi’nin 15. maddesi herkesin bir “uyrukluğa hakkı”
olduğunu ve kimsenin bu haktan keyfî olarak yoksun bırakılamayacağını
belirtmektedir. Bu hüküm keza kişinin uyrukluğunu değiştirme hakkını da
tanımaktadır. Ayrıca, Vatansızlığın Azaltılmasına İlişkin BM Sözleşmesi 1975
yılında yürürlüğe girmiştir. Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi buna ek olarak,
başka bir devletin uyrukluğuna sahip olmaması halinde herkesin ülkesinde
doğduğu devletin uyrukluğuna hak kazanacağını belirtmektedir.

Buna karşılık Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi uyrukluk veya vatandaşlık

86
hakkına açıkça yer vermiş değildir. Ancak, Sözleşmeye Ek 4 Nolu Protokol

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


vatandaşlara iki güvence getirmiştir. Protokol’ün 3. maddesine göre, vatandaşlar
sınırdışı edilemez ve kendi ülkelerine girme hakkında yoksun bırakılamazlar.
Vatandaşlık kavramı, her şeyden önce, devletin vatandaşlarına kendi ülkesinde
yerleşme hakkı vermesini gerektirmektedir (Arslan 2004: 151). Bunun bir
sonucu da, Anayasamız da 38. maddenin son fıkrasında belirtildiği gibi,
vatandaşların suç sebebiyle yabancı bir ülkeye verilememesidir.

T.C. Anayasası vatandaşlıkla ilgili esasları 66. maddesinde belirtmiştir. Bu


maddenin ikinci fıkrası vatandaşlık hakkını soy esasına göre tanımaktadır.
Buna göre, Türk vatandaşı olmak için Türk babanın veya Türk ananın çocuğu
olarak doğmak gerekir. Dolayısıyla, Türkiye’de doğmuş olsa bile, anası veya
babası Türk vatandaşı olmayan çocuk Türk vatandaşlığına hak kazanamaz.
Bununla beraber, Türk Vatandaşlığı Kanunu (m. 4), istisnaî olarak, bu durumda
olan çocukların herhangi bir vatandaşlığı kazanamamaları halinde doğumdan
itibaren Türk vatandaşı olacaklarını ve Türkiye’de bulunmuş çocukların, aksi
sabit olmadıkça, Türkiye’de doğmuş sayılacaklarını belirtmektedir. Öte yandan,
Anayasa’ya göre (m. 66/3) şartlarının kanunla belirtilen durumların var olması
halinde doğum dışı nedenlerle de Türk vatandaşlığı kazanılabilir.

Vatandaşlık hakkı bakımından belki daha da önemli olan husus vatandaşlığın


kaybedilmesidir. Vatandaşlığın bir temel hak olması, vatandaş olan bir kimsenin
keyfî olarak bu haktan yoksun bırakılmamasını zorunlu kılar. Anayasa’nın
66. maddesinin üçüncü fıkrası vatandaşlığın hangi hallerde kaybedileceğinin
kanunda gösterileceğini belirtmiştir. Ancak, maddenin dördüncü fıkrasına
göre “vatana bağlılıkla bağdaşmayan bir eylemde bulunmadıkça” kimse
vatandaşlıktan çıkarılamaz. Mamafih, günümüzde birçok başka hakkın veya
imkânın varlığının “vatandaşlık”a bağlı olduğu gerçeği karşısında, “vatana
bağlılıkla bağdaşmayan eylem” kavramının çok dar yorumlanması zorunludur
(Eroğul 1991: 83). Söz konusu maddenin son fıkrası ise vatandaşlıktan çıkarma
ile ilgili işlemlere karşı yargı yolunun kapatılamayacağını belirtmektedir.

Evrensel Bildiri’nin tanıdığı “uyrukluğunu değiştirme” hakkı Türkiye’de


anayasal olarak değilse de yasal olarak kısmen tanınmıştır. Nitekim, Türk
Vatandaşlığı Kanunu’nun 20. maddesine göre, kişiye kendi isteği üzerine Türk
vatandaşlığından çıkma ve başka bir devletin vatandaşlığını kazanma izni
verilebilir.

b) Bilgi Edinme Hakkı

Bilgi edinme hakkı, kişinin, kamusal faaliyetler ve -başta kendisiyle ilgili


olanlar olmak üzere- kamu işlemleri hakkında resmî makamlar tarafından
bilgilendirilmeyi talep edebilmesini ifade etmektedir. Anayasa’nın 40. maddesi
kişilere, resmî işlemlere karşı hak arama yolları konusunda bilgilendirilme hakkı
tanımıştır. Nitekim, maddenin ikinci fıkrasına göre, resmî makamların yaptıkları

87
işlemlerde hangi kanun yollarına ve mercilere başvuracakları ve bu başvuruların
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

süreleri hakkında ilgili kişileri bilgilendirmesini gerektirmektedir.

Dolayısıyla, bu hak bir yanıyla sivil bir yanıyla da politik niteliktedir.


Anayasa’nın 74. maddesi de bilgi edinme hakkını dolaylı olarak tanımıştır.
Buna göre, vatandaşların –ve kısmen yabancıların- kamu makamlarına ve
TBMM’ye başvurarak dilek ve şikâyetlerini iletebilmeleri hakkına yer vermiştir.
Aynı maddenin ikinci fıkrası, kendileriyle ilgili başvuruların sonucunun dilekçe
sahiplerine yazılı olarak bildirileceğini öngörmektedir. Cevap verme zorunluluğu
sayesinde, kişiler belli bir konuda hiç değilse kendileriyle ilgili olarak bir işlem
yapılıp yapılmayacağı veya yapılmakta olup olmadığı hakkında bilgi edinme
imkânına sahip kılınmışlardır.

Bilgi edinme hakkının etkili ve işlevsel olabilmesi, önemli ölçüde, kamu


idaresinin işleyişinde şeffaflığın esas olmasına bağlıdır. Dolayısıyla, gizliliğin
ve “devlet sırrı”nın kapsamı genişlediği ölçüde bilgi edinme hakkının kapsamı
daralır. Bizim kamu idaresi sistemimiz bu bakımdan önemli zaaflar taşımaktadır.
Nitekim, Bilgi Edinme Kanunu vatandaşların gizlilik gerekçesiyle birçok bilgiye
ulaşmalarını engelleyici nitelikte hükümler içermektedir.

Bilgi edinme hakkının nasıl kullanılacağı 2003 tarihli Bilgi Edinme Hakkı
Kanunu tarafından düzenlenmiştir. Kanun sadece kamu kurum ve kuruluşları ile
kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının faaliyetleri hakkında (m. 2)
bilgi edinmeyle ilgilidir. Kanun herkesin bilgi edinme hakkına sahip olduğunu
(m. 4) ve kamu kurum ve kuruluşlarının bilgi verme yükümlülüğü bulunduğunu
(m. 5) belirtmekle beraber; “devlet sırrı” (m. 16), “ülkenin ekonomik çıkarı” (m.
17), “istihbarat” (m. 18), “ticari sır” (m.23) gibi birtakım gerekçelerle önemli
bazı istisnalara da yer vermiştir.

c) Dilekçe Hakkı

T.C. Anayasası’nın 74. maddesinin tanıdığı “dilekçe hakkı”, işleyişi açısından


her zaman “etkin” sonuç doğurmasa da, bir hak arama yolu olarak büsbütün
değersiz de değildir. Anayasa’nın 74. maddesine göre, vatandaşlar -ve
karşılıklılık gözetilmek şartıyla Türkiye’de ikamet eden yabancılar- kendileriyle
veya kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında yetkili makamlara ve
TBMM’ye yazı ile başvurma hakkına sahiptirler. Kişiler genel konularla ilgili
olarak doğrudan doğruya TBMM’ye dilek ve şikâyette bulunabilecekleri gibi,
insan hakları ihlâlleri hakkında da özel olarak TBMM İnsan Haklarını İnceleme
Komisyonu’na başvurabilirler.

Burada işaret edilen “yetkili makamlar” idarî nitelikteki makam ve mercilerdir.


Bu hakkın içeriği ise “dilek ve şikâyet”te bulunabilme ve başvurunun cevabını
alabilmedir. Dolayısıyla, sadece bir hakkının ihlâl edildiğini düşünenler değil,
fakat bir idarî işlemin veya kanunî düzenlemenin yapılmasını isteyenler de bu

88
hakkı kullanılabilirler. Maddenin ikinci fıkrasına göre de başvuru makamı, bu

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


dilek ve şikâyetlerin en azından kişilerin kendileriyle ilgili olanlarını yazılı
olarak cevaplandırmak zorundadır. Buna karşılık, madde toplu başvuru yapma
hakkını tanımamıştır.

Belirtmek gerekir ki, kişilerin kendileriyle ilgili başvurularının sonucunun yazılı


olarak kendilerine bildirilmesi zorunluluğu, başvurulan makamın kendisini o
konuda yetkisiz görmesiyle veya başvurunun içeriğini hukuka yahut Anayasaya
aykırı bulmasıyla ortadan kalkmaz. Başvurulan makam ister kendisini yetkisiz
görsün isterse talebin hukuka aykırı olduğunu düşünsün, cevap vermek ve
cevabında yetkili makamı veya talebi neden hukuka aykırı gördüğünü belirtmek
zorundadır. Esasen, birinci nokta Anayasa’nın 40. maddesinin ikinci fıkrasının
da öngördüğü bir zorunluluktur. Çünkü, fıkrada şöyle denmektedir: “Devlet,
işlemlerinde, ilgili kişilerin hangi kanun yolları(na) ve mercilere başvuracağını
ve sürelerini belirtmek zorundadır.”

d) Seçme ve Seçilme Hakları

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin orijinalinde yer almayan serbest seçim


hakkı 1 Nolu Protokol’ün 3. maddesinde tanınmıştır. Bu maddede seçme hakkı
doğrudan doğruya kişilerin bir hakkı olarak değil de devletin yasama organının
serbestçe oluşmasını sağlama ödevinin bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır.
Başka bir anlatımla, 3. maddenin ilk amacı taraf devletlerde demokratik
kurumları güvence altına almaktır.

Maddeye göre, devletler yasama organını, halkın kanaatinin serbestçe ortaya


çıkmasına imkân verecek şekilde, gizli ve serbest oya dayanan, düzenli
aralıklarla yapılacak hür seçimlerle belirleme ödevi altındadırlar. Bu hüküm
kişilere, parlamento seçimlerinde baskı altında olmadan oy kullanma ve
aday olma hakları getirmektedir. Maddede “halkın kanaatinin serbestçe
açıklanması”ndan söz edildiğine göre, serbest seçimler yapma yükümlülüğü
devletlere tam bir politik ifade ve örgütlenme özgürlüğü sağlama ödevi de
yüklemektedir. Ancak, halkın kanaatinin serbestçe ortaya konmasının şartlarının
bundan fazlasını gerektirdiği açıktır. Her şeyden önce, seçimlerin özgür ve
tartışmacı bir ortamda gerçekleşmesini sağlamak üzere devletin gerekli diğer
tedbirleri alma yükümlülüğü de vardır.

Sözleşme organlarının yorumuna göre, serbest seçim ilkesi seçmenlerin belli bir
yönde oy kullanma zorunda bırakılmamasını, onlara tercih imkânı tanınmasını
gerektirir. Seçimlerin gizli oy esasına dayanacağı ilgili maddede zaten
belirtilmiştir. Ayrıca, herkesin eşit oy hakkına sahip olması ve seçimlerin dört
veya beş yıl gibi makul aralıklarla ve düzenli olarak yapılması gerekir. Nihayet,
seçmenlerin farklı seçenekler arasında tercihte bulunabilmeleri için, seçimler
rekabetçi bir çok-partili ortamda yapılmalıdır. Seçim sisteminin belirlenmesi
devletlerin takdirine bağlı olduğu gibi, genel oy ilkesi de seçme ve seçilme

89
haklarına devletlerin (yaş, ikametgâh, kısıtlılık vb. nedenlerle) kimi makul
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

kısıtlamalar getirmesine prensip olarak engel değildir. Ancak bu kısıtlamaların


hakkın kullanılmasını olumsuz olarak etkileyecek derecede hakkın “özü”ne
dokunmaması gerekir (Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 438-39; Anayurt 2004:
141).

Türk Anayasası 67. maddesinde seçme ve seçilme haklarını tanımış, ancak


bunları vatandaşlara tahsis etmiştir. Siyasî nitelikteki bu hakların vatandaşlara
tahsis edilmesi Batı demokrasilerinin de genel eğilimidir. Ancak, kimi Batı
Avrupa ülkelerinde hiç değilse yerel yönetim organlarının seçiminde vatandaş
olmayanlara da seçme hakkı tanınması yönünde bir eğilim gözlenmektedir
(Eroğul 1991: 81). Çok zayıf bir ihtimal olmakla beraber, yasama organlarının
belirlenmesinde de yabancılara seçme hakkının tanınması halinde, bu hakkın,
öznesi “herkes” olan tam bir “insan hakkı”na dönüşeceği umulabilir. Eroğul’un
işaret ettiği gibi (1991: 205), “günün birinde, ulusal sınırların önemi azaldıkça,
oy hakkı için yurttaşlık koşulunun da önemi ister istemez yitip gidecektir.”

Anayasamızın 67. maddesinin ikinci fıkrası seçimlerin ve halk oylamasının


serbest, eşit, gizli, tek dereceli, genel oy, açık sayım ve döküm esaslarına göre
yargının yönetim ve denetimi altında yapılacağını öngörmektedir. Üçüncü
fıkraya göre de, onsekiz yaşını dolduran her vatandaş seçimlerde ve halk
oylamasında oy kullanabilir. Ancak, beşinci fıkraya göre silah altında bulunan er
ve erbaşlar, askerî öğrenciler ve taksirli suçlardan başka suçlar yüzünden hüküm
giymiş olanlar, yaşları uygun olsa da, oy kullanma hakkına sahip değildir. Bir
yazarın, demokratik kurallar açısından tartışılabilir bulduğu (Eroğul 1991:
203), hükümlülere oy hakkı tanınmaması, kanaatimizce, hiçbir haklı nedeni
bulunmayan keyfî bir hak mahrumiyetidir.

Türkiye’de seçilme hakkı seçme hakkından daha fazla kayıtlanmıştır. Bir


kere, milletvekili seçilebilmek için 30 yaşını doldurmuş olmak gerekir. Avrupa
standartlarına göre bu yüksek bir yaştır. Seçimlerde oy kullanabilmek için olduğu
gibi, aday olabilmek için de vatandaş olma şartı vardır. Milletvekili seçilebilmek
için, ayrıca, en az ilkokul mezunu olmak, kısıtlı olmamak, erkekler için askerlik
görevini yapmış olmak, kamu hizmetinden yasaklanmış olmamak, taksirli suçlar
dışında bir yıl ve daha fazla hapis cezasına mahkum edilmiş olmamak ve nihayet
özel olarak belirtilmiş olan suçlardan hüküm giymiş olmamak da gerekir.

e) Siyasî Faaliyette Bulunma Hakkı

Anayasa’nın 67. maddesinin birinci fıkrasında vatandaşların siyasî faaliyette


bulunma hakkına da yer verilmiştir. Bu hak bir siyasî parti içinde veya bağımsız
olarak kullanılabilir. Anayasa’nın 68. maddesi ise, bunu tamamlayıcı nitelikte
olmak üzere, 18 yaşını dolduran vatandaşların siyasî parti kurma, partilere girme
ve partilerden ayrılma hakkı açıkça tanınmıştır. Son olarak, hem bu maddede
hem de izleyen 69. maddede siyasî partilerle ilgili esaslar, bir anayasa için

90
ayrıntılı sayılabilecek genişlikte, gösterilmiştir.

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


Söz konusu 68. maddenin ikinci fıkrasında siyasî partilerin demokratik
siyasî hayatın vazgeçilmez unsurları olduğu belirtilmektedir. Bu hüküm hem
demokratik teoriyle hem de Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin içtihadıyla
uyumludur. Gerçekten de çağdaş liberal demokrasiler esas itibariyle temsilî
demokrasilerdir. Gerçi, öteden beri temsilî demokrasiye çeşitli eleştiriler
yöneltilmiştir; ama eleştiriciler henüz alternatif bir demokrasi modeli sunabilmiş
değildirler. Mamafih, bu eleştiriler temsili demokrasinin kimi eksiklerini
telâfi etmeye, onu “demokrasi” kelimesinin çağrıştırdığı anlamların tümünü
kapsayacak bir mahiyete yaklaştırmaya hizmet edebilirler. Bu demektir ki,
liberal temsili demokrasiye yöneltilen eleştirilerin sahiplerinin tavsiye ettikleri
düzeltmeler yapılabilse bile, demokrasi uygulamasında siyasi partilerin merkezî
önemi yakın gelecekte ortadan kalkmayacaktır. Bununla beraber, yapıları ve
işleyişleri, hatta demokrasideki rollerinin önem derecesi bakımından siyasi
partilerin kimi değişikliklere uğraması da ihtimal dışı değildir. Esasen, bu
eleştirilerden bağımsız olarak, siyasi partilerde bu gibi değişikliklerin işaretleri
bir süredir zaten ortaya çıkmaya başlamıştır.

Sonuç olarak, bir ölçüde yapı, işlev ve rol değişikliğine uğramış olsalar da, siyasi
partiler bugün halâ birçok ülkede geniş toplum kesimleri için siyasal katılmanın
ve genel olarak kamusal tartışmanın başlıca araçları konumundadırlar.
Siyasî katılmanın araçları olmak dışında, siyasî partiler hukuk devletinin ve
özgürlüklerin yeterince güvence altında olmadığı Türkiye gibi bazı ülkelerde,
vatandaşlar için bir tür sığınak olarak da işlev görebilirler, görmektedirler.

Ne var ki, getirdiği kısıtlama ve yasaklar nazara alındığında, Anayasamızın


demokratik hayat için “vazgeçilmez” olduklarını kabul ettiği siyasî partilere
bu kabulün gerektirdiği gibi muamele edip etmediği hususu, tartışmalara konu
olmaktadır. Nitekim, Anayasa, siyasî partilere amaçları, örgütlenmeleri ve faaliyetleri
bakımından birçok yasak getirmiştir. Siyasî parti yasakları Anayasa’nın 68. ve 69.
maddelerinde gösterilmiş ve Siyasî Partiler Kanunu bunları daha da genişletmiştir.
Demokratik siyaset imkânını zorlaştırdığı iddia edilen asıl yasakların yer aldığı
68. maddenin dördüncü fıkrası şöyledir: “Siyasî partilerin tüzük ve programları ile
eylemleri, Devletin bağımsızlığına, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan
haklarına, eşitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliğine, demokratik ve laik
Cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz. Sınıf veya zümre diktatörlüğünü; veya herhangi
bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi amaçlayamaz; suç işlenmesini teşvik
edemez.”

Anayasa’nın 69. maddesi bu yasaklara uymama halinde partilerin kapatılmasını


öngörmektedir. Bu münasebetle belirtmek gerekir ki, parti yasakları ve bu arada parti
kapatma kurumu Batı demokrasilerinde istisnaî bir durumdur. Her şeyden önce, Kuzey
Amerika’da partiler tam bir serbesti içinde faaliyet gösterirler; bu ülkelerde partilerin

91
kapatılması söz konusu değildir. Batı Avrupa’ya gelince, aynı durum burada da esas
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

olarak geçerlidir. Siyasi partiler, anayasal ve/veya yasal düzenlemeye konu olmuştur.
Parti yasağına ve yasaklara aykırılık nedeniyle kapatılmaya anayasasında açıkça
yer veren Avrupa demokrasileri sadece Almanya ve Danimarka’dır. Bazı ülkelerde
ise partilere kanunlarla yasak getirilmiştir. Bunlar Avusturya, Fransa, İspanya ve
Portekiz’dir. Bu yasakların çoğu da faşist örgütlenmeleri önleme amacına dönüktür (
Sağlam 1999: 55-74).

Anayasa’nın 69. maddesine göre, siyasî partiler Anayasa Mahkemesi tarafından şu üç


durumda kapatılabilir:
• Partinin tüzük ve programının 68. maddenin dördüncü fıkrası hükümlerine
aykırı olması;
• Partinin 68. maddenin dördüncü fıkrasındaki yasaklara aykırı fiillerin odağı
haline gelmesi;
• Partinin yabancı devletlerden, gerçek ve tüzel kişilerden ve uluslararası
kuruluşlardan malî yardım alması.

Burada dikkat çeken en önemli nokta, partilerin henüz hiçbir faaliyet yapmadan bile, sırf
tüzük ve programlarında ifade edilen görüşlerden dolayı yasaklanabilmelerine imkân
verilmiş olmasıdır (m. 69/5). Nitekim, AİHM Türkiye Birleşik Komünist Partisi’nin
başvurusu üzerine verdiği kararda, partinin “henüz faaliyete geçmeden” kapatılmasını
Sözleşme’ye aykırı bulmuştur (Gözübüyük&Gölcüklü 2002: 389).

Daha genel olarak, bu yasaklarla ilgili temel mesele, buradaki kavramların genellikle
demokratik siyaset imkânını daraltır şekilde yorumlanmasıdır. Bu durumun, ülke
bütünlüğü ve laiklik gibi temel kavramların farklı yorumlanmasından ileri geldiği
söylenebilir.

Bir siyasî partinin 68. maddenin dördüncü fıkrasına aykırı eylemlerinden dolayı
kapatılabilmesi için, partinin bu tür eylemlerin “odağı” haline gelmiş olması gerekir
(m. 69/6). Somut durumda bir siyasî partinin bu anlamda bir “odak” haline gelip
gelmediğine karar verecek veya bunu takdir edecek olan Anayasa Mahkemesi’dir. Bir
partinin Anayasaya aykırı fiillerin odağı haline gelmiş sayılabilmesi için, “bu nitelikteki
fiillerin o partinin üyelerince yoğun bir şekilde işlendiği(nin) ve bu durum(un) o partinin
büyük kongre veya genel başkan veya merkez karar veya yönetim organları veya
Türkiye Büyük millet meclisindeki grup genel kurulu veya grup yönetim kurulunca
zımnen veya açıkça benimsendiği(nin) yahut bu fiiller(in) doğrudan doğruya anılan
parti organlarınca kararlılık içinde işlendiği”nin sabit olması gerekir. Bu tanımın amacı,
Anayasa Mahkemesi’nin partinin bu tür faaliyetlerin odağı haline geldiğine ilişkin
takdir yetkisini sınırlamaktır. Burada partiler lehine kısmî bir güvence, Anayasa’nın
149. maddesinin birinci fıkrasına göre, bir siyasî partinin kapatılmasına Anayasa
Mahkemesi’nin ancak beşte üç oy çokluğuyla karar verebilecek olmasıdır. Başka bir
güvence, kapatma sebeplerinin mevcut olması halinde dahi Anayasa Mahkemesi’nin

92
davalı parti hakkında kapatma kararı yerine, dava konusu fiillerin ağırlığına göre,

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına da karar verebilecek
olmasıdır (m. 69/7).

Kapatmanın hukukî sonuçlarına gelince, her şeyden önce, temelli kapatılan bir parti
başka bir ad altında yeniden kurulamaz (m. 69/8). Ayrıca, bir siyasî partinin “temelli
kapatılması”na beyan ve faaliyetleriyle sebep olan üyeleri 5 yıl süreyle başka bir parti
kuramaz ve belli bazı parti görevlerini alamazlar (m. 68/9). Bunlardan milletvekili
olanların ayrıca milletvekilliği de sona erer (m. 84/son). Nihayet, Siyasî partiler
Kanunu’na göre (m. 107/1), kapatılan partiler tasfiye edilir ve bütün malları Hazineye
geçer. Partinin kapatılmasına bağlanan bu siyasî ve hukukî sonuçların son derece katı
olduğu açıktır (Arslan 2004: 188). Nitekim, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi de
Türkiye’yle ilgili bazı kararlarında bu noktaya işaret etmiş ve bu “ölçüsüz” yaptırımları
Sözleşme’nin ihlâli olarak görmüştür.

Anayasa’nın yürürlüğe girdiği tarihten buyana Anayasa Mahkemesi çok sayıda siyasî
partiyi kapatmıştır. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi önüne getirilen davaların biri hariç
hepsinde Türkiye’nin Sözleşme’nin örgütlenme özgürlüğüne ilişkin 11. maddesini ihlâl
ettiği sonucuna varmıştır. Tek istisna, Refah Partisi’nin kapatılmasının Sözleşme’ye
aykırı bulunmamış olmasıdır.

3. Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Haklar


Bu grupta yer alan hakların her bakımdan aynı özelliği gösterdikleri
söylenemezse de, hepsinin gerçekleşmesi şu veya bu şekilde devletin pozitif
faaliyetini gerektirir. Özellikle “kültürel haklar”ın, bunların korunmasında
benimsenen modele göre, sivil haklar içinde tasnif edilmesini gerektiren
durumlar vardır. Bu hakların bireysel düzeyde tanındığı ve fakat özel olarak
desteklenmediği ülkelerde durum böyledir. Buna karşılık, kültürel grupların ve
azınlıkların haklarının sırf tanınmasıyla yetinilmeyip, bunların desteklenmesinin
öngörüldüğü yerde bu haklar pozitif nitelik kazandıklarından bu üçüncü grup
içinde mütalâa edilmeleri gerekir.

a) Eğitim ve Öğrenim Hakkı

Eğitim ve öğrenim hakkı AİHS’de 1 Nolu Protokol’ün 2. maddesinde ve


Anayasanın 42. maddesinde tanınmıştır. Protokol’ün ilgili maddesi hiç kimsenin
eğitim hakkından yoksun bırakılamayacağını belirttikten sonra, devlete, eğitim
ve öğretim alanında üstlendiği görevlerini ebeveynin dinî ve felsefî inançlarına
uygun olarak yerine getirme yükümlülüğü yüklemektedir.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne göre, bu madde öğretim özgürlüğünü,


yani özel okulların varlığını güvence altına almış değildir. Hüküm özellikle
devlet okulları için geçerlidir ve öncelikle temel (ilk) öğrenim amaçlanmaktadır.

93
Yüksek öğrenim görebilme bu maddenin kapsamında değildir. Bununla beraber,
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

2. maddenin ilk cümlesi kişilere eğitime ilişkin olarak pozitif bir hak veriyor,
dolayısıyla devlete belirli tür ve düzeylerde eğitim kurumları oluşturmak
ve herkese bu kurumlarda eğitim yaptırmak zorunluluğu yüklüyor değildir.
Bu hüküm sadece, kimsenin, belirli bir zamanda mevcut olan resmî eğitim
kurumlarına girme hakkından yoksun bırakılamayacağını garanti etmektedir
(Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 432-33; Ünal 2001: 324).

Sözleşme’nin tarafı olan devletler eğitim-öğretim programlarını belirleme


ve yürütme konusunda takdir hakkına sahip olmakla beraber, belirli bir
dinin veya felsefenin aşılanmasını sağlamak amacı güdemezler; eğitimin
objektif, çoğulcu ve akılcı olmasını sağlamakla yükümlüdürler. Ayrıca,
eğitim hakkının özünü ve Sözleşme’nin varlık nedenini ihlâl etmemek
kaydıyla eğitim ve öğretimin düzenini, süresini ve muhtevasını belirlemek de
devletlerin yetkisindedir (Anayurt 2004: 139).

Devletin, ebeveynin dinî ve felsefî inançlarına saygı gösterme yükümlülüğünün


başlıca iki gereği vardır (Arslan 2005: 64). Birincisi, anne-babanın çocuklarına
din eğitimi vermelerinin engellenmemesi, ikincisi ise okullardaki derslerin
müfredatının belirlenmesinde ebeveynin dinî ve felsefî inançlarının dikkate
alınmasıdır. Mahkemeye göre, özel okulların varlığı devlet okullarının bu
yükümlülükten muaf olmasına yol açmaz. Ayrıca, burada söz konusu olan
sadece din dersleri değil bütün müfredattır. Devlet anababanın dinî ve felsefî
inançlarına aykırı nitelikte belli bir fikri aşılayamaz ve böyle bir amaç güdemez
(Gölcüklü&Gözübüyük 2002: 432, 433). Bu son nokta, kendi dinî-felsefî
kanaatlerine ters düşen derslerden çocuklarının muaf tutulmasını ebeveynin
isteyebilmelerini gerektirmektedir.

Anayasamızın eğitim ve öğrenim hakkının esaslarını belirten 42. maddesi,


kapsamı kanunla belirlenecek bir eğitim ve öğrenim hakkından kimsenin yoksun
bırakılamayacağını öngörmektedir. İfadenin negatif olmasına rağmen, hüküm
eğitim ve öğrenimden yararlanmayı herkes için garanti etmesi bakımından
aslında bu pozitif bir haktır. Nitekim, maddenin beşinci fıkrasında ilköğretimin
devlet okullarında parasız olduğu belirtilmiştir. Ayrıca, yedinci fıkra, devletin
başarılı fakat yoksul öğrencilere ve özel öğrenime ihtiyacı olanlara çeşitli
şekillerde yardım yapmasını amirdir.

Buna karşılık, Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası antlaşmaların öngördüğü


durumlar saklı kalmak kaydıyla, eğitim kurumlarında vatandaşlara Türkçe’den
başka bir dilin “anadil” olarak okutulamayacağına ilişkin son fıkra hükmü
Avrupa Mahkemesi’nin içtihadıyla uyumludur. Nitekim, Strasbourg
Mahkemesi’ne göre, 1 Nolu Protokol’ün öngördüğü eğitim-öğretim hakkı
herkese kendi anadilinde öğrenim hakkı vermemektedir (Ünal 2001: 327).

94
Anayasa’nın 42. maddesinin son fıkrasında söz konusu olan başlıca uluslararası

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


antlaşma ise Lozan Antlaşması’dır.

b) Çalışma Hakkı ve Ödevi

Anayasa’nın 49. maddesi “çalışma hakkı ve ödevi” başlığını taşımaktadır.


Maddenin birinci fıkrası “çalışma”nın herkesin hem hakkı hem de ödevi
olduğunu belirtmiştir. Kavramsal olarak bakıldığında, bir temel hak olarak
çalışma, devletin çalışabilecek durumda olan herkese iş bulmasını veya iş
vermesini gerektirir. Ne var ki, maddenin devamında (ikinci fıkra) “çalışma
hakkı”ndan kastedilenin, devletin herkese çalışacağı bir iş sağlaması olmayıp,
çalışanların korunması ve hayat düzeyi ve çalışma şartları bakımından
durumlarının iyileştirilmesi olduğu anlaşılmaktadır. Buna göre, devlet hem
“çalışanların hayat seviyesini yükseltmek” hem de “çalışanları ve işsizleri
korumak” için gerekli tedbirleri almakla yükümlüdür.

Esasen, çalışma hakkının devletin herkese iş temin etmesi anlamında


yorumlanması, piyasa ekonomisine dayanan liberal demokratik sistemlerin
yapısıyla zaten bağdaşmaz. Çünkü, bu şekilde devletin herkese bir iş sağlaması
ancak ekonominin devletin kontrolünde bulunduğu veya üretim araçlarının
devletin elinde olduğu sistemlerde mümkün olabilir. Ne var ki, hem teorik hem
de pratik kanıtlar böyle bir sistem içinde insan haklarına saygının tutarlı bir
şekilde sürdürülmesine imkân olmadığını göstermiştir.

Bununla beraber, Anayasa’nın 49. maddesi mutlak olarak çalışma hakkını


değilse de, mümkün olduğunca fazla sayıda kişinin iş bulabilmesi için uygun
şartları veya ortamı sağlamaya gayret etmeyi devletin bir yükümlülüğü haline
getirmiştir. Nitekim, maddenin ikinci fıkrası, devlete “işsizliği önlemeye elverişli
ekonomik bir ortam yaratmak” ödevi yüklemiştir.

Öte yandan Anayasa çalışmayı aynı zamanda bir “ödev” olarak da tanımlamıştır.
Bu iki anlama gelebilir. Birincisi, çalışmanın Anayasa’nın 12. maddesinde
belirtilen anlamda “topluma karşı bir ödev” olduğunu ifade eder. Bu, insan-
toplum ilişkisine bakışla ilgili ahlâkî bir yargı olup, bunu genel bir hukukî ilke
veya kural olarak anlamaya imkân yoktur. Eğer öyle olsaydı, devletin herkesi
istediğinde zorla çalıştırması meşru olurdu.

İkinci olarak, çalışmanın bir ödev olmasına hukukî olarak da sınırlı bir anlam
verilebilir. Nitekim, Anayasa çeşitli maddelerinde vatandaşlar için istisnaî
çalışma yükümlülükleri getirmiştir. Anayasa’nın 18. maddesine göre, hükümlü
ve tutukluların çalıştırılması, olağanüstü hallerde vatandaşlardan istenecek
hizmetler ile ülke ihtiyaçlarının zorunlu kıldığı hallerde öngörülen “vatandaşlık
ödevi” niteliğindeki bedensel ve fikrî çalışmalar bu niteliktedir. Anayasa’nın 121.
ve 122. maddeleri de bu anlayışa uygundur. Anayasa’nın 121. maddesinin ikinci
fıkrasında, tabiî afet ve ağır ekonomik bunalım nedeniyle olağanüstü hal ilân

95
edilmesi durumunda vatandaşlar için “çalışma yükümlülükleri” getirilebileceğini
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

belirtmektedir. Sıkıyönetim, seferberlik ve savaş haliyle ilgili 122. maddede ise


(beşinci fıkra) savaş veya savaşı gerektirecek bir durumun başgöstermesi halinde
vatandaşlar için “yükümlülükler” getirilebileceği öngörülmüştür ki, bunun
çalışma yükümlülüklerini de içerdiği açıktır.

c) Toplu İş Sözleşmesi Hakkı

Toplu iş sözleşmesi hakkının uluslararası düzeydeki hukukî dayanağını


Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) 1949 yılında kabul ettiği Örgütlenme
ve Toplu Pazarlık Hakkı İlkelerinin Uygulanmasına İlişkin 98 Sayılı Sözleşme
oluşturmaktadır. Türkiye’nin 1951 yılında onayladığı bu sözleşmenin 4.
maddesine göre, “çalışma şartlarının toplu iş sözleşmeleri yoluyla düzenlenmesi
amacıyla işverenler veya işveren örgütleriyle işçiler arasında serbest toplu
görüşme yönteminin yerleşmesini ve gelişmesini özendirmek ve sağlamak
üzere, gerektiğinde ulusal şartlara uygun önlemler almak” üye devletlerin
yükümlülüğüdür (Tuncay 2000: 261). Toplu iş sözleşmesi hakkı aynı zamanda
Avrupa Sosyal Şartı’nın 6. maddesinin de bir gereğidir.

Anayasamız da 53. maddesinde toplu iş sözleşmesi hakkını tanımıştır. Maddede


bu hak hem işçilere hem de işverenlere tanınmış olsa da, toplu iş sözleşmesi
hakkı gerçekte tarihsel olarak da fiilen de işçilerin işverenler karşısındaki
durumunu koruyan bir haktır. Anayasa bu hakkın konusunu, tarafların
“ekonomik ve sosyal durumlarını ve çalışma şartlarını düzenlemek” olarak
belirtmektedir. Toplu İş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunu’nun 2. maddesinde
de, toplu iş sözleşmelerinde “tarafların karşılıklı hak ve borçlarını, sözleşmenin
uygulanmasını ve denetimini, uyuşmazlıkların çözümü için başvurulacak
yolları düzenleyen hükümler”in yer alabileceği belirtilmiştir. Anayasada bu
hakkın sınırlarından söz edilmiyorsa da, 53. maddenin ikinci fıkrasında toplu iş
sözleşmesinin nasıl yapılacağının kanunla gösterileceği belirtilmiştir.

Toplu iş sözleşmesi hakkının öznesi her ne kadar “işçiler” olarak görünüyorsa


da, 53. maddenin üçüncü fıkrası, bu hakkı, kamu hizmetinin “aslî ve sürekli”
görevlileri (m. 128/1) olarak memurlara ve “diğer kamu görevlileri”ne de
tanımıştır. Aynı fıkra, kamu görevlilerinin “toplu görüşme” hakkına sahip
olmakla beraber, grev hakkına sahip olmadıklarını belirtmektedir. Fıkranın
devamında kamu görevlilerinin toplu görüşme usulü gösterilmiştir. Kamu
görevlileri için öngörülen toplu görüşme sonunda düzenlenecek olan “mutabakat
metni” iş hukuku anlamında bir toplu iş sözleşmesi değildir (Tuncay 2000: 266).

d) Grev ve Lokavt Hakkı

Grev, bağımlı çalışanların, yani bir işverene hizmet ilişkisi ile bağlı olan
işçilerin, ortak çıkarlarını korumak veya belli bir durum yahut karara karşı
koymak amacıyla toplu halde işi bırakmalarına denir. Hukukî olarak grev toplu

96
iş uyuşmazlıklarında başvurulacak bir yoldur. Toplu iş uyuşmazlığı, bireysel iş

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


uyuşmazlığından farklı olarak, bir işçi grubu (sendika) ile işveren veya işveren
grubu (sendika) arasında ortaya çıkan uyuşmazlıktır. Toplu iş uyuşmazlıklarının
çözümünde, yargı yolundan ayrı olarak, grev ve lokavt gibi kollektif baskı
araçlarına veya tahkim ve uzlaştırma gibi barışçı çözüm yollarına başvurulabilir
(Tuncay 2000a: 285-86, 290).

Lokavt ise işverenlerin greve karşı başvurabilecekleri bir baskı aracıdır. Toplu
İş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunu (m. 26/1) lokavtı şöyle tanımlamıştır:
“İşyerinde faaliyetin tamamen durmasına sebep olacak tarzda, işveren veya
işveren vekili tarafından kendi teşebbüsü ile veya bir işveren kuruluşunun
verdiği karara uyarak işçilerin topluca işten uzaklaştırılmasına lokavt denir.”
Grev hakkına yer veren ilk uluslararası sözleşme 1965’te imzalanan Avrupa
Sosyal Yasası’dır. Türkiye 1989 yılında bu sözleşmeyi onaylamakla beraber,
grev hakkına işaret eden 6. maddeyi bunun dışında tutmuştur. Öte yandan,
Türkiye’nin 2003 yılında onaylamış olduğu İktisadî, Sosyal ve Kültürel Haklar
Uluslararası Sözleşmesi’nin 8. maddesi de taraf devletlere grev hakkını tanıma
yükümlülüğü yüklemiştir (Tuncay 2000a: 291).

Anayasamız (m. 54/1) sendikal faaliyetin kapsamı içinde gördüğü grev hakkını
tanımış olmakla beraber, bu hakkın sadece “toplu iş sözleşmesinin yapılması
sırasında” doğan uyuşmazlık üzerine kullanılabileceğini belirtmiştir. Dolayısıyla,
“kazanılmış işçi haklarının ihlâl edilmesi durumunda yapılabilecek hak grevleri
anayasal güvence dışında bırakılmış” olmaktadır (Sabuncu 2005: 166). Buna
karşılık, Anayasa gerek 54. maddenin başlığında gerekse madde metninde
lokavtı bir hak olarak adlandırmaktan kaçınmıştır. Ancak bu tutumun lokavtın
anayasal bir hak olma değerini kaldırdığı söylenemez.

Anayasaya göre (m. 54/2), gerek grev gerekse lokavt hakları “iyi niyet
kurallarına aykırı tarzda, toplum zararına ve millî serveti tahrip edecek şekilde
kullanılamaz.” Bu hakların “iyi niyetli” kullanımı, gerek grevin gerekse lokavtın
işçilerle işveren(ler) arasındaki somut uyuşmazlığın çözümüne yönelik olması
gereği şeklinde anlaşılmak gerekir. Bu, söz konusu hakların politik ve başka
amaçlarla kullanılmasını onaylamayan bir anlayıştır. Nitekim, bununla tutarlı
olarak, aynı maddenin 7. fıkrası “siyasî amaçlı” ve “dayanışma” niteliğindeki
grev ve lokavtlar ile “genel grev”i ve ayrıca işyeri işgali, işi yavaşlatma, verim
düşürme ve benzeri direnişleri de yasaklamıştır. Bu sonuncuların anayasa koyucu
tarafından “toplum zararına ve millî serveti tahrip edici” olarak görüldükleri
anlaşılmaktadır. Yine bu anlayışla tutarlı olarak, üçüncü fıkra işçilerin ve
sendikanın grev esnasında kasıtlı veya kusurlu eylemleri sonucunda sebep
oldukları maddî zarardan sendikanın sorumlu olacağını belirtmiştir.

Ayrıca, maddenin dördüncü fıkrasına göre, grev ve lokavtlar kanunla gösterilen


şekilde yasaklanabilir veya ertelenebilir. Bu durumlarda, ertelemeyi takiben

97
uyuşmazlığın Yüksek Hakem Kurulu’nca çözülmesi gerekir. Yüksek Hakem
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

Kurulu’nun gerek bu durumda gerekse anlaşmalı olarak kendisine yapılan


başvuru sonunda vereceği kararlar, beşinci fıkraya göre, kesin olup toplu iş
sözleşmesi hükmündedir.

Nihayet, grev hakkıyla ilgili olarak maddenin son fıkrasında, bu hakkın


etkinliğini azaltıcı olsa da barışçı nitelikte bir hüküm yer almıştır. Buna göre,
greve katılanların greve katılmayanların işyerinde çalışmalarını engellemeleri
kesin olarak yasaktır.

e) Sosyal Güvenlik Hakkı

Sosyal güvenlik hakkı devlete pozitif faaliyette bulunma ödevi yükleyen


sosyal hakların tipik olanıdır. Sosyal güvenlik, esas olarak, toplum içindeki
dezavantajlı grupların durumlarını iyileştirmeye yönelik olan bir
haktır. Bu hak, hayatın olağan akışı içinde ve özellikle çalışma hayatında
karşılaşabilecekleri risklere karşı kişilere telâfiler, destekler ve yardımlar
şeklinde çeşitli güvenceler sağlar. Sosyal sigortalar ve sosyal hizmetler sosyal
güvenlik hakkını gerçekleştirmenin başlıca araçlarıdır.

En geniş anlamıyla sosyal güvenlik “yaşlılık, hastalık, sakatlık veya


işsizlik gibi nedenlerle çalışamayan, dolayısıyla geliri sürekli veya geçici
olarak kesilen kişilerin yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli desteğin
sağlanması” (Sabuncu 2005: 160) anlamına gelmektedir. Bu tanım, sosyal
güvenlik hakkının İnsan Hakları Evrensel Bildirisi’nin 25. maddesindeki geniş
anlamını içermektedir. Avrupa Sosyal Yasası da (m. 12) bu hakkı hastalık, analık,
malüllük, yaşlılık, iş kazaları ve meslek hastalıkları, işsizlik ve ölüm yardımları
gibi oldukça geniş bir alanı kapsayacak şekilde tanımlamıştır.

Sosyal güvenliği gerçekleştirmek devletin sorumluluğundadır. Bu nedenle,


devlet, bu hakkın anayasalarda ve devleti bağlayan uluslararası sözleşmelerde
tanınması ölçüsünde, sosyal güvenliği sağlayacak hizmetleri sağlama ve bunlar
için gerekli teşkilâtı kurup işletme yükümlülüğü altındadır (Balkır 2000: 250).
Bu yükümlülük devletin “sosyal” bir devlet olmasının doğal bir sonucu olarak
ortaya çıkmaktadır. “Bir devletin sosyal bir devlet olabilmesi, bu ilkenin
gerektirdiği birtakım hakların tanınması ve birtakım önlemlerin alınmasına
bağlıdır” (Sabuncu 2005: 157). Sosyal güvenlik işte bu haklardandır.

Anayasamız da sosyal güvenlikle ilgili esasları üç maddede göstermiştir. Nitekim


Anayasa’nın 60. maddesine göre, herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir; devlet
sosyal güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilâtı kurar. Bu maddede
hakkın öznesinin “herkes” olarak belirtilmiş olması, devletin durumu ne olursa
olsun herkesi iktisadî veya sosyal açıdan koruyacak veya onları destekleyecek
tedbirleri almasını değil, fakat korunma veya desteğe ihtiyacı olanlar arasında
ayrım yapmamasını gerektirmektedir. Bu durumda olanların bir kısmını Anayasa

98
izleyen maddelerinde belirtmiştir. Nitekim, Anayasa’nın 61. maddesi savaş ve

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


görev şehitlerinin dul ve yetimlerini, malûlleri ve gazileri, sakatları, yaşlıları ve
korunmaya muhtaç çocukları devlet tarafından özel olarak korunması gereken
gruplar olarak belirlemiştir. Ayrıca, 62. maddede, yabancı ülkelerde çalışan
Türklerin aile birliğinin, çocuklarının eğitiminin, kültürel ihtiyaçlarının ve sosyal
güvenliklerinin sağlanması için gereken tedbirlerin alınmasını da devlete görev
olarak yüklemiştir.

Sosyal güvenlik hakkı sınırsız bir hak değildir. Anayasa’nın 65. maddesinin
devletin sosyal ve ekonomik alanlardaki görevlerine getirdiği genel sınır
şüphesiz sosyal güvenlik hakkının gerçekleştirilmesinde de geçerlidir. Buna göre,
devlet sosyal ve ekonomik alanlardaki görevlerini, “bu görevlerin amaçlarına
uygun öncelikleri gözeterek malî kaynaklarının yeterliliği ölçüsünde yerine
getirir.”

f) Sağlık ve Hasta Hakkı

İktisadî, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi (İSKHUS)’nin 12.


maddesinin 1. fıkrası, taraf devletlerin herkese yüksek beden ve ruh sağlığı
standardından yararlanma hakkını tanımasını öngörmektedir. Maddenin
2. fıkrasında ise, bu hakkın sağlanmasının gerektirdiği belli başlı tedbirler
sayılmakta ve devletlere buna uygun davranma yükümlülüğü getirilmektedir.

İSKHUS Madde 12/2’de sayılan tedbirler ve yükümlülükler:

• Ölü doğum oranının ve çocuk ölümlerinin azaltılması ve çocuğun sağlıklı


gelişmesi için gerekli önlemlerin alınması,
• Çevresel ve endüstriyel sağlığın iyileştirilmesi,
• Salgın hastalıklar, meslek hastalıkları ve diğer hastalıkların önlenmesi,
tedavisi ve denetlenmesi,
• Hastalık halinde herkese tıbbî hizmet ve bakım sağlayacak şartların
hazırlanması.

Anayasamızın 56. maddesi, muhtevası açıkça tanımlanmış bir sağlık hakkından


çok, “sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkı”nı tanımıştır. Bu hak,
meselâ, herkesin devletten “tıbbî bakım” talep edebilmesini kapsamamaktadır.
Anayasa’nın 56. madde çerçevesinde tanıdığı hak, esas olarak, devletin –ve
vatandaşların- çevreyi sağlığa elverişli bir hale getirmesi ve bu halde tutmasıyla
sağlanacaktır (ikinci fıkra). Devlet ayrıca, üçüncü fıkraya göre, “herkesin
hayatını beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak” üzere, tek elden
planlanmış bir sağlık hizmeti vermekle yükümlü kılınmıştır. Ancak, dördüncü
fıkra gereğince, devlet sağlık hizmetini tek elden verme yükümlülüğünü özel
sağlık kuruluşlarını devletleştirerek değil, fakat bunları sadece denetleyerek
yerine getirecek ve ayrıca bunlar üzerinde sağlık hizmetini planlamanın

99
gerektirdiği yetkileri kullanabilecektir. Devlet nihayet, 56. maddenin son fıkrası
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

gereğince, sağlık hizmetlerinden herkesin yararlanmasını sağlamak üzere genel


sağlık sigortası da kurabilecektir.

Şu halde, Anayasa’nın 56. maddesi devlete “herkesin hayatını beden ve


ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlama” ve bu amaçla sağlık hizmetlerini
planlama şeklinde genel bir ödev yüklemiştir. Bu haliyle 56. madde hükmü
devlet bakımından bir “program hüküm” niteliğindedir. Başka bir ifadeyle,
devletin bu konudaki yükümlülüğü tek tek bireylerin beden ve ruh sağlıklarını
doğrudan doğruya temin etmesini (herkesin sağlık bakımının üstlenmesini)
zorunlu kılmamakta, fakat onun sağlık hizmetlerini bu amaca uygun olarak
koordine etmesini, planlamasını ve denetlemesini gerektirmektedir. Dolayısıyla,
56. madde çerçevesinde, devlete karşı kişiler ancak genel olarak böyle bir
sağlık sistemi kurması, bu sistemi iyi işletmesi (koordine etmek ve denetlemek
anlamında), aksayan yönlerini gidermesi şeklinde talepler ileri sürebileceklerdir.
Bu arada devlet sağlık hizmetlerini yaygınlaştırmak üzere genel sağlık sigortası
sistemi kurabilirse de, bu devletin bu hizmetin bütün giderlerini sadece
kendisinin üstlenmesini zorunlu kılmaz.

g) Çevre Hakkı

Çevre hakkı özünde çevrenin korunmasıyla ilgili olup, insanların yaşadığı fizikî
ortamın insan sağlığı için tehlikeli hale gelmesini önlemek amacına yöneliktir.
Çevre kavramının tabiî çevre yanında, insan yapısı olan sosyo-kültürel
çevreyi de kapsadığı genellikle kabul edilmektedir (Kuzu 1997: 157). Çevreyi
sağlık için tehlikeli hale getirebilecek etkiler, başlıca “çevresel felâketler” ile
sanayileşme ve iktisadî kalkınma faaliyetlerinden doğmaktadır. Nükleer kazalar,
deniz kirliliğine yol açan petrol tankerleri kazaları, kimyasal sızıntı ve akıntılar
vb. çevreyi kirleten bu türden felâketlerin başında gelmektedir. Bu arada hava
kirliliği ciddî bir çevre sorunudur. Ayrıca, madencilik faaliyetleri de çevreyi
kirleten sonuçlar meydana getirmeye elverişlidir (Kaboğlu 2000: 337).

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ayrı bir “çevre hakkı”na yer vermemiş olsa da,
Strasbourg Mahkemesi bunu hayat hakkı, özel ve aile hayatına saygı, insanlık
dışı ve aşağılayıcı muamele yasağı, mülkiyet ve konut hakları gibi diğer haklar
aracılığıyla dolaylı olarak korumaktadır (Kaboğlu 2005: 307).

Anayasamız ise çevre hakkıyla ilgili hükümlere sağlık hakkıyla birlikte 56.
maddede yer vermiştir. “Sağlık hizmetleri ve çevrenin korunması” başlıklı
bu madde herkesin “sağlıklı ve dengeli bir çevrede” yaşama hakkına sahip
olduğu belirtilmektedir. Sağlıklı ve dengeli bir çevrenin sağlanmasının ise,
devletin çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini
önleyici tedbirler alması sayesinde mümkün olacağı düşünülmektedir.

100
Madde bu konuda “vatandaşlar”ı da ödevli saymaktadır. Bu nokta, “çevre

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


hakkı”nın politik –yani, devlete karşı ileri sürülebilme- özelliğini ve
dolayısıyla normatif etkisini zayıflatmaktadır. Çevrenin korunması ve
geliştirilmesinden vatandaşların da sorumlu tutulmasından, bireylere doğrudan
doğruya zarar verici eylemlerden sorumlu tutulma –ki zaten medenî hukuk
tarafından tanınmakta olan- durum dışında, herkesin başka herkesten çevreyi
koruması konusunda somut bir hak talebinde bulunabileceği sonucu çıkmaz.
Vatandaşların da bu konuda ödevli olması, daha ziyade, devletin kişilerin çevreyi
kirletmesini önleyici tedbirler almasını ve çevreyi kirletenlere karşı müeyyide
uygulayabilmesini gerektirir.

Hukukî açıdan “çevre hakkı”, ilk bakışta sanılabileceğinin aksine, kişinin


çevreye ilişkin her talebini korumaz. Anayasamızın 56. maddesi açısından hakkın
konusu çevrenin mutlak olarak korunmasını değil, onun “sağlıklı ve dengeli”
olarak korunmasını ve bu yönde geliştirilmesini talep edebilmeyle ilgilidir.
Çünkü, çevrenin mutlak olarak korunmasını istemek yeryüzünde insanlar için
hayatı durdurmayı istemek anlamına bile gelebilir. Başka bir anlatımla, çevrenin
değeri insanın varolmasına ve kendisini geliştirmesine katkı yapabilmesinden
ileri gelmektedir. Kısaca, çevrenin korunmasını ve bu meyanda “çevre hakkı”nı,
doğayı kutsallaştıran ve insanı onun karşısında ikincil bir konumda gören bir
anlayışla temellendirmek yanlıştır. Bunun gibi, “dengeli çevre” mülâhazasını
da, yeryüzünü insandan başka her varlığın (hayvanlar, bitkiler ve hatta cansız
varlığın) yaşaması için elverişli olacak bir doğal çevre anlayışına kadar ileri
götürmemek gerekir. Çünkü her ikisi de, “insan hakları”nı insana karşı haklar
haline dönüştürmekle sonuçlanabilecek yaklaşımlardır.

Ayrıca, meselâ çevreyle ilgili olarak estetik mülâhazalar veya kalkınma


gereklerine dayalı talep ve iddialar da çevre hakkının koruma alanı dışında kalır.
Öte yandan çevrenin “sağlığa elverişli” olarak muhafaza edilmesini isteme hakkı,
ilgili kanunlarda somutlaştırılan özel durumlar dışında, kişilere sadece devletten
bu konuda genel bir talepte bulunma hakkı verir. Bu da olsa olsa devletin sağlığı
koruma (“hıfzıssıhha”) ödeviyle ilgili bir hak olabilir. Bu yönüyle çevre hakkı,
iddia edildiğinin (Kuzu 1997: 193-94) aksine, anayasal-normatif değeri sınırlı
olan ve program hükmü olma özelliği ağır basan bir haktır.

h) Kadın Hakları

“Kadın hakları”nın insan hakları ile ilişkisi karmaşık bir konudur. İlk bakışta,
bu kavramın insan haklarına göre daha özel bir kategori teşkil ettiği izlenimi
doğmaktaysa da, bu izlenim tam olarak doğru değildir. Bunun doğru olan
tarafı şudur: Kadın hakları terimi, bir yanıyla, kadınların insan kişiliğine bağlı
haklarına atıfta bulunur; bu anlamda kadın hakları kadınların insan haklarını
ifade eder. Ne var ki, günümüzdeki “kadın hakları” söylemine hakim olan
bakış açısı ve anlam bu değildir. Nitekim, bu terimle çoğu zaman kadınların
insan olmak itibariyle erkeklerle paylaştıkları haklardan çok, kadın cinsinin

101
özelliklerine karşılık gelen her türlü haklar kastedilmektedir. Bu hakların bir
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

kısmının aynı zamanda “insan hakkı” niteliğinde olması mümkün ise de, geri
kalanı insan haklarıyla aynı normatif üstünlüğe sahip olmayan genel anlamdaki
haklardır.

Kadın haklarına atıfta bulunan gerek uluslararası gerekse ulusal hukukî


belgelerde de bu konuda her zaman bir açıklık yoktur. Evrensel İnsan Hakları
Bildirisi’nin Başlangıç bölümünde “erkeklerin ve kadınların eşit haklarına olan
inanç”a vurgu yapılmış, 2. maddesinde ise, başkaları yanında, cinsiyete dayanan
ayrımcılık da yasaklanmıştır. Buna uygun olarak, İktisadî, Sosyal ve Kültürel
Haklar Uluslararası Sözleşmesi (m. 2) ile Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası
Sözleşmesi (m. 2) de cinsiyete dayanan ayrımcılığı yasaklamışlardır. Bu
bağlamlarda söz konusu olanın kadınların insan hakları olduğunda şüphe yoktur.

Birleşmiş Milletler çerçevesinde kadın hakları ile ilgili olarak kabul edilen en
önemli sözleşme 1981 tarihli Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan
Kaldırılması Sözleşmesi’dir. Bu Sözleşme 1986 yılından itibaren Türkiye
bakımından da bağlayıcı hale gelmiştir. Bu Sözleşme’nin 3. maddesi taraf
devletlere, kadınların erkeklerle eşit haklara sahip olmasını ve bunları fiilen
kullanabilmesini sağlama yükümlülüğü getirmektedir. Dahası, 4. madde
kadın-erkek arasında fiilî eşitliği sağlamak amacıyla kadın lehine geçici
nitelikte özel tedbirler alınmasını öngörmektedir. Sözleşme’de yer alan
bu haklar ve başkaları doğrudan uygulanabilir haklar olmayıp, “program
hükümler” niteliğindedirler (Gemalmaz 2003: 393-98). Kadınlara Karşı Her
Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi’nin bütün insan hakları
belgeleri içinde en fazla çekince konmuş belge olduğuna işaret eden bir yazar,
haklı olarak, bunu ataerkil yapıların ve kültürün dünyanın her yanında egemen
olmasına bağlamaktadır (Berktay 2000: 365-66).

Bunun yanında, Avrupa Konseyi çerçevesinde 1961’de kabul edilmiş ve 1996


yılında yenilenmiş olan Avrupa Sosyal Yasası da kadınlara bazı haklar tanımıştır.
Bunları şu şekilde belirtebiliriz: çalışan kadınların korunması (m. 8), annenin
sosyal ve ekonomik açıdan korunması (m. 17), işe alınmada erkeklerle fırsat
eşitliği (m. 20) .

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi özel olarak kadın haklarını düzenlememiştir.


Yine de gerek Sözleşme’nin orijinal metninde gerekse 7 No.lu Ek Protokol’ünde
kadın hakları bakımından önem taşıyan hükümler vardır. Nitekim, Sözleşme’nin
haklardan eşit yararlanmayı düzenleyen 14. maddesi, diğer uluslararası
hukuk belgeleri gibi, cinsiyete dayalı ayrımcı muameleyi de yasaklamaktadır.
Ayrıca, 7 No.lu Protokol’ün 5. maddesi evlilikte eşler arasında hak eşitliğini
öngörmektedir. Burada söz konusu olan eşitlik medenî hak ve yükümlülükler
bakımındandır. Keza, 5. maddenin öngördüğü kadın-erkek eşitliği evliliğin
kurulmasının hukukî şartları bakımından değil, fakat evli eşler arasında geçerlidir

102
(Anayurt 2004: 153-54).

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


T.C. Anayasası’nın kadınların haklarının korunmasına genel olarak katkıda
bulunabilecek hükmü 10. maddede tanımlanan “kanun önünde eşitlik” kuralıdır.
Bu madde birinci fıkrasında, başkaları yanında, cinsiyete dayalı ayrımcılığı
da yasakladığı gibi, ikinci fıkrasında kadın-erkek hak eşitliğini özel olarak
vurgulamış ve devlete bu eşitliği gerçekleştirecek tedbirler alma yükümlülüğü
getirmiştir. Ayrıca, Anayasa’nın 41. maddesi, 7 No.lu Protokole benzer şekilde,
“eşler arasında eşitlik”i ailenin temeli saymıştır. Anayasa’nın 50. maddesinin
ikinci fıkrası ise, kadınların çalışma şartları bakımından özel olarak korunmasını
öngörmüştür. İş ve sosyal güvenlik mevzuatımızda da bu Anayasal gereğe uygun
olarak kadınları koruyucu bir çok hüküm yer almış bulunmaktadır.

i) Çocuk Hakları

Çocukların hakları kavramı 1970’lerden beri tartışma konusu olmaktadır ve bu


konuda farklı bakış açılarını yansıtan çok geniş bir literatür vardır. Literatürde
çocuk hakları konusunda tartışılan belli başlı sorunlar üç grupta toplanabilir.
Birincisi, “çocukların özgürleşmesi” taraftarlarının ileri sürdükleri gibi,
çocukların yetişkinlerin özgürlüklerinden yararlanmaya hakları olup olmadığı
sorunudur. “Çocukların özgürleşmesi” yanlıları çocukların kendi hayatlarının
sorumluluğunu daha fazla üstlenme yeteneklerini vurgulayarak, onların hak-
sahibi olan ayrı bir grup teşkil ettiğini ileri sürmektedirler. Bu bağlamda,
“çocukların hakları” kavramının kendisi tartışma konusu olmaktadır. İkinci
olarak, çocukların hak-sahibi olabilecekleri kabul edilse bile, bu haklarla
yetişkinlerin –özellikle de ebeveynin-çocuklar üzerindeki haklarıyla bunların
nasıl dengeleneceğinin aydınlatılması gerekir. Üçüncü olarak, çocukların sırf
çocuk oldukları için hangi haklara sahip oldukları da tartışmalıdır. Buna bağlı
olarak, çocukların hakları arasındaki öncelik ilişkisinin veya dengenin nasıl
kurulacağı sorunu ortaya çıkmaktadır (Fortin 1998: 3-4).

Teorik tartışmalar bir yana, çocukların hak-sahibi olabilecekleri uluslararası


düzeyde yaygın kabul gören bir fikirdir. Nitekim, 1990 yılında yürürlüğe
giren Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi kırk tane çocuk hakkı
saymaktadır. Bununla beraber, bunların çoğu doğru anlamda hak olmaktan
ziyade, çocuklara nasıl davranılması ve onlara nelerin sağlanması gerektiğine
ilişkin ideal standartlara dayanan iddialar niteliğindedir. Nitekim, bazı yazarlar
bunları “manifesto” haklar olarak nitelendirmişlerdir (Fortin 1998: 13-14).

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 1 Nolu Ek Protokolü’nün 2. maddesi


hem “hiç kimse(nin) eğitim hakkından yoksun bırakılamayacağı”nı hem de “bu
eğitim ve öğretimin ebeveynin dinî ve felsefî inançlarıyla uyumlu olmasının
temin edilmesi haklarına devletin saygı göstereceği”ni öngörmektedir. Bu
hüküm, bir yandan çocukların eğitim ve öğretim hakkı bulunduğunu kabul
ederken, bir yandan da, bu eğitim-öğretimin içeriği konusunda çocukların

103
haklarıyla ebeveynin onlar üzerindeki hakları arasında teorik bir gerilimin
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

varlığını da dolaylı olarak göstermektedir. Çünkü, eğer çocuklar kendileri


hakkında karar vermeye muktedir iseler ve bu onlar için bir temel hak ise, o
zaman ebeveynin (veya devletin) onlar için iyi olanı belirlemelerinin çocukların
özerkliğine bir müdahale olacağı açıktır. Bunun gibi, çocuklara kötü muamelenin
önlenmesi için gerekli olan devlet gözetim ve denetiminin derecesi çocuklarına
iyi bakan ebeveyne kabul edilemez bir müdahale teşkil edecektir (Fortin 1998:
363). Bu bakımdan, çocukların haklarıyla ebeveynin çocuklarını yetiştirme
ve gözetme hakkı ve aile hayatının mahremiyeti (AİHS, m. 8) arasında da bir
gerilim doğabilir.

İnsan haklarıyla ilgili genel sözleşmelerde yer alan hakların, durumları uygun
olduğu ölçüde, çocuklar bakımından da geçerli olduğuna şüphe yoktur. Böyle
olmakla beraber, çocukların özel olarak korunmaya ihtiyacı olduğu da bir
gerçektir. Dolayısıyla, durumları ve ihtiyaçları dikkate alınarak çocukların
haklarının özel olarak tanınmasını ve korunmasını amaçlayan sözleşmelerin
yapılmasının gerekli olduğu söylenebilir (Gemalmaz 2003: 508-509).

Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nde çocukların haklarına ilişkin


hükümler de yer almaktadır. Sözleşme’nin 24. maddesi herhangi bir ayrıma tabi
olmaksızın bütün çocukların yaşlarına uygun tedbirlerle korunmasını ailelerine,
topluma ve devlete birer ödev olarak yüklemiştir. Yine aynı madde, her çocuğun
doğar doğmaz nüfus kütüğüne yazılıp bir soyadı alma ve vatandaşlık hakkı
bulunduğunu belirtmiştir. İktisadî, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası
Sözleşmesi’nin çocuklara tanıdığı haklar (m. 10) ise daha kapsamlıdır.
Buna göre, bütün çocuklar için ayrım yapılmaksızın özel koruma ve yardım
tedbirlerinin alınması, çocuk ve gençlerin ekonomik ve toplumsal istismardan
korunması, çocukların uygunsuz işlerde çalıştırılmaması, belli bir yaş altındaki
çocukların çalıştırılmasının yasaklanması gerekmektedir.

Çocuk hakları konusu Birleşmiş Milletler tarafından daha sonra özel olarak ele
alınmış olup, bu konuda 1989 yılında Çocuk Hakları Sözleşmesi kabul edilmiştir.
Türkiye bu sözleşmeyi bir çekinceyle birlikte 1994 yılında onaylamıştır.
Sözleşme’ye göre, 18 yaşın altındaki herkes “çocuk” sayılır. İçerdiği hakların
geniş kapsamı bakımından (bkz. Sayıta 2000), bu Sözleşme paralel bir insan
hakları sözleşmesi gibidir. Çocuk Hakları Sözleşmesi, Sözleşme’de yer alan
hakların uygulanması için gerekli her türlü hukukî, idarî ve diğer tedbirleri
almakla taraf devletleri yükümlü kılmıştır.

Avrupa Konseyi de çocuk haklarıyla ilgili olarak başlıca iki sözleşme kabul
etmiştir. Bunlardan, Türkiye’nin tarafı olmadığı 1975 tarihli “Evlilik Dışında
Doğan Çocukların Hukukî Statüsü Hakkında Avrupa Sözleşmesi” evlilik dışı
çocukların hukukî ve sosyal statüsünü evlilik içinde doğan çocukların düzeyine
getirmeye veya ikisi arasındaki farkı azaltmaya yöneliktir. Sözleşme’nin

104
hükümleri arasında, evlilik dışı çocuğa karşı anababanın yükümlülüklerinin

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


evlilik içi çocuğa karşı olanlarla aynı olduğunu (m. 6) ve anne ve babasının
evlenmesi halinde evlilik dışı doğan çocuğun evlilik içinde doğan çocuğun
hukukî statüsünü kazanmasını (m. 10) öngören hükümler dikkati çekmektedir.
Türkiye’de yeni Medenî Kanun’un 2002’de yürürlüğe girmesinden sonra, bu
Sözleşme’yle ulusal mevzuatımız arasında bir çelişki kalmamıştır. 1996 tarihli
“Çocuk Haklarının Kullanılmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi” ise Türkiye
tarafından 2002 yılında onaylanmıştır. Sözleşme’ye göre, 18 yaşına ulaşmamış
kişiler çocuk kabul edilmektedir. Sözleşme esas olarak çocuklara bazı usulî
haklar tanımıştır (Gemalmaz 2003: 511-14).

Ayrıca, Avrupa Sosyal Yasası’nda da özel olarak çocukların korunmasına yönelik


bazı hükümler yer almaktadır. Nitekim Sosyal Yasa’nın 7. maddesi çocukların
ve gençlerin, 17. maddesi ise anne ve çocukların sosyal ve ekonomik bakımdan
korunmasını taraf devletlere birer yükümlülük olarak yüklemiştir.

Anayasanın çocuklara tanıdığı haklar:


• Evlilik içinde çocukların korunması (m. 41/2),
• Eğitim ve öğrenim görme hakkı (m. 42/1),
• Parasız ilköğretim hakkı (m. 42/5),
• Yoksul ve başarılı öğrencilere burs ve başka yardımlar sağlanması (m.
42/7),
• “Küçükler”in çalışma şartları bakımından özel olarak korunması (m. 50/2)
• Gençlerin alkol, uyuşturucu ve diğer kötü alışkanlıklardan korunması
(58/2),
• Korunmaya muhtaç çocukların korunması (m. 61/4),
• Küçüklerin yetişkinler için geçerli olandan farklı özel hükümlere göre
yargılanması (m. 141/2).

Belirtmek gerekir ki, Türkiye’nin ulusal mevzuatının Çocuk Hakları


Sözleşmesi’ne uymayan bazı yanları vardır. Ancak, insan haklarıyla ilgili bir
antlaşma niteliğinde olması dolayısıyla, çatışma halinde Anayasamızın 90.
maddesi gereğince Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin Türk kanunlarına üstün
tutulması gerekecektir.

2005 tarihli Çocuk Koruma Kanunu, “korunma ihtiyacı olan ve suça sürüklenen
çocukların korunması, haklarının ve esenliklerinin güvence altına alınması”
amacına (m. 1) yönelik olarak bazı “koruyucu ve destekleyici tedbirler (m. 5)
yanında, çocuklar hakkındaki soruşturma (m. 15 vd.) ve kovuşturmaya (m. 22
vd.) ilişkin özel usulleri (m. 15 vd.) de düzenlemektedir. Kanunda ayrıca çocuk
mahkemelerinin kuruluş ve işleyişiyle ilgili esaslar (m. 25 vd.) gösterilmektedir.

105
j) Engelli Hakları
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

Bu gruba giren kişiler Türkçe’de “engelli”, “sakat” veya “özürlü” gibi çeşitli
adlarla anılmaktadırlar. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 1975 yılında
kabul ettiği Sakat Kişilerin Hakları Bildirisi’nin 1. maddesine göre “Sakat kişi,
fiziksel veya zihinsel yeteneklerindeki, ister doğuştan isterse sonradan olan,
bir noksanlık sonucu normal bir bireysel ve/veya sosyal hayatın gereklerini
tamamen veya kısmen kendi kendine yerine getiremeyen kişidir.” Söz konusu
1975 Bildirisi engellilere birtakım haklar tanımış ve bu hakların hiç bir ayrıma
tabi olmaksızın dünyadaki bütün sakatlar için geçerli olduğunu belirtmiştir. Bu
Bildiri’nin 3. maddesi sakatların insan onuruna saygı gösterilmesini onların
doğal (inherent) hakkı olarak nitelemiş ve buna uygun hayat şartlarına sahip
kılınmalarını onlar için bir hak olarak göstermiştir. BM Bildirisi’nin sakatlara
tanıdığı diğer haklar arasında “tıbbî, psikolojik ve fonksiyonel tedavi” görme
hakkı (m. 6) ile ekonomik ve sosyal güvenlik yanında uygun veya kabul
edilebilir bir hayat düzeyi hakları (m. 7) sayılmıştır.

Öte yandan, Uluslararası Çalışma Teşkilâtı’nın 1983 tarihli Genel Toplantısı’nda


kabul ettiği 159 Sayılı Sözleşme “Sakatların Meslekî Rehabilitasyonu ve
İstihdamı” hakkında bazı kurallar belirlemiştir. Bu Sözleşme Türkiye tarafından
4407 sayılı ve 8.7.1999 tarihli kanunla onaylanmıştır. Sözleşme’nin 1. maddesi
(ikinci fıkra) meslekî rehabilitasyonun amacını, sakatların iş edinmesi,
sürdürmesi ve işinde ilerlemesini mümkün kılmak ve onların bu şekilde topluma
entegre edilmelerini ve rehabilitasyonlarını kolaylaştırmak olarak belirtmiştir.
Sözleşme’ye göre (m. 2) her üye ülke bu amaca uygun bir meslekî rehabilitasyon
ve istihdam politikası tespit edip uygulamakla ödevlidir. Bu politika her
kategorideki sakatlar için uygun meslekî rehabilitasyon tedbirleri alınmasını ve
işgücü piyasasında onlar için istihdam olanaklarının artırılmasını hedeflemelidir
(m. 3).

Ayrıca, BM Genel Kurulu 1993 tarihli bir toplantısında “Sakatlar İçin Fırsat
Eşitliği Konusunda Standart Kurallar”ı belirleyen bir Karar almıştır. Tıbbî
bakım, rehabilitasyon, yardım hizmetleri, eğitim, istihdam, sosyal güvenlik,
aile hayatı ve sakatların örgütlenmesi gibi başlıklar içeren bu Karar ayrıca söz
konusu standartların etkin bir şekilde uygulanmasını sağlamak üzere bir de
izleme mekanizması kurmuştur.

T.C. Anayasası’nın değişik yerlerinde eğitim, istihdam ve sosyal güvenlik


açısından sakatlarla ilgili özel hükümler yer almaktadır. Nitekim, Anayasa’nın
42. maddesi devletin “durumları sebebiyle özel eğitime ihtiyacı olanlar”la
ilgili tedbirler almasını öngörmüştür. “Özel eğitime ihtiyacı olanlar”ın başında
sakatların geldiği açıktır. Dolayısıyla, sakatlara özel eğitim sağlanması devletin
anayasal bir yükümlülüğüdür. Anayasa’nın 50. maddesi ise (ikinci fıkra) bedensel
ve ruhsal özürlülerin çalışma şartları bakımından özel olarak korunmasını
gerektirmektedir. Nihayet, Anayasa’nın 61/2. maddesinde sakatlar sosyal

106
güvenlik bakımından özel olarak korunması gerekenler arasında sayılmıştır.

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


Ayrıca, 1983 ILO Sözleşmesi 1999 yılından bu yana iç hukukumuzun bir parçası
haline geldiğinden, Anayasa’nın 50. maddesinin sakatların çalışma şartlarıyla
ilgili olarak devlete yüklediği genel görevi bu Sözleşme’nin bazı bakımlardan
ayrıntılandırdığını da belirtmek gerekir.

k) Akıl Hastalarının Hakları

Akıl hastaları yukarıda hakları açıklanan “engelliler”in bir alt grubunu


oluşturmaktadır. Uluslararası belgelerde bunlara “zihinsel bakımdan engelli”
denmektedir. Bizim Anayasa’mızda kullanılan “ruhî yetersizliği olanlar” ifadesi
(m. 50/2) bununla eş anlamlı olmasa da benzer bir kavramdır.

Akıl hastaları veya daha doğrusu “zihinsel özürlüler” sakatlar grubu içinde
yer aldıklarından, sakatların haklarıyla ilgili açıklamalar şüphesiz bunlar
için de geçerlidir. Ayrıca, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 1971 yılında
kabul ettiği bir Bildiri “Zihinsel Bakımdan Engelli Kişilerin” özel haklarını
belirtmiştir. Zihinsel engellilerin diğer insanlarla mümkün olan en yüksek
derecede aynı haklara sahip olduğunu belirten (m. 1) Bildiri’ye göre, bu kişilerin
kendi yeteneklerini azamî dereceye çıkarmayı mümkün kılacak şekilde tıbbî
bakıma, eğitime ve rehabilitasyona hakları vardır (m. 2). Bildiri’nin 3. maddesi
gereğince, zihinsel özürlüler de diğer engelliler gibi, ekonomik güvenlik ve
uygun hayat standardı hakkına sahiptirler. Keza kapasitesi elverdiği ölçüde
üretken bir iş yapma veya anlamlı bir işle uğraşma zihinsel özürlünün bir
hakkıdır. Bildiri’nin tanıdığı diğer haklar arasında şunları da sayabiliriz: Kendi
ailesiyle veya koruyucu ana-babayla yaşama ve toplum hayatına katılma (m.
4), kendi iyiliğinin ve çıkarlarının gerektirmesi halinde nitelikli bir vasiye sahip
olma (m. 5), sömürülmeden, kötüye kullanılmadan ve aşağılayıcı muameleden
korunma (m. 6).

l) Azınlık Hakları ve Kültürel Haklar

Azınlık hakları konusu kültürel haklarla yakından ilişkilidir. Kültürel hak


kavramı, benimsenen yaklaşıma göre, negatif veya pozitif olarak anlaşılabilir.
Negatif anlamda kültürel hak, kişinin veya topluluğun kendi kültürünü serbestçe
ifade edebilmesi ve geliştirebilmesi demektir. Kültürel hakların negatif
korunması, devletin sivil ve siyasal hakları genel olarak herkese tanıması ve bu
haklardan yararlanmada farklı kültürel gruplara karşı ayrım yapmaması demektir.
Buna karşılık pozitif koruma ise, devletin çoğunluktan farklı kültüre veya
kültürlere mensup kişileri veya grupları kendi kültürlerini geliştirme konusunda
destekleyici tedbirler almasını gerektirir.

Kültürel haklar konusunda yapılabilecek başka bir ayrım, bu hakların bireysel


veya topluluk düzeyinde tanınması şeklinde kendisini gösterir. Geleneksel olarak,
kendi kültürel kimliğini ifade ve geliştirme hakkının esas olarak bireysel haklar

107
yoluyla korunabileceği ve bireysel kültürel haklar yoluyla topluluk kültürlerinin
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

de korunmuş olacağı kabul edilir. Oysa, kollektivist yaklaşım, kültürel


kimliklerin ancak topluluklara haklar tanınmak suretiyle korunabileceğini kabul
eder. Bu yaklaşım toplum içindeki farklı kültürleri korumanın kendi başına
değerli olduğu düşüncesinden hareket ettiği için, genellikle pozitif korumayı ve
dolayısıyla pozitif hakları benimser.

Kültürel kimliklerin en önemlileri etnik ve dinî azınlıklardan oluşmaktadır.


Bu gibi azınlıkların korunması ise başlıca iki şekilde mümkündür. Birincisi,
ifade, din, eğitim ve sanat gibi ilgili hakların geniş yorumlanması yoluyla, bu
azınlıklara mensup olanlara, onların çoğunluktan farklı olan özelliklerini kamusal
olarak ifade etme olanağının tanınmasıdır. İkincisi ise, belirli bir topluluğa
mensup olanların bu mensubiyete dayanarak devlete karşı ileri sürebilecekleri
“topluluk hakları”nın tanınmasıdır.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi “azınlık hakları”nı başlıbaşına bir hak olarak
düzenlememiştir. Bununla beraber, ayrımcılık yasağıyla ilgili olan 14. maddede
“ulusal azınlığa mensubiyet”in Sözleşmenin tanıdığı haklardan yararlanmada
bir ayrım nedeni olamayacağı belirtilmektedir. Ancak daha sonra 2000 yılında
kabul edilen 12 No.lu Ek Protokol’ün 1. maddesi, yukarıda belirttiğimiz gibi,
ulusal azınlıklara mensup olan kişilerin eşit muamele görme hakkını devletlerin
iç düzenlerinde tanınan bütün haklar bakımından tanımış bulunmaktadır. Bu
hükümlerde işaret edilen şekliyle ayrımcılığa uğramama hakkı negatif bir haktır.
Oysa, bugün “azınlık hakları” derken genellikle kastedilen, azınlıklara, kendi
kimliklerini korumak ve geliştirmek üzere özel olarak bazı pozitif hakların
bireysel veya topluluk düzeyinde tanınmasıdır.

İşte Avrupa Konseyi daha sonra bu anlamda azınlık hakları konusunda


ortak standartları belirlemeye yönelik iki sözleşme daha kabul etmiştir.
Bunlar, Bölgesel veya Azınlık Dilleri Avrupa Şartı ile Ulusal Azınlıkların
Korunmasına İlişkin Çerçeve Sözleşmesi’dir. Türkiye’nin henüz imzalamadığı
bu sözleşmelerden birincisi, bir devletin ülkesinde nüfusun daha küçük bir
bölümünü oluşturan vatandaşların geleneksel olarak kullandıkları, resmî dil
veya dillerden farklı olan dilleri (“azınlık dilleri”ni) koruma amacına yöneliktir.
Hangi dil veya dillerin “bölgesel veya azınlık dili” olduğunu belirleyecek
olan ilgili taraf devlettir. İkincisi ise, devletin ülkesinde bulunan azınlıkların
ve bu azınlıklara mensup vatandaşların haklarının özel olarak korunması
amaçlanmaktadır. Ancak Sözleşme “ulusal azınlık” kavramını tanımlamış
değildir.

Her iki sözleşme de azınlık dilini konuşanlara veya ulusal azınlığa mensup
olanlara vatandaşı oldukları devletin “egemen eşitliği”ne ve “ülke bütünlüğü”ne
aykırı faaliyette bulunma hakkı vermemektedir (Gemalmaz 2003: 516, 518-19).
Bu belgelerde “ülke bütünlüğü”nün vurgulanması, ayrılma hakkı anlamında

108
“kendi kaderini tayin hakkı”nı azınlık hakları içinde görmediklerinin işaretidir

İnsan Hakları ve Özgürlükleri


(Çavuşoğlu 2001: 160-163). Çerçeve Sözleşme’nin önemli bir özelliği,
azınlıkları kollektif olarak hak öznesi yapmak yerine, öngördüğü korumayı
azınlığa mensup kişilerin bireysel hakları yoluyla gerçekleştirmeye dönük
olmasıdır (Çavuşoğlu 2001: 62).

Konuşma dilinde, hatta kısmen ilgili literatürde “etnik azınlık” ve “ulusal


azınlık” kavramları arasında ayrım yapılmamakla beraber, uluslararası hukuk
bakımından bunlar farklı kavramlardır. “Ulusal azınlık”, kendisiyle tarih, kültür
veya dil bağlarının bulunduğu etnik grubun egemenliği altındaki devletin ülkesi
dışında, başka bir devletin ülkesinde yaşayan grup anlamına gelmektedir. Bu
anlamda, ayrı bir devleti bulunmayan etnik gruplar ulusal azınlık kavramının
dışında kalmaktadır. Buna karşılık, Çerçeve Sözleşme’de kullanılan “ulusal
azınlık” teriminin başka bir ulusla etnik bağı bulunan azınlıkları değil, fakat bir
devletin ülkesindeki (bütün) azınlıkları ifade ettiği ileri sürülmüştür (Çavuşoğlu
2001: 41, 44).

Anayasamız her ne kadar “azınlık” ve “azınlık hakları” gibi hukukî kategoriler


tanımamışsa da, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu antlaşması niteliğindeki 1923
Lozan Antlaşması gayrımüslim azınlıkların kimi kültürel ve dinî haklarını
topluluk hakları olarak tanımış ve koruma altına almıştır. Belirtmek gerekir ki,
Lozan Antlaşması azınlık haklarını sadece “gayrimüslimler”e tanımıştır.

Lozan Antlaşması’nın gayrimüslimlere özel olarak tanıdığı hakların en


önemlileri şunlardır:
• Masrafları kendilerine ait olmak üzere, kendi vakıf ve okullarını kurarak
bunları yönetmek, buralarda kendi dillerini kullanmak ve ayinlerini
yapmak;
• Kimi durumlarda anadillerinde öğretim yapabilmek için kamu
bütçesinden hakkaniyete uygun pay almak;
• Aile ve kişi statüleri konusunda gelenek ve göreneklerine saygı
gösterilmesini istemek;
• İnançlarına aykırı davranışta bulunmaya ve hafta tatilinde resmî işlemleri
yapmaya zorlanmamak.

Antlaşma ayrıca Türkçe’den başka bir dil konuşan –yani, anadili Türkçe
olmayan- Türk vatandaşlarına mahkemelerde kendi dillerini sözlü olarak
kullanma hakkı da tanımıştır. Bundan başka, bütün Türk vatandaşları resmî
daireler dışındaki herhangi bir yerde ve herhangi bir zamanda istediği dili
kullanma hakkına sahiptir. Mamafih, bu bir “azınlık hakkı” değildir (Oran: 212-
17).

Etnik ve dinî azınlıklara veya kültürel gruplara mensup kişilerin herkes gibi

109
Anayasa’nın 10. maddesinde belirtilen “kanun önünde eşitlik” ilkesinden
İnsan Hakları ve Özgürlükleri

yararlanacakları açıktır. Bu topluluklara ve onların mensuplarına karşı ayrım


yapılması elbette 10. madde hükmüne aykırı olacaktır.

110
III. Bölüm
İnsan Haklarının Korunması ve
Geliştirilmesi

111
112
A. HAKLARIN KORUNMASI VE HAK ARAMA

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


YOLLARI

H akların korunması denince genellikle akla ilk gelen hakların hukukî


olarak, daha özel olarak da yargı yoluyla korunmasıdır. Ne var ki, haklar
sadece hukukî-yargısal yoldan değil, fakat aynı zamanda siyasî (teşriî) ve idarî
yollardan da korunabilir. Hakların korunması, her şeyden önce, pozitif hukukun
insan haklarına uygun hale getirilmesini, kamu görevlilerinin –özellikle polis ve
jandarmanın- insan hakları bilinciyle donatılmasını ve yargı mercilerinin pozitif
hukuku insan hakları öncelikli bir perspektiften yorumlayıp uygulamalarını
gerektirir. Bunların yanında, resmî eğitim müfredatının ve eğitim kurumlarının
ortamının insan hakları anlayışıyla bağdaşık olması ve eğitim personelinin
insan hakları duyarlılığına sahip olması insan haklarının korunması bakımından
zorunludur.

1. Ulusal Koruma
Anayasa’nın “temel hak ve hürriyetlerin korunması” başlıklı 40. maddesi,
anayasal hakları ihlâl edilen herkesin “yetkili makama” geciktirilmeden
başvurma hakkının sağlanmasını öngörmektedir. Burada geçen “yetkili makam”
teriminden kasıt öncelikle yargı mercileri olmakla beraber, anayasal-hukukî
sistemimizde başvuru makamlarının mahkemelerle sınırlı olmadığı da açıktır.
Maddede ayrıca, idarî ve siyasi mercilere başvurma hakkına da işaret edilmiştir.

a) Yargısal Koruma

İnsan haklarını korumanın en etkili yolu, şüphesiz, kişilerin mahkemelerde


davacı veya davalı olarak haklarını savunmasıdır. Kısaca buna yargı yolu
denmektedir. Yargı yolu, kişinin bir hakkını elde etmek veya maruz kaldığı
bir hak ihlâlinin giderilmesini yahut telâfi edilmesini sağlamak üzere dava
açması kadar, kendisine karşı açılan davada kendi haklarını savunmasını da
kapsamaktadır. Nitekim, Anayasa’nın 36. maddesinin birinci fıkrası herkesin
“meşru vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı
veya davalı olarak iddia ve savunma... hakkına sahip” olduğunu belirtmiştir.
Belirtmek gerekir ki, dava yoluyla ihlâlin telâfi edilmesi, Anayasa’nın 40.
maddesinde işaret edilen, devletin uğranılan zararı tazmin etmesini de şüphesiz
kapsamaktadır. Aynı maddenin ikinci fıkrasında yargı yoluyla hak aramanın
etkinliğini sağlayıcı başka bir hükme maddesinde yer verilmiştir. Buna göre,
hiçbir mahkeme görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçınamaz.
Bu hükme dayanarak, yargı sisteminin kişilerin başvurularını mutlaka
sonuçlandırması gerektiği sonucunu çıkarabiliriz. Yargı yolunun temel hakların
korunmasına sahiden hizmet edebilmesinin bir şartı, “tabiî hakim” ilkesinin
kabul edilmesidir. Anayasamızın 37. maddesinde güvence altına alınan “kanunî
hakim” ilkesi önemli olmakla beraber, bunun “tabiî hakim”in bütün gereklerini

113
karşılamadığı açıktır (bkz. Erdoğan 2005: 185).
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

Yargı yoluyla hak aramaya hem idarî, hem adlî hem de anayasal yargı
aracılık edebilir. İdarî yargı, idarî işlem ve eylemlerden doğan hak ve menfaat
uyuşmazlıklarının çözüm yeridir. Anayasa’ya göre (m. 125/1), kamu idaresinin
her türlü eylem ve işlemine karşı yargı yolu açıktır. Askerî niteliktekiler dışında
kalan idarî işlem ve eylemlerin hukuka uygunluğu, tepesinde Danıştay’ın
bulunduğu ve genel ilk derece mahkemelerinin idare ve vergi mahkemeleri
olduğu idarî yargı mercileri denetler. Buna karşılık askerî işlemlerin denetimi
Askerî Yüksek İdare Mahkemesi (m. 157) tarafından yerine getirilir. Ancak
Anayasa’nın Cumhurbaşkanının tek başına yaptığı işlemler (m. 105/2, 125/3) ile
Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun (m. 159/4) ve Yüksek Askerî Şura’nın
(m. 125/3) işlemlerini yargı denetiminden muaf tutması hukuk devleti ilkesi
açısından eleştiriye açık bir husustur.

Temel hakların korunmasında adlî yargı da işlev görür. Kimi idarî işlemlerin
bazı yönlerinden doğan uyuşmazlıklar (örneğin, mülkiyet hakkıyla ilgili olarak
kamulaştırma bedeliyle ilgili uyuşmazlıklar) adlî yargıda çözüldüğü gibi, ceza
yargılaması da pek çok durumda temel hakların korunmasıyla ilgilidir. Özellikle
sanık hakları ve adil yargılama açısından durum böyledir. Adlî yargının en üst
karar mercii Yargıtay’dır.

Anayasa yargısının temel hakların korunmasında özel bir yeri vardır. Kanunların
ve kanun hükmündeki kararnamelerin anayasaya uygunluğunu denetleyen
Anayasa Mahkemesi (m. 146-153), temel hakların kapsamı, sınırları ve kötüye
kullanılamaması konularındaki içtihatlarıyla bu hakların korunmasına hizmet
etmesi gereken önemli bir organdır. Bu arada, anayasa yargısı sistemimizde
Anayasa Mahkemesi’ne bireysel başvuru (“anayasa şikâyeti”) kurumunun
yer almamış olmasının temel hakların korunması bakımından önemli bir eksik
olduğunu da belirtmek gerekir. Anayasa’nın düzenlediği “itiraz yolu”nun (m.
152), yapısı gereği, temel hakların korunmasına katkısı ne yazık ki fazla değildir.

Yargı yoluyla hakların korunmasının nihaî aşamasını Avrupa İnsan Hakları


Mahkemesi’nde hak arama oluşturmaktadır. Bu yol bir Avrupa Konseyi
kurumuna başvurma şeklinde ortaya çıkmakla beraber, bugün itibariyle bu bizim
iç hukukumuzun bir parçası durumundadır. Bu çerçevede, Türkiye’nin “yetki
alanı”ndaki herkes (kişiler, kişi toplulukları ve devlet-dışı örgütler), Avrupa İnsan
Hakları Sözleşmesi’nde ve Türkiye’nin onayladığı Ek Protokollerde tanınan
haklarından birinin Türkiye Cumhuriyeti tarafından ihlâl edildiği iddiasıyla
kişisel olarak Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvurabilir. Bu hakların
hangileri olduğu tek tek haklarla ilgili olarak yukarıda yapılan açıklamalarda
gösterilmiştir. Strasbourg Mahkemesi’ne kişisel başvuru hakkından sadece
vatandaşlar değil, o ülkede yaşayan yabancılar da yararlanabilir. Ancak, kişisel
başvuru yolunun kullanılabilmesi için yukarıda açıkladığımız diğer iç hukuk

114
yollarının tüketilmiş olması gerekmektedir.

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


b) Yargı Dışı Yollar

(i) İdarî Başvuru


İdarî ve siyasî yollardan hak arama ise Anayasa’nın 74. maddesinde
düzenlenmiştir. Bu maddeye göre, kişiler kendileriyle ve kamu ile ilgili dilek
ve şikâyetleri hakkında yetkili makamlara ve Türkiye Büyük millet Meclisi’ne
yazılı olarak başvurabilirler. Hükümde TBMM özel olarak zikredilmiş olduğuna
göre, burada sözü edilen “yetkili makamlar” idarî başvuruyla ilgili olup yürütme
ve idare makamlarına işaret etmektedir. İdarî Yargılama Usulü Kanunu idarî
başvuruyu ve sonuçlarını genel olarak düzenlemiş olduğu gibi, hukukumuzda
idarî işlemlere karşı itiraz yoluyla başvurulabilecek makamları gösteren başka
kanunlar ve düzenleyici işlemler de vardır. Bu nokta, özellikle disiplin işlemleri
bakımından özel bir önem taşımaktadır.

İdarî başvurunun özel olarak insan hakları ihlâlleri ile ilgili olan bir türü,
son yıllarda kurulan Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı ile İl ve İlçe
İnsan Hakları Kurulları’na yapılabilecek başvurudur. Bu konu aşağıda ayrı
olarak incelenecektir. Bununla beraber, İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları
insan hakları ihlâlleri konusunda başvuru makamı olmanın yanında, insan
haklarının korunmasına başka türlü de hizmet eden kuruluşlardır. Nitekim,
ilgili Yönetmelik’te bu kurulların görevleri arasında şu hususlar da sayılmış
bulunmaktadır: Her türlü ayrımcılığın önlenmesi için gerekli çalışmalar
yapmak (m. 9/d), idarenin uygulamalarında vatandaşlara hoşgörü ve nezaketle
yaklaşılmasını sağlayıcı çalışmalar yapmak (m. 9/f), görev ve çalışmalarında
sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliğini geliştirmek (m. 10/e).

İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının bu görevleri, onların sadece başvuru


üzerine harekete geçen pasif merciler olmakla yetinmeyip, aynı zamanda
gerek insan haklarını korumak ve geliştirmek gerekse devlet-vatandaş
ilişkisini insan hakları duyarlılığına uygun hale getirmek üzere inisiyatif
alabilecek bir konuma yükseltmektedir. Bunun yanında, söz konusu kurullar
sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliğini geliştiren çalışmalar yapmak suretiyle
de, bir yandan kamu otoriteleri veya kamu görevlileri ile sivil kuruluşlar
arasındaki mesafeli duruşun yumuşamasına, bir yandan da İnsan Hakları
Kurulları’nın güvenilirliğinin artmasına hizmet edebilecek durumdadırlar.
Bu da, özellikle, vatandaşların insan hakları ihlâlleriyle ilgili şikâyetlerini
kamu makamlarına –özellikle de İl ve İlçe İnsan Hakları kurullarına-
ulaştırmadaki çekingenliklerinin zamanla ortadan kalkmasına veya büyük
ölçüde azalmasına katkı yapacaktır.

Ülkemizde insan haklarının daha iyi korunup geliştirilmesine yönelik idari bir
yapılanma oluşturmak amacıyla 1990 yılından itibaren çeşitli girişimlerde
bulunulmuştur. Bu dönemde kurulan hükümetlerde insan haklarından sorumlu

115
bir Devlet Bakanı görev yapmış, 58 ve 59. Hükümetlerde ise bu görev Başbakan
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

Yardımcılığı’na verilmiştir.

İnsan hakları alanındaki kurumsal yapı eksikliğini gidermek amacıyla 1993


yılında çıkarılan bir kanun hükmünde kararname ile İnsan Hakları Müsteşarlığı
kurulmuş ise de, yetki kanununun Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmesi
nedeniyle bu girişim sonuçsuz kalmıştır. Aynı amaç doğrultusunda 1994-
2001 arasında oluşturulan İnsan Hakları Başmüşavirliği, İnsan Hakları Yüksek
Danışma Kurulu, İnsan Hakları Koordinasyon Üst Kurulu gibi yeni yapılar ise
çeşitli nedenlerle kalıcı olamamışlardır. Bu alandaki en son adım ise, 12.04.2001
tarih ve 4643 sayılı Kanun ile, Başbakanlık Merkez Teşkilatı Kanununda
değişiklik yapılarak Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’nın kurulması
olmuştur.

İnsan Hakları Başkanlığı, kanunla kendisine verilen dört temel görevi yerine
getirmektedir. Başkanlık, ilk olarak, insan hakları ile ilgili konularda görevli
kuruluşlarla sürekli temas halinde bulunmakta ve bu kuruluşlar arasında
koordinasyonu sağlamaktadır. İkinci olarak, insan hakları konusundaki mevzuat
hükümlerinin uygulanmasını izlemekte, izleme sonuçlarını değerlendirmekte,
uygulamada ve mevzuatta görülen aksaklıkların giderilmesi ve Türkiye’nin
ulusal mevzuatının insan hakları alanında taraf olduğu uluslararası belgelerle
uyumlu hale getirilmesi doğrultusunda yapılacak çalışmaları koordine etmekte
ve önerilerde bulunmaktadır. Üçüncü olarak, kamu kurum ve kuruluşlarının
hizmet öncesi, staj ve hizmet içi insan hakları eğitim programlarını izlemekte,
değerlendirmekte ve koordine etmektedir. Dördüncü olarak, insan hakları ihlâl
iddiaları ile ilgili başvuruları incelemekte ve araştırmakta, inceleme ve araştırma
sonuçlarını değerlendirerek alınabilecek önlemlere ilişkin çalışmaları koordine
etmektedir.

İnsan haklarının korunmasına çeşitli şekillerde katkıda bulunan başka kurumlar


da vardır. Bunlar arasında İnsan Hakları Üst Kurulu, İnsan Hakları Danışma
Kurulu ile İnsan Hakları Eğitimi 10 Yılı Ulusal Komitesi yer almaktadır.

Bunlardan, Başbakanlık bünyesinde yer alan İnsan Hakları Üst Kurulu 2001
tarihinde kurulmuş olup, görev ve yetkileri bir yönetmelikle düzenlenmiştir.
Başkanlığını Başbakanın görevlendireceği bir Devlet Bakanının yapması
öngörülen İnsan Hakları Üst Kurulu, Başbakanlık, Adalet, İçişleri, Dışişleri, Millî
Eğitim, Sağlık ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik bakanlıklarının müsteşarlarından
oluşur. Kurul’un toplantılarına gerektiğinde ilgili kamu kuruluşları ile özel
kuruluşların temsilcileri de çağrılabilir. Üst Kurul’un başlıca görevleri, insan
haklarının korunması ve geliştirilmesi için yasal ve idarî düzenlemelerle ilgili
hazırlıkları yapmak, mevzuatın uluslararası insan hakları hukukuna uygun
hale getirilmesine yönelik tavsiyelerde bulunmak, insan haklarının uluslararası
standartlara uygun olarak korunması ve geliştirilmesi için yapılacak çalışmaları

116
koordine etmektir. Kurul’un ayrıca, insan haklarıyla ilgili hizmet içi eğitim

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


programlarının uygulanmasını izlemek, İnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal
Komitesi’nde görevlendirilecek öğretim üyeleri ve temsilci gönderecek gönüllü
kuruluşlar ile İnsan Hakları Danışma Kurulu’nda görev alacak kurum ve kuruluş
temsilcileri dışındaki üyeleri seçmek ve nihayet insan hakları ihlâl iddialarına
ilişkin olarak ilgili kurulların yaptıkları incelemeleri değerlendirmek ve alınması
gereken önlemlere ilişkin tavsiyelerde bulunmak gibi görevleri de vardır.

İnsan Hakları Danışma Kurulu ise, Devlet Bakanına bağlı olarak çalışmak
ve insan haklarının korunması ve geliştirilmesinde danışma hizmeti vermek
üzere kurulmuştur. Danışma organı olarak başlıca görevi, bu konularda öneri
ve tavsiyeler içeren raporlar hazırlamaktır. Kurulda ağırlıklı olarak sivil toplum
örgütleri, üniversiteler, sendikalar ve meslek kuruluşları temsil edilmektedir.

1998’de çıkarılan bir yönetmelikle kurulmuş olan İnsan Hakları Eğitimi On


yılı Ulusal Komitesi, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Eğitimi On Yılı Eylem
Planı gereğince İnsan Hakları Üst Kurulu tarafından oluşturulmuştur. Kurul’un
üyeleri çeşitli kamu kuruluşlarının ve insan hakları konusunda faaliyet gösteren
gönüllü kuruluşların temsilcileri ile bu alandaki çalışmalarıyla tanınan beş
öğretim üyesinden oluşmaktadır.

Üzerinde durulması gereken önemli bir husus, insan haklarını korumak ve


geliştirmekle görevli bulunan insan hakları kurumlarının sahip olması gereken
temel niteliklerdir. İnsan haklarını etkin bir şekilde koruyacak ulusal insan
hakları kurumlarının kurulmasını, veya zaten mevcut iseler, güçlendirilmesini
tavsiye eden 20.12.1993 tarih ve 48/134 sayılı Birleşmiş Milletler Genel Kurul
Kararı, bu kurumların statüsüne, yapı ve işleyişine, yetki ve sorumluluklarına
ilişkin bir takım ilkeler benimsemiştir. “Paris Prensipleri” olarak bilinen bu
ilkeler insan hakları ulusal kuruluşlarına ilişkin “normatif standartlar”ı ifade
etmektedir. Bu ilkelerin somut olarak kurumların yapısına nasıl yansıtılacağı
ülkelerin şartlarına siyasal ve hukuksal geleneklerine göre değişkenlik
gösterebilmektedir.

“Paris Prensipleri”ne göre, genel olarak, ulusal insan hakları kuruluşları şu


özellikleri taşımalıdır:
• Anayasayla veya yasayla kurulmalı, görev ve yetkileri mümkün
olduğunca geniş ve açık bir şekilde kuruluş metninde yer almalıdır.
• Sivil toplum güçlerinin (STK’lar, öğretim üyeleri, sosyal-mesleki
kuruluşlar, din ve felsefi akım temsilcileri), “çoğulcu” bir şekilde
temsiline olanak sağlanmalıdır.
• Bağımsızlıklarını tehlikeye düşürmeyecek idari ve mali özerkliğe sahip
olmalıdır.
• Etkinliklerini sorunsuzca sürdürülmesini sağlayacak yeterli bir altyapıya

117
ve mali olanaklara sahip olmalıdır.
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

• Yetki alanlarına giren bütün konuları özgürce araştırmalı, bütün bilgi ve


belgelere ulaşabilmeli, gerektiğinde bütün kişileri dinlemelidir.
• Görüş ve tavsiyelerini doğrudan doğruya veya basın yoluyla kamuoyuna
duyurabilmeli, STK’larla her türlü diyalog ve işbirliğine gidebilmelidir.

(ii) Siyasî Başvuru

Anayasa siyasî başvuru makamı olarak sadece TBMM’yi göstermiştir.


TBMM’ye hem genel olarak kişisel ve kamu ile ilgili dilek ve şikâyetler, hem de
özel olarak insan hakları talepleri ulaştırılabilir. Birinci türden şikâyetler TBMM
Dilekçe Komisyonu’nca, insan haklarıyla ilgili olanlar ise TBMM İnsan Hakları
İnceleme Komisyonu’nca incelenir. Bu talepler, yasal olarak tanınmış olmayan
bir insan hakkının yasalaştırılması dileği şeklinde olabileceği gibi, maruz kalınan
bir temel hak ihlâlinin giderilmesi için girişimde bulunulması dileği şeklinde
de olabilir. Keza, kişinin somut bir hakkını ihlâl etmiş olan yürütme ve idare
makamları hakkındaki denetim talepleri veya genel veya özel bir ihlâl iddiasının
araştırılması talepleri de bu madde gereğince TBMM’ye iletilebilir.

Ayrıca, Bilgi Edinme Kanunu çerçevesinde kamu makamlarından belli konular


hakkında bilgi alma usulü bir tür hak arama yoludur. Çünkü, bu yolla kişilerin
elde edecekleri bilgiler çok kere onların kimi fiilî veya potansiyel hak ihlâlleri
konusunda aydınlanmasını sağlayabilir ve böylece kişiler gerek kendilerini
savunma gerekse diğer hak arama yollarını kullanma konusunda daha donanımlı
hale gelirler.

2. Uluslararası Koruma
İnsan haklarının uluslararası alanda korunması çeşitli düzeylerde ortaya
çıkmaktadır. Türkiye açısından bunların en önemlileri, Birleşmiş Milletler
çerçevesindeki koruma mekanizmaları ile Avrupa Konseyi’nin insan hakları
koruma sistemidir.

a) Birleşmiş Milletler’in İnsan Haklarını Koruma Mekanizmaları


(Tarhanlı 2000)

(i) BM Antlaşması’nın Kurduğu Sistem

Birleşmiş Milletler Antlaşması’na göre, BM’nin doğrudan doğruya insan hakları


alanına giren konularda faaliyet yapan organı Ekonomik ve Sosyal Konsey’dir.
Ekonomik ve Sosyal Konsey ve ona bağlı alt birimler insan hakları konusundaki
uluslararası antlaşmaların hazırlanması çalışmalarının merkezinde yer alırlar.
Nitekim, Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi ile İktisadî, Sosyal

118
ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi, bu Konsey’e bağlı olan İnsan

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


Hakları Komisyonu tarafından hazırlanmıştır. 1947 yılında kurulmuş olan İnsan
Hakları Komisyonu (Commission on Human Rights) gerek insan haklarını
ihlâl ettiği ileri sürülen devlet hakkında gerekse belli konulara özgü olarak
insan hakları ihlâllerini ortaya koyan raporlar hazırlayabilir. Komisyon, ayrıca,
belli bir uluslararası insan hakları antlaşmasına dayanmayan ihlâl iddialarının
araştırılması için de özel raportörler görevlendirmeye yetkilidir.

İnsan Hakları Komisyonu, 60’ların ikinci yarısından itibaren, dünyadaki insan


hakları ihlâllerini yakından izlemeye ve bu konudaki şikâyetleri incelemeye
başlamıştır. Komisyon bu faaliyetlerini Ekonomik ve Sosyal Konsey’in kabul
ettiği, başlıca, “1235 Usulü” ve “1503 Usulü” denen yollarla yapmaktadır.
Ayrıca, bunların dışında duruma göre izlenebilecek bazı özel usuller de vardır.
İnsan Hakları Komisyonu 1235 Usulü aracılığıyla “insan hakları ve temel
özgürlüklerin ağır ihlâllerine ilişkin bilgileri” inceledikten sonra, bu ihlallerin
süreklilik kazanmış olduğunu gösteren örnekleri etraflıca araştırıp, bu konudaki
bulgularını kendi tavsiyeleri ile birlikte Ekonomik ve Sosyal Konsey’e
sunacaktır. Bu usul çerçevesinde Komisyon’a tanınan yetki bir “soruşturma”
yetkisi niteliğinde değildir.

1503 Usulü ise Azınlıklara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi ve Azınlıkların


Korunmasına Dair Alt Komisyon’un oluşturduğu çalışma grubunun insan
hakları ihlâlleriyle ilgili olarak yapacağı incelemelerle ilgilidir. Çalışma grubu
bu konudaki bütün şikâyetleri ve eğer varsa ilgili hükümetlerin BM Genel
Sekreteri’ne sundukları cevapları da inceleyip, temel hak ve özgürlüklere ağır
insan hakları ihlâllerinin süreklilik gösterip göstermediğini tespit edecektir.
Yaptığı inceleme sonucunda çalışma grubunun bu nitelikteki durumları söz
konusu Alt Komisyon’a, onun da İnsan Hakları Komisyonu’na sunması halinde
bu Komisyon iki yol izleyecektir. Komisyon ya, kendisinin de yapacağı etraflı
bir incelemenin bulgularıyla birlikte kendi tavsiyelerini de içeren bir rapor
hazırlayıp Ekonomik ve Sosyal Konsey’e bildirecek, ya da bu konuda kendisi
ayrı bir özel komisyon kurup onun konuyu soruşturmasını isteyecektir. İkinci
usulün işleyebilmesi için, buna göre incelemeye tabi tutulacak olan devletin
bunu açıkça kabul etmesi ve yürütülecek soruşturmanın şartlarını onunla
varılacak bir anlaşmayla belirlenmesi gerekir. Bu durumda, soruşturmaya konu
olan ihlâl iddiasıyla ilgili olarak ulusal düzeydeki bütün başvuru yollarının
tüketilmiş olması gerekir. Ayrıca, ihlâlin uluslararası veya bölgesel bir sözleşme
çerçevesinde zaten bir incelemeye tabi tutuluyor olmaması veya ilgili devletin
bir uluslararası antlaşma uyarınca bu konuda başka bir usulün uygulanmasını
tercih etmemiş olması gerekir. Bu soruşturma gizli yürütülür ve amacı “dostane
bir çözüm”e ulaşmaktır.

Birleşmiş Milletler’e ulaştırılan insan hakları ihlâllerine ilişkin bazı şikâyetlerin


konusu gerçekleşmesi çok yakın olan ve insan haklarının ağır biçimdeki ihlâlleri

119
ile ilgili olabilir. Bu durumlarda, ilgili özel raportör veya çalışma grubuna
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

yapılacak şikâyete konu olan durumun “acil” olduğunun belirtilmesi BM’nin


“acil eylem”e geçmesini gerektirir. Bu sayede, ilgili birim hemen harekete
geçirilerek, şikâyetçinin haklarının güvenceye alınması için şikâyet edilen devlet
nezdinde girişimde bulunulması sağlanabilir.

(ii) BM İnsan Hakları Sözleşmelerinin Öngördükleri Mekanizmalar

Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nin bu Sözleşme’de belirtilen


hakların korunması için öngördüğü denetim sisteminin temel organı İnsan
Hakları Komitesi’dir (Human Rights Committee). Bu Komite, taraf devletlerin
vatandaşları arasından seçilmesi öngörülen 18 bağımsız uzman üyeden oluşur.
Komite düzenli olarak yılda üç defa toplanmakta ve çalışmalarını “Komite Usul
Kuralları” çerçevesinde yürütmektedir.

Komite’nin üç işlevi vardır. Bunlardan birincisi, taraf devletlerin, Sözleşme’nin


tanıdığı hakların uygulamaya geçirilmesi için aldıkları tedbirleri ve insan
haklarının kullanımında sağladıkları ilerlemeyi gösterir bir raporu iki yılda bir
Komite’ye sunmalarıyla ilgilidir. Bu raporun, Sözleşme’nin o devlet bakımından
yürürlüğe girmesini takip eden ilk yıl içinde sunulması gerekir. İnsan Hakları
Komitesi bu raporlar üzerinde çalışmak ve bu taraf devletlere “genel yorumlar”
hazırlayıp iletmek temel işleviyle donatılmıştır (Gemalmaz 2003: 347-48).

Komite’nin ikinci işlevi, Sözleşme’yle üstlendiği yükümlülükleri yerine


getirmediği iddiasıyla bir taraf devlet hakkında başka bir taraf devletin
Komite’ye şikâyette bulunması durumunda ortaya çıkmaktadır. Ancak bu yolun
işleyebilmesi için, ilgili devletin Komite’nin bu yetkisini özel bir “bildirim” ile
tanımış olması gerekir. Komite bu tür şikâyetleri dostane çözüme kavuşturmaya
çalışır ve gerektiğinde bunun için özel bir komisyon kurar (Gemalmaz 2003:
348).

Nihayet İnsan Hakları Komitesi’nin üçüncü ve belki de en önemli işlevi,


Komite’ye yazılı olarak yapılacak bireysel başvuruların karara bağlanmasıdır.
Bu yetki, Sözleşme’nin İhtiyarî Protoköl’ünde (Birinci Protokol) öngörülmüştür.
Dolayısıyla, bu yol, Sözleşme’nin yanında söz konusu Protokole de taraf olan
devletlere karşı işletilebilir. Belirtmek gerekir ki, İnsan Hakları Komitesi’nin
bu başvuruyu incelemeye alabilmesi için, aynı konunun başka bir uluslararası
soruşturma veya çözüm usulü uyarınca inceleniyor olmaması ve başvurucunun
iç hukuk yollarını tüketmiş olması gerekir. Komite incelemesini kendisine
sunulan yazılı bilgiler ışığında ve gizli olarak yürütür. Komite’nin, duruma göre,
ihtiyatî tedbir kararı alması mümkündür (Gemalmaz 2003: 349). Türkiye İhtiyarî
Protokolü 1.3.2006 tarihinde onaylamış bulunmaktadır.

Sivil ve Siyasal Haklar Sözleşmesi’yle ilgili bu denetim mekanizmasından


ayrı olarak, İktisadî, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nin

120
tanıdığı haklara işlerlik kazandırılmasını izlemek amacıyla, Ekonomik ve

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


Sosyal Konsey’in 1985 tarihli bir kararıyla İktisadî, Sosyal ve Kültürel Haklar
Komitesi kurulmuştur. İlk toplantısını 1987 yılında yapan Komite periyodik
oturumlarında taraf devletlerin sundukları raporları değerlendirmektedir. Komite
1989 yılında aldığı bir kararla, Sözleşme’yle ilgili konularda kendisini “genel
yorum”lar üretmeye yetkilendirmiştir (Gemalmaz 2003: 354-55).

Birleşmiş Milletler çerçevesindeki başka bir önemli insan hakları koruma


mekanizması 1919 yılında kurulmuş olan Uluslararası Çalışma Örgütü’nün
(ILO) bünyesinde yer almaktadır. ILO’nun amaç ve hedefleri İkinci Dünya
Savaşı’ndan sonra yeniden tanımlanmış ve bu safhada örgüt BM’nin “özel
uzmanlık birimi” olarak belirlenmiştir (Gemalmaz 2002: 403-404). Uluslararası
Çalışma Örgütü kurulduğu 1919 yılından 1999 yılına kadar uluslararası sosyal
politika ve hukukun başlıca kaynaklarını oluşturan ikiyüze yakın sözleşmeyi
kabul etmiş ve bir o kadar da tavsiye kararı almıştır (Kaboğlu 2002: 205).
Bunlar arasında, birçoğu Türkiye tarafından da onaylanmış bulunan, örgütlenme
ve sendika özgürlüğüyle, zorla çalıştırma ve ayrımcılık yasaklarıyla ilgili birçok
hak ve özgürlük belgesi yer almaktadır. ILO’nun iki genel denetim mekanizması
vardır. Bu mekanizmaların biri, rapor incelemesine dayalı olarak, diğeri ise
şikâyetlere bağlı olarak işler (Kaboğlu 2002: 205).

Birleşmiş Milletler nezdinde başka tematik sözleşmelerle kurulmuş olan başka


denetim organları da vardır. Bunları şu şekilde belirtebiliriz: Irk Ayrımcılığının
Ortadan Kaldırılmasına Dair Komite, İşkenceye Karşı Komite, Kadınlara Karşı
Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılmasına Dair Komite ve Çocuk Hakları Komitesi.
Bu organlara da, ilgili oldukları sözleşmelerde tanınan hakların korunmasıyla
ilgili olarak İnsan Hakları Komitesi’ninkine benzer yetkiler tanınmıştır.

b) Avrupa Konseyi’nin İnsan Hakları Koruma Sistemi

İnsan haklarının korunmasına ilişkin bölgesel düzenlemeler içinde işlevsel açıdan


en etkin olanı şüphesiz Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin kurduğu denetim
mekanizmasıdır. Öngördüğü koruma mekanizması bakımından bu Sözleşme’nin
uluslararası hukukta önemli bir dönüm noktası teşkil ettiği genellikle kabul
edilmektedir (Anayurt 2004: 55). Ayrıca, Türkiye’nin taraflarından biri olması
nedeniyle, bu Sözleşme’nin bizim açımızdan da özel bir önemi bulunduğu
şüphesizdir. Sözleşme 4 Kasım 1950’de imzalanmış ve 3 Eylül 1953’te
yürürlüğe girmiştir. Türkiye bu Sözleşmeyi 10 Mart 1954 tarihinde onaylamış;
bireysel başvuru hakkını 1987’de, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin yargı
yetkisini ise 1990’da kabul etmiştir. Gerçi, bunun artık bir önemi kalmamıştır.
Çünkü, Sözleşme’yi yeniden düzenleyen 11 No.lu Protokol kişisel başvuru
yolunun işletilmesini taraf devletlerin iradesine bağlı olmaktan çıkarmıştır.

Sözleşme’nin, 1 Kasım 1998’de yürürlüğe giren 11 No.lu Ek Protokolle yeniden


düzenlenmesinden sonraki duruma göre, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin

121
kurduğu koruma mekanizmasının belkemiğini, hukuken bağlayıcı karar alma
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

yetkisine sahip olan Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi oluşturmaktadır. Daha


önce, İnsan Hakları Komisyonu da bu koruma mekanizmasının içinde yer
alıyordu. Söz konusu Protokol ise Komisyon ve Mahkeme ikiliğini kaldırarak,
tam zamanlı çalışan tek bir Mahkeme kurmuştur. Mahkeme Sözleşmeye taraf
devletlerin sayısı kadar yargıçtan oluşmaktadır. Yargıçlar altı yıl için seçilirler,
tekrar seçilmeleri mümkündür, ancak en fazla 70 yaşına kadar görev yapabilirler.
Yargıçlar seçildikleri ülkeden bağımsız olarak hareket ederler.

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin kurduğu denetim mekanizması insan


hakları konusunda ikincil veya tamamlayıcı nitelikte işlev görmektedir.
Bu çerçevede Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin denetimi ulusal
makamların yerine geçmek üzere oluşturulmuş değildir. İnsan haklarını
korumada ve özel olarak ihlâlleri gidermede ilk görev ulusal makamlara
(yargı, yasama ve idare makamlarına) düşmektedir. Avrupa Mahkemesi’nin
yaptığı, sadece, ulusal düzeydeki denetimi tamamlayıcı bir denetimdir
(Anayurt 2004: 58vd.). Onun içindir ki, ihlâl iddiasında bulunanların
Strasbourg Mahkemesi’ne başvurmadan önce, iç hukuk yollarını tüketmiş
olmaları şartı getirilmiştir. Esasen, Jack Donnelly’nin dikkat çektiği gibi (1995:
281, 284), “(i)nsan hakları nihaî olarak uluslararası değil, esas olarak ulusal bir
konudur”. İnsan haklarının korunması konusunda, “uluslararası mekanizmalar
olsa olsa ulusal girişimleri tamamlayıcı niteliktedir... Çalışmalarımızın odağı
insan haklarının uluslararası boyutları olsa bile, uluslararası girişimlerin başarıya
ulaşmasında ulusal ve uluslararası faktörlerin arasındaki etkileşimin oynadığı
role daha fazla önem verilmelidir. Uluslararası faktörler varolmakla birlikte,
bunlar resmin küçük bir parçasını oluştururlar.”

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin başka bir önemli ve onu diğer uluslararası
antlaşmalardan ayıran özelliği de, hükümlerinin ulusal hukuk sistemlerinde
doğrudan doğruya uygulanabilir nitelikte olmasıdır (Anayurt 2004: 70vd.).
Yani, Sözleşme hükümlerinin iç hukukta etki doğurabilmesi için, ulusal
makamların onları iç hukuk kuralı haline dönüştürmek üzere ek yasama
işlemi yapmalarına gerek yoktur. Sözleşme’ye taraf devletlerin yetki alanında
bulunan kişiler, o devletin mahkemelerinde doğrudan doğruya bu Sözleşme’nin
hükümlerine dayanarak hak talebinde bulunabilirler.

Yeni şekliyle Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (bkz. Bıçak 2000, Çavuşoğlu
2000; Anayurt 2004: Dördüncü Bölüm); yargısal işlevini Komiteler, Daireler
ve Büyük Daire aracılığıyla yerine getirmektedir. Komitelerin üçer, Dairelerin
yedişer, Büyük Daire’nin ise 17 üyesi vardır. Komitelerden biri eskiden
Komisyon’un yetkisinde olan “kabul-edilemezlik” kararlarını oybirliğiyle
vermeye yetkilidir. Komitelerin karara bağlayamadığı bireysel başvuruların
kabul edilebilirliği ve esası hakkında ise Daireler karar verirler.

122
Ayrıca, Sözleşme’nin 30. maddesine göre, Sözleşme’yle ilgili ciddi yorum

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


sorunlarının ortaya çıkması veya Mahkemenin yerleşik içtihatlarına aykırı
karar verilmesi ihtimalinin ortaya çıkması halinde, ilgili Daire –taraflar itiraz
etmezlerse- Büyük Daire lehine yargı yetkisinden vazgeçebilir. Bir başvuru
hakkında kesin kararın Büyük Daire tarafından verilmesinin başka bir yolu
Sözleşme’nin 11. Protokol’le düzenlenmiş 43. maddesinde gösterilmiştir. Buna
göre, ilgili Daire’nin kararını vermesinden itibaren üç ay içinde taraflardan biri
davanın Büyük Daire’ye götürülmesini isteyebilir. Ancak bu istisnaî bir yoldur
ve böyle bir talebin kabulü için, dava Sözleşme ve Protokollerle ilgili ciddi bir
yorum sorununa ilişkin olmalıdır. Talebin kabul edilebilirliği hakkında karar
vermeye Büyük Daire üyesi beş yargıçlı bir kurul yetkilidir. Büyük Daire’nin
kararları kesindir ve uygulanması zorunludur. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi,
kendisine ulaşan başvuruyu kabul edilebilir bulursa, uyuşmazlığı -eskiden
Komisyonun yaptığı gibi- “dostane çözüm” ile de sonuçlandırabilir. Başvurucu
ile şikâyet edilen devlet arasında bir uzlaşma sağlamaya yönelik olan dostane
çözüm süreci gizli yürütülür.

Avrupa Mahkemesi’nde duruşmalar alenîdir, yani kamuya açık olarak yapılır;


ancak Mahkeme istisnaî olarak duruşmanın gizli yapılmasına karar verebilir.
Kural olarak dava dosyası da herkesin incelemesine açıktır. Dairelerin kararları,
tarafların davanın Büyük Daireye gönderilmesini istemediklerini beyan etmeleri
veya üç ay içinde Büyük Daire’ye gönderme talebinde bulunmamaları halinde
ve ayrıca Büyük Daire içindeki kurulun istemi reddetmesi halinde kesinleşir.
Âkit taraflar (üye devletler) Mahkeme’nin kesinleşmiş kararlarına uymak
zorundadırlar. Kararların uygulanmasını Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi
takip eder.

“Kişisel başvuru” yolu, Sözleşme’yle güvence altına alınmış bir


hakkının ihlâl edildiğini düşünen kişilere veya kişi topluluklarına Avrupa
Mahkemesi’ne başvurma imkânı sağlamaktadır. Ancak başvurulabilmesi
için, daha önce şikâyet edilen devletin iç hukukundaki bütün yasal başvuru
yollarının tüketilmiş olması ve başvurunun kesin karardan itibaren altı
ay içinde yapılmış olması gerekir. İç hukuk yolları sadece mahkemelere
başvuruyu değil, eğer varsa idarî başvuruları da kapsamaktadır. Yasayla
öngörülmüş bir itiraz makamının varlığı ve bu yola başvurmanın etkili sonuç
üretebilecek durumda olması halinde, idarî başvurudan kaçınılmış olması, iç
hukuk yollarının tüketilmediği anlamına gelir. Bununla beraber, başvurunun
sonuç doğurmayacağı veya başarı şansı bulunmadığı eğer açıksa bu yolun
kullanılması zorunluluğu ortadan kalkar (Anayurt 2004: 209).

123
B- İNSAN HAKLARININ KORUNMASI VE
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

GELİŞTİRİLMESİNDE İL VE İLÇE İNSAN


HAKLARI KURULLARININ İŞLEVLERİ

1. Kurullara Genel Bir Bakış

a) Tarihsel Gelişim

Türkiye’de İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları, insan haklarını koruma


mekanizması içinde kendine özgü yapısı, niteliği ve gelişim süreciyle özel bir
konuma sahiptir. Ülkemizin özellikle 1980 sonrası yaşadığı hızlı ve karmaşık
sosyo-ekonomik dönüşüm, insan haklarını daha önce hiç olmadığı kadar önemli
bir “siyasal gündem” haline getirirken, bir yandan da temel hak ve özgürlüklere
klasik devlet yapısı dışında da güvenceler aranmasına yol açtı. Türkiye’de
daha önce konuşulması dahi mümkün olmayan sorunların açık ve yoğun
politik mücadelelere konu olmaya başlaması ve yaşanan toplumsal değişimin
kaçınılmaz olarak sürüklediği yeni ve daha kapsamlı hak ve özgürlük talepleri,
öncelikle insan hakları alanındaki sivil toplum örgütlenmesini hızlandırdı. İnsan
hakları alanında ileri sürülen taleplerin “öncelikli muhatabı” olan devlet ise,
Soğuk Savaş sonrası oluşan yeni dünya düzeninde güçlenen demokratikleşme
arayışları ve müzakere masasına kadar ilerleyen AB sürecinin oluşturduğu dış
etkenlere, iç siyasal ve toplumsal düzenimizin giderek çağdaşlaşması ve bireysel
hakların önem kazanması da eklenince, insan hakları merkezli bir reform
politikasını benimsedi.

AB sürecinin temel belgesi olan Kopenhag kriterlerinin de ortaya koyduğu


gibi çağımızın temel “kalite standardı”, insan haklarına saygı ve bunu garanti
edecek istikrarlı kurumların varlığıdır. Bu yönüyle bakıldığında temel hakların
korunması ve geliştirilmesi, bireysel bazda sürdürülen bir mücadele olması
yanında, Türkiye’nin insanlık ailesi içinde hak ettiği yeri almasına dönük
toplumsal bir misyonu da ifade etmektedir. Devlet, bu misyonu ancak milletiyle
birlikte gerçekleştirebileceğinin farkında olduğu için, halkın sorunlarını ve
beklentilerini süratli ve etkin biçimde devlet çarkına ulaştıracak bir yol, tabiri
caizse bir “katalizör” arayışı içine girmiştir. Bir anlamda devlet, ülke çapında
yayılmış, esnek çalışabilen ve uzmanlık bilgisinden de yararlanan yeni birimler
aracılığıyla, milletin bazen yargı, parlamento, basın gibi demokrasinin ana
unsurlarına duyuramadığı sesini en düşük frekanslarda bile duyabilmeyi ve
doğru algılayabilmeyi hedeflemiştir.

İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları, işte bu yeni arayışın bir ürünü olarak,
2.11.2000 tarih ve 24218 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren
“İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının Kuruluş, Görev ve Çalışma Esasları
Hakkında Yönetmelik” ile 81 il ve 850 ilçede tesis edilmiştir. Temel amacı insan
haklarının korunması ve geliştirilmesi, vatandaşların hak ve özgürlüklerinin

124
önündeki engellerin kaldırılması olarak belirlenen Kurulların üstlendiği misyon,

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


ülkemizin hepimizi gururlandıran ve “toprağı vatanlaştıran” değerlerinin arasına
evrensel insan hakları ölçütlerini eklemek şeklinde ifade edilebilir.

Söz konusu Yönetmelik’te 23.11.2003 tarihinde yapılan değişiklik ile “sivil


karakteri” daha da güçlendirilen Kurullarda görev yapan kamu görevlisi
sayısı, Başkanlık görevini yürütecek vali yardımcısı veya kaymakam ile kamu
görevlisi bir avukat veya hukuk fakültesi mezunu bir personel olmak üzere ikiye
indirilmiştir. Bu değişikliğin temel amacı; Kurulların kamuoyunda “idari bir
birim” olarak algılanmasının önüne geçmek ve çalışmaların lokomotifi olması
beklenen sivil toplumun Kurullardaki ağırlığını arttırmaktı. Nitekim, yürüttükleri
çalışmalar, aldıkları ufuk açıcı kararlar, pek çok ihlâl iddiasını cesaret ve
titizlikle incelemeleri ile Kurullar, insan hakları alanında kamu otoritesi ile sivil
toplum işbirliğinin ümit verici örnekleri olmuşlardır.

Gelinen noktada İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları, oluşumlarının ilk aşamasını


başarıyla tamamlamış ve insan haklarının korunması ve geliştirilmesi açısından
“vazgeçilemeyecek bir unsur” haline gelmişlerdir. Bununla birlikte Kurullar,
aradan geçen kısa sürede toplumdaki yerini giderek sağlamlaştırırken belli
eleştirilerin hedefi olmaktan da kurtulamamışlardır. Bunların başında, bağımsız
çalışmadıkları, etkin bir denetim mekanizması oluşturamadıkları, sivil toplum
kuruluşlarından destek almadıkları gibi eleştiriler dikkati çekmektedir.

Türk idare anlayışı ve devlet-millet münasebetleri açısından bir geleneğe


dayanmadığı kuşkusuz olan Kurullar için, benzer yapılanmaların dünyada
da henüz yeni olmasından dolayı, çalışmalarına yön gösterebilecek düzeyde
yeterli uluslararası bilgi ve deneyim birikiminin varlığından da söz edilemez.
Bununla birlikte, “emek ve sahiplenme” arttıkça, Kurulların amaçları ve
görevleri belirginleşmekte, çalışma prensipleri belli bir standarda kavuşmaktadır.
Eleştirilerin işaret ettiği hususlardaki doğruluk payı şüphesiz inkar edilemez.
Ancak gerek ulusal gerek uluslararası planda kendine özgü nitelikler taşıyan
bu modelin yaşadığı kaçınılmaz “doğum sancılarını”, geleceğe dönük umut
sinyalleri olarak kabul etmek de mümkündür.

Bu aşamada yapılması gereken ise, yaşanan tecrübelerin ışığında bir


değerlendirme yapmak ve artık “kuruluş devrini” tamamlayan Kurulları “gelişme
devrine” taşıyacak yol haritasını ve rehber ilkeleri ortaya koymaktır.

b) Kurulların Misyonu ve Vizyonu

Kurulların misyonu, en genel ifadesiyle, vatandaşların hak ve


özgürlüklerden yararlanmalarının önündeki engellerin kaldırılarak
ülkemizdeki insan hakları standardının yükseltilmesidir. Bu hedef için temel
ölçüt, hiç şüphesiz uygar dünya kriterleridir; onun da ötesinde Türkiye’deki hak
ve özgürlük ortamının evrensel bazda “referans” olabilecek seviyeye gelmesidir.

125
Bunun için öncelikli olarak iki noktada başarı şarttır:
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

• Türkiye’deki devlet anlayışı ve toplumsal ilişkiler bağlamında insan


hakları sorununun gerek içerik gerekse boyut bakımından sağlıklı
analizinin yapılması,
• Çağdaş insan hakları değerlerinin tüm toplum tarafından doğru anlaşılıp
özümsenmesinin sağlanması.
Bir sorunu çözebilmek için öncelikle onu doğru tespit etmek, derinlemesine
analiz etmek, deyim yerindeyse kaynağına inebilmek gerekir. Türkiye’nin bir
“insan hakları sorunu” olduğu konusunda herkes hemfikirdir ama bu sorunun
boyutlarının ne olduğu, en çok hangi hakların ihlâl edildiği, ihlâllerin altında
ne tür nedenlerin bulunduğu gibi konuların genelde ideolojik şartlanmışlıklarla
açıklanmaya çalışıldığı görülmektedir. Bu durum ise, çoğu zaman hem insan
haklarına yönelik faaliyetlerin geniş kitlelerden kopuk yürütülmesine ve dar bir
çevrenin kalıplarına hapsolmasına neden olmakta, hem de kamu ile sivil toplum
arasında işbirliği yoluyla bir sinerji oluşturulmasına engel olmaktadır. Oysa ki,
yukarıda belirtilen hedefe salt devlet gayretiyle ve tepeden inme yöntemlerle
ulaşmaya çalışmak hedefin bizatihi tabiatına aykırı olduğu gibi devletin
anlayış ve katkısı olmadan sırf sivil muhalefet yöntemleriyle insan haklarını
geliştirmenin imkansızlığı da ortadadır.

Bu açıdan bakıldığında devlet ile sivil toplumun buluştuğu ideal bir


platform olarak da nitelendirilebilecek olan İl ve İlçe İnsan Hakları
Kurulları’nın önündeki ilk görev, Türkiye’nin insan hakları fotoğrafının
çekilmesi ve bu konudaki “karikatürize yorumların” dışında, net, anlaşılır
ve halkın gerçeğini yansıtan bir sonuca ulaşılmasının sağlanmasıdır. Bu
görev, Kurulların halkla iletişiminin yoğunluk ve çeşitliliğinin arttırılması,
izleme ve araştırma faaliyetlerinin geliştirilmesi ve başvuruları alma, kaydetme
ve analiz etme kapasitesinin güçlendirilmesi ile başarılabilecektir.

Kurulların bir başka önemli görevi de, “insan hakları nedir ve ne değildir?”
sorusunu konunun uzmanları, akademisyenler ve halkla birlikte cevaplamak
ve gerek kamu görevlileri gerekse halkın şuurunda insan hakları kavramını
berrak bir mahiyete kavuşturmaktır. Türkiye’de insan hakları, henüz tam ve
gerçek anlamıyla “anlaşılamamış” olması nedeniyle, gerek kamu görevlileri
gerekse bu hakların “sahibi” olan bireyler tarafından özümsenememiş, hatta
marjinal grupların veya dış güçlerin düşmanca emellerinin bir paravanı olarak
kabul edilmiştir. Kurulların misyonlarını gerçekleştirebilmeleri, kamuoyundaki
bu algılamayı değiştirmedeki başarılarıyla doğru orantılıdır. Bu da yaygın ve
kapsamlı bir bilinçlendirme ile mümkündür.

İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları’nın vizyonlarına bakıldığında, toplumda insan


hakları standartları konusunda raporları, kararları ve görüşleri ile belirleyici ve

126
yönlendirici statü kazanmış bir “referans kurum” olma hedefi görülmektedir.

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


İnsan hakları konusundaki tartışmalar, çekişmeler ve mücadeleler hiç
bitmeyecek, toplumun dinamizmi sürdükçe nitelik değiştirerek de olsa devam
edecektir. Kurullar, gösterecekleri performans sayesinde kazanacakları itibar
oranında bu alanda yol gösteren, rehber ilkeleri geliştiren, halk ile devleti
birbirine bağlayan temel unsurlar haline gelecektir. Kısacası, din ve vicdan
özgürlüğünden işkence yasağına kadar insan haklarıyla ilgili bir çok tartışmalı
alanda Kurullar, ürettikleri veriler, aldıkları kararlar ile bir “deniz feneri” rolünü
üstlenebilecektir.

Bireyler, muhtemel insan hakları ihlâllerine karşı Kurulların varlığını somut


bir güvence olarak “hissettikleri” anda ise, Kurullar artık yerleşmiş, toplumun
vicdanı haline gelmiş yapılar olacaktır. Hiç kuşkusuz yargının yerini alacak
veya ona alternatif oluşturacak bir “güvence sisteminden” söz etmiyoruz.
Buradaki güvence, kazanılmış insan hakları değerlerinin toplumsal ve siyasal
düzlemde korunması ve geliştirilmesi anlamında Kurulların sorumluluğunu ifade
etmektedir.

c) Kurulların Üye Yapısı

Bilgi çağının başdöndürücü hızı kurumsal yapıları da belli bir değişime


zorlamaktadır. Yeni dönemin kurumları, artık ürettikleri geniş ölçekli ve detaylı
planlar ile toplumu yönlendiren yerleşik (ya da aşırı merkezci), istikrarlı (ya da
tutucu) ve büyük (ya da hantal) bürokrasiler değil; hızlı karar alıp uygulayabilen,
esnek ve uzmanlaşmış birimler olmak zorundadır. Çünkü değişimi planlama ve
gerçekleştirme imtiyazı, çok uzun süreden beri güçlü idari örgütlerin tekelinden
çıkmış, küreselleşme ile birlikte dünya sisteminin üzerine kurgulandığı sınırlar
anlamını yitirmeye başlamış ve ekonomide, sanatta, siyasette tüm kültürlerin
buluştuğu çok daha karmaşık ve çetrefil bir ilişkiler ağı ortaya çıkmıştır. Bu
gelişme karşısında toplumsal dinamiklerin gerisinde kalmak istemeyen idari ve
siyasi yapıların başlıca üç niteliğe ihtiyaç duyduğunu gözlemliyoruz: Uzmanlık,
esneklik (süratli uyum) ve en önemlisi de toplumdan kopuşu önleyecek olan
çoğulculuk.

BM’nin 1993’te kabul ettiği ve ulusal insan hakları kurumlarının sahip


olması gereken özellikleri ifade eden Paris Prensipleri’nin odak noktasında da
“çoğulculuk” esası yer almaktadır. Çoğulculuk, sayıca fazla olanın tahakkümü
anlamına gelen “çoğunlukçuluk” ile taban tabana zıt bir kavramdır. Burada
esas olan, mümkün olan en geniş yelpazede fikirlerin, görüşlerin, kaygıların,
beklentilerin, taleplerin temsil edilebildiği özgür bir platform oluşturmaktır.
Toplumdaki nabzı ve gelişimi yakalayabilmenin anahtarı olan çoğulcu katılıma
dayalı bir insan hakları kurumu, toplumda çoğunluğun benimsemediği düşünce
ve yaklaşımlara duyarsız kalmayacak; özellikle de insan haklarıyla ilgili
konularda her doğruya “kelle hesabı” ile ulaşılamayacağının şuurunda olarak
faaliyetlerini ve kararlarını şekillendirecektir. Bunun aksine çoğunlukçu bir

127
yapı ise, insan haklarına yön veren temel ilkeler yerine “hangi sesin daha gür
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

çıktığına” göre hareket edecektir. Oysa ki, çoğunluk genellikle kendi yaklaşımını
uygulamaya geçirebilecek güce sahiptir; asıl olan ise azınlıkta kalan görüş ve
çıkarların da ifade edilebilmesi ve korunabilmesidir.

İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının en az üstlendikleri misyon kadar belirleyici


öneme haiz bir başka yönü de, devlet ile milleti buluşturan üye yapısı ve
bunun getirdiği çoğulcu nitelik olmuştur. Başkanları il veya ilçenin Mülki
Amirleri olmasına karşın Kurullar, idari hiyerarşiye tabi birimler değildir.
Bununla birlikte, içinde barodan, meslek odalarından, basından, partilerden
üyeler olmasına karşın bilinen anlamda sivil bir örgütlenme de değildir. Kamu
görevlileri ile sivil toplumdan temsilcilerin yer aldığı Kurulların bu “karma üye
yapısı” geleneksel örgütlenmelerin dışında “çoğulcu katılıma” dayalı çağdaş
bir nitelik arz etmektedir. Bu çoğulcu yapıya ek olarak, sürdürülen birçok
eğitim projesi ile insan hakları alanında “uzmanlık kapasitesi” de geliştirilmeye
çalışılan Kurullar, önümüzdeki dönemde belki de idari yeniden yapılanmanın
öncülerinden biri olma fırsatına sahiptir.

Bununla birlikte başlangıçta kamu görevlisi ağırlıklı bir yapının hakim olduğu
Kurullarda, vali, kaymakam, belediye başkanı, emniyet müdürü, jandarma
komutanı, kamu kurumlarının il müdürleri gibi kamu görevlileri yer almaktaydı.
Ancak kamu ağırlıklı yapının insan haklarıyla ilgili çalışmaların tarafsızlığını
gölgeleyeceği düşüncesiyle söz konusu üye yapısına getirilen eleştiriler üzerine
Yönetmelikte ciddi değişiklikler yapılmıştır. Yönetmelik değişikliği öncesi
Kurulların ve sivil toplum kuruluşlarının görüşlerine başvurulmuş; alınan
görüşler ışığında kamu görevlilerinin Kurullardaki ağırlığının azaltılması yoluna
gidilmiştir.

23.11.2003 tarihli yeni Yönetmelik ile, vali ve kamu görevlisi bir avukat dışında
atanmış tüm kamu temsilcileri yerlerini seçilmiş kişiler ve sivil toplum kuruluşu
(STK) temsilcilerine bırakmışlardır. Emniyet müdürü, jandarma komutanı, il
ya da ilçe milli eğitim ve sağlık müdürünün yerini il genel meclisi temsilcisi,
siyasi parti temsilcileri, okul aile birlikleri temsilcisi, meslek odaları temsilcileri
almışlardır.

Buna göre;
İl Kurulu, vali veya valinin görevlendireceği bir vali yardımcısının
başkanlığında;
a) Büyükşehir statüsü bulunan illerde büyükşehir belediye başkanı
veya başkan yardımcısı, diğer illerde il belediye başkanı veya başkan
yardımcısı,
b) İl Genel Meclisinin kendi üyeleri arasından seçeceği bir temsilci,
c) Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde grubu bulunan siyasi partilerin il

128
başkanları veya görevlendirecekleri bir temsilci,

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


d) Üniversite rektörleri veya bu konuda görevlendirecekleri bir öğretim
üyesi ya da elemanı,
e) Valilik tarafından belirlenecek kamu kurum ve kuruluşlarında görev
yapan bir avukat veya hukuk fakültesi mezunu bir kamu görevlisi,
f) Baro temsilcisi,
g) Tabip odasından bir temsilci,
h) Ticaret veya sanayi odasından valilik tarafından belirlenecek bir
temsilci,
i) Valilik tarafından belirlenecek diğer meslek odaları veya sendikalardan
bir temsilci,
j) Mahalli televizyon, gazete, radyo gibi kuruluşlardan başvuranlar
arasından valilik tarafından belirlenecek bir temsilci,
k) Muhtarlar Derneği başkanı, yoksa mahalle muhtarlarından başvuranlar
arasından valilik tarafından belirlenecek bir temsilci,
l) Okul-aile birliklerinden başvuranlar arasından valilik tarafından
belirlenecek bir temsilci,
m) Sivil Toplum Kuruluşlarından başvuranlar arasından valilik tarafından
belirlenecek en az üç temsilciden oluşur.

İlçe Kurulu; kaymakamın başkanlığında;


a) İlçe belediye başkanı veya başkan yardımcısı,
b) İl Genel Meclisinin ilçeden seçilen üyeleri arasından seçeceği bir
temsilci,
c) Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde grubu bulunan siyasi partilerin ilçe
başkanları veya görevlendirecekleri bir temsilci,
d) Fakülte veya yüksekokulun bu konuda görevlendirecekleri bir öğretim
üyesi veya elemanı,
e) Kamu kurum ve kuruluşlarında görev yapan bir avukat veya hukuk
fakültesi mezunu bir kamu görevlisi,
f) İlçede görev yapan avukatlardan başvuranlar arasından kaymakamlık
tarafından belirlenecek bir temsilci,
g) İlçede görev yapan doktorlardan başvuranlar arasından kaymakamlık
tarafından belirlenecek bir temsilci,
h) Kaymakamlık tarafından belirlenecek meslek odalarından veya
sendikalardan bir temsilci,
i) Mahalli televizyon, gazete, radyo gibi kuruluşlardan başvuranlar
arasından kaymakamlık tarafından belirlenecek bir temsilci,

129
j) Muhtarlar Derneği başkanı, yoksa mahalle muhtarlarından başvuranlar
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

arasından kaymakamlık tarafından belirlenecek bir temsilci,


k) Okul-aile birliklerinden başvuranlar arasından kaymakamlık tarafından
belirlenecek bir temsilci,
l) Sivil toplum kuruluşlarından başvuranlar arasından kaymakamlık
tarafından belirlenecek en az iki temsilciden oluşur.

Ayrıca Kurul Başkanları, gerekli gördüğü durumlarda ilgili kamu veya özel
kuruluş temsilcilerini veya kişileri de bilgilerine başvurmak için toplantıya
çağırabilmektedir. Dolayısıyla daha önce kurul üyesi olan Emniyet, Jandarma,
Milli Eğitim ve Sağlık yetkilileri gerekli durumlarda oy hakkı olmaksızın Kurul
toplantılarına katılabilmektedirler.

Kurulların başkanlığının Mülki Amirler tarafından yürütülmesi “Kurulların


bağımsızlığı” açısından tenkit edilmekte ise de, Kurul Başkanlarının diğer
üyelere göre ayrıcalıklı bir oy hakları bulunmadığı gibi, alınan kararları
veto etme yetkisine de sahip değildirler. Bunun yanında toplantı gündemini
üyelerin tekliflerini de dikkate alarak hazırlamaları öngörülen(m.14-g)
Kurul başkanlarının başvurularla ilgili yapılacak işlemler, inceleme ve
araştırma raporlarının değerlendirilmesi gibi konularda da özel bir yetkisi
bulunmamaktadır.

Gerek Yönetmelik gerekse uygulama incelendiğinde Kurul başkanlarının


temel görevlerinin;
• Kurul üyeliği başvurularını değerlendirmek,
• Kurulun sekretarya hizmetlerinin yürütülmesini sağlamak;
• İlgili kurum ve kuruluşlarla yazışmaları ve gerekli görülen temasları
gerçekleştirmek,
• Kamuoyu ve ilgili kuruluşlar nezdinde Kurulu temsil etmek,
• Kurul faaliyetlerini İnsan Hakları Başkanlığına raporlamak ve
kamuoyuna duyurmak olduğu görülmektedir.

Tabii ki, Kurulda sivil kesimden gelen üyelerin çoğunlukta olması tek başına
“çoğulcu katılımı” sağlamaya yeterli değildir. Önemli olan temsil edilen
kurumun değil sahip olunan yaklaşımın “sivil karakter” taşımasıdır. Bu anlamda
bakıldığında “sivil toplum kuruluşu” unvanı taşıyan pek çok kuruluşun ve daha
da önemlisi halkımızın önemli bir bölümünün “devletten daha devletçi” bir bakış
açısıyla insan hakları konusunu değerlendirdikleri görülmektedir. Çoğulculuk,
adı sivil olmakla birlikte insan hakları değerlerini özümsememiş, otoriter
eğilimlere sahip kişi veya kuruluşların varlığıyla sağlanabilecek bir özellik
değildir. Gerçek anlamda çoğulcu yapıya sahip bir Kuruldan söz edebilmek

130
için, insan hakları konusunda hassasiyet sahibi, düşünce ve eylemleriyle insan

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


haklarının ilerlemesine katkı yapabilecek, bu konuda söyleyecek sözü olan
“özde sivillerin” Kurullarda görev alması, hiç kimsenin genel kabuller dışında
söylemleri bulunduğu gerekçesiyle Kurullardan dışlanmaması gerekmektedir.
Belirttiğimiz gibi, toplumun geneli benimsemiyor diye belli görüşlere kırmızı
ışık yakmak, “çoğulcu” değil “çoğunlukçu” bir tavırdır ve insan hakları
mücadelesinin ruhuna tümüyle aykırıdır.

İnsan hakları alanının iki ayrı ucunu bir araya getiren bu yapının temel esprisi
“insan hakları ortak paydasında birlikte irade oluşturmak”tır. Buna göre
Kurullarda görev yapan kamu temsilcileri, sivillerin hak ve özgürlüklerle ilgili
talep ve şikayetlerine karşı kategorik olarak “devleti savunma” refleksine
sarılmayacakları gibi sivil toplum temsilcileri de uzlaşmaz bir “devlete
muhalefet” çizgisinin ötesine geçerek, ortak bir çaba ile insanların sorunlarının
çözümüne yönelik somut öneriler, programlar geliştireceklerdir. Bu önemlidir;
çünkü geçmiş deneyimlerde insan hakları başka politik projeler uğruna kullanılan
bir argüman, devlet ve rejimle sürdürülen “ezeli rekabetin” bir payandası olarak
görülmüş ve kabul edilmiştir. Şimdi ise devletin öncülüğünde atılan bir adım ile
tüm farklı politik eylem ve hedeflerden bağımsız olarak “sadece insan hakları”
için çalışacak yeni bir mekanizma oluşturulmuştur. Bu yönüyle bakıldığında
Kurullar, devlet kurumları ve sivil toplum örgütleri dışında, 21. yüzyılın “hızlı
ve çözüm odaklı” anlayışına uygun, farklı türde bir yapılanma modelini temsil
etmektedir.

d) Kurumsal Kimlik

İnsan Hakları Kurulları, toplumun insan hakları konusundaki vicdanı ve bir


insan hakları bilirkişisi olma hedefiyle oluşturulmuşlardır. Ancak bu görev,
çalışmaları süreklilik arz eden, kendi özel yapılanması, yeri, sekretaryası hatta
davranış kalıpları, gelenekleri olan birimler tarafından başarılabilir. Elbette ki
bunlar bir yönetmelikle sağlanabilecek özellikler değil, uzun vadede sabırlı ve
planlı çalışmalarla kazanılabilecek değerlerdir. Kurulların da varlığı hissedilen,
olaylara yön ve şekil verebilen yapılar olması için ete kemiğe bürünmeleri yani
kurumsallaşmaları gerekmektedir.

Burada “kurul” ve “kurum” arasında uygulamada görülen kavram farkına


dikkat etmek gerekmektedir. Kurul, esas itibariyle görevleri, özellikleri ve
bağlı bulundukları yerler farklı olan bir uzman grubunun belli aralıklarla bir
araya gelerek bazı konularda kararlar aldıkları yapıları ifade eder. Kurum
ise, belli bir misyon çerçevesinde oluşturulmuş kalıcı bir bürokrasisi olan
sürekli bir örgütlenmedir. Kurulun orada geçici bir süre veya belli bir görev
için bulunan ve asıl olarak farklı kuruluşlara bağlı olan üyeleri bulunurken,
Kurumun sürekli çalışan ve asıl olarak da kuruma bağlı olan görevlileri vardır.
Uygulamada pek çok örnekte “kurulları olan kurumlar” görülmektedir. Çoğu
zaman kamuoyunda bu kuruluşların isimlerinin de karıştırılmasına neden olan

131
bu örneklerde, hem üst düzeyde düzenli olarak toplanan ve dosyalar üzerinde
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

kararlar veren bir uzmanlar grubu yani kurul bulunmakta, hem de bu kurul için
gerekli bilgileri, verileri üreten, inceleyen veya derleyen ve sürekli çalışan bir
kurum altyapısı bulunmaktadır.

İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları ise yapılanmaları itibariyle kurul özelliğinde


bulunan, ancak görevlerini yerine getirebilmeleri için gerekli kurumsal altyapıya
henüz sahip olmayan birimlerdir. Zaten Kurullarımızla ilgili sıkıntıların
kaynağında da asıl olarak bu durum vardır. Esasen “Kurulların iyi çalışmadığı”
eleştirisi yanlış bir temeldedir; her biri farklı görevleri olan 15 kişiyi ayda bir
yapılan toplantılarda bir araya getiren bir yapının “çalışması” değil “kararlar
vermesi, yön vermesi, rehber olması” beklenebilir. Onların kararlarını
oluşturacağı zemini ise sürekli görev yapacak bir kurumsal altyapı meydana
getirecektir. Ancak uygulamada valilik ve kaymakamlık bürokrasilerinin
“ellerinden geldiği ölçüde” yapabildikleri katkılar ve bazı Kurul üyelerinin
idealist çabalarıyla bu eksiklik giderilmeye çalışılmaktadır. Bu noktada kurumsal
altyapı için özellikle sivil toplumun inisiyatif alması ve Kurullara bu imkanı
sağlaması gerekmektedir. Çünkü devlet bürokrasisinin bu altyapıyı oluşturması,
hemen “Kurulların bağımsızlığı” bağlamında ve bir ölçüde de haklı olarak
eleştirilmektedir.

Kurul Başkanları ve sivil üyelerin birlikte düşünerek bu konuda neler


yapılabileceğini, “24 saat çalışan bir Kurul için” bu aşamada atılabilecek adımları
belirlemesi gerekmektedir. En azından mevcut şartlarda “yapılabileceklerin
azamisi” belirlenmeli, bunun yanında da geleceğe dönük bir vizyon oluşturularak
İnsan Hakları Kurullarının üzerine oturabileceği kurumsal altyapının temelleri
atılmalıdır. Bunun için komisyonların etkin kullanımına ağırlık verilmesi,
zorunlu komisyonların belli bir program ve hedefle sürekli çalışmaları,
üniversiteler, barolar gibi kuruluşlardan destek almaları, farklı konularla ilgili
olarak da yeni komisyonlar oluşturulması mevcut koşullardaki en uygun çözüm
gibi görünmektedir. Bu komisyonların “somut bilgi ve veri üretmeye dönük”
çalışmaları ve bunları da sürekli raporlamaları sayesinde Kurullar, bir ölçüde de
olsa canlı bir yapıya dönüşebilecektir.

Kuşkusuz bu sadece Kurulların değil, İnsan Hakları Başkanlığı ve ilgili tüm


STK’ların da sorumluluğudur. Aksi takdirde Kurullar, benzeri sayısız olan
ve varlıklarını çoğu kez üyelerinin de bilmediği, gerçekliği sadece kâğıt
üstünde bulunan Kurullardan biri olacak, deyim yerindeyse valilik veya
kaymakamlıkların koridorlarında ve yazışmalarında kaybolup gidecektir.

Kurumsal kimlik edinme sürecinin daha çok fiziki şartları ve çalışma biçimini
ilgilendiren “altyapı” boyutu yanında bir de insan haklarıyla ilgili üstlenilen
misyonun sağladığı “bilinç” boyutu bulunmaktadır. Bu, her şeyden önce insan
haklarıyla ilgili görüş, tutum ve kararlarında belli bir çizgiye sahip olmak

132
demektir. Bu çizgi kuşkusuz ki güncel politik kavgalarla değil, Türkiye’nin de

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


tüm unsurlarıyla benimsediği evrensel değerler etrafında oluşacak ve konulara
insan hakları perspektifinden bakmaya öncelik verecek bir duruşu ifade
etmektedir. Her kuruluş, olayları kendi yapısı ve göreviyle ilgili boyutundan
inceler, buna göre bilgi üretir ve yorumunu oluşturur. Bir kuruluş, olaya
güvenlik penceresinden bakıp, muhtemel karar veya eylemlerin güvenlikle
ilgili sonuçlarını ortaya koyarken, bir başkası mali boyutunu, bir diğeri hukuki
boyutunu değerlendirir. İnsan Hakları Kurulları da, toplumsal yaşamda kendi
üstüne aldığı misyonu gereği tüm bu değerlendirmelerin buluşması gereken
asgari standartları ifade eden “insan hakları cephesinden” değerlendirmeler
yapacak ve yol gösterecektir.

Toplumsal ve siyasal sistemin istikrarlı varlığı, her olayla ilgili tüm


cephelerden bilgi ve yorum desteğiyle mümkündür. Herkesin sadece güvenlik
kaygılarıyla hareket etmesi nasıl eksik bir yaklaşımsa herkesin sadece özgürlük
penceresinden yorum üretmesi de bir o kadar yanlış ve tehlikeli olacaktır. İtiraf
etmek gerekir ki ülkemiz, son dönemdeki reform sürecine kadar hadiselere insan
hakları cephesinden bakma yönünden eksiklikler yaşamış ve bunun hem devlet-
birey ilişkilerinde hem de uluslararası itibarımızda olumsuz sonuçları olmuştur.
Siyasi iradenin insan haklarına dayalı bir devlet ve toplum düzeni hedefini
kararlılıkla benimseyip uygulaması sonucu ise, bu tablo giderek daha olumlu bir
görüntüye bürünmektedir. İnsan Hakları Kurulları bu sürecin bir parçası olarak
görevinin bilincinde olmalı, başvuruları, şikayetleri, eleştirileri değerlendirirken
kendi kurumsal kimliğiyle hareket etmelidir.

Kurumsal kimlik edinmenin uzun ve zorlu bir sürecin başarıyla aşılmasını


gerektirdiği ortadadır. Ancak özellikle diğer kuruluşlarla ilişkilerde dikkat
edilmesi gereken kimi incelikler var ki, bunlar söz konusu süreci kısaltabileceği
gibi, dikkat edilmediği takdirde ise sarf edilen tüm çabaları anlamsızlaştırabilir.
Uygulamada özellikle yazışmaların İnsan Hakları Kurulu anteti ile yapılması,
Kurul Başkanının yazıları Mülki Amir sıfatıyla değil Kurul Başkanı sıfatıyla
imzalaması, inceleme ziyaretlerinin Kurul adına ve Kurul kimliğiyle yapılması,
yazışmaların ve iletişimin valilik ve kaymakamlık yazı işleri müdürlüklerinden
mümkün olduğu ölçüde ayrıştırılması, üyelere Kurul üyesi kimlik kartı verilmesi,
müstakil büro tahsisi gibi hususlar kurumsal kimlik edinmeyi kolaylaştıracaktır.

2. Kurulların Görevleri

a) Genel Görevler

Yönetmeliğin 9. maddesinde İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının genel görevleri


şöyle sıralanmıştır:
a) İllerde Bakanlık, Başkanlık, Valilik, İl Masası, İl Kurulu üyeleri ve İlçe

133
Kurulları tarafından İl Kurulunun gündemine getirilen; ilçelerde de
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

Bakanlık, Başkanlık, Valilik, İl Kurulu, Kaymakamlık, İlçe Masası ve


İlçe Kurulu üyeleri tarafından İlçe Kurulu gündemine getirilen konuları
değerlendirmek,
b) İnsan hakları ihlâl iddialarını incelemek ve araştırmak,
c) İnsan haklarının korunması ve insan hak ve özgürlüklerinin
kullanılmasının önündeki engeller ile hak ihlallerine yol açan sosyal,
siyasi, hukuki ve idari sebepleri incelemek, araştırmak ve bunların
çözümüne ilişkin valilik veya kaymakamlık makamına önerilerde
bulunmak,
d) Her türlü ayrımcılığın önlenmesi için gerekli çalışmaları yapmak,
e) İdarenin uygulamalarında vatandaşlara hoşgörü ve nezaketle
yaklaşılmasını sağlamak amacıyla gerekli çalışmaları yapmak,
f) Ayda bir tüm çalışmaları özet olarak, ilçelerde İl Kuruluna, illerde
Başkanlığa iletmek.

Kurulların görevleri arasında (b) ve (c) bentlerinde belirtilen konular daha


sonra kapsamlı biçimde ele alınacağından, bu aşamada diğer görevler üzerinde
durulacaktır.

(i) Ayrımcılıkla mücadele

Küreselleşme ile birlikte siyasi, ekonomik ve kültürel açıdan toplumların giderek


iç içe geçmeye başlaması çok önemli sonuçlar doğurmuştur. İnsanlar, “yabancı”
olarak gördükleri kişiler, gruplar ve kültürlerle tarihin hiçbir döneminde olmayan
bir yoğunlukta karşılaşmaya, çalışmaya ve birlikte yaşamaya başlamışlardır.
Demokrasilerin bu dönemi hasarsız atlatabilmeleri toplumların “farklı olana
tahammül yeteneği” ile doğru orantılıdır. Oysa, demokratik Batı dünyası da
dahil olmak üzere insanlık bu hızlı gelişime uyum sağlamakta zorlanmakta,
toplumlar giderek sayıları ve görünürlükleri artan “yabancı”lara karşı hoşgörüsüz
davranma eğilimine girmektedirler. Öte yandan yeni çağın rekabet kültürüne
dayalı zorlu yaşam dinamikleri, kadınlar, yaşlılar, engelliler gibi korunması
gerekli hassas grupların durumlarını zorlaştırmakta, hatta yeni “hassas gruplar”
ortaya çıkarmaktadır.

Bu nedenlerle ayrımcılık, dünyada insan hakları pratiğinin en sorunlu ve


ihlâllerin en fazla yaşandığı konulardan biridir. Özellikle ırk ayrımcılığı, farklı
dinlere mensup kişilere baskı yapılması gibi uygulamaların, insan hakları
konusunda nispî olarak en yüksek standartlara sahip olan Batı demokrasilerinde
de yaşandığı ve büyük toplumsal sorunlara yol açtığı görülmektedir. Gelişmekte
olan ülkelerin en hızlılarından Türkiye’de ise, dünyada yaşanan boyutta olmasa
da ayrımcılık sorununun çeşitli yönleriyle toplumsal dokuda kendini hissettirdiği
gözlenmektedir.

134
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi
İnsan Hakları Kurullarının en önemli görevlerinden biri de, her türlü ayrımcılığın
önlenmesi için gerekli çalışmaları yapmaktır. Burada “her türlü” ifadesiyle iki
husus vurgulanmış olmaktadır:
• Ayrımcılık içeren eylem veya işlem, tamamen özel kişi ve kuruluşlar
arasında gerçekleşse bile “ayrımcılık yasağı” kapsamında bir insan hakkı
ihlâli olarak değerlendirilecektir.
• Dil, din, ırk, renk, cinsiyet, siyasal görüş, felsefi inanç gibi nedenlerin
hangisine dayanırsa dayansın haklı ve meşru bir temeli olmayan hiçbir
ayrımcı uygulama kabul edilmeyecektir.

Ayrımcılık yasağı öncelikle, Anayasa’nın 10. ve Avrupa İnsan Hakları


Sözleşmesi’nin 14. maddeleriyle uyumlu olarak, kamu otoritesi kullananlara
hitap etmektedir. Buna göre, başta kamu hizmetlerinin sunumu olmak üzere,
kamusal yetki kullanılan her durumda kişilere eşit davranılması ve kişiler
arasında dil, din, ırk, renk, cinsiyet, siyasal görüş, felsefi inanç gibi nedenlerle
ayrım yapılmaması gerekmektedir. Dolayısıyla, İnsan Hakları Kurulları bu
ilkeye aykırı uygulamaların önlenmesi ve ayrımcılığın olumsuz sonuçlarının
giderilmesi için gereken her türlü çalışmayı yapabilirler. Ayrıca, Kurulların özel
kesimdeki ayrımcı uygulamalardan doğan mağduriyetlerin giderilmesi için de
girişimde bulunmaları uygun olur.

İlginçtir ki, Kurullara yapılan ihlâl iddiası başvurularında ayrımcılık konusu ilk
sıralarda yer almakla beraber, bu başvurular yakından incelendiğinde, şikayet
edilen konuların dil, din, ırk, renk vb nedenlerle maruz kalınan bir muamele
olmadığı, kısacası “ayrımcılık yasağı” kapsamına girmediği görülmektedir.
Mesela, sözleşmeli çalışanların farklı ücret almaları “ayrımcılık” gerekçesiyle
sık sık şikayete konu olmaktadır. Oysa ki buradaki farklı uygulama, kişilerin
dilleri, dinleri, ırkları gibi özelliklerinden kaynaklanmayan ve teorik anlamda
“ayrımcılık yasağı” ile ilgisi bulunmayan bir durumdur. Başvuruda bulunan
vatandaşlarımızın ayrımcılığı “sözlük anlamıyla” değerlendirdiği, karşılaştıkları
her “farklı uygulamayı” ayrımcılık olarak gördüğü anlaşılmaktadır. Buna
karşın “ayrımcılık” içeren bazı ihlâllerin de farklı hak konuları kapsamında
değerlendirilebildiği gözlemlenmektedir.

(ii) İdarenin Uygulamalarında Hoşgörü ve Nezaket

Kamu otoritesini temsil eden ve kamusal yetki kullananların, vatandaşlarla karşı


karşıya geldikleri her durumda onlara karşı hoşgörülü ve nazik davranmaları
insan haklarına saygının zeminini oluşturur. Ayrıca kamu görevlileri,
vatandaşların heyecanlı tutumlarına karşı da soğukkanlılıklarını korumalıdırlar.
Çünkü, onların soğukkanlılığını yitirmesinin doğal sonucu, çoğu durumda, kamu
gücünün kötüye kullanılması veya kontrolden çıkması olacaktır.

135
Vatandaşa karşı devleti temsil edenlerin, vatandaşa karşı bir firmayı temsil
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

edenlerden daha çok nezaket ve hoşgörü sahibi olmaları gerekmektedir.


Türkiye’de idarenin vatandaşla ilişkisinde “devletin itibar ve otoritesi”ni
korumak için, nedense vatandaşa karşı sert, tepeden bakan, emreden bir
üslup görülebilmektedir. Bazı doktorların, hastalığını tarif etmekte zorlanan
hastaları sanki tıp bilmemeleri kabul edilemez bir şeymiş gibi azarlamalarına
benzer biçimde, bazı kamu görevlileri de vatandaşlar sanki tüm idari mevzuatı
ve bunun işleyişini en az kendileri kadar bilmek zorundaymış gibi bir tavır
takınmakta, vatandaşın bilgi eksikliğine karşı anlaşılmaz bir tahammülsüzlük
göstermektedirler. Vatandaşların yaşadığı sorunlardan kaynaklanan heyecanları,
endişeleri, kimi zaman öfkelerine karşı ise müşfik ve bilgece bir mukabele yerine
anlayışsız ve kaba bir kuvvet, “otorite” namına ortaya çıkabilmektedir.

İnsan haklarının da temeli olan insan onurunu korumak, uygar bir devlet-toplum
ilişkisi bakımından vazgeçilmez önemdedir. Onun için, çaresizce feryad eden
mağdur bir vatandaşın kamu görevlilerince azarlanması veya bir biçimde kötü
muameleye maruz bırakılması her şeyden önce devletin varlık nedeninin hiçe
sayılmasıdır. Eğer vatandaşlar devlet kapısını;
• hiç bitmeyecekmiş gibi gelen kuyruklarda ayakta beklenen,
• en basit sorularına dahi cevap alamadıkları,
• bir belgenin eksikliği, yanlış yere geldikleri gibi nedenlerle kolayca
azarlandıkları,
• dertlerinin, şikayetlerinin hiçbir zaman dinlenilmediği,
• suçlu veya sanık olmanın insan olmaktan kaynaklanan hakları yok ettiği,
• dertlerine çözüm bulmak bir yana belki de “başlarına iş alabilecekleri”,
• tek bir güleryüz, sıcaklık göremedikleri
yerler gibi algılıyorsa bu sorun bir İnsan Hakları Kurulu’nun gündeminde
mutlaka yer almalıdır.

Nezaketi “zaaf” addeden bir anlayış yüzünden, devletin itibarı saldığı korku
ve caydırmada aranmış; vatandaşına “hizmet” ile görevli olduğunun şuuruyla
yumuşak davranmanın ise o itibara zarar vereceği zannedilmiştir. Tıpkı
ciddiyetin soğuk ve kuşkucu yüz ifadeleri, yapmacık protokol kalıplarıyla elde
edilebilecek bir değer zannedilmesi gibi, sığ ve kaba bir idare üslubu da “devlet
ciddiyeti” yaftasıyla beyinlerimize kazınmıştır.

İnsan Hakları Kurullarının genel nitelikte görevleri arasında “idarenin


vatandaşlara karşı hoşgörü ve nezaketi” konusuna yer verilmesi bu nedenlerle
son derece anlamlıdır. İnsan hakları bilincinin yaygınlaşması her şeyden önce
yukarıda belirtilen anlayışlarda bir değişimi gerektirmektedir. Kurullar bu
değişimin lokomotif unsurları olmalıdır. Özellikle taşradaki idari teşkilatın

136
başı konumundaki vali ve kaymakamların Kurullardaki konumları iyi

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


değerlendirilmeli, devletin vatandaşa sağladığı hizmetin fiziki kalitesi kadar
“insani düzeyinin” de önem taşıdığı zihinlere nakşedilmelidir. İlgisizlik, baştan
savma, oyalama, bekletme, azarlama gibi beşeri münasebet ayıpları, fiziki
şartların yetersizliğinden kaynaklanan sorunlarla birlikte ortadan kaldırılmalıdır.

Kötü muamele ve işkence iddiaları ise konuyla ilgili olmakla birlikte şüphesiz
bu başlığın çok ötesinde başlı başına önem taşıyan, özel inisiyatif ve eylem
gerektiren, apayrı nedenleri ve çözümleri olan hususlar olarak Kurulların üstüne
gideceği temel ihlâl konularıdır.

Kurulların bu süreçteki izleyici, denetleyici, yol gösterici çalışmaları idari


mekanizmaya da güç kazandıracaktır. Özellikle kamu personelinin halkla
ilişkiler, insan hakları, insan psikolojisi gibi konularda eğitilmesi, bu alanda
üstünde önemle durulması gereken bir konudur. Kurulların başta gelen
görevlerinden biri de bu konuda bir “zihniyet devrimine” ön ayak olmaktır.
Nitekim Kurullarımız, bu anlamda pek çok örnek çalışma gerçekleştirmişlerdir.
Vatandaşların yoğun olarak bulunduğu kamu kuruluşlarına ziyaretler yapmışlar,
sorunlarını dinlemişler, eksiklikleri raporlamışlar ve gerek vatandaşı gerekse
kamu personelini bilgilendirmişlerdir. Kurullara “kötü muamele” şikayetiyle
yapılan başvuruların da çoğunlukla ilgisizlik, hakaret, azarlama, aşağılama gibi
olaylarla ilgili olduğu görülmekte, bu başvurular Kurullar tarafından ciddiyetle
değerlendirilmektedir.

(iii) Aylık Faaliyet Raporları

Maddenin son fıkrasında aylık faaliyet raporlarının İlçe Kurulları tarafından İl


Kuruluna, İl Kurulu tarafından da Başkanlığa gönderileceği belirtilmektedir.
Başkanlık tarafından düzenli aralıklarla kamuoyuna açıklanan ve kamu
kuruluşları ve sivil toplum örgütlerine gönderilen faaliyet raporları, Kurul
çalışmalarının duyurulması açısından en önemli enstrümanlardan biridir. Nitekim
bu raporlar, uluslararası kuruluşlar nezdinde dahi yankı bulmuş ve Kurulların
durumunun değerlendirilmesi açısından gerek kamu kuruluşları gerekse medya
ve kamuoyu için rehber niteliği kazanmışlardır.

Fakat bu raporların asıl önemli yönü, Kurulların tanıtılmasından ziyade


gerçekleştirilen olumlu faaliyetlerin diğer Kurullar tarafından da benimsenip
hayata geçirilmesi için imkan sağlaması olmuştur. Toplam 931 Kurul arasında
“periyodik bir beyin fırtınası” anlamına da gelen bu raporlar sayesinde bir
Kurulumuzun başarılı bir çalışması, örnek bir kararı diğer Kurullarımız
tarafından da öğrenilebilmekte ve böylece “en iyi uygulamaların” yaygınlık
kazanması mümkün olmaktadır. Bunun yanında gerekli etkinlik düzeyinde
bulunmayan Kurulların da, başarılarıyla öne çıkan ve övgü kazanan Kurullardan
etkilenmeleri, yapılan çalışmaların önemini ve Kurulların işlevselliğini
kavramaları sağlanabilmektedir.

137
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

Aylık olarak mutlaka düzenlenmesi gereken raporların güncel ve düzenli bilgiler


içermesi, Kurulların işleyişine ışık tutması gerekmektedir. Yapılan işe bir
bürokratik külfet olarak değil, hizmetin kaçınılmaz bir gereği ve aynı zamanda
da şayet çalışmaları etkileyen olumsuzluklar varsa bunları dile getirmek
açısından bir fırsat olarak bakılmalıdır. Faaliyet raporları, gerek Kurulların
gerekse o bölgedeki kamu kuruluşlarının öneri ve taleplerini dile getirebildikleri
ve sonuç alabildikleri belgelerdir. Nitekim özellikle bazı nezarethaneler, çocuk
yuvaları, hastaneler, vatandaşların yoğun olarak başvurduğu kamu kuruluşları
gibi yerlerin fiziki imkansızlıkları bu raporlar aracılığıyla Kurul tespiti ve görüşü
olarak kamuoyuna ve üst makamlara duyurulabilmiştir.

Başvurular, eğitim ve bilinçlendirme, inceleme ziyaretleri ve diğer konular


olmak üzere bölümler halinde düzenlenen raporlarla ilgili olarak, uygulamada
kimi sorunlarla karşılaşılmaktadır. Bunların başında ise yapılan pek çok
faaliyetin raporlara yansıtılmayışı, başvuruların sonucuna ilişkin bilgilere
yeterince yer verilmeyişi, raporlarla birlikte gönderilmesi gereken başvuru
formlarının düzenlenmeyişi, eğitim faaliyetleriyle ilgili bilgilerin eksikliği gibi
hususlar gelmektedir.
Her şeyden önce şunu belirtmek gerekir ki, başarının ölçüsü yapılan işin
niceliğinde değil niteliğindedir. Tek sayfalık bir raporda Kurulun işleyişi ve
halkın beklentileri açısından anlamlı bir tek faaliyetin varlığı, tek bir başvurunun
bile çözüme ulaşmış olduğunun bildirilmesi, “sun’i olarak detaylandırılmış”
ancak insan hakları açısından not etmeye değer hiçbir şeye yer verilmeyen
düzinelerce sayfadan şüphesiz ki çok daha değerlidir.

“Yaptığını yazmamak” millet olarak taşıdığımız özelliklerden biridir.


Maalesef Kurullarımızın gerçekleştirdiği pek çok faaliyet de, işte bu
“şifahi kültür” nedeniyle raporlara yansımamaktadır. Halbuki yapılanların
kaydedilmesi ve duyurulması Kurullarımızın geleceği açısından en az o işlerin
yapılması kadar önem taşımaktadır. Sadece yazılması da değil, yazılanların
güncel, düzenli ve mümkün olduğu nisbette detaylı olması da raporlardan
elde edilecek faydayı arttıracaktır. Eğitim faaliyetlerinde yer, tarih, konu,
katılan kişiler, alınan tepkiler, yerel basın yansımaları gibi hususlara yer
verilmesi, ziyaretlerin sonunda yapılan tespitler ve önerilerin aktarılması,
başvurular konusunda sonucun sürekli takip edilmesi raporların içeriğinin
zenginleşmesini sağlayacaktır.

Bunun yanında Kurullar tarafından oluşturulan komisyonların bazı önemli


konularda hazırladıkları raporların da gerek Başkanlığa iletilmesi gerekse
kamuoyuyla paylaşılmasına özen gösterilmelidir.

138
b) Kurulların Tanıtılması

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


Özellikle İnsan Hakları Kurulları gibi yeni kurulmuş ve başarısı halkla
kaynaşabilmesine bağlı yapılar için, tanıtım öncelikli olarak çözülmesi gereken
bir konudur. Kurulların asıl görevlerinde etkinlik gösterebilmesi, halk nezdindeki
tanınma ve güven düzeyiyle doğru orantılı olduğu için, bu görev, Kurulların
diğer tüm görevleri için geçerli bir “gerek şart” konumundadır.

Yönetmelik incelendiğinde de, tanıtım konusuna verilen önem hemen göze


çarpmaktadır. Kurullar bünyesinde oluşturulması öngörülen en az üç üyeli daimi
komisyonların belirtildiği 8. maddeye göre, her Kurul bünyesinde bir Halkla
İlişkiler ve İletişim Faaliyetleri Komisyonu oluşturulacaktır. Yönetmeliğin
10. maddesi ise, Kurulların tanıtım ile ilgili görevlerini ayrıntılı olarak
belirlemektedir.

Buna göre İl ve İlçe Kurulları;


a) İl ve İlçe Masaları kurmak,
b) İnsan haklarına ilişkin ihbar, dilek, talep ve şikayeti olan kişilerin,
insan hakları kurullarına başvurularını kolaylaştırmak için, bütün kamu
kurum ve kuruluşları ile şehrin önemli noktalarına “İnsan Hakları
Başvuru Kutuları” koymak ve bu kutuların valilik ve kaymakamlık
tarafından görevlendirilen personel marifetiyle mümkün olan en kısa
sürede açılmasını ve içindekilerin bir tutanakla masa başkanlığına teslim
edilmesini sağlamak,
c) Telefon ve elektronik postayla ihbar imkanını sağlayacak tedbirleri
almak, bu amaçla herkesin danışma ve başvuru masalarına ulaşılabileceği
telefon ve elektronik mektup adreslerini yazılı ve görsel basın aracılığıyla
halka duyurmak,
d) Kurulların çalışmalarıyla ilgili olarak halkı bilgilendirmek, bu amaçla
yazılı ve görsel basın kuruluşlarıyla işbirliği yapmak ve internet
imkanından yararlanmak,
e) Kurulların görev ve çalışmalarında sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliğini
geliştirmek,
f) Sivil toplum kuruluşlarının insan hakları konularında çalışmalar
yapmalarını teşvik etmek ve desteklemek ile görevlidir.

139
(i) Duyurma ve hatırlatma
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

Tanıtım görevinde ilk aşama, Kurulun yapısı, işlevleri gibi diğer özelliklerinden
önce Kurulların varlığından halkı haberdar etmektir. Halk, İnsan Hakları
Kurulu diye bir birimin var olduğunu duymalı ve öğrenmelidir. Bu ilk
aşamada kullanılabilecek yöntemler çok basittir: Yerel medyada yapılacak
spot duyurular, gazete ilanları, nezarethaneler, hükümet konağı gibi kamu
kuruluşları ile park ve bahçeler gibi halkın yoğun olarak bulunduğu yerlere
asılacak afişler halkı İnsan Hakları Kurulu’nun varlığından haberdar etmek
için yeterli olacaktır. Burada dikkat edilmesi gereken husus, yapılacak
tanıtımın halkın hem Kurullardan haberdar olmasını hem de bu yeni kurum
konusunda merak duymasını sağlamasıdır. İlk aşamada halkın ilgisi
yeterince çekilemediği takdirde daha sonraki aşamalarda yapılacak tanıtım
faaliyetlerinin başarı şansı azalmaktadır. Kurullar halkın sürekli nabzını
tutmalı, kamuoyu nezdindeki tanınma ve bilinme oranlarını sürekli kontrol
etmelidir.

Tanıtım çalışmasının bir defada yapılıp bitirilen bir iş olarak algılanmaması


gerekmektedir. Tanıtım, sürekli tekrarlanması gereken ve hiçbir zaman ihmal
edilemeyecek bir görevdir. Bugün reklam faaliyetlerine en fazla bütçe ayıran
firmaların yeryüzünün en tanınmış ticari markaları olmasının altında da bu
gerçek yatmaktadır. Tanıtım zorunluluğu bitmez; çünkü her şeyden önce insan
zihni unutmaya meyillidir. Belli bir dönem tekrarlanarak tazelenmeyen bir
bilginin insan zihninin karanlık köşelerinde kaybolduğu, bilimin ortaya koyduğu
bir gerçektir. Dolayısıyla, Kurulların halka duyurulmasından daha önemli
ve daha zor olmak üzere asıl görevin Kurulların halka sürekli hatırlatılması
olduğunu vurgulamak gerekmektedir.

(ii) İletişim kanalları oluşturma

Danışma ve Başvuru Masaları


Yönetmeliğin 7. maddesine göre; “İllerde valilik yazı işleri müdürlüğünde,
ilçelerde kaymakamlık yazı işleri müdürlüğünde herkesin kolayca
ulaşabileceği bir danışma ve başvuru masası oluşturulur. Masaya
gelen başvurularla ilgilenmek üzere illerde vali, ilçelerde kaymakam
tarafından sürekli bir memur görevlendirilir. Masa görevlisinin hukuk
formasyonuna sahip olması veya halkla ilişkiler konusunda uzman olması
göz önünde bulundurulur.” Yine 9. maddenin (a) fıkrasında da, Kurulların
gündeminin belirlenmesi ile ilgili olarak Danışma Ve Başvuru Masalarından söz
edilmektedir.

İnsanlarımız, bu Masalar aracılığı ile Kurullara başvuruda bulunabilmekte,


şikayet dilekçelerini verebilmekte, ihlâl iddiası başvuru formlarını
doldurabilmekte, Kurulun hangi konuları ele almasını istediğini
bildirebilmektedirler. Sürekli vurguladığımız Kurul ve halk bütünleşmesi

140
açısından hayati önemi haiz bu Danışma ve Başvuru Masalarında görev yapan

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


personelin iyi eğitilmiş, Kurulların yapısı ve görevleri hakkında bilgi sahibi,
insan hakları ile ilgili temel bilgi donanımı olan, halkla ilişkiler yeteneği
kuvvetli kişilerden seçilmesi gerekmektedir. Denilebilir ki, Danışma ve
Başvuru Masalarının işlevselliği, Kurulların etkinliğinin temel belirleyicisidir.
Özellikle nüfus yoğunluğu olan büyük yerleşim bölgelerimizde bu görevin
başlı başına tam bir mesai gerektirebileceği, Yazı İşleri Müdürlüklerinin doğal
iş tempolarına ek olarak böyle bir yükü kaldıramayabileceği durumlar da göz
önünde bulundurularak, Kurulun sivil üyelerinden bu konularda yararlanılması
değerlendirilebilecek bir çözümdür.

İnsan Hakları Başkanlığı, Avrupa Komisyonunun desteğiyle gerçekleştirdiği


Danışma ve Başvuru Masası Görevlilerinin Eğitimi Projesi çerçevesinde 17 ilde
düzenlediği bölgesel toplantılar ile toplam 632 Masa Görevlisini insan haklarıyla
ilgili temel konular ve Kurulların işleyişi hakkında eğitime tabi tutmuştur. Bu
ve benzeri eğitim projeleri, Danışma ve Başvuru Masalarının etkinlik düzeyine
verilen önemin bir göstergesidir.

Yönetmeliğin 7. maddesinde nasıl kurulacağı anlatılan Danışma ve Başvuru


Masaları’na Kurulların halkla ilişkiler ve iletişim görevlerini açıklayan 10.
maddesinin (a) fıkrasında da değinilmektedir. Halk ile Kurullar arasındaki temel
iletişim kanalı olan Masaların iletişim bilgilerinin halka sürekli olarak gerek
yerel basın gerekse afiş ve el ilanları ile duyurulması son derece önemlidir.
7. madde incelendiğinde, nasıl bir Danışma ve Başvuru Masası istendiği
konusunda 3 önemli kriterin bulunduğu görülmektedir: Herkesin kolayca
ulaşabilmesi, sürekli bir memurun görevli olması ve bu görevlinin de temel
hukuk ve insan hakları bilgisine sahip olması.

Herkesin kolayca ulaşabilmesi: Masalara herkesin kolayca ulaşabilmesinin


iki şartı vardır: (1)Masaların iletişim bilgilerinin herkes tarafından bilinmesi,
(2)Masaların herhangi bir devlet birimi gibi değil “herkesin her konuda”
başvurabileceği, hiç kimsenin başvurmaktan çekinmeyeceği yerler olarak
algılanması.

Kurullar, öncelikli olarak bu Masalar aracılığıyla halkın başvuru, şikayet ve


taleplerini alabilmekte ve bu Masalarda oluşan gündem bir anlamda Kurulun
da gündemini belirlemektedir. Bu yüzden her Masa’nın özel tahsis edilmiş bir
telefon ve faks numarası ve e-postası olmalı ve bu bilgiler halka -başta yerel
yazılı ve görsel basında yer alacak küçük duyurular, ilanlar olmak üzere- çeşitli
vasıtalarla sürekli olarak aktarılmalıdır. Masaların iş yükü Kurulun tanınma
oranının temel kriteridir; dolayısıyla herhangi bir Kurulun Danışma ve Başvuru
Masası’nda hiç dosya yoksa, Kurulun derhal konuyu gündemine alarak tanıtım
faaliyetlerine ağırlık vermesi gerekmektedir.

141
Maddedeki “herkesin kolayca ulaşabileceği..” ifadesinin bir diğer yönünü
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

ise, bu Masalara bizzat yapılacak başvurular oluşturmaktadır. Valilik ve


kaymakamlıkların yazı işleri müdürlüklerinde oluşturulması öngörülen
Masaların bu konumları, halkın bizzat başvuruda bulunma konusunda çekinceler
yaşamasına neden olmamalıdır. Halkımızın idare ile temas meselesindeki
geleneksel çekingenliği dikkate alındığında buradaki asıl görev Kurul
Başkanlarına ve Masa görevlilerine düşmektedir. Söz konusu geleneksel
çekingenliğe ek olarak, bir insan hakkı ihlâli mağdurunun muhtemelen kendisini
korunmasız ve güvensiz hissedeceği gerçeği de göz önünde bulundurulmalıdır.

İnsan Hakları Masasına yapılacak bir başvurunun, hükümet konağında


takip edilecek diğer sıradan işlerden çok farklı bir önem taşıdığının
şuurunda olarak, bu başvurular konusunda çok daha özenli davranılmalı,
başvuran vatandaşın kendisini rahat ve güvenli hissetmesi sağlanmalıdır. Bu
başvurular için müstakil bir yer tahsis edilmeli, başvurular bekletilmeden
süratle işleme alınmalı ve başvuran vatandaşlara gerekli bilgi ve rehberlik
desteği sağlanarak doğru yönlendirilmeleri temin edilmelidir. Şüphesiz,
bütün bu hususların vatandaşların diğer tüm başvuruları için de geçerli
olduğu düşünülecektir; ancak unutulmamalı ki burada “bir insan hakkı
ihlâli mağduru” söz konusudur. Bu durumda bulunan bir vatandaşın olası
psikolojisinin ve şikayetçisi olduğu konunun önem derecesinin özel bir
hassasiyet taşıdığı açıktır.

Masaya yapılacak başvurunun valiliğe ve kaymakamlığa değil İnsan Hakları


Masasına yapıldığı gerçeği göz ardı edilir ve bu başvurular herhangi bir
dilekçenin tabi olduğu usulde değerlendirilirse, vatandaşlar bu Masaları hükümet
konağındaki herhangi bir büro gibi algılayacak ve bu durum da Kurulların
misyonuna büyük darbe vuracaktır. Masaların devlete ait binalarda bulunan
konumlarının taşıdıkları sivil özellikle bir ölçüde çeliştiği doğrudur; ancak
önemli olan uygulamada bu çelişkiyi ortadan kaldırabilecek görev hassasiyetini
gösterebilmektir.

Maddedeki “herkesin…” ifadesine özellikle dikkat edilmelidir; bu ibare


“hakkım ihlâl edildi” diyen herkesin bu Masaya başvurabileceği anlamına
gelmektedir. İnsan hakkı ihlâl iddiası başvurusu doğal olarak “devleti şikayet
etme” eylemidir; Kurul Başkanları ve Masa görevlileri bu şikayet eylemini
devleti koruma refleksi ile savuşturmaya yönelirse yapılan bunca çalışma
anlamını yitirecektir. Dolayısıyla, görünüşü, hali, tavırları, söylemleri, mensup
olduğu grup gerekçesiyle başvuranlara önyargılı yaklaşılmamalı; bu başvuruların
değerlendirilmesinin devleti daha demokratik, vatandaşının haklarına saygılı
ve şikayetlerine de duyarlı bir yapıya kavuşturacağı akıllarda yer etmelidir.
Artık “devleti koruma refleksi” çıkan sesleri bastırmak değil, tam aksine
tahammül etmek, dinlemek ve böylece doğru ile yanlışı ayırt edebilmektir.

142
Sürekli bir memur görevlendirilmesi: Danışma ve Başvuru Masası tam zamanlı

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


mesai isteyen bir iştir. Özellikle nüfus yoğunluğu belli bir düzeyin üzerindeki
bölgelerimizde gelen başvuruların kaydı, tasnifi, dosyalanması, başvuran
vatandaşlarla ilgilenilerek yönlendirilmeleri diğer işlerle birlikte götürülebilecek
ek bir görev olarak değerlendirilemez. Gerek yapılan işin önem ve hassasiyeti,
gerekse de yoğunluğu göz önüne alınarak Yönetmelik hükümleri doğrultusunda
daimi bir Masa görevlisi atanmalıdır. Tabii ki uygulamada, yani gerçek hayatta
var olan kaçınılmaz gerçekler değerlendirildiğinde, personel imkanı zaten
kısıtlı olan Yazı İşleri Müdürlüklerimizin böyle bir görevlendirme yapmasının
ne denli güç olduğu ortadadır. Bununla birlikte, bu tür koşullar karşısında
Kurullarda görev yapan sivil üyelerin, özellikle belediye, baro, üniversite ve oda
temsilcilerinin gerek Masa için özel bir yer tahsis edilmesi, gerekse personel
temini konusunda katkı yapmaları sağlanabilir.

Masa görevlisinin hukuk bilgisi ve halkla ilişkiler yetkinliği: Masa görevlileri,


gelen başvuruları değerlendirerek başvuran vatandaşların form doldurmasına
yardımcı olmak hatta gerekirse vatandaşın vereceği bilgiler doğrultusunda
formu bizzat doldurmakla görevlidir. Bunun yanında başvuranlara gerekli bilgi
ve rehberlik desteğini vererek yönlendirmekle de görevlidirler. Bu görevlerin
belli bir hukuk aşinalığı, idari tecrübe gerektirdiği ortadadır. Yalnız burada
kastedilen şüphesiz ki bir hukukçu uzmanlığı değil, hukuk ve özellikle de insan
hakları konusunda temel bir bilgiye sahip olmaktır. Yani sözgelimi haksız yere
gözaltına alındığını söyleyen bir kişinin başvurusunun “kötü muamele” değil
“kişi hürriyeti ve güvenliği” ile ilgili olduğunu veya “vatandaşlık hakkının” bir
devlete tabiyet bağıyla bağlı olma hakkını tarif ettiğini yoksa vatandaş olmaktan
kaynaklanan haklarımızla ilgili olmadığını bilmek ve başvurucuları bu şekilde
bilgilendirebilmek bir Masa görevlisinden beklenen asgari hizmetlerdir.

Masa görevlilerinin hukuk bilgisinden daha çok ihtiyaç duydukları şey ise
halkla ilişkiler yeteneğidir. İnsan olarak haklarının ihlâl edildiğini iddia eden
bir başvuru sahibi maruz kaldığı durumdan ötürü çok hassas ve kırılgan bir
halet-i ruhiye içinde bulunabilmektedir. Bunun yanında halkımızın geleneksel
ürkekliği, bölgenin kendine has dili, kültürü, davranış kalıpları gibi unsurlar
da Masa görevlisi ile vatandaş arasındaki münasebette dikkate alınmalıdır.
Bir Masa görevlisinden bu anlamda beklenecek ilk iş, başvuran kişiyi güler
yüz ve ilgili bir tavırla karşılayarak onu rahatlatması, ihtiyaç duyabileceği
özgüveni ona verebilmesidir. Başvuran kişi “ciddiye alındığını” hissetmeli,
yaptığının umutsuz bir çaba olduğu intibaına kapılmasına izin verilmemelidir.
Başvurucunun varsa kaygıları giderilmeli, mahremiyete dair taleplerine
duyarlı olunmalıdır. Bu noktada hep belirtildiği gibi bu Masalar için Kurulun
sivil üyelerinin de desteğiyle özel bir yer tahsis edilmelidir. Başvuran kişinin
“haksızlığa uğramışlık” psikolojisi içinde olabileceği unutulmamalı ve
abartılı olabilecek hal ve tavırlarına belli ölçüde tahammül gösterilmelidir.

143
Bütün bunların kolayca yazılabildiği ama uygulamanın buna benzemediği
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

muhakkaktır; ancak Kurul Başkanı ve üyelerine düşen bu Masa görevlisini


belirlerken özen göstermeleri, güler yüzlü, bölgenin kültürünü ve alışkanlıklarını
bilen, halkı tanıyan, tahammül sahibi bir personeli burada görevlendirmeleridir.
Vatandaşların en küçük bir ters cevaptan bile olumsuz etkilendikleri, hele
“ilgisizliğe, dinlenilmemeye ve ciddiye alınmamaya” hiç kimsenin tahammül
edemeyeceği göz ardı edilmemelidir. Bu Masaları halk istemiş değildir; devlet
inisiyatif alarak bu imkanı sağlamıştır. Öyleyse gereği de yapılmalı, verilen
hizmet en azından “saygı ve sevgi kusuru” taşımamalıdır.

Başvuru Kutuları
Yönetmeliğin 10. maddesinin (b) fıkrasına göre Kurullar, insan haklarına
ilişkin ihbar, şikayet ve taleplerin Kurullara ulaştırılmasını kolaylaştırmak için
tüm kamu kurum ve kuruluşları ile şehrin önemli yerlerine Başvuru Kutuları
koymakla görevlendirilmişlerdir. Görüldüğü gibi buradaki önemli kavram
“başvuruları kolaylaştırma”dır. Gerçekten de, zaman darlığı, günlük yaşam
koşullarının izin vermemesi, insanların bürokratik formalitelerden çekinmesi
gibi nedenlerden ötürü insanlar Başvuru Masaları ile doğrudan irtibata
geçmeyebilmektedirler. Bu durumda hastane, nezarethane, hükümet konağı gibi
kamu kuruluşlarında veya şehrin merkezi bölgelerinde bulunan PTT binaları,
marketler, metro ve otobüs durakları gibi yerlerde bulunan Başvuru Kutularına
yazılı bir dilekçe bırakıvermek insanlarımızı Kurullarla kısa yoldan birbirine
bağlayan hayli pratik bir yoldur.

Başvuru Kutularının pratik bir yol olması kadar önem taşıyan diğer özelliği ise
sağladığı güvenliktir. İnsan hakları ihlâlleri niteliği gereği hassas konulardır. Bu
tür durumlarda çoğu zaman başvuruda bulunmanın kendisi de başlı başına bir
risk taşıyabilmekte ya da mağdur öyle hissedebilmektedir. İhlâl mağdurlarının
daha önce de değindiğimiz gibi işleri ya da özel hayatlarına dönük muhtemel
korkuları, kaygıları, çekinceleri olabilmekte ve bunlar da kişiyi Kurula açık bir
başvuru yapmaktan alıkoyabilmektedir. Böyle durumlarda bir Başvuru Kutusu
ideal bir çözüm olarak ortaya çıkabilmektedir.

Bunun yanında etkin kullanıldığı takdirde bu kutular, toplumdaki eğilimleri


tespit edebilecek bir “nabız ölçer” vazifesi de görebileceklerdir. Gerçekten de
halkın yoğun olarak şikayet, talep veya dilekçelerini bırakacağı bu tür kutular,
toplumun sıkıntı duyduğu hususlar ve beklentileriyle ilgili kısa yoldan bilgi
edinme imkanı da vermektedir. Bilindiği gibi başvuru ve şikayet kutuları,
dünyada ve ülkemiz özel sektöründe de müşteri memnuniyetini tespit etme
amacıyla kullanılabilmektedir.

144
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi
Kutuların bir başka yararı ise, kolay, hızlı ve etkin bir “tepki gösterme
yöntemi” olmasıdır. Her toplumsal ve siyasal düzenin insanların tepkilerini
iletebilecekleri “soluk borularına” ihtiyacı vardır. Bu tepkiler, genel dünya
sorunlarından ülke ekonomisine, belediye hizmetlerinin kalitesinden gençliğin
isyanına kadar geniş bir yelpazede olabilir. Londra’daki Kraliçe’nin bile
aleyhinde konuşulabilmesiyle ünlü Hyde Park gibi “soluk boruları”, zamanla
bir geleneğe de dönüşebilmekte ve sembol haline gelebilmektedirler. Doğru ve
etkin kullanıldığı takdirde Başvuru Kutuları da gelecekte böyle bir toplumsal
misyonu yerine getirebilir.

Kurullarımızın Başvuru Kutularını yaptırıp belli yerlere yerleştirme konusunda


gerekeni geniş ölçüde yapmalarına rağmen, geçen zaman içinde bu yolla
başvuru alma konusunda beklenen sonuç elde edilememiştir. Kutuların konduğu
yerlerin isabetsiz olduğu, düzenli olarak açılıp kontrol edilmediği, tahrip edilen
kutuların yerine yenisinin konmadığı, çıkan az sayıda dilekçenin de fazla ciddiye
alınmadığı gözlenmiştir.

Bu sonuçta her şeyden önce Kutular ile ilgili olarak vatandaşın gerektiği gibi
bilgilendirilmemesi başlıca rolü oynamıştır. Maalesef tanıtımın “bir defada
yapılan bir iş” olduğu algısı nedeniyle Başvuru Kutuları da başlangıçta belli
bir istekle yapılmakla birlikte, zamanla unutulmaya terk edilmiştir. Sürekli
ve kalıcı tanıtımın eksikliği yanında, bu Kutuların işlevselliği konusunda da
halka doyurucu veriler, ikna edici örnekler sunulamamış ve giderek Kutular
birer muziplik aracı haline gelmişlerdir. Kurullarımız da bu kutulardan çıkan
dilekçelerin çoğunun isimsiz ya da adressiz oluşu, gayrı ciddi şakalar, ihbarlar
içermesi nedenleriyle konuya mesafeli bakmışlardır.

Ancak bu durum, Başvuru Kutularının pratik, faydalı bir enstrüman olduğu


gerçeğini değiştirmemektedir. Kurullarımız bu konuya özel önem göstermeli,
Kutuları halka tanıtmalı, bunlardan çıkan dilekçelerden işleme konanlar
konusunda basın kanalıyla bilgilendirme yapılmalıdır. Birtakım şakalar, asılsız
ihbarlar yanında son derece ciddi iddialar içeren notların da bu Kutulara
konulabildiği unutulmamalıdır. Nitekim, bir başvuru kutusundan çıkan “beni
öldürecekler” yazılı, isimsiz ve adres olarak sadece oturulan köyün adının
verildiği bir dilekçe ile ilgili yapılan çalışmada konunun bir “töre davası”
olduğu ve notu yazan kadının ölüm tehdidi altında olduğu ortaya çıkmış ve
böylece bir hayat kurtarılabilmiştir. Bunun gibi ülkenin ücra köşelerinde nice
sessiz çığlıklar olabileceği iyi düşünülmeli, henüz hangi haklara sahip olduğu
bile anlatılamamış milyonlarca insanımıza ulaşılabilecek her türlü yol yılmadan
usanmadan denenmelidir. Kurulların varlık gayesi de budur; halkın vicdanı ve
umudu olmalıdırlar.

Bir başka tartışılan konu ise, Kutulara konulan “isimsiz ve adressiz” dilekçelerin
ne yapılacağıdır. Sadece isim veya adres olmaması gerekçeleriyle bu dilekçeleri

145
çöpe atmak doğru değildir. Bu başvuru kutularının bir varlık sebebi de zaten
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

“isim veya adres vermekten çekinen, açıkça başvuru yapamayan” insanlarımıza


bir yol açmaktır. Belli somut veriler içerdiği( olayın geçtiği yer, tarih vb) ve ciddi
bir konuyla ilgili olduğu takdirde başvuru mutlaka değerlendirilmelidir. Burada
dikkat edilmesi gereken husus, salt husumet sebebiyle yapılan asılsız ihbarlar
nedeniyle insanların karalanmasına izin vermemektir. Bu tür bir risk içermeyen
başvurular ise mutlaka kaydedilmeli, başvuru formu haline getirilmeli ve Kurul
tarafından değerlendirilmelidir. Bazen de bu dilekçelerin belli bir mahalle ya
da grup adına verildiği ve yaşadıkları bir sorunla ilgili olduğu görülmektedir.
Yine burada da yapılması gereken kaydetmek, form haline getirmek ve Kurul
gündemine taşımaktır.

(iii) Basın ile işbirliği

Kurulların halkla bütünleşmesi gayesine hizmet edecek en önemli araçların


başında kuşkusuz basın gelmektedir. Esasen basın Kurulların bir parçasıdır;
her Kurulda bir basın temsilcisi bulunmaktadır. Basının varlığı, İnsan Hakları
Kurullarının sivil karakterinin en önemli göstergelerinden biridir. Çünkü
demokratik bir toplumda “dördüncü kuvvet” olan basının ana varlık gayesi,
yönetimleri halk adına denetlemek ve sorgulamaktır. İnsan haklarına yönelik
kısıtlamaların, ihlâllerin kural olarak devletten geleceği varsayıldığı için basının
yönetim üzerindeki “eleştirel denetimi”, insan haklarına dayalı bir siyasal
ve toplumsal düzenin sigortalarından biri olarak görülmüştür. Bu sigortanın
Kurullarda temsil edilmesi de, İnsan Hakları Kurullarının misyonunun en güzel
göstergelerinden biridir.

Halkın temsilcisi olarak kabul edilen basın ve sivil toplumla güçlü ilişkiler
kuran bir Kurulun halk tarafından benimsenmesi şüphesiz çok daha kolay
olacaktır. Burada öncelikle Kurul üyesi olan basın temsilcisinin çalışmalara aktif
katılımı önem kazanmaktadır. Kurulun varlığının, üye yapısının, görevlerinin,
misyonunun ve en önemlisi de faaliyetlerinin halka tanıtılmasında en etkili
araç olan basının Kurulun zaten içinde olması iyi değerlendirilmelidir. Bu
üyelik basın ile Kurul arasında bir köprü vazifesi görecek ve basının Kurul
çalışmalarına ilgisini arttırmakta büyük rol oynayacaktır.

Kurul faaliyetleri ve alınan kararların özel bir sakınca bulunmadığı takdirde mutlaka
basında yer alması sağlanmalı, bu konunun tanıtım açısından taşıdığı önem dikkate
alınarak basın periyodik olarak yayınlanacak basın bültenleri, yapılacak basın
toplantıları ile bilgilendirilmelidir. Özellikle eğitim ve bilinçlendirmeye dönük
faaliyetler mutlaka basına açık olmalıdır. Yazılı ve görsel basın temsilcileriyle
sürekli bir temas oluşturulmalı, Kurulların sadece etkinlik yaptıkça değil kalıcı
olarak basında yer alması sağlanmalıdır. Sözgelimi tüm yerel gazetelerde bir
“İnsan Hakları Köşesi” oluşturulması için girişim yapılmalı, yerel TV’lerde
haftalık veya aylık periyotlarda programlar düzenlenmesi için bu kuruluşlarla
işbirliği yapılmalıdır. Basının halkın aynası olduğu gerçeğinden hareketle bu

146
ilişki “basından yararlanma” biçiminde değil, aynı amaç doğrultusunda işbirliği

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


anlayışıyla geliştirilmelidir.

Basın, yaptığı haberler, araştırmalar ve yorumlar ile sadece “Kurulu halka


tanıtmak” değil aynı zamanda “halkı Kurula tanıtmak” için de etkili bir
mekanizmadır. Kurulun varlığı ve yaptıklarının halka malolması kadar, halkın
gündeminin Kurulun gündemi olabilmesi de önemlidir; aksi takdirde halk
kendisini ilgilendirmeyen sorunlara gömülmüş, faaliyetleri dar bir çevreye hitap
eder hale gelmiş bir Kurula umut bağlamayacaktır. Bu yüzden basın temsilcisinin
tanıtım açısından taşıdığı önemi tek yönlü olarak düşünmemeli, bu sivil üyelerin
asıl varlık nedenlerinin halkın gündemini Kurulun toplantı salonuna taşımak
olduğu unutulmamalıdır. Sadece Kurulun çalışmalarını haber yapmak basın
temsilcisinden beklenen faydanın yarısıdır; asıl beklenen ise basının Kurulun
gündeminin oluşturulmasına yapacağı katkıdır. Bunun yanında basının haber ve
yorumlarının Kurulun kendini denetlemesi, özeleştirisini yapabilmesi açısından
da ciddi bir değeri vardır.

Kuşkusuz Kurulun her yaptığı faaliyetin, toplantıların içeriğinin, ele alınan


başvuruların basında yer alması gerekmemekte, hatta bazı durumlarda ciddi
riskler doğurabilmektedir. Her şeyden önce insan hakları gibi “kural olarak”
devletin eylemlerinin eleştirilmesinin gerektiği bir konuda insanların daha
cesur, daha samimi görüş ve önerileri ortaya koyabilmesi için belli ölçüde bir
“mahremiyet” de gerekmektedir. Söylediği her sözün, ortaya attığı her görüşün
yarın yerel veya belki de ulusal basında karşısına çıkabileceğini bilmek, bazı
üyeler için teşvik edici bir unsur olabilirken bazı üyeler için de çekingenliğe
neden olabilmektedir. Bu nedenle ölçü iyi ayarlanmalı, özellikle bazı hassas
konularda Kurul üyelerinin Kuruldaki söz ve fikirlerinden ötürü sıkıntı
yaşamaları ihtimaline izin verilmemelidir. Hiç şüphesiz bundan kastedilen
Kurulun üstüne bir şal örtülüp, her şeyin kapalı kapılar ardına süpürülmesi değil,
sadece özgürce ve rahat konuşabilme için gerekli asgari titizliktir. Her kurumun
olduğu gibi Kurulların da kendilerine özgü bir mahremiyet çizgileri olacaktır;
bu çizginin belirlenmesinde sorumluluk Kurul üyeleriyle birlikte tecrübeli Kurul
başkanlarına düşmektedir.

Bir diğer risk unsuru da, toplantılarla ilgili yapılacak haberlerin toplumda
farklı algılamalara yol açabilmesidir. İnsan haklarıyla ilgili konular, herkesin
kolayca uzlaşabileceği, basit sorunlar değildir. Karmaşık, sosyo-ekonomik hatta
tarihsel temelleri olan, ciddi hassasiyet taşıyan konulardır. Doğal olarak farklı
fikirler, uzlaşılmaz noktalar hatta uç görüşler ileri sürülebilecektir. Bu konuların
Kurul aracılığıyla tartışılması ve bu tartışmaların açık olmasında yarar vardır
ve Kurulun asli görevi de budur; ancak bunların basına yansıma biçiminin de
olumlu olması gerekir. Tartışma ancak konunun özünden sapılmadığı, tarafların
birbirini dinleyebildiği ve anlayabildiği zeminde faydalıdır. Aksi durum,
tartışması yapılan konudan daha ciddi sorunlara davetiye çıkarmak olacaktır.

147
Basına yansıyan görüntü birtakım kısır çekişme ve kutuplaşmalara esir olmuş bir
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

Kurul şeklinde olursa ne özgür tartışmadan ne de basın aracılığıyla tanıtımdan


beklenen fayda sağlanamayacak, tam tersine Kurulun milletten ve gerçek
gündemlerden kopukluğu tescillenmiş olacaktır. Dolayısıyla Kurul, tartıştığı
konulara esir olmamak ve kendini tartışılır hale getirmemek için belli konuların
basına yansımasında ortak bir sorumluluk duygusu ile hareket etmelidir.
Basında yer alacak haberlerin “uygar bir tartışma platformunu” yansıtması
Kurullarımızın geleceği açısından hayati önem taşımaktadır. Bu yüzden basına
dönük bilgilendirmelerin Kurul başkanları aracılığıyla yapılması, üyelerin kişisel
yorumlarla basında yer almaktan kaçınmaları halkın gözündeki Kurul imajının
berrak kalması için elzemdir.

Bunların da ötesinde, ele alınan kimi başvurularla ilgili konuların hemen


basına yansıması da telafi edilemez sonuçlara yol açabilir. Mesela bir “cinsel
taciz” suçlaması veya bir rüşvet iddiasıyla ilgili başvuruların durum herkesin
gözünde açıklığa kavuşmadan basına yansıması, kuşkusuz hem başvuran
hem suçlanan açısından ağır tahribatlara yol açabilecek, Kurulun prestijinden
çok daha önemlisi bazı hayatları karartabilecektir. Böyle hiç arzulanmayan
ağır zararlara karşı alınacak önlem, elbette ki bu tür başvuruları görmezden
gelmek değil, çalışmaları sürdürürken sözünü ettiğimiz “mahremiyet çizgisine”
titizlikle riayet etmektir. Bu tür konulardan “riskli” diye uzak durmanın da, hem
Kurulun görevleri, hem insani ve sosyal mesuliyet açısından mümkün olmadığı
unutulmamalıdır.

Dikkat edilmesi gereken bir başka husus, Kuruldaki basın temsilcisinin bu


anlamda özel bir önemi ve önceliği bulunmakla birlikte, basınla ilişkiler
konusundaki tek vasıta olmadığıdır. Sadece Kuruldaki basın temsilcisiyle
yetinme yanlışına düşülmemelidir. Bu tip bir yaklaşım diğer basın kuruluşlarını
Kuruldan soğutabileceği gibi, Kurulun tanıtım imkanlarını da daraltacaktır.
Bu nedenle, bölgedeki tüm basın kuruluşlarıyla sağlam bir diyalog ve işbirliği
zemini tesis edilmeli, basını temsil edecek üyenin seçimi yapılırken bölgedeki
tüm basın kuruluşlarının görüş ve beklentileri dikkate alınmalıdır. Kurul
çalışmalarına arzulanan katkıyı yapmayan, Kurul ile yerel basın arasında iyi bir
iletişim sağlayamayan, toplantılara katılmayan ve Kurulun tanıtımı için çaba
göstermeyen bir basın temsilcisinin Kurulun sivil karakterine vereceği zarar,
belki de insan hakları konusunda kuşkucu bir yaklaşımı olan Kurul Başkanının
vereceği zarardan daha büyük olacaktır. Bu nedenle Kurullarımızda görev yapan
basın temsilcilerinin omuzlarındaki yük daha da ağırdır.

10. maddede yazılı ve görsel basınla her türlü işbirliğinin geliştirilmesinden


söz edilirken, “internet imkanından yararlanma” konusuna da değinilmektedir.
Gerçekten de çağımızın iletişim harikası olan internet, kişilerin, şirketlerin,
kurumların web sayfaları ve siteleri aracılığıyla kendilerini tanıtabildikleri hızlı,
etkin ve ucuz bir yöntemdir. Kurullarımız da bu konuya eğilmeli, sanal ortamda

148
oluşturacakları web sayfaları aracılığıyla tanıtım faaliyetlerine hız vermelidirler.

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


Nitekim bazı Kurullarımız bu konuda harekete geçmiş, oluşturdukları web
sayfalarına iletişim bilgilerini, üye profillerini, faaliyet raporlarını ve insan
haklarıyla ilgili eğitici, bilgilendirici materyalleri yerleştirerek bu çağdaş
metoddan azami derecede faydalanmışlardır. Bazı Kurullarımız valiliklerin
web sitelerinde açılan bir linkle bu imkandan yararlanmakla birlikte arzu edilen
durum her Kurulun kendi web sitesine sahip olmasıdır. Bu görev, Kurulun sivil
üyelerinin daha fazla sorumluluk almalarını gerektiren bir husustur. İhtiyaç
duyulacak mali kaynak ya da siteyi kuracak ve sürekli güncelleyecek uzman
personel konusunda sivil üyeler inisiyatif almalı ve Kurul başkanları da onları
teşvik etmelidir. Bunun yanında her Danışma ve Başvuru Masasının sahip olması
ve halka sürekli duyurması gereken e-postası aracılığıyla başvuru alınması ve
şikayet ve taleplerin iletilebilmesi imkanı sağlanmalıdır.

c) Sivil Toplum Kuruluşlarıyla İlişkilerin Geliştirilmesi

Yönetmeliğe göre “tüzüklerinde ve çalışma programlarında insan hakları


konularına yer verilen, çalışmaları gönüllülük esasına dayalı, tüzel kişiliğe
sahip dernek veya vakıf gibi kuruluşlardan üyelik başvurusunda bulunanlara
illerde en az üç, ilçelerde en az iki olmak üzere Kurullarda yer verilecektir. Yine
yönetmeliğin Kurulların görevlerini düzenleyen maddelerinde(m.10, m.12)
sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliği yapılmasına, bunların çalışmalarının teşvik
edilmesine ve bu çalışmalardan yararlanılmasına yer verildiği görülmektedir.
İnsan Hakları Kurullarının sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliği konusu başlı
başına üzerinde durulması gereken bir konudur ve Kurulların geleceği açısından
belirleyici rol oynayacaktır.

Dünyada kamu ve özel sektörden sonra üçüncü sektör olarak tanımlanan


“gönüllü kuruluşlar sektörü” gerek ulusal gerekse uluslararası platformlarda
giderek daha fazla etkinlik kazanmaktadır. Bu sektörün sadece ABD’deki yıllık
mali büyüklüğünün 150 milyar dolar, bir başka deyişle Türkiye’nin GSMH’sının
neredeyse yarısı olduğunu kaydetmek bu gücü tarif etmek için yeterli olmalıdır.
Bilinen İngilizce ifadesiyle “non-governmental organization- NGO” adı verilen
ve hükümet-dışı kuruluşlar olarak da isimlendirilmekle birlikte, yaygın olarak
“sivil toplum kuruluşu-STK” şeklinde ifade edilen bu tür kuruluşların, sosyal
gelişmeler, siyasal olaylar üzerindeki etkileri, birtakım büyük güçlerle ilişkileri
hep tartışılmakta ise de, sahip oldukları etkinlik kapasitesinin değeri tartışılmaz
bir gerçektir. Ülkelerin ulusal güç kriterleri arasında sivil toplum kuruluşlarının
sayısı, üye miktarı, mali güçleri, etkinlik düzeyleri de ifade edilmekte, bu
kuruluşların yaygınlığı tıpkı otoyol ağının genişliği gibi geçerli bir gelişmişlik
göstergesi olarak kabul edilmektedir.

Türkiye’de toplumun içinde yer etmiş, tarihsel kökleri olan ve daha çok
yardımlaşma, dayanışma gibi amaçlarla oluşmuş yapılar bulunmakla birlikte,
modern anlamda “gönüllü sektörü”nün ciddi bir büyüklük ve etkinlik düzeyinde

149
olduğunu söylemek güçtür. Bununla birlikte hızlı kentleşme ve ekonomik
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

büyümenin getirdiği değişim süreci içinde belli alanlarda sivil toplum


girişimlerinin ivme kazandığı da bir gerçektir. Dünyada NGO’ların öncelikli
faaliyet alanlarından biri olan insan hakları konusunda ise ülkemizde ciddi
anlamda sadece birkaç kuruluşun etkinliği gözlemlenmektedir.

İnsan Hakları Kurulları ise, daha önce de belirtildiği gibi devlet ile sivil
kurumları bir araya getiren ve niteliği itibariyle aslında ne kamu, ne özel ne
de gönüllü sektörü içinde değerlendirilemeyecek sui generis (kendine özgü)
yapılardır. Bu anlamda Kurullar, diğer tüm politik gündem ve kaygılardan
bağımsız olarak “sadece insan hakları” amacıyla oluşturulmuş birimlerdir. Sivil
toplum kuruluşlarının burada devletin temsilcileriyle birlikte görev yapması,
onlarla birlikte eşit oy hakkına sahip olarak kararlara katılması, gündemini
belirlemesi bu yapıların özgünlüğünü ortaya koymaktadır. Kurulda sivil toplum
kuruluşlarının temsili yanında Kurulların üye olmayan STK’larla da işbirliğini
geliştirmekle görevlendirilmesi, konuya verilen önemi göstermektedir.

Çeşitli platformlarda Kurulların sivil ve bağımsız olmamakla eleştirildiği


gözlemlenmektedir. Ne var ki, Kurulların temel esprisi, zaten bilinen
anlamda bir STK ya da devlet kuruluşu olmanın ötesinde insan hakları
ortak paydasında kamu ile sivil kurumların bir araya geldiği “kendine
özgü” birimler olmasıdır. Bu özellikleriyle Kurullar, STK’ların alternatifi
olmadıkları gibi, temel amaçları da insan hakları alanının iki tarafının görüş
ve enerjilerini çözüme yönelik bir sinerjiye dönüştürmektir. Kurullar insan
hakları konusunda “ortak bir vicdani tutum” oluşumuna katkı yapmak için
bünyesinde hem “talep edenin” hem de “talep edilenin” yer aldığı yapılardır.
Bu nedenle, salt devletin koruma refleksini yansıtmadıkları gibi bir “muhalefet
odağı” şeklinde hareket etmeleri de beklenemez.

Eğer Kurulların “devlet güdümünde” olduğundan yakınılıyorsa, yapılması


gereken Kurullara üye olmak, çalışmalarına katkı yapmak, kendi görüşlerini
Kurul bünyesinde yansıtmaktır. Buna hiçbir engel bulunmamaktadır;
Kurulların gündemi üyelerin ortak kararıyla belirlenmekte, kararlar aralarında
Başkanın da bulunduğu üyelerin eşit oyuyla alınmakta, Başkanın veto hakkı
bulunmamaktadır. Yani Kurullar, devletin temsilcilerinin benimsediği görüşler
aleyhinde kararlar alabilmektedir. Bu sadece kâğıt üstündeki bir olasılık
değil, uygulamada sık yaşanan ve bu yapılar yerleştikçe daha fazla örnekleri
görülecek olan bir durumdur. Kurulların lojistiğinin devlet tarafından sağlanması
eleştiriliyorsa, bu durum da yine sivil üyelerin katkı ve desteğiyle çözülebilecek
bir konudur; sivil üyelerin ve özel kuruluşların katkılarıyla Kurullara müstakil
bir büro sağlanması, çalışma maliyetlerinin karşılanmasına katkı yapılması zaten
Kurul Başkanları tarafından teşvik edilen bir husustur.

İnsan haklarıyla ilgili tüm gönüllü sivil örgütlenmelerin Kurullara katılmaları ve

150
sahip çıkmaları, ülkemizin insan hakları tablosu açısından son derece önemli bir

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


kazanım olacaktır. Bu kuruluşların kendi görüşleri, ideolojileri etrafında faaliyet
göstermelerine kimsenin bir itirazı yoktur; tümüyle kendi tercihlerine kalmış
bir konu ve ayrıca demokratik bir zenginliktir. Fakat Kurullarda temsil edilmek
için kendi ideolojik dairelerinin dışına çıkarak, insan hakları paydasında ortak
bir akıl geliştirmeye odaklanmaları gerekmektedir. Muhakkak ki Kurulların
herkesin katkısına ihtiyacı vardır; ancak katkı yerine manipülasyon gelecekse bu
Kurulların temelini dinamitlemek olacaktır. Bu tehlike tabii ki kamu temsilcileri
açısından da geçerlidir; onlardan kaynaklanacak manipülasyonlar da aynı
biçimde Kurulları işlemez hale getirecektir.

Kurulların bazı STK’ları “çembere dahil etmekte” gereken istekliliği


göstermedikleri sürekli ifade edilen bir konudur. Marjinal kabul edilen, genel
kabullerin dışında görüşleri savunan bazı STK’ların Kurullarda yer alması ve
faaliyetlere katılması konusunun kimi endişelere sebep olduğu görülmektedir.
Bu endişelerin mutlaka bir ölçüde de olsa haklılık payı bulunmakla birlikte,
başta Kurul başkanları olmak üzere üyelere düşen görev, ısrarla işbirliği ve
diyalog arayışını sürdürmeleridir. İnsan hakları alanında temel eksikliğin diyalog
zemini oluşturma konusunda yaşandığı, kalıcı ve sağlam bir iletişim ve işbirliği
ortamının ise hem aşırılıkları hem de yanlış algılamaları törpüleyebileceği
unutulmamalıdır.

Tüm bu çabalara karşın, mevcut STK’lar Kurullara üye olmaya yanaşmasalar


bile, en azından karşılıklı bilgi teatisi ve insan haklarıyla ilgili materyallerin
alışverişi yapılmalı, periyodik olarak tekrarlanan ziyaretler yoluyla diyalog
zemini pekiştirilmelidir. Bunun yanında daimi üye olmayı reddetmelerinin
Kurulların çalışmalarına katılmalarına engel olmadığı gerçeğinden hareketle,
yapılan eğitim, bilinçlendirme ve araştırma faaliyetlerine destek vermeleri
sağlanmalı, onların faaliyetlerine de mümkün olduğu ölçü ve biçimde katkı
yapılmalıdır. İhlâl iddiası başvuruları konusunda bilgi ve verilerin paylaşımına
da özel önem verilmelidir.

Yönetmelikte Kurullarda görev yapacak STK’ların sayısıyla ilgili olarak


belirtilen “illerde en az üç, ilçelerde en az iki” koşulunun uygulamada tam
anlamıyla doğru değerlendirilmediği ve sanki sadece bu sayılar kadar STK
üye olabilirmiş gibi anlaşıldığı görülmektedir. Kurullara üye olacak STK’ların
sayısında yönetmelik çerçevesinde hiçbir maksimum sınır yoktur. Kurulların
yapısının güçlendirilmesi bakımından mümkün olduğunca çok sayıda STK’nın
Kurullara üye olmasına çalışılmalıdır. Kurulların geleceği büyük ölçüde
STK’lardan faydalanabilme güçlerine bağlı olarak şekillenecektir.

Kurullara gereken sivil katkının yapılmadığı, üyelerin ilgisiz olduğu, STK’ların


çok az olduğu ve onların da insan hakları konusuna ilgi göstermedikleri
özellikle Kurul Başkanları tarafından sıkça dile getirilmektedir. Bu durum, aynı

151
zamanda Kurulların etkisizliğinin bir nedeni olarak da ortaya konmaktadır.
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

Halbuki hepsi doğru olan bu hususlar zaten Kurulların ana varlık nedenlerinden
biridir. Ülkemizde çok sayıda STK olsaydı, gelişmiş bir insan hakları bilinci ve
örgütlenmesi bulunsaydı belki de Kurullara gerek kalmayacaktı. Kurullar zaten
bu sorunların çözümü için oluşturulmuşlardır; dolayısıyla çözmeleri gereken
problemlerin bahane olamayacağının bilincinde olmalıdırlar.

Sivil toplum kuruluşları, toplumun duyarlılık merkezleri vazifesi gören,


demokrasiyi sadece dört veya beş yılda bir oy vermeye indirgenmekten kurtaran
ve ona katılımcı bir nitelik kazandıran, ekonomiyi, teknolojiyi, sosyal değişimi
çağdaş ufuklara taşıyan temel bir itici güçtür. Türkiye’nin her anlamda bu
güce ihtiyacı vardır. Son yıllarda gerçekleştirilen kapsamlı siyasal ve hukuksal
reformlar sayesinde düşünce ve ifade ile örgütlenme özgürlüğünün önündeki
bariyerler büyük oranda kaldırılmıştır. Ancak bununla da yetinilmemekte,
engelleri kaldırmanın ötesinde halkımız bu yönde teşvik de edilmektedir. Bu
çerçevede olmak üzere, Kurulların görev listesinin başlarında, insan hakları
alanındaki temel sorunlardan biri olan “sessiz ve geniş kitlenin örgütsüzlüğü”nü
aşmak gelmektedir. Kurullar, bizatihi kendileri bu örgütsüzlüğe güçlü bir cevap
oluşturmaları yanında halkı insan haklarıyla ilgili konularda örgütlenmeye
ve sesini duyurmaya teşvik etmekle de görevlidirler. İnsan hakları, bazı küçük
grupların sloganı değil, tüm toplumun ortak değerler sistemidir. Ancak bu
gerçeğin kuvveden fiile geçmesi, insan hakları mücadelesinin tüm halkımız
tarafından benimsenmesi gerekmektedir, ki bu da ancak güçlü bir STK portföyü
ve dinamizmi ile mümkündür.

Kurullar, bu görev çerçevesinde her şeyden önce gerçekleştirilen reformları


halka tanıtmalı ve örgütlenme özgürlüğünün önündeki gereksiz engellerin
kaldırıldığını anlatmalıdır. Bu husus, halkımızın zihninde yer etmiş kavramsal
korkuların aşılması anlamında son derece önemlidir. Toplum, her şeyden önce
örgütlenme kavramıyla barışmalıdır. Kurulların faaliyetlerinin ana temalarından
biri bu olmalıdır. Bunun yanında “insan hakları” etrafındaki çifte standartlardan
haklı olarak çokça şikayetçi olan halkımıza,
• insan haklarının hepimize ait bir değer olduğu,
• hepimizin yaşamıyla ilgili vazgeçilmez haklarımızı ihtiva ettiği,
• eğer istismar edilmesini ya da ülkemiz aleyhine kullanılmasını
istemiyorsak bu değerlere sahip çıkmamız gerektiği,
• bunun için de bir araya gelmenin, ortak platformlarda fikir ve öneriler
üretmenin şart olduğu sürekli olarak telkin edilmeli,
• Kurulların millete ait olduğu vurgulanarak, yeni STK’ların kurulup
Kurullarda yer alması teşvik edilmelidir.

152
d) Eğitim ve Bilinçlendirme

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


Yönetmeliğin 11. maddesinde Kurulların bilgilendirme, bilinçlendirme ve eğitim
ile ilgili görevleri belirtilmektedir. Buna göre İl ve İlçe Kurulları;
a) Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında
yer alan insan hakları konularında her türlü çalışmayı yaparak, kurul
üyeleri, uygulayıcılar ve vatandaşların bilinçlendirilmesini sağlamak
amacıyla etkinlikler düzenlemek,
b) Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi metni ve insan
hakları konusunda taraf olduğumuz uluslararası sözleşmeleri kurul
üyelerine, kamu kurum ve kuruluşlarına ve vatandaşlara dağıtmak,
c) İnsan hakları ile ilgili kitap, broşür ve mevzuat metinlerini temin ederek
kurul üyelerine, ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına ve vatandaşlara
dağıtmak,
d) İnsan hakları konusunda, levha, afiş, broşür ve panolar hazırlanarak veya
temin edilerek halkın görebileceği yerlere asmak,
e) İnsan hakları bilincinin yaygınlaştırılması amacıyla, köy ve mahalle
muhtarlıklarıyla diyalogu geliştirmek,
f) İnsan hakları konusunda panel, konferans, seminer, konser, tiyatro, slayt
ve film gösterisi gibi etkinlikler düzenlemek,
g) Yerel radyo ve televizyon kanallarında uzmanların katılımıyla insan
hakları konusunda programlar düzenleyerek aydınlatıcı bilgiler
verilmesini sağlamak,
h) İlk ve orta dereceli okullarda insan hakları öğrenci kolu kurulmasını
ve insan haklarına saygı bilincini yerleştirmek için etkinlikler
düzenlenmesini teşvik etmek,
i) Fakültelerin ve yüksekokulların insan hakları alanındaki faaliyetlerini
desteklemek,
j) Çevre bilincini yaygınlaştırmak amacıyla bilgilendirme ve bilinçlendirme
çalışmaları yapmak,
k) Kütüphanelere insan hakları konulu kitap, dergi ve broşür gibi kaynakları
temin ederek halkın kullanımına sunulmasını sağlamak ile görevlidir.

Şüphesiz ki Kurulların eğitim ve bilinçlendirme kapsamındaki görevleri


bu Madde’de belirtilenlerle sınırlı değildir. Kurullar, insan hakları bilincini
yaygınlaştırmaya matuf değişik proje ve programlar da geliştirmeli ve
uygulamalıdırlar.

153
(i) Bilgilendirme ve Bilinçlendirmenin Anlamı
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

Kuşkusuz eğitimin nasıl bir eğitim olacağı, kimlerin hangi konularda ve hangi
sürelerde eğitileceği, söz konusu eğitimin hangi ilkelerle yürütüleceği, hangi
aşamalarda ve nasıl yenileneceği, sonuçlarının nasıl ölçüleceği gibi sorulara
cevap verildiği takdirde, çözüm olarak “eğitim”i göstermenin bir anlamı olabilir.
Yine kuşkusuzdur ki, bilinçlenmenin somut olarak neleri yapmaya başlamak
ve neleri yapmaktan vazgeçmek olduğunu, doğru bilinen yanlışların ve yanlış
bilinen doğruların neler olduğunu, bilinçlenmenin faydaları ve bilinçlenmemenin
kayıplarının neler olduğunu, hangi yöntemlerle bilinçlenileceğini, bu bilincin
nasıl korunabileceğini ve geliştirilebileceğini açıkça söyleyebildiğiniz ölçüde
“bilinçlendirme” kavramı soyut dünyadan gerçek hayata geçebilir. Kurullar bu
sorulara cevap verebilen “eğitim ve bilinçlendirme” çalışmaları yapmalıdırlar.

Burada özellikle vurgulanması gereken husus, bilgilendirme ile bilinçlendirme


arasındaki farktır. Bilgilendirme, insan haklarıyla ilgili mevcut bilgiler,
kaynaklar, hukuki belgeler hakkında insanların bilgi sahibi olmasını
sağlamaktır. Bilinçlendirme ise, verilen bu bilgiler sonucu, insan haklarının
herkesin yaşamında belli bir davranış kriteri haline getirilmesini ifade
eder. Bilinçlendirmede amaç, bireylerin hakların neler olduğunu, neleri
kapsadığını bilmeleri yanında, gerektiğinde hakkını doğru ve etkin yollarla
arayan ve başkalarının da aynı haklara sahip olduğunun şuuruna varmış
sorumlu vatandaşlar olmalarını sağlamaktır. Kamu görevlilerinin “haklar
katalogu” konusundaki bilgilerinin ezber metinleri olmaktan çıkıp işlem ve
eylemlerine yön veren rehber ilkelere dönüşmesi de, ancak “insan hakları
bilinci”ni özümsemelerinin sağlanmasıyla mümkündür. Bilinçlendirme,
bilgilendirmeye göre daha kapsamlı, zamana yayılmış ve sonuç odaklı bir
çalışmadır.

Ülkemizin insan hakları sorununun temelinde bu hakların neler olduğunun,


kapsamının ve sınırlarının “bilinmemesi” yatmakla birlikte, hakların ne
olduğunun pek âlâ bilindiği çoğu ihlâlde asıl nedenin “hakları bilmemek” değil
bunları “özümseyememek” olduğu görülmektedir. İnsan haklarının ne olduğu
konusunda gerekli bilgilere sahip olmadan bilinç sahibi olunamayacağı gibi
uygulamada kendini göstermeyen kuru bilgi yığınlarının arzulanan sonuca
hizmet etmeyeceği de açıktır.

(ii) Eğitim ve Bilinçlendirmenin İçeriği

Bazı kavramlar vardır ki, sadece belli bir entelektüel ya da uzman kesim
tarafından kullanılır ve bu yüzden geniş yığınlar tarafından anlam ve içerikleri
pek bilinmez ve merak da edilmez. İnsan hakları gibi bazı kavramlar ise, her
kesimde, her platformda, her görüş ve inanç çerçevesinde kullanılırlar ve
aslında belki de bu nedenle tam olarak neyi ifade ettiğinde, neleri kapsadığında,
nelerle ilgisi olmadığında asla bir uzlaşma sağlanamaz. Bu yüzden insan hakları

154
eğitiminin ilk aşaması, bu kavramı gerçek anlamıyla tanımlamak ve doğru bir

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


bağlama oturtmak olmalıdır. Bu anlamda teorik bazda temel insan hakları
bilgilerinin eğitilen ve bilgilendirilen kitleye sunulması özel bir öneme sahiptir.
İnsanlar sağlıklı bir kavramsal altyapıya sahip olmadıkları zaman, o konuyla
ilgili yapılacak hiçbir eğitimden olumlu sonuç almak mümkün olmaz. Özellikle
insan hakları gibi “ne olduğu tartışmalı” bir konuda yapılacak çalışmalarda bu
hususa öncelik verilmesi şarttır.

İnsan hakları, her şeyden önce düşünce ve inanç sistemlerinde, felsefi ve


ideolojik yaklaşımlarda ortaya çıkmış, şekillenmiş ve daha sonra pozitif hukuk
sistemlerinde yerini almıştır. Bu süreç, çağımızda da aynı şekilde devam
etmektedir. Bu yüzden, insan haklarıyla ilgili temel felsefi yaklaşımlar, ileri
sürdükleri tezler, mevcut güncel tartışma alanları da bu eğitim ve bilgilendirme
çalışmalarında öncelikli yer tutmalıdır. Bu bilgilere sahip olmadan uluslararası
sözleşmeler ve anayasalarda bulunan insan haklarıyla ilgili ilkeleri ezberlemek
mümkün olsa da anlamak mümkün olmayacaktır. Hele insan hakları gibi
dinamik ve kapsamı sürekli genişleyen bir konuda geleceğe dönük bir vizyon
çizmek, ancak insan hakları alanındaki gelişimlere kaynaklık eden düşünce
sistemlerini bilmek ve anlamakla söz konusu olabilecektir. Şüphesiz bundan
kastedilen akademik bir uzmanlık eğitimi değildir; ancak ana hatlarıyla da
olsa bu bilgilerin verilmesi, insan hakları tartışmalarına neden-sonuç ilişkileri
çerçevesinde bakabilmeyi sağlayacaktır.

Kurulların bilinçlendirme faaliyetleri kapsamındaki öncelikli hedefleri,


ülkemizde insan hakları konusundaki belli başlı “zihinsel engelleri” aşmak
olmalıdır. Bu sorunlara temas etmeyen, “insan hakları iyidir, değerlidir,
korunmalıdır” gibi genel geçer temalara hapsolmuş çalışmalardan arzu edilen
sonucu elde etmek mümkün değildir. Aşılması gereken bu tip önyargıların
başında, insan haklarının düşmanca emelleri olan dış güçler tarafından ülkemizi
yıpratmaya dönük bir propaganda aracı olarak kullanıldığı iddiası gelmektedir.
İnsan haklarının Batı emperyalizminin hedefleri doğrultusunda masaya getirilen
bir politik enstrüman olduğu görüşü sıkça dile getirilmektedir. Bu nedenle de, bu
alanda yapılan çalışmalara en hafif tabirle “oyuna gelmek” olarak bakılmaktadır.
Bir başka husus, ülke içindeki bölücü ve aşırı unsurların diledikleri gibi faaliyet
gösterebilmek için “insan hakları mazereti”ne sığındıkları ve bu alanda yapılacak
iyileştirmelerin bu grupların “ekmeğine yağ süreceği” kaygısıdır.

Bu endişe ve kaygıların tümüyle temelsiz ve yersiz olduğu iddia edilemez.


Ancak bu doğru tespitlerden yola çıkıp insan haklarını salt bir propaganda
unsuru ve bir tehlike olarak görme sonucuna varmak külliyen yanlıştır.
Çünkü söz konusu tespitlerin doğruluğu, insan haklarının evrensel bir değer,
gelişmişliğin temel kaynağı ve aynı zamanda göstergesi olduğu gerçeğini
değiştirmemektedir. Batı’nın ekonomik ve sosyal ilerlemesini temel hak ve
özgürlüklerin gelişiminden ayrı olarak düşünmek imkansızdır. Bu gelişime

155
yaptığı katkıdan da önemli olarak insan hakları, aynı zamanda bu ilerlemenin
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

amaç ve hedefini de ortaya koymaktadır: Temel hak ve özgürlüklerin ve insan


onurunun korunduğu demokratik hukuk devleti ve özgür toplum.

Bunun yanında, dile getirilen bu tür kaygıların giderilmesinin tek yolunun


da yine insan haklarına sahip çıkmak olduğu kuşkusuzdur. İnsan hakları
gibi temel nitelikte bir değerler manzumesinin ülkemiz aleyhine tehlikeli
bir silah olmaktan çıkarılabilmesi, insan haklarının çeşitli çevrelerce
istismarının önüne geçilebilmesi için yapılması gereken, ülkemizin insan
hakları standardını korumak ve geliştirmektir. Aksine bir yaklaşım, söz
konusu istismar ve propagandaya güç kazandırmaktan başka bir sonuç
vermeyecektir. Kurullar, yaptıkları eğitim ve bilinçlendirme çalışmalarında
bu hususu özellikle değerlendirmelidir.

Bir başka hakim ve yanlış kanı da, insan haklarıyla ilgili reformları bize AB’nin
dayattığı ve aslında ulusal çıkarlarımıza ters düşen hususlar da olmasına
karşın tam üyelik için bunları “sineye çektiğimiz”dir. Nitekim Kurullar da bu
yorumlardan nasibini almakta, AB’nin gönlünü hoş tutmak için kuruldukları
izlenimi verilmeye çalışılmaktadır. Kurulların “insan hakları bilinçlendirmesi”
bağlamında üstesinden gelmesi gereken en önemli önyargılardan biri de
budur. Türkiye’nin bu reformları AB üyelik süreci kesilse dahi sürdüreceği,
reformların sonucunda AB’ye üye olunsa da olunmasa da milletimizin hak ve
özgürlük alanının genişlemiş olacağı, en önemlisi de bu “sessiz devrim”den
geri dönüşü AB kabul etse bile “hakların sahibi” olan milletin artık asla kabul
etmeyeceği şüphesiz bir hakikattir. Bu temelden hareketle, Kurulların da
AB’ye endeksli yapılanmalar olmadığı, varlıklarını AB’nin değil milletin sahip
çıkmasıyla sürdürebilecekleri, daha da önemlisi Kurulların güçlenmesinden
asıl yarar sağlayacak olanın dış unsurlar değil bizatihi halkımız olduğu, yapılan
çalışmalarda sürekli olarak vurgulanmalıdır.

İnsan hakları çalışmalarında en fazla dikkat edilmesi gereken husus, hamaset


kokan sloganik ifadeler yerine somut ve gerçekçi verilerin kullanılmasıdır.
Gerekçesi ortaya konmamış hiçbir iddianın zihinlere işlemesi mümkün değildir.
Dolayısıyla insan hakları anlatılırken de, ezbere davet eden bir üslup ve içerik
yerine hakların gelişimine kaynaklık eden toplumsal ve siyasal realitelere dayalı
bir anlatım benimsenmelidir. Ulaşmak istediğimiz refah toplumuna ancak temel
hürriyetleri koruyup geliştirerek varılabileceği, esasen toplumların kalkınmayı,
büyümeyi zaten insan onurunun korunduğu, adaletin hakim olduğu, özgürce
konuşulup üretilebilen bir yapıya kavuşmak için istediği vurgulanmalıdır. Bunun
yanında insan haklarının tarihsel ve kültürel dokumuz içindeki yerine ayrıca
önem verilmeli, bu değerlerin “ithal” olmadığı ortaya konmalıdır. Bu temellere
dayalı bir bilinçlendirme çalışması, insan hakları çalışmalarının ve Kurulların
üzerindeki AB etiketinin çıkarılıp, halkla bütünleşmeleri açısından daha faydalı
olacaktır.

156
(iii) İnsan Hakları Eğitiminin Kaynakları ve Araçları

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


İnsan hakları eğitiminin temel kaynakları, kuşkusuz başta Anayasamız
ve yasalarımız olmak üzere taraf olduğumuz BM İnsan Hakları Evrensel
Beyannamesi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, BM Medeni ve Siyasi Haklar
Sözleşmesi, BM Ekonomik ve Sosyal Haklar Sözleşmesi gibi uluslararası
belgelerdir. İnsan haklarının anlamı, içeriği ve kapsamı esas olarak bu belgeler
ışığında anlaşılabilmektedir. Dolayısıyla Kurullarımızın eğitim çalışmalarında
bu belgeleri broşürler, kitapçıklar halinde çoğaltması, bunların tanıtımına dönük
seminerler, paneller, TV programları, basında yer alacak makaleler hazırlaması,
kendi web sitelerinde bu belgelere yer vermeleri gerekmektedir. Bu temel insan
hakları materyalleri Kurullarımızın envanterinde mutlaka bulunmalı, yoksa
derhal temin edilmeli, bu konuda özellikle Kurulun sivil üyeleri inisiyatif
almalıdır. Sadece Kurulların elinde bu materyallerin var olması da kuşkusuz bir
anlam ifade etmeyecektir; bunlar çeşitli vasıtalarla mutlaka değerlendirilmelidir.
Uygulamada bazı Kurullarımızın ellerinde bulunan bu tip materyalleri
depolarda “unuttuğu” gözlenmiştir. Oysa ki, bunlar “sürekli olarak” eğitim ve
bilinçlendirme çalışmalarında yararlanılması gereken kaynaklardır. Özellikle
kamu kuruluşlarının, okulların, nezarethaneler ve yuvalar gibi hassas yerlerin
hepsinde bu materyallerin bulunması bir “hedef” olarak belirlenmelidir. Burada
öncelikli görevin Kurullarımızda görev yapan barolar, ticaret ve sanayi odaları,
üniversitelere düştüğünü belirtmek gerekmektedir.

İnsan haklarıyla ilgili bu temel materyaller gerekli olmakla birlikte kesinlikle


yeterli değildir. İnsan hakları hep belirttiğimiz gibi dinamik bir alandır, pek çok
farklı yaklaşım vardır, sürekli düşünsel tartışmalar ve siyasal mücadelelerle alanı
genişlemektedir. Bu durum bir yana, hızlı küreselleşmenin getirdiği toplumsal
dönüşümler “bilindiği sanılan” insan hakları değerlerini de sürekli olarak yeni
cephelerden tartışma konusu haline getirmektedir. Bunun sonucunda insan
haklarını ilgilendiren siyasal ve hukuksal metinler sürekli güncellenmekte,
yeni anlamlar kazanmakta ya da tamamen yeni belgeler ortaya çıkmaktadır.
Dolayısıyla Yönetmelik’te sözü edilen ve genelde kabul gören materyallere
bağımlı bir eğitim ve bilgilendirme faaliyeti kesin olarak günün ihtiyaçlarının
gerisinde kalacaktır. Kurullar, insan haklarıyla ilgili çıkan yeni yayınları ve
dokümanları mümkün olduğu nisbette takip etmeli ve başta üyeleri olmak üzere
kamuoyuyla paylaşmalıdır.

Kurulların kitap, dergi, kitapçık, broşür, CD ve DVD gibi formatlardaki


bu materyalleri temin etmesi, gerekirse çoğaltması, eğitim faaliyetlerinde
kullanabilmesi için belli imkânlara ihtiyaçları vardır. Burada yine hep
vurguladığımız gibi Kurulların özellikle barolar, ticaret ve sanayi odaları gibi
sivil üyelerinin sorumluluk almasının ve Kurul Başkanlarının da onları bu
anlamda organize etmesi ve teşvik etmesinin önemi ortaya çıkmaktadır. Sivil
üyelerin bu sahiplenmesi, Kurulların “kamu ağırlıklı imajını” değiştirmek
açısından da mühim bir husustur.

157
Eğitim ve bilinçlendirme faaliyetlerinde akademisyenler, hukukçular, tecrübeli
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

idareciler gibi uzmanların bilgi ve birikimlerinden faydalanılmalıdır. İnsan


haklarıyla ilgili materyaller, ancak uzmanların eğitimleri ile anlaşılabilecektir. Bu
konuda öncelikle Kurulda görev yapan baro ve üniversite temsilcileri sorumluluk
almalı, bizzat eğitim faaliyetlerini yönlendirmeleri yanında meslek gruplarından
konuyla ilgili gerekli katkıyı sağlamalıdırlar. Burada dikkat edilmesi gereken
husus, eğitimin dili ve niteliğidir. Akademik lisan içinde gerçekleşecek bir
seminer veya panel halka, öğrencilere, kamu görevlilerine ulaşamayacaktır.
Dolayısıyla yapılanın özü itibariyle bir eğitim faaliyeti olduğu unutulmamalı ve
bu çalışmaların etkinliği için uzman eğitimcilerden de destek alınmalı, bulunulan
yörenin kültürünü, alışkanlıklarını, kendine has üslubunu ve ilgi alanlarını bilen
kişilerden yararlanılmalıdır.

(iv) Hedef kitle

Eğitim ve bilinçlendirme çalışmalarının hedef kitlesi doğru seçilmeli ve bu


grubun özellikleri ile uyumlu bir eğitim çalışması yapılmasına dikkat edilmelidir.
Kurullar açısından baktığımızda hedef kitle olarak değerlendirilebilecek
gruplar şunlardır:
• Kurul üyeleri
• Kamu görevlileri
• Öğrenciler
• Meslek grupları
• Kadınlar
• Engelliler
• Genel kamuoyu
Eğitim çalışmalarında Kurul üyelerinin insan hakları konusundaki bilgi ve
birikimlerinin geliştirilmesi öncelikli önem taşımaktadır. Bu, aynı zamanda
“eğiticilerin eğitimi” esprisiyle gerçekleştirilecek bir çalışmadır. Kurul
üyesi olmak, insan hakları uzmanı olmak anlamına gelmediği gibi, pek
çok farklı yönü olan insan hakları ile ilgili olarak uzman akademisyenlerin
bile “çok iyi bilmedikleri” hususlar mutlaka olacaktır. İnsan hakları eğitimi
ve bilinçlendirmesi görevini üstlenen Kurul üyelerinin konuyla ilgili bilgi
seviyelerinin yükseltilmesine özel önem verilmeli, yapılan tüm faaliyetlerden,
temin edilen tüm materyallerden üyelerin faydalanmasına öncelik tanınmalıdır.

İnsan hakları ihlâllerinin önüne geçilebilmesi her ne kadar bireylerin “haklarını


bilme ve sahip çıkma” bilinçlerine bağlı ise de, eğer bir “ihlâl eden” olmaz ise,
insanların bilinç düzeyleri ne olursa olsun haklar korunmuş olacaktır. Dolayısıyla
“uygulayıcıların eğitimi” bu anlamda ayrı bir öneme sahiptir. Burada ihlâl
konularında “gözlerin en fazla çevrildiği” emniyet ve jandarma mensuplarının
eğitimi konusunda Kurulların özel bir çaba göstermesi ve bu konuya dönük
programlar düzenlemesi gerekmektedir. Son dönemde Türkiye’nin hukuk

158
sisteminde başdöndürücü hızda gerçekleşen reform süreci, ortaya yepyeni bir

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


hukuk yapısı çıkarmıştır. Bu alanda yaşanan yoğun ve karmaşık değişikliklere
adapte olabilmek için her şeyden önce “nelerin niçin değiştiğinin” kapsamlı
eğitimine ağırlık verilmelidir. İlgili kurumlarımız zaten hizmet içi eğitim
programlarında bu konuyu işlemektedirler ama Kurullarımızın da bu süreçte
üstleneceği önemli görevler bulunmaktadır. Kamu kurumlarının hizmet içi
eğitim çalışmalarına katkı yapılmalı, bu çalışmalar ile ilgili bilgi alınmalı,
gerekiyorsa öneriler geliştirilerek ilgili kuruma sunulmalıdır. Burada yine Kurul
Başkanlarının inisiyatifi ile kamu kurumları ile Kurullar arasında sağlam bir
diyalog ve işbirliği zemininin kurulması gerekmektedir.

Gelecek nesilleri temsil eden öğrenciler, henüz bu önyargılar ile tanışmadan


insan haklarının evrensel değerini ve önemini özümsemelidirler. Kurullar
okullarda insan hakları eğitimi konusunu “sürekli bir gündem” olarak takip
etmelidir. Bölgedeki tüm okullara insan haklarıyla ilgili temel materyaller
ulaştırılmalı, periyodik olarak tüm okullarımızda seminerler düzenlenmeli,
Kurul toplantıları belli aralıklarda okullarda düzenlenmeli, Kurullar öğrencilere
tanıtılmalı, teşvik ve ödüllendirme unsuru olarak insan hakları konulu
kompozisyon, resim yarışmaları düzenlenmeli, okullarda İnsan Hakları Kolu
kurulması sağlanmalı, öğretmenler ve okul yöneticileriyle düzenli toplantılar
yapılarak bu alandaki eksiklikler ve yapılabilecek hususlar değerlendirilmeli,
“çocuk hakları” konusuyla ilgili özel eğitim programları hayata geçirilmelidir.

Kurullarda bulunan meslek grupları başta olmak üzere bölgenin çalışma yaşamını
temsil eden gruplara özel eğitim çalışmaları planlanmalı ve uygulanmalıdır.
Türkiye’de çalışma ve sözleşme hürriyeti, sosyal güvenlik hakkı gibi iş yaşamını
yakından ilgilendiren konularda hem ciddi sorunlar bulunmakta, hem de bu
“ekonomik ve sosyal haklar” diğer temel haklar ve siyasal haklara göre daha az
bilinmektedir. Bu konuda yapılacak çalışmaların bir diğer yararı da, Kurulların
geleceği açısından hayati önemi haiz olan STK’lar ve meslek kuruluşlarının
işbirliği ve katkılarını sürekli hale getirmesi olacaktır.

Kurulların eğitim çalışmalarını belli bir program dahilinde ve bir takvime bağlı
olarak gerçekleştirmeleri, faaliyetlerin düzenliliğini ve birbirini tamamlayıcı
nitelik taşımasını sağlayacaktır. Bütünsel bir bakıştan mahrum, dağınık ve belli
bir gündemi takip etmeyen faaliyetlerin etkisi ise sınırlı kalacaktır.

Programlamanın dayanması gereken unsurlar ise,


• hedef kitle (öğrenciler, kamu görevlileri, Kurul üyeleri, genel),
• hak konuları ( fikir ve ifade özgürlüğü, sağlık hakkı vb) ve
• faaliyet biçimleri (seminer, panel, konferans, TV ve yazılı basın,
ziyaretler)
şeklinde oluşturulmalıdır.

159
Buna göre, hangi hedef kitleye yönelik olarak, hangi konularda, hangi tür
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

faaliyetlerin yapılacağı konusu bu başlıklara göre yıllık olarak belirlenecek


bir program dahilinde Kurul tarafından kararlaştırılıp uygulanırsa sarfedilen
çabaların birbirinden kopuk ve ihtiyaçların dışında olması hususu önlenmiş olur.

Eğitim çalışmalarında üniversitelerin desteği de olmazsa olmaz bir nitelik


taşımaktadır. İnsan hakları, ilk ve orta öğretimde başlı başına bir konu olarak
bulunmayan, ancak yüksek öğretimde “uzmanlık alanı” sıfatı taşıyan bir konudur.
Hep vurguladığımız gibi, “fazla bilinmeyen, veya yanlış bilinen” bir kavram
olan insan hakları konusunda akademisyenlerin çalışmaları yol gösterici unsurlar
olacaktır. Üniversite temsilcisi üye aracılığıyla Kurullar ile bölgede bulunan
üniversiteler arasında özellikle eğitim programları ve materyal desteğiyle ilgili
olarak kalıcı bir karşılıklı işbirliği sağlanmalıdır. Böyle bir destekten mahrum
olan bir Kurulun eğitim ve bilinçlendirme açısından başarı şansı azalmaktadır.
Pek çok Kurulumuzun bulunduğu bölgede böyle bir “akademik destek”
sağlayacak yüksekokul bulunmadığı veya bulunanların da farklı alanlarla ilgili
olduğu ifade edilmektedir. Bununla birlikte, içinde bulunduğumuz bu hızlı
iletişim çağında bilgi transferinin nasıl kolaylaştığını, mesafelerin istendiğinde
nasıl kısaldığını düşünürsek çaresiz kalınmayacağı anlaşılacaktır. Böyle bir
durumda “kalıcı bir destek” sağlamak için her Kurulun bölgesindeki veya
kendisine en yakın bir üniversite ile görüşerek bir işbirliği protokolü hazırlaması
veya periyodik olarak tekrarlanacak karşılıklı ziyaretler ya da kurulacak ortak
bir komisyon marifetiyle özel programlar hazırlanarak fakültelerin desteğinin
alınması faydalı olabilir.

e) Araştırma ve İzleme

Yönetmeliğin 12. maddesinde düzenlenen araştırma ve izleme görevi


çerçevesinde İl ve İlçe Kurulları;
a) İnsan haklarıyla ilgili konularda üniversiteler, kamu kurumları, sivil
toplum kuruluşları ve diğer kurumlarla işbirliği yaparak araştırma
yapılması, yaptırılması ve rapor hazırlanmasını sağlamak,
b) Kadın, çocuk, hasta ve özürlü hakları ile ilgili araştırmalar yapılması ve
çözümler üretilmesini teşvik etmek,
c) İnsan hakları ihlaline neden olan çevre ve trafik sorunları ile ilgili
araştırmalar yapılması ve çözümler üretilmesini teşvik etmek,
d) İlköğretim çağına geldiği halde çeşitli sebeplerle okula gidemeyen
çocuklarla ilgili araştırmalar yapılmasını sağlamak,
e) Sokak çocuklarının sorunlarının çözümüne, çocuk işçiliğinin ve çocuk
dilenciliğinin önlenmesine yönelik çalışmalar yapılmasını sağlamak,
f) İnsan hakları uygulamalarını yerinde görmek amacıyla ilgili kurum ve
kuruluşlara ziyaretler gerçekleştirmek,

160
g) İnsan hakları uygulamalarının teşvik edilmesi amacıyla örnek kurum

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


ve kuruluşlar ile kamu görevlilerinin tespit edilerek ödüllendirilmesini
sağlamak,
h) Karakol ve nezarethane denetleme formlarını inceleyerek varsa
aksaklıkların giderilmesi hususunda ilgililere tavsiyelerde bulunmak,
i) Nezarethane koşullarının iyileştirilmesi ve ilgili mevzuata uygun hale
getirilmesi hususunda tavsiyelerde bulunmak,
j) Sanık haklarının etkin bir şekilde uygulanmasını sağlamaya yönelik
araştırma ve inceleme yapmak ile görevlidir.

Şüphesiz Kurulların araştırma ve izleme ile ilgili görevleri bu konularla sınırlı


değildir; insan haklarıyla ilgili her konu, tüm boyutlarıyla Kurulların görev alanı
içindedir. Maddede belirtilen konular ise, Türkiye’nin “açık yaraları” haline
gelmiş olmaları hasebiyle ayrı bir ilgiyi ve çabayı gerektiren konulardır.

(i) Araştırma

Kurulların Avantajı
Kurulların Türkiye’deki insan hakları sorunlarıyla ilgili görev kâğıdında, önceliği
ülkenin “gerçek insan hakları fotoğrafını” çekmek almaktadır. Bu nitelikte bir
sosyal sorunu ampirik verilerle tanımlamanın güçlüğü bir yana, sayısız farklı
çıkar grupları veya ideolojik kesimlerin “kendi insan hakları gündemleri”ni
kendi bakış açılarıyla sahaya sürmesi sorunun tanımlanamazlığını pekiştirmiştir.
Bu bir yerde kaçınılmaz bir sonuçtur; elbette ki herkes insan haklarının “kendi
bağrını yakan” kısmıyla daha çok ilgilenecek ve konuyu kendi felsefi veya siyasi
kökleriyle açıklamaya çalışacaktır. Ancak bu kaçınılmaz gerçek, aynı zamanda
insan hakları konusunu giderek kendi özel alanından çıkarıp siyaset meydanının
kaotik kısır döngüsüne sürüklemektedir. Bu durumun insan hakları gerçeğine
yöneltilmiş “özel bir bakışı” gerektirdiği ortadadır. Bu “özel bakış”, tüm ayrı
kimliklerin ve çıkar kaygılarının üzerinde, insan haklarının evrensel değeri ve
içeriğine bağlı kalarak sürdürülen bir çalışma ile mümkündür. Kurullar, politik
açıdan hiçbir kimliğin içine yerleştirilemeyecek yapılarıyla böyle bir “özel
bakışa” sahip olabilecek nitelikte görünmektedirler.

İnsan haklarıyla ilgili ulusal veya uluslararası pek çok kuruluş tarafından çok
sayıda veriler, istatistikler, raporlar, araştırmalar yayınlanmaktadır. “Türkiye’de
hangi hak konusunda ne gibi sorunlar var, hangi yoğunlukta ihlâller var,
ihlâller en çok hangi bölgelerde yoğunlaşıyor, ihlâllerin altında ne gibi idari
sorunlar veya sosyal yaralar var” gibi pek çok soruyu “kendi pencerelerinden”
cevaplayan sayısız araştırma yayınlanmaktadır. Ancak bu araştırmaları gören ve
okuyanların ilk reaksiyonu hemen “araştırmacı kişi veya kuruluşun kimliğini”
öğrenmek olmaktadır. Çünkü araştırmanın hangi tezi, hangi iddiayı hatta hangi
verileri niye ileri sürdüğünün mutlaka politik, ideolojik veya çıkarlara dayalı

161
bir nedeni olduğuna inanılmaktadır. İşte Kurullar, insan hakları dışında hiçbir
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

iskeleye bağlanamayacak kimlikleriyle bu handikapı aşabilecek ve “insan


hakları sorununu” gerçek boyutlarıyla gözler önüne serebilecek bir potansiyele
sahiptirler.

Kurulların Araştırma Kapasitesinin Geliştirilmesi


Kurulların araştırma görevini etkin biçimde yerine getirmelerinin önünde iki
ciddi engel vardır:
• Üzerlerine yapışan veya yapıştırılan devlet etiketi nedeniyle onların
çalışmalarının da “ihtiyatla hatta görmezden gelme ile” karşılanması,
• Üye yapısının sağladığı avantajın, güçlü bir kurumsal kapasite ve bilimsel
yetkinlik ile desteklenememesi nedeniyle çalışmaların cılız kalması.

İlk engel, büyük ölçüde Kurulların sivil üyelerinin etkinliği ve insan haklarına
sözlük anlamıyla değil öz anlamıyla “sivil” yaklaşabilmeleriyle aşılabilecektir.
Kurul Başkanlarından bu süreçte beklenen ise, öncelikle sivil üyeleri teşvik
edici, yol gösterici olmaları, paylaşmadıkları bir görüş veya kararın Kurul
tarafından benimsenmesinin Kurulun yapısının bir gereği olduğunun bilincinde
olmalarıdır. Bir başka deyişle, Kurulun devletin bir birimi olmadığı gerçeğinden
hareketle, çalışmalarında Kurulun özgün kimliğini korumaları, vali veya
kaymakam olarak değil Kurul Başkanı olarak davranmalarıdır. Şüphesiz ki
Kurullar, kararları, başvuruları ele alma biçimleri ve çözüm güçleriyle bu “sivil
ve bağımsız” kimliği kazanabilecektir. Yoksa sadece üye yapısının kendine özgü
niteliği, Kurullara böyle bir artı değer kazandırmaya yetmeyecektir.

İkinci engeli aşmak için ise, Kurulların araştırma yapabilmek için yeterli
kurumsal kapasiteye sahip olmaları gerekmektedir. Bu yüzden 12. maddenin
ilk fıkrasında Kurulların diğer kuruluşlarla birlikte üniversitelerle de işbirliği
yapmaları gerektiği belirtilmiştir. Kurullar, şüphesiz ki akademik birimler
değildirler; dolayısıyla çalışmalarının bilimsel nitelik taşıyabilmesi için
öncelikle üniversitelerle kalıcı ve sürekli bir işbirliği mekanizması oluşturmaları
gerekmektedir. Bu işbirliğinin süreklilik içermesi önemlidir; zira bütüncül
bir eylem planı çerçevesinde olmayan, geçici ve anlık çabaların istenen etkiyi
meydana getirmesi mümkün değildir.

Kurulların hayatiyeti için vazgeçilmez değer taşıyan bu konuda çağın sağladığı


iletişim imkanlarından azami ölçüde istifade edilmeli, her Kurul kendisine en
yakın üniversite ile ilişkiye geçerek ortak bir işbirliği yapısı oluşturmalıdır. Bu
yapı çerçevesinde insan haklarıyla ilgili araştırma konuları belirlenmeli, uzman
komisyonlar ve araştırma ekipleri oluşturulmalı ve bu ekiplerin hazırlayacağı
raporlar kamuoyuna duyurulmalı ve ilgili kuruluşların da dikkatlerine ve
bilgilerine sunulmalıdır. Üniversiteler dışında STK’lar ve kamu kuruluşları ile
de benzer işbirliği programları geliştirilmelidir.

162
Kurullar hem diğer kuruluşların çalışmalarına katkı yapmalı, hem de onların

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


çalışmalarından mutlak surette faydalanmalıdır. Sözgelimi, kendi bölgelerinde
insan haklarıyla ilgili neşredilen her türlü yayın Kurul üyelerinin katkılarıyla
temin edilmeli, insan haklarını ilgilendiren konularda yapılacak her türlü eğitim
çalışmaları, seminerler, konferanslar, panellerde Kurullar temsil edilmeli ve
bu faaliyetlere destek vermelidirler. Şüphesiz ki böyle bir yaklaşım Kurulların
benzer faaliyetlerinin de aynı ölçüde ilgi ve destek görmesinin önünü açacaktır.

Kurulların araştırma faaliyetlerinin etkin bir şekilde yürütülebilmesi için özel


komisyonlar oluşturularak Kurul üyeleri görevlendirilmelidir. Kurul üyeliği,
sadece ayda bir toplanıp, bazı kararların altına imza atmak değil aktif bir süreç
olmalıdır. Kurullara üye seçerken ve mevcut üyelerin katkısı değerlendirilirken
de bu noktaya dikkat edilmelidir. İnsan hakları sorununun belli bir boyutuyla
ilgili oluşturulacak küçük ama istekli ve uzman gruplar, kalabalık toplantıların
tekdüzelik ve hantallığının ötesinde fayda sağlayacaktır. Böylece üyelerin Kurul
üyesi kimliği pekişirken çalışmalar da çeşitlilik kazanacak ve Kurullar, ayda bir
gün ortaya çıkan yapılar olmaktan çıkıp, sürekli çalışan ve üreten birimler
haline geleceklerdir. Bu anlamda komisyonlar aracılığıyla çalışmaya, özellikle
de araştırma faaliyetlerini bu yöntemle zenginleştirmeye gayret gösterilmelidir.
Uygulamada sadece Yönetmelik’in 7. maddesinde zorunlu olarak kurulması
öngörülen 3 komisyonun oluşturulduğu gözlemlenmektedir; halbuki bunların
dışında gerekli görülen hallerde komisyonlar oluşturulmasına bir engel olmadığı
söz konusu Madde’de belirtildiği gibi, aslında Kurulların gerçek anlamda
etkinlik kazanabilmeleri açısından başka komisyonların da kurulmasının mecburî
olduğu âşikârdır.

12. maddenin izleyen fıkralarında Kurulların araştırma yapmakla


görevlendirildikleri bazı konular sıralanmaktadır. Maddenin (b) fıkrasında kadın,
çocuk, hasta ve özürlü hakları, (c) fıkrasında çevre ve trafik sorunları, (d) ve (e)
fıkralarında ise ülkemizde çocuk hakları konusunun iki acıklı cephesi- okula
gidemeyen çocuklar ve sokak çocukları- Kurulların araştırma konuları olarak
ifade edilmiştir.
Özenle vurgulamak gerekir ki, Kurulların ilgi ve görev alanları bu konularla
sınırlı değildir ve insan hakları tüm boyutlarıyla Kurulların araştırma sahasında
yer almalıdır. Hatta Kurullar düzenli yayınlanan faaliyet raporları aracılığıyla
diğer Kurulların çalışmalarını da izlemeli ve bu sayede diğer Kurulların sıkça
inceleme ve araştırma konusu yaptığı olguları tespit ederek, bunlar yerine insan
haklarıyla ilgili “fazla el sürülmeyen” fakat aynı zamanda büyük öneme sahip
konuları ele almayı tercih etmelidir. Bu sayede Kurulların çalışmalarının birbirini
tekrar eden, aynı daire içerisinde dönüp duran değil, birbirini tamamlayan
ve böylece de insan hakları resminin geneline bakma imkanı veren bir nitelik
taşıması sağlanabilecektir.

163
Araştırma Konuları
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

Maddenin (b) fıkrası incelendiğinde kadın, çocuk, hasta ve özürlü haklarının


araştırma konusu olarak belirlendiğini görüyoruz. Söz konusu gruplar,
“korunması gerekli hassas gruplar” olarak nitelendirilmektedir. Şüphesiz ki
bu hassas gruplar, maddede ifade edilenlerle sınırlı değildir; bunların yanında
yaşlılar, göçmenler, yabancı işçiler gibi çok değişik gruplar bu kapsamda
değerlendirilmekte ve Kurulların bu anlamdaki görev alanını oluşturmaktadırlar.

Bilindiği gibi insan hakları temelde devlet ile bireyin ilişkisine dayanır ve kabaca
devletten “karışmaması” istenen haklar ile bunun tersine “karışması, müdahale
etmesi” istenen haklar olmak üzere iki kısımdır. Sivil ve siyasal haklar olarak
da adlandırılan ilk kısım, ülkelerin insan hakları konusundaki asgari standardını
ifade etmekte ve bu hakların devlet ya da herhangi bir baskı unsurundan
bağımsız biçimde özgürce kullanılabildiği ülkeler “insan haklarına saygılı”
kabul edilerek, medeni dünya ailesi içinde değerlendirilmektedir. Temel haklar
olarak da nitelendirilen bu hakların “olmayabileceği ihtimali” artık kesinlikle
reddedilmekte, yeryüzünde bulunan her insan topluluğunda bu hakların
bulunması ve korunması gerektiği ifade edilmektedir. İkinci kısımda yer alan ve
devletlerin “ olumlu müdahalesinin” gerektiği hakların gerçekleşme düzeyi ise,
bir ülkenin “insan hakları kalitesini” ifade etmekte; ülkeler, uluslararası ilişkiler
sistematiğinde bu “insan hakları kalitesi” oranında bir ağırlık ve saygınlığa sahip
olabilmektedir.

Madde’de belirtilen hassas grupların korunması konusu da bu bağlamda ortaya


çıkmıştır. Bu çerçevede, toplumun örgütlü gücünün devreye girmesi yoluyla,
kadınlar, çocuklar, hastalar, özürlüler gibi hassas gruplar aleyhinde mevcut olan
dengenin düzeltilmesi gerektiği, yaygın ifadesiyle bu gruplar lehine “pozitif
ayrımcılık” yapılarak maruz kaldıkları haksızlığın izale edilmesi gerektiği ifade
edilmektedir.

Hassas grupların korunmasına ilişkin görev çerçevesinde, öncelikle Kurulların


üye yapısı içinde mutlaka kadınlar ve özürlülerin yer alması sağlanmalıdır. Kadın
üyesi olmayan bir Kurulun insan hakları gibi bir konuda arzulanan duyarlılığı
göstermesi güçtür; çünkü her şeyden önce yapılanması toplumun gerçeğiyle ve
çoğulculuk ilkesiyle bağdaşmamaktadır. Böyle bir Kurulun, sözgelimi kadın
hakları konusuna ciddiyetle eğilmesi de herhalde iyi niyetli bir temenniden öteye
gitmeyecektir.

Bunun yanımda kadın üyelerin sadece kadın haklarıyla ilgili değil Kurulların
tüm çalışmalarında görev alacakları da unutulmamalıdır. Kadın haklarıyla ilgili
mutlaka özel bir komisyon oluşturulmalı, Kurullar, bölgelerinde kadının sosyal
yaşama katılmasına dönük çalışmaları teşvik etmeli ve destek vermelidirler.
Bazı bölgelerimizde yoğun olarak yaşanan töre cinayetleri, başlık parası,
akraba evlilikleri gibi sorunlara karşı bilinçlendirme çalışmalarına özel önem

164
verilmelidir. Her Kurul, yöresindeki kadınların sosyal ve iş yaşamına katılma

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


oranları, eğitim düzeyleri, şiddete maruz kalma potansiyelleri, kız çocukların
okula gönderilme oranları gibi konularda temel verilere sahip olmalı ve bu
hususlar ile ilgili öneriler de içeren raporlar hazırlamalıdır.

Özürlülerin hakları da, Kurulların özel komisyonlarla takip etmeleri gereken


son derece hassas bir konudur. Özellikle Başbakanlık Özürlüler İdaresi
Başkanlığı ve konuyla ilgili STK’larla yakın işbirliği içinde olunmalı, yeni
çıkan Özürlüler Yasası konusunda kamu görevlileri ve engelli vatandaşlarımızın
bilgilendirilmesine ağırlık verilmelidir. Ülkemizde özürlülerle ilgili yaygın bir
STK yapılanması vardır; dolayısıyla Kurullarımızda bu STK’ların yer alması
mutlaka sağlanmalıdır.

Kurullarımızın verileri incelendiğinde sağlık ve hasta haklarıyla ilgili


şikayetlerin başı çektiği görülmektedir. Türkiye’de neredeyse herkesin hastaneler
ve sağlık sistemiyle ilgili maalesef olumsuz bir hatırası mutlaka vardır.
Hastanelerimizin fiziki şartları kadar, hastalarımızın bilinç düzeyi de bu olumsuz
tablonun nedenleri arasındadır. Gerek konunun doğrudan insan sağlığıyla ve
yaşamıyla ilgili olması, gerekse ülkemizin bu alandaki kendine has sorunları
konuya ayrı bir önem katmaktadır. Nitekim Kurulların üye yapısı içinde de Tabip
Odası temsilcisi yer almaktadır. Bu konuda Kurulların yapacağı çalışmalarla
ortaya koyacağı tespit ve öneriler, sadece sistemde yararlanan hastalar açısından
değil sistemde çalışan doktorlar, hemşireler ve idari görevliler açısından da son
derece faydalı olacaktır. Çünkü hastanelerin eksiklikleri ve sistemin arızaları
hastalar kadar çalışanları da mağdur etmektedir. Konuya yönelik verileri, halkın
şikayetlerini, yaşanan sorunları ve talepleri kamuoyunun ve karar vericilerin
dikkatine sunacak bu çalışmalar belki de idari işleyiş içinde dile getirilemeyen
pek çok konuyu çözüm noktasına taşıyabilecektir.

Bu noktalardan hareketle Kurullarımız, komisyonlar aracılığıyla özellikle


hastane ziyaretlerine ağırlık vermeli, hastanelerimizin fiziki eksiklikleri, personel
yetersizlikleri gibi konularda raporlar hazırlamalı, tespit ettikleri sorunları
ve çözüm önerilerini yetkili kuruluşlar ve kamuoyuyla paylaşmalıdır. Bunun
yanında özellikle sağlık personelinin çalışma koşulları konusunda duyarlılık
gösterilmeli, bunun yanında bu gibi koşulların olumsuzluğunun da etkisiyle kimi
zaman doktor-hasta ilişkilerinde yaşanabilen ve insan onurunu zedelemeye kadar
varabilen sorunlar da Kurulların çalışma konuları arasında yer almalıdır.

Türkiye’nin hızla sanayileşmesiyle birlikte artan çevre sorunları, insan


hakları teorisi içinde 3. kuşak haklar diye adlandırılan ve klasik anlamda
devlet-birey ilişkisinin ötesinde, STK’lardan çok uluslu şirketlere kadar
yeni çağın tüm aktörlerinin ortak aklını ve dayanışmasını gerektiren haklar
içinde değerlendirilmektedir. Kurullar çevreyle ilgili uzman kamu kuruluşları
ve STK’larla işbirliği içinde hareket ederek, ülkemizde “çevre bilinci”nin

165
oturtulması ve geliştirilmesi adına sürdürülen mücadelede yerini almalıdır. Bu
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

konu bir vatandaşın küllüğünü asfalta dökmesinden bir fabrikanın atıklarını


denize dökmesine kadar uzanan geniş bir yelpazede esas olarak bir bilinç
sorunudur; ama ülkemizde hemen her konuda sakız gibi çiğnenen “eğitim ve
bilinçlendirmeye ağırlık verelim” şeklindeki sloganik çağrı, konuyu belirsiz
bir vadeye yayan, acil çözümleri perdeleyen ve esasında “hiçbir şey yapmadan
geçiştirme”nin uygun ifade biçimi olmaktan ileri gidemeyen bir yaklaşımdır.

Kurulların temel görevi bilinçlendirmedir ama “bilinçlendirme yapılacak” diye


acil çözüm gerektiren sorunların neler olduğu ve nasıl üstesinden gelinebileceği
konusu bir kenara bırakılırsa, bunun adı “yasal tembellik” olur. İnsan haklarıyla
ilgili tüm konularda olduğu gibi çevre konusunda da Kurullar, soyut genellemeler
ve törensel retoriklerin ötesine geçebilmelidir. Bu konuda görev yapan kamu
kuruluşlarının herkesten gelecek bilgi ve veri desteğine ihtiyacı vardır; çünkü
nisbeten yeni ve bilinmeyen bir alandır. Kurullarımız, çevre ile ilgili sivil toplum
kuruluşlarıyla işbirliğine önem vermeli, bölgelerindeki çevre sorunlarıyla ilgili
uzman komisyonlar oluşturup, incelemeler yapmalı, ilgili kamu kuruluşlarıyla
bilgi ve görüş alışverişinde bulunmalı, halkın çevre duyarlılığını geliştirecek
faaliyetler gerçekleştirmelidir.

Herkesin bildiği gibi, Türkiye “ilan edilmemiş bir trafik savaşı” yaşamakta ve
her yıl binlerce insanını bu savaşa kurban vermektedir. Trafik, Türk insanının
yaşam hakkına yönelmiş başlıca tehditlerden biri halindedir. Her yıl 1 milyona
yakın yeni aracın “aynı trafik bilgisi ve anlayışı” seviyesiyle yollara çıktığını
düşünmek bile insanı ürkütmeye yetmektedir. Nitekim Kurulların araştırma ve
izleme ile ilgili görevleri arasında trafik sorunlarına da yer verilmesi, kronikleşen
bu sorunun aynı zamanda nasıl bir insan hakları trajedisi olduğunun da bir yerde
kanıtı olmuştur. Kurullar, bölgelerindeki ulaşım düzeniyle ilgili temel verileri,
yolların durumunu, ehliyet kurslarının işleyiş kalitesi ve disiplinini, trafikle ilgili
kamu görevlilerinin bilgi düzeyini, trafiği aksatan temel sorunları içeren raporlar
hazırlamalı ve kamuoyuna sunmalıdırlar. Hep vurguladığımız gibi Kurullar,
insan hakları konusunda “halkın vicdanı” durumundadır; bu ülkede sözgelimi
aynı kavşakta sürekli kazalar ve ölümler yaşanmasına rağmen bir türlü harekete
geçil(e)miyorsa bu vicdan sızlamalı ve üstlendiği sorumluluğun somut gereğini
yapmak için harekete geçmeli ve ilgilileri de göreve davet etmelidir.

(ii) İzleme

Yönetmelik’in 12-f maddesinde, Kurulların, araştırma ve izleme görevi


çerçevesinde, insan hakları uygulamalarını yerinde görmek amacıyla ilgili
kurum ve kuruluşlara ziyaretler gerçekleştirecekleri belirtilmiştir. Kurulların bu
görevinin “denetim” anlamını taşımadığı unutulmamalıdır. Kurul Başkanlarının
vali veya kaymakamlar olması, uygulamada birtakım yanlış yorumlara yol
açmaktadır. Kurullara verilen bu görev, aynı zamanda Kurul Başkanı olan
Mülki İdare Amirlerinin denetim anlamındaki yetki ve görevleriyle neredeyse

166
iç içe geçmiş biçimde algılanmakta ve değerlendirilmektedir. Bazı Kurulların

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


faaliyet raporlarında maalesef bu yanlış kanaate örnek oluşturacak biçimde,
Kurulların izleme görevi çerçevesinde idarenin rutin denetim çalışmalarına
yer verildiği gözlemlenmektedir. İnsan Hakları Kurullarının kurumsal kimlik
edinme konusundaki eksikliklerinin bir sonucu olan bu durumda, Kurullar adeta
mülki idarenin şahs-ı manevîsinde erimekte, Yönetmelik ile verilen ve çok
farklı bir içerik ve amaç taşıyan izleme görevi boşlukta kalmaktadır. Bu nedenle
mülki idarenin “denetim” faaliyetleri ile, Kurul üyeleri tarafından ve Kurul
adına gerçekleştirilen “inceleme ziyaretleri” birbirine karıştırılmamalı, bu iki
çalışmanın birbirini ikame edemeyeceği unutulmamalıdır.

Kurullar, herhangi bir icraî gücü veya yetkisi bulunmayan, kamuoyu ve idare
üzerinde oluşturacakları saygın konumları ve birikimleriyle “yol gösterici”
olması beklenen yapılardır. Dolayısıyla Kurulların ziyaretleri, bir üst idari
mercinin “denetimi” değil, toplum adına oluşturulmuş bir kontrol sistemidir.
Ayrıca, sivil üyelerin ağırlıkta olduğu Kurulların izleme çalışmalarının
“denetleme” şeklinde ifade ve takdim edilmesi, kamu görevlileri arasında
bazen haklı olarak yadırganmaktadır. Bu yüzden yapılan çalışmaların
“denetim” değil “inceleme ziyareti” olduğu hususuna dikkat edilmesi
gerekmektedir. Bu anlamda, Kurullar tarafından yapılan açıklamalar,
yazışmalar ve hazırlanan raporlarda denetleme ifadesi yerine inceleme
ziyareti ifadesinin tercih edilmesi, hem bu farklılığı netleştirecek, hem de
gereksiz birtakım yetki tartışmalarını önlemiş olacaktır.

Madde metninde de belirtildiği gibi izleme görevi “insan hakları uygulamalarını


yerinde görmek” amacını taşımaktadır. Lafzen herkesin paylaştığı değerlerin
fiiliyattaki durumunun sürekli olarak kontrol edilmesi Kurulların en önemli
görevlerinden biri ve aynı zamanda bir toplumsal sorumluluktur. İdari
işleyiş ve toplumsal yaşamda “işlerin nasıl yürüdüğü”nün gözlenmesi, çağın
getirdiği hız ve karmaşa içinde artık sadece devlete bırakılamayacak kadar
hassas ve zor bir görevdir. Bu görevin toplumun farklı kesimlerinin temsil
edildiği Kurullar tarafından da kendine özgü kapsamı ve içeriğine bağlı olmak
kaydıyla paylaşılması, aynı zamanda sosyal bir otokontrolü de ifade etmektedir.
Kurullar başarılı çalışmalarıyla toplum nezdinde etkin ve saygın bir konuma
ulaştıklarında, yasal olarak sahip olmadıkları yaptırım gücünden çok daha
etkilisine fiili anlamda sahip olacaklar ve tespit ve değerlendirmeleri kısa sürede
netice verir hale gelecektir.

Ziyaretlerle ilgili bir başka yanlış algılama da, bu konunun nedense sadece
nezarethanelerle ilgili imiş gibi görülmesidir. Esasen, toplumsal yaşamın tüm
yönlerini kapsayan izleme görevini somutlaştırdığımızda, iki ana noktada
ziyaret ve izleme çalışmalarının yoğunlaşması gerektiğini görüyoruz:

▪ Hassas grupların bulunduğu yerler (nezarethaneler, çocuk yuvaları,

167
kadın sığınma evleri, huzurevleri, göçmen kampları gibi yerler),
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

▪ Halkın yoğun olarak başvurduğu kamu kuruluşları (bankalar,


belediyeler, hastaneler, nüfus ve tapu idareleri gibi yerler).

Kurullar özellikle hassas ve korunma ihtiyacı içindeki grupların bulunduğu


yerlere özel önem vermelidir. Bu bağlamda, tüm Kurulların bünyesinde
nezarethanelerle ilgili oluşturulan komisyonların görev alanları, bölgede
bulunan bu tür yerlere de teşmil edilmeli veya bunlar için ayrı komisyonlar
oluşturulmalıdır. Kurulların bünyesinde bu tür hassas gruplara yönelik
çalışmaları yürütecek ve organize edecek sosyal hizmet uzmanları bulunmasına
veya ilgili uzman kuruluşlar ve STK’larla işbirliği yapılmasına çalışılmalıdır.
Bu tip ziyaretlerin başka hiçbir şey yapılmasa bile oralarda bulunan insanları
nasıl mutlu edeceği, onlara nasıl moral vereceği ve görevliler üzerinde de nasıl
bir “sorumluluk hissi” uyandıracağı düşünüldüğünde konunun önemi daha iyi
anlaşılacaktır. Belli bir programla yapılacak ziyaretlerin medyaya duyurulması
da, hem Kurulların imajı hem de bu çalışmaların etkinliği açılarından elzemdir.

Kurullar bu yerleri düzenli olarak, haberli ya da habersiz ziyaret etmeli,


buralarda bulunan insanlarla görüşerek sorunlarını dinlemeli, fiziki
noksanları tespit etmeli, personelle görüşerek insan hakları konusundaki
bilgi düzeylerini görmeli, insan haklarının onların görevlerini ilgilendiren
yönleri hakkında personeli bilgilendirmelidir. Bu ziyaretler, asla bir baskın
havası içinde ve “sorgulama” maksadıyla gerçekleşmemelidir. Maalesef
bizde bu tür izleme faaliyetleri çoğu kez bir “suçlu arama” heyecanına
saplanmakta, sorunların bazı “kendini bilmezlerin” işi olduğu şeklindeki
klasik avuntuyla olayın özünden uzaklaşılmaktadır. Kurulların yapısı ve
özelliklerine baktığımız zaman, tam da bu yanlıştan kaçınabilecek, “yapışacak
yaka” değil “önerilecek çözüm” arayacak birimler olduklarını görüyoruz.
Sorunların, eksikliklerin tespit edilmesi oradaki personeli “denetleme ve hak
bilinçlerini yargılama” amacıyla değil, herkesin ortak yaşam alanını iyiye ve
güzele dönüştürme hedefiyle yapılmalıdır.

Çoğu durumda vatandaşlar ile kamu görevlilerinin mağduriyetleri ortaktır;


çünkü vatandaşların yaşamlarının sadece bir bölümünde bulundukları yerler, söz
konusu personelin tüm çalışma yaşamının geçtiği yerlerdir. Hakların gereği gibi
uygulanamamasına neden olan şartların düzeltilmesinin kamu görevlilerinin de
arzusu olduğu, eğer haklarla ilgili bilgi eksiklikleri varsa bunların giderilmesinin
herkesten önce onların çıkarına olduğu unutulmamalıdır.

Bunun yanında Kurulların bir avantajı da, idari yapının gelenekleri içinde bazı
nedenlerle dile getirilemeyen veya sonuç alınamayan pek çok sorunun da Kurul
kimliğiyle karar vericilerin gündemine taşınabilmesidir ki, bu da yine öncelikle
kamu görevlilerinin faydalanacağı bir durumdur.

168
(iii) Nezarethanelerin İncelenmesi

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


İnsan hakları ihlâl iddialarıyla ilgili olarak en fazla gündeme gelen yerler olan
nezarethanelerin gerek fiziki koşullar gerekse personelin insan haklarıyla ilgili
bilgi ve bilinç düzeyi açısından değerlendirilebilmesi amacıyla ziyaret edilmesi
ve incelenmesi ayrıca önem taşıyan bir konudur. Nitekim Yönetmelik’in 12.
maddesinin (h), (i) ve (j) fıkralarında;
▪ karakol ve nezarethane denetleme formlarını inceleyerek eksiklikler
konusunda tavsiyelerde bulunmak,
▪ nezarethane koşullarının iyileştirilmesi ve ilgili mevzuata uygun hale
getirilmesi amacıyla tavsiyelerde bulunmak,
▪ sanık haklarının etkin bir şekilde uygulanması amacıyla araştırma ve
incelemeler yapmak, Kurulların görevleri arasında belirtilmiştir.

Kurulların bu yerlerdeki incelemeleri, ulusal ve uluslararası platformlarda özel


yankı bulmakta ve ayrı bir ilgiyle izlenmektedir. Bunun nedeni, insan hakları
açısından nezarethanelerin özel konumu ve Türkiye’nin özellikle eleştirildiği ve
suçlandığı konuların genellikle bu tip yerlerde yaşandığı iddia edilen işkence ve
kötü muamele olayları olmasıdır.

Özellikle ceza yargılama sistemimizde gerçekleştirilen reformlar ve siyasi irade


tarafından benimsenerek kararlılıkla uygulanan “İşkenceye Sıfır Tolerans”
politikası konusunda kamu görevlilerinin bilgilendirilmesi ve uygulamalarının
izlenmesi, hem ülkemizin insan hakları alanındaki temel sorunlarının ortadan
kaldırılması, hem de uluslararası ilişkilerdeki saygınlığımız açısından ihmale
gelmez bir görevdir. Kurullar da, bu toplumsal misyon içinde kendi üstlerine
düşen görevi yerine getirmeli ve özel bir kontrol sistemi olarak sürece katkı
yapmalıdır.

Bu çerçevede gerçekleştirilecek ziyaretlerle ilgili olarak dikkat çekilmesi


gereken ilk husus, tespit edilen eksiklik veya ihlâllerin raporlanması ve özel
bir sakınca taşımadığı takdirde kamuoyuna duyurulmasıdır. Unutulmamalı
ki, bu çalışmaların amacı “Türkiye’de sorun yok” demek değil, “Türkiye’de
sorunların üzerine gidiliyor” diyebilmektir. Dünyada insan hakkı ihlâli
yaşanmayan hiçbir yer yoktur; sorun, o ihlâlleri en aza indirme iradesi ve
çabasının gösterilip gösterilmediğidir. Bu nedenledir ki, ülkemizin imajı,
itibarı veya güvenliği gibi gerekçelerle mevcut sorunları kategorik olarak
yok saymak, bugüne kadar bize zarardan başka bir şey vermemiştir. Tersine,
bu tutum, ülkemizin üzerindeki kuşku bulutlarını yoğunlaştırmış, devletin
açıklamalarına olan güveni yok etmiş ve Türkiye karşıtlarına bulunmaz bir
propaganda malzemesi sunmuştur.

Reformları gerçekleştiren Türkiye, başta kendi insanı olmak üzere dünyaya,

169
öncelikli olarak kendi insan hakları sorunlarıyla dürüstçe yüzleştiği, bunları
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

analiz ettiği ve çözüm için gerekli irade ve eylem tutarlılığına sahip olduğu
mesajını vermek durumundadır. Kurullar, bu mesajı oluşturacak ve ulaştıracak
ideal bir yapılanmadır. Dolayısıyla Kurul üyeleri, gerçekleştirdikleri ziyaretlerde
tespit ettikleri sorunları kaydetmek ve raporlamak konusunda tereddüt etmemeli,
bu görevi yerine getirmenin, hem Kurul üyeliğinin hem de milli bilince sahip bir
vatandaş olmanın gereği olduğunu unutmamalıdırlar.

Bir başka husus, nezarethanelerle ilgili herhangi bir ihlâl iddiası


başvurusunda, “konunun yargıya intikal etmesi” gerekçesiyle söz konusu
dosyanın tümüyle gündemden çıkarılmasının yanlışlığıdır. Kuşkusuz ihlâl
iddiasıyla ilgili objektif gerçeği tespit etme konusunda, yargı devreye
girmişken Kurulların yapacağı bir şey yoktur; ancak o iddiaya konu
olan yerin mutlaka ziyaret edilmesi, standartlara uygunluğunun kontrol
edilmesi, görev yapan personelin insan hakları konusundaki bilgi ve bilinç
düzeylerinin araştırılması gerekmektedir. Bu da Kurulların zaten aslî
görevidir ve yargıda devam eden davadan bağımsız olarak yürütülebilecek
ve yürütülmesi gereken bir çalışmadır.

Kurullarımızın bünyesinde nezarethane ziyaretleriyle ilgili olarak oluşturulmuş


bulunan komisyonların faaliyetleri süreklilik arz etmeli, belirlenmiş bir program
dahilinde bölgede bulunan tüm nezarethanelere gidilmeli, düzenli aralıklarla
raporlar hazırlanmalı ve ilgili kuruluşların bilgisine sunulmalıdır. Kurullar, tespit
ettikleri eksiklikleri sadece kaydetmekle yetinmemeli, bu sorunların giderilmesi
için inisiyatif alarak ilgili birimlerle temasa geçmelidir.

Ziyaretleri yapacak heyette baro ve tabip odası üyelerinin bulunması, konuyla


ilgili uzmanlık desteği ve ziyaretlerin “Kurul kimliğiyle” gerçekleşmesi
açısından önemlidir. Kurul Başkanlarının önderliğinde gerçekleştirilen
ziyaretlerin ister istemez “mülki idare denetimi” görüntüsü kazanmasına
neden olabileceği hususuna da özellikle dikkat etmek gerekmektedir.
Kurulların faaliyetlerini “Kurul kimliğiyle” değil idari hiyerarşi içinde
gerçekleştirdiği izlenimi, hiç faaliyet yapılmamasından daha da olumsuz sonuç
doğurabilmektedir. Çünkü hiç faaliyet yapılmaması, “Kurulun çalışmadığı”
gibi bazı etkili faaliyetlerle üstesinden gelinebilecek bir imaja neden olurken,
faaliyetlerin devlet gölgesi altında yürütülmesi “Kurulların bağımsız olmadığı”
gibi kurumsal kimlikle ilgili, kolayca değiştirilemeyecek ve tüm çalışmaları
olumsuz etkileyecek bir algılamaya neden olmaktadır. Bu yüzden Kurullarımız
bu çalışmalarını yürütürken, “imaj sorunu” konusunda da özellikle duyarlı
olmalıdır.

170
(iv) Ziyaretlerde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


Ziyaret öncesi
▪ Ziyaretle ilgili Kurul kararı alınmalıdır.
▪ En az bir STK temsilcisi üyenin bulunduğu, uzmanlardan oluşan bir
komisyon teşkil ettirilmelidir.
▪ Baro ve tabipler odasının temsilcileri, komisyonda mutlaka bulunmalıdır.
▪ Ziyaretlerin “habersiz” yapılmasına öncelik verilmelidir.
▪ Ziyaret “haberli” yapılıyor olsa bile, bu durumun gün, saat gibi
ayrıntıların da verilmesini gerektirmediğine dikkat edilmelidir.
▪ Boş bir nezarethaneyi incelemek durumunda kalmamak için, ziyaret
edilecek nezarethanede gözaltına alınmış en az bir tutuklunun bulunduğu
bir zaman ayarlanmalıdır (Bu konuda gerekirse baroya mensup nöbetçi
avukatlardan yardım alınabilir).
▪ Yakın geçmişte gözaltı prosedürlerinde düzensizlik veya kötü muamele
ile ilgili raporlara konu olmuş nezarethanelerin incelenmesine öncelik
verilmelidir.

Ziyaret sırasında
▪ Gözaltı birimlerinin ziyareti çalışmalarında etkin bir inceleme yaklaşımı
benimsenmeli, ancak bunun ötesine geçen önyargılı ve suçlayıcı tavırların
ise ziyaret amaçlarına hizmet etmeyeceği unutulmamalıdır.
▪ Gözaltı kayıtlarının tutulduğu defterler mutlaka incelenmelidir.
▪ Mümkün olabildiğince gözaltında bulunanlarla özel olarak
görüşülmelidir.
▪ Gözaltına alınanların haklarından yararlanıp yararlanmadıkları, belgeler
incelenerek ve gözaltına alınanlarla görüşülerek tespit edilmelidir..
▪ Gözaltı birimlerinin uygun fiziksel şartlara sahip olup olmadığı
araştırılmalıdır. Bu bağlamda;
- nezarethanelerin en az 7 m. genişlik ve 2.5 m yükseklikte olması
ve duvarlar arasında - da en az 2 m mesafe bulunması,
- tuvalet, banyo ve temizlik ihtiyaçlarının yeterli biçimde
giderilebilmesi,
- yeterli doğal ışıklandırma ve havalandırma bulunması,
- yeteri kadar sabit ve dayanıklı oturma yeri bulunması,
- yeterli miktarda battaniye ve yatak bulunması,
- gözaltına alınan çocukların yetişkinlerden ayrı tutulması,
- nezarethanede en fazla 5 kişi bulunabileceği,
- gözaltındakilerin can güvenliğinin sağlanması,

171
- gözaltındakilerin beslenme, sağlık ve tedavi gibi giderlerinin
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

karşılanması,
- ifade alma odasının iç ve dış emniyetinin sağlanmış, teknik
donanımlı, özel ve bağımsız bir yer olması gibi koşullar
incelenmelidir.
▪ Yakalama sonrası yapılan işlemlerin kurallara uygunluğu incelenmelidir.
Bu bağlamda;
- gözaltına alınanlara verilmesi zorunlu olan bilgilerin verilmesi,
- yakalama veya gözaltı süresinin uzatılmasına ilişkin emir
konusunda yakınlarına veya belirlediği bir kişiye haber verilmesi,
- yakalama tutanağının bir örneğinin yakalanan kişiye verilmesi,
- doktor kontrolünden geçirilme zorunluluğu bulunan hallerde bu
koşula uyulması,
- kişinin ifadesini alan veya soruşturmayı yürüten kolluk görevlisi ile
kişiyi tıbbi muayeneye götüren görevlinin farklı olması,
- doktor ile muayene edilen kişinin yalnız bırakılması,
- kadın şüphelilerin muayenesinin kadın doktor tarafından yapılması
veya kadın doktor bulunmadığı hallerde sağlık personeli bir
bayanın muayenede bulunması,
- şüphelinin aranmasında usullere uyulması,
- gözaltı süresinde azami süre tahditlerine uyulması,
- şüpheli veya sanığın müdafiden faydalanması ve müdafii ile
görüşme imkanları bulunması,
- ifade almada yasak yöntemlerin uygulanmaması gibi hususlar
incelenmeli ve değerlendirilmelidir.

(v) Ödüllendirme

Yönetmeliğin 12-g maddesinde, insan hakları uygulamalarının teşvik edilmesi


amacıyla örnek faaliyetleri olan kamu kurum ve kuruluşları ile görevlilerinin
tespit edilerek ödüllendirilmesi hususu, Kurulların görevleri arasında
belirtilmiştir. Herhangi bir konuda motivasyonu sağlamak açısından ödül
ve ceza sisteminin yaşamımızın tüm aşamalarında nasıl işlevsel olabildiği
herkes tarafından bilinmektedir. Özellikle insan hakları gibi “önemi ve değeri”
konusunda henüz geniş kitlelerin yeterince bilgi ve duyarlılık sahibi olmadığı bir
konuda ödüllendirme çok daha etkili olabilecektir.

Kurulların yetkileri içinde söz konusu sistemin “ceza” boyutuna tabii ki yer
yoktur; ancak bir toplumsal kontrol mekanizması olarak “etkinlikleri ve
saygınlıkları” nisbetinde raporları ve kararlarıyla bir yaptırım gücüne sahip
olabilirler. Bununla birlikte “ödül” boyutu ise, Kurulların görevleri arasında
düzenlenmiştir. Ödüllendirme, karmaşık, mali katkı gerektiren, yetki ve ilgi

172
alanı sorunlu bir konu değildir. Her Kurulumuzun bulunduğu bölgede insan

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


haklarıyla ilgili konularda somut bir katkısı bulunan bir kuruluş veya görevliyi
insan haklarına duyarlılık açısından “Yılın Kuruluşu veya Kamu Görevlisi”
ilan etmesi;

▪ söz konusu kişi ve kuruluşları insan hakları konusunda daha da


cesaretlendirecektir,
▪ ödüllendirilen kişi ve kuruluşlara, böyle bir ünvanın getireceği ayrı bir
mesuliyet hissi verecektir,
▪ diğer kuruluşlar ve kamu görevlileri üzerinde, aynı ünvanı edinebilme
adına teşvik edici bir unsur, hatta tatlı bir rekabet nedeni bile
olabilecektir,
▪ ödül belli bir somut karar veya eylem nedeniyle verileceği için, insan
hakları konusunda neyin doğru ve ideal olduğunu da göstererek
bilinçlendirme açısından da büyük yarar sağlayacaktır,
▪ ödülü sivil ağırlıklı Kurul vereceği için, toplum ile kamu kuruluşları
arasında da ayrı bir sıcaklık ve kaynaşma sağlayabilecektir.

Kurullarımız hem bu hususları dikkate alarak, hem de görevleri gereği


olduğundan bu konuya özel önem vermelidir. Ödüllendirme çalışmaları için bir
komisyon kurulmalı, bu komisyon marifetiyle ödül kriterleri belirlenmeli, takvim
oluşturulmalı, duyurular yapılarak başvurular alınmalı ve sonunda da Kurul
tarafından alınacak kararlar doğrultusunda insan hakları ödülleri hak edenlere
kamuoyuna ve basına açık bir törenle verilmelidir. Ödül kategorileri olarak da
halkla ilişkiler, çözüme kavuşturulan şikayetler, mevzuatın uygulanmasıyla ilgili
örnek kararlar, bilinç arttırma faaliyetleri gibi hususlar belirlenebilir. Ödüllerin
manevi gücü yanında maddi bir yönünün de bulunması ise, şart olmamakla
birlikte olumlu bir katkı sağlayabilir. Bunun için Kurul üyesi meslek odalarından
destek alınabilir.

f) İhlâl İddialarını İnceleme

(i) Genel açıklama

Yönetmeliğin Kurulların kuruluş amacını belirten 1. maddesi ile genel


görevlerin sıralandığı 9. maddesinde, insan hakları ihlâli iddialarını incelemek ve
araştırmak, Kurulların görevleri arasında sayılmıştır. “İhlâl iddialarını inceleme
ve karara bağlama” başlığı altında düzenlenen 13. maddede ise Kurulların;

▪ insan hakları ihlâli iddiaları ile ilgili başvuruları incelemek ve araştırmak,


▪ inceleme ve araştırma sonuçlarını değerlendirmek,
▪ ulaşılan sonuçları konusuna göre Cumhuriyet savcılıklarına ya da ilgili
idari makamlara iletmek,
▪ başvuruyla ilgili girişimlerin sonucunu takip etmekle görevli oldukları
belirtilmiştir.

173
Kurullar, konusu itibarıyla “insan hakkı ihlâli” içeren her türlü iddiayı
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

ele alabilecekleri gibi, kamu görevlileri dışında sivil kişi veya kuruluşların
neden olduğu ihlâlleri de incelemekle görevlidir. Hak ihlâlleri, kamu kurum
ve kuruluşlarının hukuka aykırı işlem veya eylemlerinden kaynaklanabileceği
gibi özel kişi ve kuruluşların eylemlerinden de kaynaklanabilir. Burada
dikkat edilmesi gereken nokta, sivil kişilerin eylemlerinden kaynaklanan
mağduriyetlerin insan hakkı ihlâli olarak değerlendirilebilmesi için, ihlâl
edilen konuda devletin pozitif yükümlülüğünün de bulunması gerektiğidir.
Bu bağlamda yaşam hakkı, mülkiyet hakkı, özel hayatın gizliliği, konut
dokunulmazlığı gibi temel hak ve özgürlükler, kamu makamları için hem
“müdahale etmeme” ve hem de özel kişiler tarafından da olsa yapılacak
“müdahaleleri önleme” anlamında pozitif bir yükümlülük doğurmaktadır.
Bunun yanında sağlık hakkı, eğitim hakkı gibi ekonomik ve sosyal haklar ise
bizatihi devletin aktif çabasıyla gerçekleştirilebilmektedir.

Bununla birlikte, günlük yaşamda siviller arasında hiçbir sorun yaşanmaması


veya herkesin her türlü ihtiyacının karşılanması düşünülemeyeceğinden, ortaya
çıkan her hak kaybının “insan hakkı ihlâli” olarak değerlendirilmesi de mümkün
değildir. Bu yüzden sivil kişiler arasında yaşanan hukuki ihtilaflar veya saldırılar,
çoğu durumda “insan hakkı ihlâli” nitelemesinin dışında kabul edilmektedir.
Bu tür olayların, açıkça devletin sorumluluklarını yerine getirmemesinden
kaynaklanması durumunda ise, failin sivil veya kamu görevlisi olmasına
bakılmaksızın “insan hakkı ihlâli” değerlendirmesi yapılabilecektir. Sözgelimi
kırmızı ışıkta geçen aracın bir yayaya çarparak ölümüne neden olması, tabii ki
“yaşam hakkı”nın ihlâlidir ama teorideki anlamıyla bir “insan hakları ihlâli”
olarak değerlendirilmemektedir. Çünkü buradaki olayın yaşanmasında devletin
“açık bir sorumluluğu” yoktur. Ancak, söz konusu kazanın yaşanmasına orada
bir yaya geçidinin bulunmaması sebep olmuş ise, bu bir “insan hakları ihlâli”dir.
Çünkü devlet, trafiğin sağlıklı işlemesi için bu tür gerekli düzenlemeleri yapmak
ve tedbirleri almakla yükümlüdür.

Yine meydana gelen ihlâle karşı caydırıcı nitelikte bir cezai yaptırımın
mevzuatta yer almaması veya konunun etkin biçimde soruşturulmasını
sağlayacak mekanizmaların bulunmaması da “insan hakları ihlâli”
kapsamında değerlendirilebilecek hususlardır. Sözgelimi ceza kanunlarında
caydırıcı yaptırımların bulunmaması nedeniyle kapkaç türü gasp olayları
artmış ise veya yürürlükteki mevzuatın suçluların yakalanmasını zorlaştırıcı
hükümleri dolayısıyla asayiş olaylarının arttığı tespit edilebiliyor ise bu tür
durumlarda devletin sorumluluğunu yerine getirmemesinden kaynaklanan bir
“insan hakkı ihlâli” olduğu ileri sürülebilecektir. Aslında belli bir düşünce
kurgusu içinde her olayda devlete bir sorumluluk payı çıkarmak mümkündür
ama “insan hakkı ihlâli”nden söz edebilmek için devletin sorumluluk payının
dolaylı yollardan değil doğrudan ileri sürülebilmesi, devletin sadece kâğıt
üzerinde bir yükümlülük ihmalinin değil olayın yaşanmasında veya buna engel
olunamamasında gerçek anlamda bir rolünün bulunması gerekmektedir.

174
Uluslararası alanda insan haklarıyla ilgili diğer kuruluşların benzer çalışmaları

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


gibi Kurulların ihlâl iddialarına ilişkin araştırma ve inceleme faaliyetlerinin
de literatürde ifade edildiği şekilde “yarı yargısal usul-quasi-judicial” olarak
tanımlanması mümkündür. Bu usule göre Kurullar, ihlâl iddialarını araştırıp
incelerken, tıpkı mahkemelerde olduğu gibi kendilerine intikal eden ihlâl
iddiaları ile ilgili olarak mağdurun, varsa tanıkların ve imkân dâhilinde ise
ithama muhatap olan kişi veya kurum temsilcisinin bilgilerine başvurabilir;
mağdurun sunduğu belgeleri muhafaza edebilir ve lüzumlu görürse olay
mahallinde keşif yaparak elde ettiği delilleri de hazırladığı inceleme raporu
kapsamında değerlendirebilir.

Bununla birlikte Kurulların uyguladığı “yarı yargısal usul” ile mahkemelerin


yürüttüğü “yargısal usul”, alınan kararların niteliği açısından farklılık
göstermektedir. Kurulların yaptıkları ihlâl iddiası incelemesi sonucu aldıkları
kararlar, doğrudan yaptırım öngörmeyen ve bağlayıcılığı bulunmayan
kararlardır. Mahkemelerin gördükleri davalar ile ilgili aldıkları kararlar ise,
gerekli durumlarda devletin yasal güçleri tarafından cebren uygulanan ve
hiçbir kişi veya kuruluş tarafından aksine hareket edilmesi mümkün olmayan
kararlardır. Kurul kararlarının bağlayıcılığı bulunmadığı gibi, bu kararları
uygulama veya uygulatma konusunda adli ve idari organların sahip olduğuna
benzer bir ayrıcalıklı yetkisi de bulunmamaktadır. Dolayısıyla Kurul kararları
esas itibarıyla yol gösterici nitelik taşıyan kararlardır. Bununla birlikte Kurullar,
yaptırım öngören kararlar alamamaları karşılığında mahkemelere göre daha
esnek, daha hızlı ve daha az maliyetli çalışma usullerine sahiptirler. Kurullara
başvurulması ve şikayetlerin incelenmesi herhangi bir ücrete tabi olmadığı gibi,
Kurulların incelemeleri mahkemelerde olduğu gibi katı esaslara bağlı değildir.
Kurulların çalışmaları sonucunda kamuoyu ve ilgili kuruluşlar nezdinde
edinecekleri itibar düzeyine göre aldıkları kararların bu anlamdaki gücü ve etkisi
şekillenecektir. Kuşkusuz toplumda güven ve saygı uyandıran bir İnsan Hakları
Kurulu’nun aldığı herhangi bir karar, kâğıt üzerinde görünmeyen bir bağlayıcılık
gücüne ulaşabilecektir.

Kurulların insan hakları ihlâl iddialarını incelemelerinin çeşitli amaçları vardır.


Bunların başında Türkiye’nin insan hakları fotoğrafının çekilebilmesi
gelmektedir. İnsan haklarıyla ilgili olarak ülkemizde yaşanan sorunların
içerik ve boyutu hakkında sağlıklı verilere ihtiyaç bulunmaktadır. Kurulların
insan haklarıyla ilgili başvuruları değerlendirerek elde edeceği veriler, insan
hakları sorununun gerçekçi ve sağlam bir analizinin yapılabilmesi için
son derece önemlidir. Bu yüzden Kurullarımızın başvuru alma ve bunları
kaydetme konusuna özen göstermeleri, başvuru sayısının çok görünmesinden
çekinmemeleri gerekmektedir. Kurullar gelişim aşamalarını tamamlayıncaya
kadar başvuru sayıları doğal olarak artmaya devam edecektir. Bu süreç
tamamlandığında başvuru sayıları da belli bir seviyeye oturacak ve ancak bu
noktadan sonra başvuru sayılarının artış veya azalışları insan hakları alanındaki

175
gelişmeler hakkında fikir verir hale gelebilecektir. Dolayısıyla Kurullarımızın bu
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

aşamada öncelikle üzerinde durmaları gereken konu başvuru alma kapasitesini


geliştirmektir.

Kurulların ihlâl iddialarını incelemelerinin başlıca amaçlarından biri de,


muhtemel insan hakları ihlâllerinin önüne geçebilmektir. Kurulların
inceleme sonucunda herhangi bir insan hakları ihlâlini ve bunun sorumlularını
tespit etmesi, salt bir hesap sorma gayesiyle değerlendirilemez. Kurulların asıl
misyonu, bu incelemeler ve diğer çalışmaları sonucu elde edeceği bilgileri ve
verileri değerlendirerek çözümlere ulaşmak, daha sonra da bunları kamuoyu
ve karar vericilerle paylaşmak suretiyle ihlâllere karşı bir önleyici mekanizma
olabilmektir.

Kurulların mahkemelerden temel farkı da buradadır; mahkemeler bir davayı


incelerken mevzuatı, idari uygulamaları veya toplumsal koşulları düzeltmek
gibi bir kaygı ile değil sadece mevcut yasal çerçeve içinde olayın hukuksal
sonuçlarına ulaşmak amacıyla hareket ederler. Kurullar ise ihlâlin failinden
çok nedenlerini sorgular ve çözüm yollarını araştırırlar. Mahkemeler, sadece
mevcut yasal çerçevede bulunan çözümlerden en uygununu dava konusuna
uygulayabilirken Kurullar, bunun dışında “çözüm geliştirme ve önerme”
imkânını da kullanabilirler.

Çoğu durumda yaşanan mağduriyetin mevcut yasal çerçevede bir çaresi


bulunamamakta hatta söz konusu durum geçerli hukuk düzeninde bir “ihlâl”
olarak dahi görülmeyebilmektedir. Kurullar, inceledikleri başvurularda
kriter olarak öncelikle evrensel insan hakları standartlarına bağlı
kalmalıdır. Dolayısıyla Kurullar gerektiği takdirde “yasalara uygun” bir
eylemin veya işlemin “insan hakları ihlâli” olduğunu söyleyebileceklerdir ve
söylemelidirler. Zaten Kurulların en önemli işlevi “mükemmel olduğu hiçbir
zaman varsayılamayacak” yasal düzenin ve idari uygulamaların çağdaş insan
hakları değerleri karşısındaki eksikliklerini bulup ortaya koymaktır. Elbette ki
yaptırım öngören kararlar alan mahkemeler, “ideal koşulları karşılamıyor”
diye mevcut kanunları uygulamayıp kendi görüşlerine göre karar alamazlar
ama asıl görevi “insan haklarını geliştirmek” olan ve sonuçta sadece tavsiye
niteliğinde kararlar alan Kurullar değerlendirmelerini her zaman “olması
gereken”e göre yapmalıdırlar.

Bunun bir başka anlamı da, Kurullar için inceledikleri herhangi bir ihlâl iddiası
ile ilgili ulusal veya uluslararası mahkemelerin benzer konularda aldığı kararların
veya geliştirdiği içtihatların da, kuşkusuz “yol gösterici” olmakla birlikte
“bağlayıcı” nitelik taşımayacağıdır. Sözgelimi Kurullar, önlerine gelen herhangi
bir ihlâl iddiasını incelerken benzer bir konudaki AİHM içtihadından mutlaka
faydalanmalıdırlar; ancak bu husus, Kurulların AİHM içtihadından farklı yönde
karar alamayacakları anlamına gelmemektedir.

176
Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta da, Kurulların sadece belli bir sabit

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


mekanda oturup başvuru beklemek için kurulmadıkları gerçeğidir. Kurullar,
insan hakkı ihlâli doğuran olayları re’sen ele alabilmektedirler. Esasen Kurullar,
ihlâllerden haberdar edilecek bir kuruma daha ihtiyaç olduğundan değil, saklı
kalan ihlâlleri ortaya çıkarıp üstüne gidebilen yeni bir yapı oluşturma hedefiyle
kurulmuşlardır. Ülkemizde insan hakları sorununun temel karakteristiği “üstü
örtülü, gizli” oluşudur. İnsanlar ya uğradıkları muamelelerin bir hak ihlâli
olduğunun farkında değildirler ya da dile getirebilecek cesaretten yoksundurlar.
Çoğu durumda da hangi yollarla haklarını arayabileceklerini bilemediklerinden
elleri kolları bağlı kalmaktadırlar. Kurullar, bu elleri kolları bağlı insanların kendi
kendilerine bağlarını çözüp başvuru yapmalarını beklemekle yetinirlerse kuruluş
gayelerinin çok uzağında kalmış olacaklardır. Asıl önemli olan husus, yaşanan
ihlâlleri duymak değil, bunları araştırıp bulmak ve üstüne gitmektir. Oysa ki
uygulamada Kurulların re’sen ele aldıkları ihlâl olaylarının sayısına bakıldığında
henüz bu anlayışın yerleşmediği görülmektedir. Kuşkusuz arzulanan kurumsal
gelişim noktasına yaklaşıldıkça, bu konuda da Kurullarımız kendilerini
gösterecekler ve sadece başvuruyla hareket eden birimler olmadıklarını
kanıtlayacaklardır.

Kurullar incelemeleri sonucunda başlıca şu tespitlere ulaşmayı


amaçlamaktadır:

▪ İddia konusu olayda bir insan hakkı ihlâli var mıdır?


▪ Varsa ihlâlin sorumlusu olan kişi veya kuruluşlar kimlerdir?
▪ İhlâl olayı münferit nitelikte midir, yoksa belli nedenleri olan ve sık
yaşanan bir durum mudur?
▪ İhlâl konusuna ilişkin mevzuatta bir eksiklik var mıdır?
▪ İhlâl konusuna ilişkin idari uygulamaların genel durumu nedir ?
▪ İhlâlin yaşanmasında toplumsal koşulların rolü var mıdır?
▪ Başka ihlâllerin yaşanmaması için alınması gerekli önlemler nelerdir?

Görüldüğü gibi Kurulların ihlâl iddialarını incelemesindeki amaç, kesinlikle


yargıya alternatif bir adalet dağıtma yolu oluşturmak değil, insan haklarıyla
ilgili yaşadığımız sorunların görülebilmesine, anlaşılabilmesine ve önüne
geçilebilmesine katkı yapabilmektir.

İhlâllerin önüne geçebilmek için her şeyden önce “nelerin ihlâl olduğunu”
ortaya koyabilmek gerekmektedir. Özellikle Kurulların inceledikleri olay,
münferit yaşanan bir durum değil de olağan bir uygulamaya ilişkin ise ihlâlin
bizatihi varlığını tespit etmek dahi büyük önem taşımaktadır. Meydana gelen
ihlâllerin çoğunda uygulamaları yapanlar hatta mağdurlar, olayın insan hakkı
ihlâli olduğunun bilincinde değildirler. Bu anlamda Kurulların incelemeler
yoluyla insan hakları sorunlarına yapabilecekleri en büyük katkı, hangi
uygulamaların ihlâle neden olduğunu ortaya koyabilmektir. Kurulların daha

177
önce de sözünü ettiğimiz gibi bir “deniz feneri” rolü üstlenerek yaşanan ihlâller
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

konusunda kamuoyunu ve ilgili kuruluşları aldıkları kararlar ile aydınlatması,


yeni ihlâllerin yaşanmamasını da sağlayabilecektir. Bunun önemi, kuşkusuz
münferit bir olayda sorumluyu bulmaktan daha fazladır; çünkü bu tür durumlarda
yaşanmış ve yaşanacak sayısız mağduriyeti gidermek mümkün olmaktadır.

Kurulların insan hakları ihlâllerine karşı çözüm önerileri geliştirmeleri de


ihlâllerin önüne geçilebilmesi açısından önemli bir katkı sağlayacaktır. Özellikle
yasal boşluklar, idari yanlışlık veya eksikliklerden kaynaklandığı tespit edilen
ihlâllere karşı çözüm önerilerinin de geliştirilmesi yapılan ihlâl incelemesine ayrı
bir değer kazandıracaktır.

Daha önce de belirttiğimiz gibi Kurullar yargıya alternatif bir adalet dağıtma
yolu değildir. Bununla birlikte eylemleri veya işlemleriyle ihlâllere neden olan
sorumluların tespit edilip kamuoyuna duyurulması, ilgili kişi veya kuruluşların
hukuki sorumluluklarıyla ilgili herhangi bir sonuç doğurmasa da kamuoyu
vicdanını harekete geçirmesi nedeniyle önem taşımaktadır. Çünkü kamuoyunun
vicdanında adalet, çoğu durumda daha hızlı ve keskin işleyebilmektedir. Böyle
bir durumda sorumluların uzun ve yorucu mahkeme safahati ve çetrefilli
mevzuat boşluklarına sığınma umudu kalmadığı gibi halk nezdinde düşecekleri
pozisyon da tüm yaşamlarını olumsuz etkileyebilecektir. Bu durum Kurullara
müthiş bir caydırıcılık gücü sağlamaktadır. Bu güç doğru ve etkin kullanıldığı
takdirde Kurulların itibarını ve ağırlığını arttıracak; sonuç olarak da yaptıkları
çalışmaların, aldıkları kararların ve geliştirdikleri önerilerin hayata geçmesini
kolaylaştıracaktır.

Kurulların bu sayede elde edecekleri caydırıcılık olası ihlâllerin önüne


geçilebilmesi açısından ayrı bir öneme sahiptir. Kurul kararları hem ilgili kişi
veya kuruluşların hem de diğer unsurların insan haklarıyla ilgili uygulamalarında
“bir kez daha düşünmelerini” sağlayacaktır. Kurulun denetleyici gücüyle
kamuoyu nezdinde mahkum olmak, çoğu durumda yargı terazisinden daha
caydırıcı bir nitelik arz edebilmektedir. Bu sayede Kurullar, insan hakları
konusunda kamuoyu duyarlılığını somutlaştıran, uygulayıcı ve karar vericilerin
bu duyarlılığı dikkate almalarını sağlayan bir fonksiyonu ifa etmektedirler.
Bunun yanında Kurulların aldıkları kararlar ile sorumluları tespit ve ilan etmesi,
başta mağdurlar olmak üzere toplumun “adalet hassasiyetinin” de tatmin
edilmesine yardımcı olmaktadır.

Kurul tarafından yapılan ihlâl iddiası incelemesinin sonucunda alınan kararların


bireylerin kişilik haklarına yönelik özel bir sakınca bulunmadığı takdirde
gazete, dergi, radyo, televizyon, internet vb. gibi basın-yayın araçları yoluyla
kamuoyuna duyurulması, sözünü ettiğimiz caydırıcılık gücüne ulaşmanın ön
koşuludur. Kamuoyu ve ilgili kuruluşların çalışmalarından yeterince haberdar
olmadıkları bir Kurulun kararlarından etkilenmesi mümkün değildir. Dolayısıyla

178
ihlâllerle ilgili alınan kararların gerekçeleriyle birlikte ayrıntılı biçimde

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


kamuoyuyla paylaşılması en az konunun incelenmesi kadar önemlidir.

Burada dikkat edilmesi gereken iki nokta vardır:


▪ inceleme ve araştırmaların karar aşamasından önce kamuoyuna
duyurulmasının doğurabileceği sakıncalar,
▪ işkence, cinsel taciz gibi bazı hassas konulardaki kararların
açıklanmasının ilgili tarafları mağdur etme ihtimali.

İnceleme ve araştırmaların karar aşamasına gelmeden kamuoyuyla paylaşılması


yapılan çalışmaları “yönlendirmelere açık” hale getirebilecek ve bundan da
önemlisi konunun taraflarının bazı durumlarda haksız istifhamlar altında
kalmasına neden olabilecektir. Çoğu durumda bu istifhamların alınan kararlarla
bile ortadan kaldırılamadığını düşündüğümüzde konunun hassasiyeti daha iyi
anlaşılmaktadır. Bunun yanında yine işkence gibi bazı hassas ihlâl iddialarıyla
ilgili alınan kararların kamuoyuna açıklanması sırasında da belli bir dikkat
gösterilmesi gerekmektedir. Kurul kararlarının sağladığı caydırıcılığın getireceği
olumlu katkı ile bir masumu silemeyeceği bir leke ile halka teşhir etme ihtimali
bazen aynı dosyada kendini gösterebilmektedir. Böyle bir durumda Kurullar
ne yapmalıdır? Kurulun etkinliği ve gücünü arttırmak gayesiyle kararlar her
yönüyle halka duyurulmalı mı, yoksa mağduriyetleri gidereyim derken yeni
mağduriyetlere sebep olma endişesiyle dosya gizli tutulmalı, hatta bu tür konular
hiç ele alınmamalı mı? Şüphesiz ki yapılması gereken bu iki seçenekten birine
yönelip daha işin başında ağır bedel ödemek değil, riskleri en aza indiren bir
üçüncü çizgiyi bulabilmektir. Zaten yönetim becerisi ve sanatı da bu yüzden
vardır; mevcut yollardan birini herkes seçebilir, marifet “başka bir yol”
bulmaktır.

Bu konudaki “başka yol” da, bu tür hassas ve riskli konularda kararlar


kamuoyuna duyurulurken tarafların kimliğiyle ilgili “filtreler” kullanmaktır. Her
olay kendi özelliğine ve şartlarına göre Kurullar tarafından değerlendirilmeli,
eğer tarafların kimliğinin açıklanması belli sakıncalar doğuruyorsa basın
aracılığıyla duyurulan karar metninde açık kimlik kullanılmamalıdır. Bununla
birlikte bu tür bir önlemin ancak belli konularda ve çok gerekli görüldüğü
takdirde alınabilecek istisnai bir yöntem olduğu da unutulmamalıdır.

179
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

İhlâllerin incelenmesinin bir diğer önemli yönü de mağdurların


rehabilitasyonu ve doğru biçimde yönlendirilmelerine imkân sağlamasıdır.
İhlâl mağdurunun içinde bulunması muhtemel psikolojik durum, ihtiyaç
duyacağı hukuki bilgi ve rehberlik desteği göz önüne alındığında Kurulların
ihlâllerin incelenmesi ve araştırılmasıyla ilgili görevlerinin önemi daha iyi
anlaşılmaktadır. Kurullar, bir mahkeme olmadıklarının bilincinde olarak
kendilerine başvuran ve bir anlamda umut bağlayan insanların durumlarını
salt mevzuat çerçevesinde değerlendirme yanlışına düşmemelidirler.
Mağduriyeti anlamalı, nedenlerini ve çarelerini araştırmalı, başvuranın hak
arama mücadelesine sağlayabilecekleri her türlü bilgi desteğini sağlamalı,
haklarını alabilecekleri en etkin yolları onlara göstermeli ve gerekiyorsa
psikolojik destek sağlanmasına da çalışmalıdırlar. Kısacası Kurullar,
kendilerine başvuran mağdurların “dertleriyle dertlenmeli” ve görevlerinin
“ihlâl var veya yok” demek ile sınırlı olmadığının şuurunda olmalıdırlar.

Kurulların incelemeler sonucu karar almaları ve bu kararları ilgililere bildirmeleri


sürecin bittiği anlamına gelmemektedir. Kurulların tespit ettikleri ihlâllerle
ilgili görevleri, ancak bu ihlâller sonucu oluşan mağduriyetler giderildiği
veya sorumlular hakkında gerekli işlemler yapıldığı zaman bitmektedir.
Uygulamada ise maalesef karar alınıp ilgili kuruma bildirilmekle dosya da rafa
kaldırılmaktadır. Kurullar, aldıkları kararların takipçisi olmalı, her başvuru ile
ilgili işlemler kendi dosyasında kaydedilmeli, alınan ihlâl kararları sonucunda
yapılan işlemleri takip etmek için gerekirse bir komisyon kurulmalıdır. Kararlar
takip edilmez ise, kamuoyu aracılığı ile sağlanan caydırıcılığın bir anlamı
kalmayacak; Kurul kararlarının neticeye yansımadığı görüldükçe de yukarıda
sözünü ettiğimiz güç ve itibar eriyip gidecek; hayal kırıklığına uğrayan
mağdurların yaşayacakları yeni üzüntü ise bu bedeli daha da katlanılmaz hale
getirecektir.

Kurulların ihlâl iddialarını etkin biçimde incelemesi ve karara bağlamasının


önemli bir katkısı da toplumumuzda eksikliği duyulan “hak arama bilinci”ni
geliştirmesi olacaktır. Özellikle devletin bir uygulamasına karşı hakkını
savunmak adeta cesaret addedilmektedir. Halbuki çağdaş bir hukuk düzenini
kurabilmek ve koruyabilmek için hukuk devletinin varlığı kadar hakkını aramayı
bilen bireylerin varlığı da zorunludur. Kurullar bu görevlerini etkin bir şekilde
yerine getirerek ihlâllere çözüm bulabilecekleri gibi insanlarımızı haklarını
nasıl arayabilecekleri, hangi yollara başvurabilecekleri konularında da eğitmiş
olacaklardır.

180
İL VE İLÇE KURULLARININ ŞİKAYET BAŞVURULARINA İLİŞKİN

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


YAPACAĞI İŞLEMLERDE İZLEYECEĞİ AŞAMALAR

181
(ii) Başvuruların Alınması
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

Kurullar esas olarak Danışma ve Başvuru Masaları aracılığıyla vatandaşlardan


ihlâl iddiası başvuruları almaktadırlar. Başvuru Masaları vatandaşlardan başvuru
alabilecekleri her türlü iletişim imkânına sahip olmalıdır. Bu amaçla her Masa’nın
mutlaka kendine özel telefonu, faksı, e-posta adresi bulunmalıdır. Bunun
yanında vatandaşlar bizzat gelerek Masa’ya başvurabilmekte veya şehrin değişik
yerlerinde bulunan Başvuru Kutuları’na dilekçelerini bırakabilmektedirler.
Kurullar herhangi bir başvuru olmasa dahi re’sen de hak ihlâllerini gündemlerine
alabilmektedirler. Kurulların başvuru üzerine veya re’sen ele aldıkları tüm hak
ihlâlleri mutlaka bir başvuru formuna dönüştürülmelidir.

Başvuruların alınmasında masa görevlilerinin dikkat etmesi gereken


hususlar şunlardır:
▪ Başvuruların mümkün olduğunca kolaylaştırılması esastır.
▪ Bizzat Danışma ve Başvuru Masasına gelen vatandaşa karşı mağdur
psikolojisini de dikkate alarak nezaket içerisinde davranılmalıdır.
▪ Başvuru Formunu vatandaş kendisi dolduramıyorsa, görevli yardımcı
olmalıdır.
▪ Başvuru sahibinin iddiasını destekleyici bilgi ve belgeleri varsa mutlaka
alınmalıdır. Bununla birlikte destekleyici belgelerin varlığının şart
olmadığı da unutulmamalıdır.
▪ Bizzat yapılan başvurularda, başvuru sahibinin isteyip istememesine
bakılmaksızın başvurunun tarih ve sayısını gösteren bir alındı belgesi
verilmelidir.
▪ Masaya gelen tüm başvurular sağlıklı takibinin yapılması amacıyla
dosyalanıp, takip defterine kaydedilmelidir.
▪ Başvuruların gizliliği esastır. Kişisel bilgiler ve belgeler özenle
saklanmalıdır.
▪ Destekleyici her türlü bilgi ve belge dosyaya konmalı ve başvuruların
saklandığı dosyalar güvenli bir yerde tutulmalıdır.
▪ Elektronik posta mesajları ve başvuru kutuları mümkün olan kısa
sürelerle açılmalıdır.
▪ Her başvuruya bir kayıt numarası verildikten sonra en kısa sürede
Kurul Başkanına veya varsa Kurul Başkanının onayıyla Kurul kararıyla
belirlenen Komisyon temsilcilerine sunulmalıdır.

Başvuran kişiye, ihtiyaç duyduğu takdirde iddiasını destekleyen belgeleri ilgili


kurumlardan 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu çerçevesinde edinebileceği
hatırlatılmalıdır.

İhlalin kaynağını oluşturan davranış suç oluşturuyorsa, Ceza Muhakemesi

182
Kanunu uyarınca ihbar veya şikâyet yoluyla Cumhuriyet Savcılığı harekete

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


geçirilmelidir. Türk Ceza Kanunu’nun 279. maddesine göre de, kamu
görevi yürüten Kurul üyelerinin görev sebebiyle öğrendikleri ve kamu adına
kovuşturulması gereken bir suç söz konusu ise kovuşturmaya yetkili makamlara
ihbarda bulunmak zorunluluğu vardır.

Başvurularda öncelik sırası konusunda açık bir düzenleme bulunmamaktadır.


Ancak,
▪ telafisi güç ya da imkânsız zararların oluşması ihtimali bulunan,
▪ açık bir hak ihlâli ile ilgili olan,
▪ süre aşımına uğrama tehlikesi bulunan başvurulara öncelik verilmesi
gerekir.

Kurulların çalışma esaslarını düzenleyen Yönetmeliğin 18.maddesinde


“başvuruların değerlendirilmesi ve sonuçlandırılması” başlığı altında yapılan
açıklamada; İl ve İlçe Kurullarına yapılan başvuruların ilgili Kurulun başvuru ve
danışma masası görevlilerince Kurul gündemine getirileceği ve Kurul masasına
gelen her başvurunun Kurulda görüşülüp başvuruyla ilgili ne tür işlemler
yapılacağına karar verileceği belirtilmiştir.

(iii) Başvuruların incelemeye değer bulunması

Kurullar, insan hakkı ihlâli iddiasıyla kendilerine yapılan başvuruları, bazı


kıstaslara göre bir ilk değerlendirmeye tabi tutarak, gündeme alıp almama
kararını verecektir.

Başvuruların Kabul Edilebilirlik Kıstasları


▪ Başvuruda açık kimlik ve adres bilgilerinin bulunması,
▪ İddianın insan hakkı ihlâli niteliği taşıması,
▪ Mükerrer bir başvuru olmaması,
▪ Yargıya intikal etmiş konuların “adil yargılanma hakkı” ile ilgili yönü
açısından incelenmesi.

Başvuruda açık kimlik ve adres bilgilerinin bulunması:


Bu koşul, daha ziyade herhangi bir kamu görevlisi aleyhinde iddialar içeren
başvurular açısından geçerlidir. Çünkü çoğu kez kişisel nedenler ve hasmane
bir niyetle kamu görevlisini yıpratmak amacıyla bu tür isimsiz ve aynı zamanda
da hak ihlâli iddiasından çok “ihbar” niteliği taşıyan notlar, “ihlâl iddiası”
diye Kurullara iletilebilmektedir. Uygulamada isimsiz başvurularla ilgili nasıl
bir işlem yapılması gerektiği konusu sıkça tartışılmaktadır. Dilekçe Hakkının
Kullanılmasına Dair Kanunun ilgili hükmü uyarınca, başvuru dilekçelerinde
başvuranın açık kimlik ve adres bilgilerinin bulunması gerekir. Aksi takdirde

183
somut bir konuyu da içermeyen ve Kurul tarafından gündeme alınmasında kamu
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

yararı görülmeyen başvurular işleme konulmayacaktır.

Buna karşın, somut veriler içeren ve takip ve değerlendirilmesinde kamu yararı


görülen başvuruların isimsiz dahi olsa incelemeye alınmasına Kurul tarafından
karar verilebilecektir. Görüldüğü gibi burada “kamu yararı” kriterine göre
Kurul tarafından bir karar verilmesi söz konusu olacaktır. Bir insan hakkı ihlâli
mağdurunun hakkını arama konusunda doğal olarak içinde bulunabileceği
tereddüt ve kaygılar düşünüldüğünde, isimsiz başvuruları kategorik olarak
gündem dışı bırakmanın doğru bir yaklaşım olmayacağı ortadadır. Yukarıda
sözünü ettiğimiz “ihbar” nitelikli dilekçelerin elenmesi gereği ile bu tür haklı
kaygılar nedeniyle isimsiz yapılan başvurular arasındaki dengeyi Kurul kendi
inisiyatifiyle oluşturacaktır.

Bu karar verilirken söz konusu iddia ile ilgili şu hususlara dikkat edilmelidir:
- belli bir kamu görevlisinin veya başka bir şahsın özellikle hedef
alınmaması,
- somut bir mağduriyetin söz konusu olması,
- kişinin kimliğini gizlemesinin iddiasıyla ilgili olayın özelliği itibarıyla
anlaşılabilir bulunması,
- idari uygulamalara yönelik genel nitelikte bir yakınma olması,
- konunun incelenmesinde bir kamu yararı tespit edilmesi.

İddianın insan hakkı ihlali niteliği taşıması:


Uygulamada sıkça görüldüğü üzere iş talepleri veya nişanın bozulması sebebiyle
tazminat talep edilmesi gibi tamamen idari veya adli organlara iletilmesi gereken
ve insan hakkı ihlâli niteliği taşımayan başvurular söz konusu olabilmektedir.
Kurul başvurunun somut biçimde belli bir insan hakkının ihlâli iddiasını içermesi
hususuna özellikle dikkat etmelidir.

Mükerrer başvuru olmaması:


Yapılan başvuru, kurul tarafından daha önce incelenmiş başka bir başvurunun
konusuyla esas itibariyle aynı nitelikte ise kabul edilmemelidir. Ancak,
başvurunun tarafları aynı olsa bile farklı ve yeni bir ihlâl iddiasının söz konusu
edilmesi hâlinde mükerrer başvuru değerlendirilmesi yapılmayacak ve başvuru
ele alınabilecektir.

Yargıya intikal etmiş konuların “adil yargılanma hakkı” ile ilgili yönü
açısından incelenmesi:
İlke olarak mahkeme süreci devam eden ihtilâflar hakkındaki ihlâl iddiasının
araştırılması ve incelenmesi Kurul tarafından kabule şayan bulunmayacaktır.
Ancak, devam eden yargılama sürecine yönelik ileri sürülen âdil yargılanma

184
hakkı kapsamındaki ihlâl iddiaları ele alınabilir. Mesela uzun yıllardır karara

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


bağlanmamış bir dava nedeniyle mağdur olan vatandaşların adil yargılanma
hakkı çerçevesindeki ihlâl iddialarının değerlendirilmesi gerekmektedir.

Burada dikkat edilmesi gereken nokta şudur: Kurullar iddiaya konu olan olayın
içeriğini değil, bu iddiayla ilgili yürütülen dava sürecinin adil yargılanma
hakkını zedeleyip zedelemediğini inceleyebilecektir. Sözgelimi 8 yıldır
sürekli olarak farklı mahkemelerin görevsizlik kararları vermesi nedeniyle bir
türlü sonuçlanmayan bir iş akdi ihtilafında, Kurul, mahkemenin yerine geçerek
söz konusu ihtilafta kimin haklı olduğunu araştıramayacaktır; çünkü böyle
bir durum yargı yetkisine müdahale anlamını taşıyan bir sonuca yol açacaktır.
Bununla birlikte söz konusu davanın yıllarca sonuçlanmaması nedeniyle yaşanan
mağduriyet ise Kurulların asli ilgi ve görev alanına girmektedir. Çünkü yargının
hızlı ve adil işlemesi her şeyden önce bir insan hakkıdır ve bu hakkın ihlâli de
diğer tüm insan hakkı konuları gibi Kurulları özellikle ilgilendiren bir husustur.
Böyle durumlarda Kurullar başvuruyu incelemeli ve gerekli gördükleri takdirde
durumu Adalet Bakanlığı’na bildirmelidirler.

Uygulamada Kurulların önlerine gelen pek çok dosyayı yargıya intikal ettiği
gerekçesiyle işlemden kaldırdığı görülmektedir. Yukarıda da belirttiğimiz
gibi “yargılama sürecine ilişkin” ihlâl iddiaları Kurullar tarafından mutlaka
incelenmelidir. Bunun yanında konunun yargıya intikali, her zaman için
o konuyla ilgili olarak Kurulların yapabileceklerinin bittiği anlamına
gelmemektedir. Söz konusu iddia, münferit olmayan ve genel yaşanan birtakım
sorunlardan kaynaklanan bir durum ise Kurullar, “iddianın doğruluğunu” değil
ama iddiaya kaynaklık ettiği ileri sürülen genel nitelikteki sorunların var olup
olmadığını ve boyutlarını incelemelidirler. Sözgelimi herhangi bir işkence
iddiasıyla ilgili konu Kurul tarafında yargıya intikal ettirilmekle dosyanın işi
bitmemelidir; iddiaya konu olan yerler ziyaret edilmeli, koşulların neler olduğu
tespit edilmelidir.

Ayrıca yargı organlarının ve görevlilerinin davanın görülmesiyle ilgili olmayan


eylemleri veya idari nitelikteki işlemlerinden meydana gelen ihlal iddialarının
incelenmesinin yargı bağımsızlığını zedelemeyeceği ve bu tür iddiaların tıpkı
diğer kamu kuruluşlarına yönelik olanlar gibi değerlendirilmesi gerektiği
unutulmamalıdır. Buna örnek olarak, bir mahkemede çalışan memura amirlerince
ayrımcılık yapılması, adliye koridorlarında bir hakimin veya kamu görevlisinin
bir diğer vatandaşa kötü ve onur kırıcı davranması gibi olaylar gösterilebilir.

(iv) İnceleme Komisyonu Oluşturulması

Kurullara yapılan başvuruların incelenmesi, konu hakkında bilgi ve tecrübesi


bulunan Kurul üyelerinin en az üçünden oluşan bir komisyon marifetiyle
gerçekleştirilmektedir. Bu komisyonların çalışmalarında insan hakları konusunda
uzmanlığından, bilgi birikiminden ve tecrübelerinden yararlanılabilecek diğer

185
kişi ve kuruluşların desteğinin alınmasında bir sakınca bulunmamaktadır.
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

Aslında çoğu durumda bu aynı zamanda bir zorunluluktur; salt hukuk nosyonu
veya idari tecrübe ile sözgelimi baz istasyonlarının çevre ve sağlık haklarına
zarar verip vermediğini inceleyebilmek ve değerlendirebilmek mümkün değildir.
Bunun yanında işkence ve kötü muamele, din ve vicdan hürriyeti gibi konularla
ilgili ihlâl iddialarının incelenmesinde Kurulların oluşturacağı komisyonların her
hassasiyeti gözetebilecek bir çoğulcu nitelik taşıması özel önem taşımaktadır.
Özellikle yerinde inceleme ve ziyaret yapılması durumunda Kurul çalışmalarına
dışarıdan danışmanlık yapılması hususunda insan haklarıyla ilgili dernek ve
vakıf temsilcilerinin veya üyelerinin katkıları sağlanmalıdır.

(v) Başvuru Konusundaki Belge ve Bilgilerin İlgili Kurumdan Talep


Edilmesi

İnsan Hakları Kurulları yapılan ihlâl iddiası başvuruları ile ilgili olarak ihlâle
sebep olduğu iddia edilen kurum ve kuruluşlardan bilgi ve belge isteyebilirler.
Kamu görevi yürüten Kurulların bu tür bilgi ve belge taleplerinin aksine haklı bir
neden bulunmadıkça mutlaka yerine getirilmesi gerekmektedir. Kurul tarafından
kabul edilebilecek bir gerekçeye dayanmaksızın bilgi ve belge talebinin
reddedilmesi hatta cevapsız bırakılması kesinlikle söz konusu olmamalıdır.
Kurullar çalışmalarını zorlaştırıcı, Kurulun kimliğini ve saygınlığını zedeleyici
bu tür davranışlarla karşılaştıklarında konuyu inceledikleri ihlâl iddiasından
ayrı olarak başlı başına üstüne gidilmesi gereken bir husus olarak ele almalı,
söz konusu kuruluşun bağlı olduğu idari organlar nezdinde sorumlular hakkında
disiplin ve ceza soruşturmasının yapılması için girişimde bulunmalı, gerekli
görülürse konu medyaya duyurularak, ilgili kuruluş kamuoyu vicdanı önünde
teşhir edilmelidir.

Kurulların çalışmalarının etkinliği sahip oldukları “saygınlık düzeyleri”ne


bağlıdır; bilgi ve belge istekleri dahi görmezden gelinen ve bu tür davranışlara
karşı da sessiz kalan bir Kurulun saygınlığını koruması mümkün değildir.
Dolayısıyla Kurullarımız uygulamada sıkça karşılaşılan bu tür durumlarda
gereken girişimlerde bulunmaktan kaçınmamalıdır. Kuşkusuz gizli tutulmasında
belli bir kamu yararı bulunan veya devlet sırrı niteliğinde bulunan bilgi ve
belgelerin verilmeyişi bu durumun bir istisnasını oluşturmaktadır. Ancak bu
durumda dahi ilgili kurum veya kuruluşun talebin reddedilmesini gerekçesiyle
birlikte açıklayan bir cevap göndermesi ve Kurulun da bu cevabı makul ve
yeterli görmesi gerekmektedir. Ülkemizde bazen “gizli bilgi” kavramının
ulaşabildiği genişlik düşünüldüğünde bu tür gerekçelere ihtiyatla yaklaşılması
kaçınılmazdır. Talebe cevap bile verilmemesi ise asla görmezden gelinemeyecek
bir görevi ihmal suçu olduğu unutulmamalıdır.

Son dönemde çıkarılan Bilgi Edinme Kanunu çerçevesindeki uygulamalar da


Kurullar tarafından özellikle izlenmeli ve vatandaşlar ve kamu görevlileri bu
konuda bilinçlendirilmelidir.

186
(vi) Başvuru Sürelerinin Nazara Alınması

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


İnsan Hakları Kurulları kendilerine yapılan başvurular üzerine, ilgiliye
başvurabileceği hukuki ve idari yollar konusunda rehberlik yapmalıdır. Bu
bağlamda sivil kişilerin başvurularını gerekli durumlarda idari veya yargısal
mercilere yönlendirmeli ve bu başvurular için kendisine yardımcı olmalıdır.

Kurullara insan hakları ihlalleriyle ilgili yapılan başvurular diğer hukuki yollara
müracaat edilmesine engel teşkil etmeyecektir. Dolayısıyla başvuruyu yapan kişi
Kurula müracaat ettiği için yargısal yollara başvurmayı da ihmal etmemelidir.
Mevzuatta, Kurullara hak arama amacıyla yapılan başvuruların dava açma
süresini durduracağına dair bir hüküm bulunmadığından bu konudaki süreler
işlemeye devam edecektir. Bu nedenle başvurucu, Kurullara başvurmuş olsa
da, telafisi mümkün olmayan hak kayıplarına uğramamak için yargısal sürelerin
geçirilmemesine dikkat etmelidir

(vii) Araştırma ve İnceleme Faaliyetleri

Araştırma ve inceleme, iddia konusu ihlalin ve yapılan savunmanın dayandığı


vakıaların var olup olmadığı hakkında kanaat edinilmesi amacına yönelik
bütün faaliyetlerdir. Bu faaliyet sonucunda ulaşılan ve ispata yarayan belge ve
bulgulara da delil denir. Başvurucu ne kadar haklı olursa olsun, insan hakları
ihlali iddiasını delillerle güçlendirmediği takdirde beklediği hukukî sonucu
alamayacaktır. Bu noktada delillerin kim tarafından, nasıl araştırılacağı sorunu
ortaya çıkmaktadır. Ayrıca ileri sürülen delillerin geçerliliğini İnsan Hakları
Kurullarının denetlemesi ve bizatihi Kurulların delil toplaması konusu üzerinde
durmak gerekir.

İhlâl iddiaları ile ilgili yapılan araştırma ve inceleme faaliyetlerinde, kural


olarak re’sen araştırma ilkesi geçerlidir. Re’sen araştırma ilkesinin geçerli
olduğu durumlarda, taraflarca ileri sürülmeyen delillerin de Kurul tarafından
araştırılması ve değerlendirilmesi gerekir.

Kurullar, kanun, yönetmelik ve ilgili mevzuatta öngörülen çerçevede bilgi


ve belge toplayabilirler. Yukarıda da değindiğimiz gibi bilgi ve belge talebine
haklı bir neden bulunmaksızın olumsuz cevap verilirse İnsan Hakları Kurulları,
konuyu yetkili daha üst birimlere intikal ettirmeli ve gereğinin yapılmasını
talep etmelidir. Mesela bir kişi bilgi vermeyi reddeder ya da araştırma sürecinin
tıkanmasına neden olursa, Kurullar konuyu duruma göre idarî veya adlî
mercilere ileterek, bu kurumların harekete geçmelerini sağlamalıdır. Bununla
birlikte hiçbir durumda Kurul veya ilgili Komisyon görevlileri, zorla ifade ya da
belge alamazlar, binalara zorla giremezler, arama yapamazlar. Ayrıca Kurulların
yargı organları dışındaki kamu kurum ve kuruluşlarından Bilgi Edinme Kanunu
çerçevesinde istedikleri bilgileri elde etmeleri de mümkündür.

187
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

Halen yetkileri, teknik ve malî kaynakları sınırlı olan Kurullar, insan


haklarıyla ilgili ihlâl iddiası incelemelerinde üniversiteler, kamu kurumları,
sivil toplum kuruluşları ve diğer kurumlarla işbirliği yaparak araştırma
yapılması, yaptırılması ve rapor hazırlanması konusunda destek almalıdırlar.
Böylelikle ihlal iddiasının o alandaki uzmanlar tarafından, objektif şekilde
değerlendirilmesi sağlanmış olacaktır. İnceleme komisyonunun raporu ve
değerlendirmeleri Kurulları bağlayıcı nitelikte değildir. Bununla birlikte
karar metninde anılan rapor veya değerlendirmelere hangi sebeplerle itibar
edilmediği ve sonuç olarak varılan kanaatin gerekçeleri belirtilmelidir.

Delil toplama açısından değinilmesi gereken diğer bir husus, insan hakları
uygulamalarını yerinde görmek amacıyla ilgili kurum ve kuruluşlara ziyaretler
gerçekleştirilmesidir. Bu yol olayların ve başvuruların değerlendirilmesinde
Kurul üyelerinin gerçekçi ve somut olaya uygun değerlendirme yapabilmelerine
imkân verir. Bunun yanında Kurullar daha önce de değindiğimiz gibi görülmekte
olan bir davanın içeriğini inceleyememekle birlikte “sanık haklarının etkin
bir şekilde uygulanmasını sağlamaya yönelik araştırma ve inceleme yapma”
bağlamında inceleme ve araştırma yapabilirler. Bu noktada Kurul, karakol ve
nezarethane denetleme formlarını inceleyerek varsa aksaklıkların giderilmesi,
nezarethane koşullarının iyileştirilmesi ve ilgili mevzuata uygun hale getirilmesi
hususunda ilgili mercilere tavsiyelerde bulunma yetkisini de kullanabilir.

(viii) Kurulda Görüşme ve Karara Varılması

İhlâl iddialarına ilişkin araştırma ve inceleme faaliyeti kapsamında elde edilen


bilgi ve belgeler Kurulda değerlendirildikten sonra ulaşılan sonuç ve alınan
kararlar başvurucu ile birlikte ilgili idari veya adli makamlara iletilecektir.
Öncelikle belirtmek gerekir ki Kurullar, kendilerine yapılan başvurular
hakkında mutlaka bir sonuca ulaşmak zorundadırlar. Önlerine gelen bir başvuru
hakkında karar almaktan kaçınamayacakları gibi belirsiz, muğlâk, gerekçesi ile
sonucu çelişen nitelikte karar da alamazlar. Böyle bir durumda başvurucunun
talebi üzerine söz konusu karar Kurul tarafından tekrar görüşülmeli ve
değerlendirilmelidir.

Daha önce de belirttiğimiz gibi Kurullar, üye tamsayısının salt çoğunluğu


ile toplanmakta ve kararlarını da toplantıya katılan üyelerin salt çoğunluğu
ile almaktadırlar. Kurul başkanlarının oyları üyelerin oyları ile eşit değerde
olduğu gibi alınan kararların Kurul Başkanı veya başka herhangi bir organ
tarafından veto edilmesi, durdurulması veya iptal edilmesi de söz konusu
değildir.

Kurulun kararı, öncelikle söz konusu olayda bir “insan hakkı ihlâli” bulunup

188
bulunmadığını ortaya koyacaktır. Burada Kurul, değerlendirmesini yaparken

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


başvuruyu yapanın iddiasıyla bağlı değildir. Bu itibarla Kurul, incelemeleri
sonucunda başvuruyu yapan kişinin dile getirmediği ihlâlleri de saptadığı
takdirde karara bağlayabilecektir. Sözgelimi sadece “kişi hürriyeti ve
güvenliğinin ihlâli” iddiasıyla yapılan bir başvuruda Kurul, başvurucu ileri
sürmese bile tespit ettiği takdirde adil yargılanma hakkının da ihlâl edildiğine
kanaat getirebilecektir. Bunun yanında Kurul, başvurucunun iddiasında belirttiği
hak konusunda bir ihlâl tespit etmese bile aynı olay farklı bir hakkın ihlâline
neden olmuş ise yine “hak ihlâli” tespiti ile karar alabilecektir. Sözgelimi “kişi
hürriyeti ve güvenliğinin ihlâli” gerekçesiyle yapılan bir başvuruda Kurul,
böyle bir ihlâli değil ama adil yargılanma hakkının ihlâlini tespit ettiği takdirde
“iddianın sadece kişi hürriyeti ve güvenliği ile ilgili” olduğu gerekçesiyle
başvuruyu tamamen reddetmeyecek ve “söz konusu uygulamanın kişi hürriyeti
ve güvenliğini ihlâl etmemekle birlikte adil yargılanma hakkının ihlâline yol
açtığına” karar verebilecektir. Bununla birlikte belirtilmesi gereken bir diğer
husus, Kurul kararlarının mutlaka gerekçeli olması ve bu şekilde açıklanmasıdır.

Kurul kararlarında şayet bir ihlâl tespitinde bulunuyorsa ve bu ihlâl münferit bir
olaydan değil de genel bir uygulamadan hatta yasal boşluklardan kaynaklanıyorsa
bu nedenler de açıkça izah edilmeli ve çözüm önerileri sunulmalıdır. Daha
önce de belirttiğimiz gibi Kurullar, mahkemelerin yerine geçip adalet dağıtmak
maksadıyla değil ihlâllere yol açan sorunları tespit edip çözüme dönük bir
inisiyatif oluşturabilmek için kurulmuşlardır ve ihlâl iddialarını incelemeleri de
temelde bu amaca dayanır.

İhlal olmadığının tespiti halinde ise, durum başvurucuya bildirilir. Ancak bu


sonucun diğer hukuki yollara başvurmasına engel olmadığı belirtilmelidir. İhlâl
tespiti yapıldığı takdirde ise başvurucuya;
• hangi hukuki yollara,
• ne kadar süre içinde,
• nasıl başvurabileceği konusunda bilgi verilmelidir.

Bu bilgi yüzeysel değil, amaca uygun ve kapsamlı olmalıdır. Mesela,


başvurucuya yargı yoluna başvurmasının gerektiğinin belirtilmesiyle
yetinilmemeli ve hangi mahkemeye, hangi tarihe kadar ve hangi belgeler ile
başvurabileceği hakkında da bilgi verilmelidir. Şayet başvuranın maddî durumu
yeterli değilse, ikamet yeri muhtarından fakirlik ilmühaberi alarak mahallinde
bulunan baronun sağlayacağı adli yardımdan yararlanabileceği hususu
hatırlatılmalıdır.

189
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

Kurullar incelemeleri sonucunda aldıkları kararları ilgili idari makamlara


iletmekte, konusu suç niteliği taşıyan fiiller açısından ise mahallî
Cumhuriyet Başsavcılıklarına suç duyurusunda bulunmaktadırlar.
Yönetmeliğin 18/i maddesine göre; “Kurul kararları, ilgili kamu
kurum ve kuruluşları tarafından geciktirilmeksizin öncelikle ele alınıp
sonuçlandırılır.” Kararların bağlayıcılığı bulunmamakla birlikte ilgili
kuruluş, söz konusu kararla ilgili olarak nasıl bir işlem yaptığını, yapmadığı
takdirde ise gerekçelerini mutlaka Kurula bildirmelidir. Kurullar bu konuda
hassas olmalı, aldıkları kararların takipçisi olmalı, karar konusunda
yapılan işlemleri de ilgili dosyaya kaydederek izlemeli, alınan kararlar
konusunda hiçbir duyarlılık gösterilmemesi hatta Kurula cevap dahi
verilmemesi durumunda daha önce de belirttiğimiz gibi üst idari birimlere
konuyu iletmelidirler.

Kurulların çalışmaları yargıya da yardımcı olabilecek, elde edilecek bilgi ve


belgeler yargının da işini kolaylaştırabilecektir. Bunun yanında asla yargıya
telkin veya baskı niyeti ve anlamı taşımamak kaydıyla Kurul kararları, yargı
tarafından da bir “uzman görüşü” olarak değerlendirilebilecektir. Kurulların
yargı organlarıyla ilişkilerinde yasal sınırlara bağlı, iyi niyetli ve etkin bir
işbirliği yaklaşımı içinde olmaları son derece önemli bir noktadır.

Kurullar tarafından verilen “ihlâl olduğu veya olmadığına” ilişkin kararlar,


hukukî açıdan idarî işlem sayılmakla birlikte icraî nitelikte olmadıkları için
tavsiye kararı olarak kabul edilmektedirler. Yasal bir bağlayıcılığı olmayan
bu kararların hayata geçmesi, ancak başka bir kurum veya kuruluş tarafından
benimsenip uygulanmalarıyla mümkündür. Bu kararların yürütülmesi “kendi
içerisinde saklı olmadığı” için, bu kararlar aleyhine idari yargı yoluna
başvurulması da mümkün değildir. Tek başına Kurul kararlarına karşı idare
mahkemelerinde iptal davası açıldığı takdirde idare mahkemesi davayı işlemin
icraî olmaması nedeniyle ön koşullar yönünden iptal edecektir.

Kurul kararları nedeniyle mağdur olduklarını iddia eden kişiler, Kurul


üyelerini dava edemezler. Çünkü daha önce de belirttiğimiz gibi Kurul kararları
idare hukuku açısından icraî ve kesin sonuç doğuran işlemlerden değildir.
Kurul kararlarının basında duyurulması suretiyle mağdur olduklarını iddia eden
kişiler ise karar dolayısıyla değil ancak “basın yoluyla kişilik haklarına saldırı”
iddiası ile şikayetçi olabileceklerdir. Bu konuda gerekli özen gösterilmeli,
Kurul kararları basın aracılığıyla duyurulurken kişilik haklarını zedeleyici
itham ve ifadelerden kaçınılmalı, daha önce de vurgulandığı gibi özellikle bazı
hassas ya da yaygın tabirle “şuyûu vukûundan beter” konularda açık kimlik
kullanılmasından sakınılmalıdır.

Belirtilmesi gereken bir diğer nokta da, İlçe Kurulu kararlarına karşı İl

190
Kurullarına veya İl Kurulu kararlarına karşı Başbakanlık İnsan Hakları Üst

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


Kuruluna veya İnsan Hakları Başkanlığına idarî itirazda bulunma şeklinde
herhangi bir yasal düzenleme bulunmadığıdır. Kurulların her biri görev açısından
müstakil konumdadır ve aralarında herhangi bir hiyerarşik ilişki söz konusu
değildir.

3. Kurulların Çalışma Usulleri


Yönetmeliğin Kurulların çalışma esaslarını düzenleyen 4. bölümünde yer alan
başvuruların alınması, değerlendirilmesi ve sonuçlanmasıyla aylık raporlar
konusuna daha önceki bölümlerde yer verildiğinden bu bölümde 14,15 ve 16.
maddelerde yer verilen ve Kurulların toplantı esasları, sekretarya hizmetleri ve
komisyonların çalışma usullerini düzenleyen konulara değinilecektir.

Yönetmeliğin Kurul toplantı esaslarını düzenleyen 14. maddesine göre;

a) Kurullar ayda bir defa toplanır. Ancak gerekli görülen durumlarda,


başkanın çağrısı üzerine ayda birden fazla da toplanabilir.
b) Kurul toplantılarına illerde vali veya valinin görevlendireceği bir vali
yardımcısı, ilçelerde kaymakam başkanlık eder.
c) Kurul, üye tam sayısının salt çoğunluğu ile toplanır ve toplantıya katılan
üyelerin salt çoğunluğu ile karar verir.
d) Kararlara itirazı olan üyelerin karşı oy gerekçeleri, karar altında özet
olarak kaydedilir.
e) Kurul Başkanı ve üyeleri; kendileri, alt ve üst soylarından biri ve eşleri
ile ilgili olan konuların görüşüldüğü toplantılara katılamazlar.
f) Toplantıya katılmayan üyelerin mazeretleri toplantı tutanağında belirtilir.
Kurul toplantılarına katılmakta özen göstermeyen üyelerin kurum ve
kuruluşları uyarılır ve üç defa üst üste kurul toplantılarına katılmayanların
üyeliği düşmüş sayılır.
g) Gündem, kurul başkanı tarafından üyelerin teklifleri de dikkate alınarak
hazırlanır ve toplantıdan önce kurul üyelerine dağıtılır.
h) Toplantılar nedeniyle üyelere herhangi bir ücret ödenmez.

Maddenin (a) fıkrasında da belirtildiği gibi Kurullar ayda en az bir toplantı


yapmak zorundadır. Bununla birlikte, birden fazla toplantı yapılmasına engel bir
durum yoktur. Uygulamada ise “ayda bir toplanma”nın bir gelenek halini almak
üzere olduğu görülmektedir. Esasen kurumsal altyapısını oluşturabildiği noktada,
Kurullarımız için ayda bir toplanmak ideal bir tempodur. Ancak henüz böyle bir
kurumsal altyapı yeterince oluşmadığı için Kurullarımızın “inceleme ve karar
alma” dışında da inisiyatif almaları gereklidir. Bu ise, ayda bir yapılacak ve
gittikçe rutinleşecek toplantılarla yetinilemeyeceği anlamına gelmektedir.

191
“Çalışması gerektiği gibi çalışan” bir Kurulun üzerindeki iş yükü, hem
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

Kurulların oluşum aşamasında olmalarının yapılanmayla ilgili olarak getirdiği


ek sorumluluklar, hem de elindeki görev dosyalarını dağıtabileceği bir sürekli
yapı bulunmadığı için ayrı bir ağırlık taşıyacak ve bu durumda da ayda bir
toplanma usulü yetersiz kalacaktır. Hep belirttiğimiz gibi Kurullar, yeni
kurulmuş ve henüz toplum nezdinde yeterince bilinmeyen birimlerdir. İstikrarlı
bir yapıda varlık gösterebilmeleri için bu oluşum aşamasında ayrı bir titizlik ve
daha yoğun emek gerekmektedir. Bunun yanında etkin bir Kurul, olumlu ve iz
bırakan faaliyetleriyle kamuoyunda ilgi uyandırmış ve güven temin etmiş bir
Kurul olacağından, gündemi de aylık toplantılarla bitirilemeyecek kadar yoğun
olacak ve bu gündem de alt bir yapılanma olmadığı için tümüyle Kurul masasına
yığılacaktır.

Sözünü ettiğimiz kurumsal yapılanma tamamlandığında ise Kurulların


üzerindeki yükü dağıtmaları mümkün olacak, Kurulların görev ve yetki alanları
herkes tarafından anlaşılmış olacağı için gereksiz başvurular olmayacak ve
Kurullar belli önem ve ağırlık derecesindeki konularla ilgilenebilme şansına
kavuşacaklardır. Böyle bir yapılanma düzeninden henüz hayli uzak olduğumuz
gerçeği karşısında ilk yapılması gereken ise, toplantıları sıklaştırmak, üye
sayısını arttırmak, komisyonlar aracılığıyla çalışmaya ağırlık vermek gibi
önlemler olmalıdır. Aksi takdirde gitgide rutinleşen, içerikten yoksun,
üyelerin ilgilerini kaybettiği aylık toplantılar kısır bir bürokratik formaliteye
dönüşecektir.

Böyle bir sonucun ortaya çıkmaması için ilk alınacak önlem toplantıları daha
sık aralıklarda yapmak olmasına karşın, uygulamada Kurullarımızın çok nadir
olarak ayda birden fazla toplantı yaptığı, hatta bazı Kurullarımızın Yönetmelik
hükümlerini ihlâl ederek aylık toplantıları dahi yapmadıkları görülmektedir.
Kurulların yasal zorunluluklara uyarak ayda en az bir kez toplanmaları
hususunda Kurul Başkanlarının ciddi hassasiyet göstermesi gerekmektedir.

Daha sık toplanma esasen etkin çalışmanın bir “sonucu” olarak görülebilirse
de aynı zamanda “sebep” niteliği de taşımaktadır. Çünkü sık toplanmak,
Kurula belli bir dinamizm kazandıracak, Kurul ele aldığı konuları daha iyi
takip edeceği için gündeminden kopmayacak, toplantılar monotonlaşma
tehlikesinden arınacağı için üyelerin ilgisi korunacaktır. Bu durumda üyelerin
“Kurul üyeliği kimliğini” benimsemeleri de kolaylaşacaktır. Bu çok önemli
bir noktadır; Kurulların lokomotifi olmalarını beklediğimiz üyelerin Kurul
kimliğiyle bütünleşebilmeleri gerekmektedir. Kurul üyeliği, Kurulun artan
etkinliğiyle toplumda bir prestij unsuru haline gelecek, giderek rekabete bile
konu olabilecektir. Böyle bir durumda üyelerin katkısı maksimize olacağı için
Kurullar da çıtayı yükseltecektir.

Toplantıların yapılamayışı veya Kurulların etkisizliği karşısında en çok öne

192
sürülen gerekçe, üyelerin ilgisizliği ve toplantılara gelmeyişleri olmaktadır. 14.

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


maddenin (f) fıkrasında “Kurul toplantılarına katılmakta özen göstermeyen
üyelerin kurum ve kuruluşları uyarılır ve üç defa üst üste kurul toplantılarına
katılmayanların üyeliği düşmüş sayılır” hükmüne yer verilmektedir. Kurullara
üye seçiminde özen gösterilmesi ve “gönüllülük esasına” dikkat edilmesi
gerekmektedir. Kurul üyeliği sıradan bir “görevlendirme” gibi görülmemelidir;
bir kuruluşun yönetmelik gereği Kurulda temsil edilecek olması “insan
hakları konusunda belli bir bilgisi veya duyarlılığı olmayan” kişilerin “sözde
üyelikleri”ne yol açmamalıdır. Aslında Yönetmelik gereği Kurulda temsil
edilmeleri öngörülen odalar, partiler, barolar, üniversiteler ve özellikle de
STK’ların yapılarını, görevlerini veya misyonlarını düşündüğümüzde bu
kuruluşlarda yer alan kişilerin insan hakları konusuna doğal bir yakınlığı olması
gerekir. İnsan haklarına duyarsız veya bu konuda bilgi sahibi olmayan bir baro
üyesi, bir parti temsilcisi, bir STK mensubu mantığa aykırı bir durumdur ama
maalesef bu kuruluşları temsilen Kurullarda bulunan pek çok kişinin toplantılara
dahi katılmadıkları gözlenmektedir. Bu tür durumlarda hiçbir duraksama
gösterilmeden 14. madde hükümleri uygulanmalı ve ilgili kuruluşun bildireceği
yeni temsilcinin gereken özelliklere sahip bir kişi olması hususunda özen
gösterilmelidir.

14. maddenin (c) fıkrasında, Kurulların salt çoğunlukla toplanacağı ve


kararların da toplantıya katılanların salt çoğunluğuyla alınacağı hükme
bağlanmıştır. Toplantılara katılmayan üyelerin uyarılması ve gerekirse ihracının
önemi burada da ortaya çıkmaktadır. “Sözde üyeler” konusunda gereken
önlemler alınmadığı takdirde Kurullar toplanamaz ve karar veremez hale
düşmektedirler. Başta Kurul Başkanları olmak üzere herkesin bu konuda duyarlı
olması gerekmektedir.

Kuşkusuz toplantıların sıklığından da önemli olan içeriği ve yöntemleridir.


Gündemin belirlenmesinde üyelerin katkısının alınmasına özellikle önem
verilmelidir. Toplantıları yönetecek olan Kurul Başkanlarının gerek
gündemin belirlenmesi, gerekse tartışmalarda demokratik bir tutum
benimsemeleri gerekmektedir. Gündemle ilgili teklifler mutlaka Kurul
tarafından değerlendirilmeli, ayrı bir “süzgece” tabi tutulmamalıdır. Belki
de Kurulların sivil yönünün en fazla hatırlanması gereken aşama, “gündemin
belirlenmesi ve toplantının yönetilmesi” aşamasıdır. Dolayısıyla Kurulların
ilgi ve görev alanlarıyla açıkça ilgisiz, yetkilerinin ötesinde konular dışında
hemen her husus gündemi oluşturabilmelidir. Başta Kurul Başkanları olmak
üzere hiç kimse “önem algılamalarını” tek ölçüt kabul etmemeli, diğer
üyelerin önemli buldukları konuların da ilgiyi ve dikkati hak ettiğini göz
önünde bulundurmalıdır.

Toplantıların yönetiminde Kurul Başkanlarımızdan beklenen demokratik tutum,


üyelere eşit söz hakkı tanıma yanında üyelerin eleştirileri veya önerilerini de
olgunlukla karşılamalarını sağlayacaktır. Toplantının yöneticisi sıfatını taşıyan

193
Kurul Başkanları, “toplantıların en az konuşan üyesi” olma düsturuyla hareket
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

etmeli ve hakim değil hakem konumunda bulunmalıdır. Kurul toplantıları,


her şeyden önce sivil kökenli üyelerin görüş ve önerilerini veya şikayetlerini
dile getirebilmelerini sağlayan platformlardır. Yani öncelikle “devletin milleti
dinlediği” yerlerdir, tersi olur da “devletin konuşup milletin onaylayarak
dinlediği” ortamlar haline gelirlerse bu toplantılardan beklenen fayda elde
edilemeyecektir. Bu nedenle Kurul Başkanları, gerek gündemin belirlenmesi
gerekse toplantının yönetilmesinde “devlet otoritesini hissettirmeyen”, hoşgörülü
ve önerilere açık bir profil çizmeli ve toplantıların akışını ya da içeriğini üyelerle
birlikte belirlemeye dikkat etmelidirler. Aksi durumda Kurullar “devletin
dediği olur” çizgisi içinde algılandıkları için üyelerinin ilgisi ve katkısını hızla
kaybederler ki bu da toplumun güven ve desteğini kazanmayı imkansız hale
getirecektir.

İnsan hakları konuları genelde hassas niteliktedir; çünkü getirilecek bir eleştiri
kural gereği devlete yönelik olacaktır. Devlet ya haklara saygı göstermediği ya da
gereken korumayı sağlamadığı gerekçesiyle kritik edilecektir. Bu durumda Kurul
Başkanlarının bir savunma refleksine yönelmemeleri, tüm eleştirileri kategorik
olarak reddetmemeleri ve daha da önemlisi üyeleri özgürce eleştiri getirmeleri
hususunda teşvik etmeleri gerekmektedir. Demokratik bir ülkede “eleştirilmek
için teşvik gerekmesi” anlamsız görünebilir; ancak ülkemizde halkın henüz
devlet kadar demokratik bilinç sahibi olmadığını ve eleştiri kültürünün uğradığı
acı yenilgilerin hatıralarının da henüz taze olduğunu düşündüğümüzde, söz
konusu teşvik edici tutum hüzün verici de olsa bir gerekliliktir. Ayrıca sıkıntıların
ve tepkilerin insan hakları zemininde dillendirilmesine de yeni yeni alışıldığı
unutulmamalıdır.

Eleştirilerin veya önerilerin rahatça dile getirilebilmesi için üyeler belli


bir özgüvene sahip olabilmelidir. Bu konuda üyelerin kendilerini rahat
hissedebilmeleri, toplantı salonunda sarf ettikleri sözlerden dolayı mağdur
olmamaları için gerekli asgari mahremiyet koşulları sağlanmalıdır. Bazı
üyeler, toplantılardaki çıkışlarının kamuoyuna duyurulmasını özellikle isterken
bazıları ise tam tersine gizlilik talep edebilir. Buradaki hassas dengeye Kurul
Başkanlarının özellikle dikkat etmesi gereklidir.

Uygulamada Kurulların genelde “oybirliği” ile karar aldıkları görünmektedir.


Halbuki Kurullar farklı grupların temsil edildiği bir üye yapısına sahiptir ve daha
da önemlisi insan hakları, çok farklı yönleri olan, değeri ve önemi tartışılmaz
olmakla birlikte uygulanma biçimi üzerinde uzlaşılması hayli güç bir alandır.
Tüm kuruluşların insan haklarıyla ilgili kendi perspektiflerine ve hassasiyetlerine
sahip çıktığı, gerçek anlamda özgür, nitelikli ve yapıcı biçimde fikirlerin
geliştirildiği ve ifade edildiği, başvuru konularının tüm boyutlarıyla derinlemesine
değerlendirildiği bir ortamda oybirliği ile karar alınması nadiren karşılaşılacak bir
durumdur. Tam tersine oybirliğinin kural, oyçokluğunun istisna haline gelmesi

194
ise Kurulların gündemlerindeki konuları değerlendirme biçiminin yukarıdaki

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


nitelikleri taşımadığını ortaya koymaktadır.

“Uzlaşma kötü mü, görüntü olsun diye farklı oy mu verilsin?” denilebilir.


Sürekli olarak uzlaşmayı vurgulamanın arka planında “çoğulculuğa, farklılığa
tahammülsüzlük semptomları”nın yattığı, çoğu kez uzlaşma adı altında belli bir
tutumun empozesinin amaçlandığı bir yana, burada kastedilen şüphesiz ki sırf
demokratik görüntü verme kaygısıyla, gerçekçilikten uzak “sunî oyçokluğu
manzaraları” oluşturmak değildir. Ancak gerçek anlamda insan haklarının
tartışıldığı, değerlendirildiği bir ortamda insan haklarının evrensel değerleri
dışında oybirliğini sağlamanın kolay olmayacağı, daha doğrusu gerekli
olmayacağı ortadadır. Dikkat edilirse Kurulların üye yapısında devlet ve sivil
kesim bir araya getirilirken, sivil kesimi temsil edecek üyeler de toplumun
değişik katmanlarının ve çıkar gruplarının içinden belirlenmektedir. Bunun
nedeni, Kurulların insan haklarına her cepheden bakabilmelerini sağlamaktır.
Oysa ki verilen oybirliğiyle karar görüntüsü, Kurulların olaylara tek cepheden
baktığı, bunun da Kurul Başkanlarının temsil ettiği kamu cephesi olduğu
şeklinde yorumlanmaktadır.

Bu hususta Kurul Başkanlarımıza özellikle görev düşmektedir; Kurul


Başkanları, Kurulların devleti temsil etmediğinin, dolayısıyla Kurul kararlarının
kendilerini bağlamayacağının ve bu kararlar dolayısıyla bir sorumluluklarının
ileri sürülemeyeceğinin bilincinde olmalı ve karşı çıktıkları bir hususun Kurul
kararına dönüşmesinden tedirginlik ya da rahatsızlık duymamalıdırlar. Üyeler
de Kurul Başkanının katılmadığı bir kararı almak hususunda çekingenlik
göstermemelidirler; çünkü Kurul Başkanlarının kararları veto etme yetkisi
bulunmamaktadır. Dolayısıyla hem Kurul Başkanları hem de üyeler Kurulun
karakteristiğini tam anlamıyla özümsedikleri takdirde bu “rahatsız edici
uzlaşma” görüntüsünün yerini medeni ve çoğulcu bir platform alacaktır.

Tıpkı toplantıların sıklığı gibi bu husus da zoraki olarak düzeltilebilecek bir


konu değildir. Ama Kurullar arzulandığı biçimde çalıştıklarında tıpkı daha sık
toplanmak zorunda kalacakları gibi ister istemez kararlar da hep bir muhalefet
unsuru taşır hale gelecektir. Bu, istenmesi, hedeflenmesi, teşvik edilmesi
gereken bir durumdur. Özellikle 14. maddenin (d) fıkrasındaki hükme dikkat
edilmeli, itirazı olan üyelerin karşı oy gerekçelerini kararın altına özet olarak
kaydedebilecekleri hususunda üyeler bilgilendirilmeli ve itirazı olan üyelerin
muhalefet şerhlerinin kayda geçirilmesine özen gösterilmelidir.

14. maddenin (e) fıkrasında “Kurul Başkanı ve üyeleri; kendileri, alt ve üst
soylarından biri ve eşleri ile ilgili olan konuların görüşüldüğü toplantılara
katılamazlar” hükmüne yer verilmektedir. Kurul toplantılarında ele alınan
başvuruların taraflarından biri ile bu tür bir yakınlığı bulunan üyenin bu
başvurunun görüşülmesine ve karar oylamasına katılmaması, Kurulların

195
güvenilirliği açısından dikkat edilmesi gereken bir noktadır.
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

Toplantıların yeri konusunda Yönetmelik herhangi bir kısıtlama koymamıştır. Bu


durumda Kurulların hem sivil yönlerini daha fazla vurgulamaları, hem de halkla
daha iyi kaynaşabilmeleri için her ay farklı bir yerde toplantı yapmaları olumlu
olacaktır. Toplantıların özellikle okullar, meslek odaları, üniversiteler gibi
yerlerde yapılması, Kurulların tanınırlığını arttıracaktır. Toplantı yeri Kurulların
bağımsızlığı açısından sanıldığından da önemlidir; Hakimler ve Savcılar
Yüksek Kurulu, Adalet Bakanlığı’na ait binada toplanıyor diye Türkiye’nin
yargı bağımsızlığı açısından uluslararası platformlarda uğradığı eleştirileri
düşündüğümüzde, Kurulların da bu konuda farklı uygulamaları benimsemeleri
gayet isabetli olacaktır. Kuşkusuz bu tip durumlarda daha önce sözünü ettiğimiz
“mahremiyet” hususu da göz önünde bulundurulmalıdır.

Yönetmeliğin 6. maddesine göre Kurul Başkanı, gerekli görülen durumlarda


ilgisi görülen kamu veya özel kuruluş temsilcilerini toplantıya çağırabilmektedir.
Aslında Kurulların görüştüğü konuların büyük ihtimalle herhangi bir kuruluşu
yakından ilgilendireceği göz önüne alındığında, Kurulların bu uygulamaya
süreklilik kazandırmaları ve hatta yıllık faaliyet planında her hak konusuyla
yakından ilgili olan kuruluşların belli bir aylık toplantıya katılarak sunuş
yapmalarının öngörülmesi son derece yerinde olacaktır. Örneğin Ocak ayında
eğitim hakkıyla ilgili olarak İl Milli Eğitim Müdürlüğü, Şubat ayında ise
işkence ve kötü muamelenin önlenmesiyle ilgili olarak İl Emniyet Müdürlüğü
tarafından sunuş yapılması şeklinde programlamalar faydalı olabilecektir. Bunun
yanında Kurullara üye olmayan STK’larla işbirliği yapma, onların katkılarını
alma açısından da bu mekanizma kullanılabilir. Kurullara üye olmak istemeyen
STK’ları toplantıya davet etmek, hem onların bilgi birikimlerinden yararlanmak
hem de onların Kurullara karşı varsa önyargılarını aşmak açısından olumlu
olacak ve Kurulların tanıtımına da katkı yapacaktır.

Yine 14. madde hükmüne göre, toplantıya katılanlara herhangi bir ücret
ödenmeyecektir. Zaman zaman “huzur hakkı adı altında bir ücret ödenmesinin
üyelerin katılımını teşvik edeceği” dile getirilmekte ise de, böyle bir uygulamada
ancak cüz’i bir ödeme yapılabileceği, bunun da beklenen etkiyi yapmayacağı
göz önüne alındığında bu önerilerin olumlu bulunması güç görünmektedir.

Yönetmeliğin 15. maddesinde, “Kurulun sekretarya hizmetlerinin, illerde


ve ilçelerde yazı işleri müdürlükleri tarafından yürütüleceği ve zorunlu
masrafların valilik ve kaymakamlık tarafından karşılanacağı” hükmüne yer
verilmiştir. Sekretaryanın kamu görevlileri tarafından yerine getirilmesi ve
zorunlu masrafların yine devlet bütçesinden karşılanması bazen “Kurulların
bağımsızlığı” açısından eleştirilmekle birlikte, oluşum aşamasında Kurulların
böyle bir desteğe ihtiyaç duyacakları, kurumsallaşma belli bir noktaya geldiğinde
ise daha farklı bir yapılanmanın ister istemez ortaya çıkacağı unutulmamalıdır.

196
Ayrıca Kurulların zorunlu masraflarının boyutu düşünüldüğünde bu miktarın

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


iddia edildiği gibi bir “bağımlılık” meydana getirmeyeceği, üstelik zorunlu
olmayan masraflara katkı yapılmasının önünde bir engel bulunmadığı da dikkate
alınmalıdır. Nitekim özellikle Kurulların tanıtımı, bilinçlendirmeye dönük
faaliyetler, başvuru kutularının organizasyonu gibi konularda başta Kurulların
sivil üyeleri olmak üzere değişik kesimlerden ciddi katkılar gelmiştir.

Sekretarya hizmetleri konusunda ise, bu hizmetlerin somut tanımı yapılarak


listelenmesi ve Yazı İşleri Müdürlükleri dışında yerine getirilmeleri mümkün ve
hatta doğru görülenler konusunda Kurul kararı ile yine Kurulda yer alan baro,
üniversite gibi kuruluşlardan destek alınması yerinde olacaktır. Bunun mümkün
olmaması durumunda, mahallinde gönüllü olarak çalışacak mevcut veya emekli
öğretmenlerden de yararlanılabileceği gözden uzak tutulmamalıdır. Böyle
uygulamalar, aşırı iş yükü ile bunaldıkları bilinen Yazı İşleri Müdürlüklerini
rahatlatmak ve işlerin daha verimli görülmesini sağlamak yanında hep
vurguladığımız “Kurulların sivil karakterinin güçlendirilmesi” açısından da
uygun bir çözüm olacaktır.

Komisyonlar
Yönetmeliğin 16. maddesinde komisyonların çalışma usulleri düzenlenmiştir.
Buna göre;
“Komisyonlar toplantılarını çalışma şartlarına göre belirleyecekleri
aralıklarla gerçekleştirir. Komisyonlar çalışmalarını yaparken diğer kurul
üyelerinin bilgi ve görüşüne de başvurabilir. Komisyonlar yapacakları
çalışmaları araştırma, inceleme ve değerlendirme raporlarını kurul
gündemine getirmek üzere kurul başkanına sunar.”

Yönetmeliğin 8. maddesinde ise, Kurulların temel görevleri olan halkla ilişkiler


ve iletişim, insan hakları eğitimi ve insan hakları bilincinin geliştirilmesi, insan
hakları ihlâl iddialarını araştırma, inceleme ve değerlendirme ile ilgili olarak
“en az 3 üyeden oluşacak” komisyonların kurulacağı, bunun yanında gerekli
görülen hallerde farklı konularda komisyonların da kurulabileceği belirtilmiştir.
Çalışma yöntemleri belli bir biçime bağlı olmayan komisyonlar, çalışmalarının
sonunda hazırlayacakları tespitler ya da önerileri ihtiva eden raporları Kurula
sunacaklardır. Kurulda yapılacak değerlendirme ile rapor tamamen veya kısmen
kabul ya da red edilebilecektir.

Kurulların temel çalışma araçları olan komisyonlar, daha önce sözünü


ettiğimiz kurumsal altyapı eksikliğinin giderilmesi için var olan en geçerli
çözümü ifade etmektedir. Kurullar asıl olarak üst düzeyde karar ve
değerlendirme organlarıdır; bu karar ve değerlendirmelere kaynaklık edecek
bilgi ve veriler komisyonların incelemeleri ve araştırmalarıyla elde edilecektir.
Bu anlamda komisyonların sürekli çalışan birimler olması yanında ilgi ve
görev alanlarının da geniş tutulması gerekmektedir.

197
Uygulamada yönetmelik gereği oluşturulan komisyonlar dışında farklı konuların
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

incelenmesi amacıyla yeni komisyonlar teşekkülü hususuna pek rağbet


edilmediği gözlenmektedir. Oysa ki Kurulların görev alanı sadece söz konusu
3 komisyonun görevleriyle sınırlı değildir. İnsan hakları konusunun dinamizmi,
sürekli genişleyen kapsamı, bölgesel özellikler göz önünde bulundurulduğunda
yeni komisyonlara ihtiyaç duyulması kaçınılmazdır. Nitekim Kurulların
gerçekleştirdiği nezarethane ziyaretlerinin ulusal ve uluslararası platformda
bulduğu yankıyı değerlendiren İnsan Hakları Başkanlığı tarafından Kurullara
iletilen bir tavsiye üzerine, Kurulların bünyesindeki diğer 3 komisyona ek
olarak nezarethane incelemeleri konusunda daimi olarak görev yapacak yeni bir
komisyon oluşturulması yoluna gidilmiştir. Bu komisyonların oluşturulmasının
ardından, Kurulların inceleme faaliyetlerinin etkinlik ve yoğunluk düzeyi ciddi
anlamda gelişmiştir.

Kurullar yeterli bilgi donanımı olmayan, insan hakları duyarlılığından yoksun


üyelerden oluşan kalabalık, hantal ve hep aynı gündemlere bağlı yapılar olduğu
gerekçeleriyle sık sık eleştirilmektedir. Komisyonlar ise uzmanlık bilgisine
sahip, konuya ilgi duyan az sayıda kişiden oluşan yapıları ve esnek çalışma
usulleriyle İnsan Hakları Kurullarının eleştirilmesine neden olan bu handikaplara
da çözüm sağlamaktadır. Kurulların temel çalışma aracı olan komisyonların
etkin kullanımı Kurulların başarısı için belirleyici unsurlardan biridir.

Komisyonların etkin kullanımı için, Kurullarda yer alan barolar, odalar,


üniversiteler gibi kuruluşlarla yakın işbirliğine gidilmeli, ortak komisyonlar
kurulmalı, bu kuruluşlardan başta uzman desteği olmak üzere çeşitli şekillerde
yararlanılmalıdır. Bunun yanında yine hep vurguladığımız gibi STK’ların
üyeliği teşvik edilerek üye sayısı artırılmalı, özellikle komisyon çalışmaları için
bu kuruluşlardan faydalanılmalıdır. Bazı dönemlerde ortaya çıkan toplumsal
olayların incelenmesi de yine özel kurulacak komisyonlar aracılığıyla yapılmalı,
bu tür komisyonların teşkilinde çoğulculuğa hassasiyet gösterilmelidir.

4. Sonuç Yerine: Özeleştiri ve İç Denetim


İnsan haklarının Türkiye’de yerleşmesi ve kurumsal bir çerçeve kazanması
anlamında önemli bir misyon üstlenen Kurulların yeterli etkinliği göstermeleri,
hiç kuşkusuz sağlam bir otokontrol sistemine sahip olmaları ile mümkündür.
Kurullar, görevleri itibariyle her şeyden önce millete karşı sorumludur;
çünkü Kurullar niteliği itibariyle milletten devlete uzanan bir köprü olmak
durumundadır. Bu köprünün sağlıklı işlemesi için Kurullarda yeterli sayı ve
nitelikte sivil toplum kuruluşunun üye olarak bulunması ve bu üyelerin inisiyatif
sahibi olabilmeleri büyük önem taşımaktadır. Kurul toplantılarına katılmayan,
halkın gündemini Kurula taşımayan, başvuruların incelenmesinde görev
üstlenmeyen, eğitim projeleri geliştirmediği gibi faaliyetlere destek de vermeyen,

198
kısacası Kuruldaki varlık nedeninden habersiz kişilerin sözde üyelikleri,

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


Kurulların geleceği önündeki en ciddi engeli oluşturmaktadır. Dolayısıyla Kurul
üyelerinin belirlenme aşamasında kişinin temsil ettiği kurum ya da toplumda
sahip olduğu statüden önce Kurulların misyonunun farkında ve insan haklarını
özümsemiş olup olmadıkları incelenmelidir.

Sivil üyelerin sahip çıkmadığı, çalışmalarına katılmadığı, halka tanıtılmasına


katkı yapmadığı bir İnsan Hakları Kurulu’nun salt Mülki İdare Amiri marifetiyle
arzulanan seviyeye ulaşması mümkün değildir. Çünkü böyle bir durumda
İnsan Hakları Kurulu, devletin onlarca benzeri olan birimlerinden biri gibi
algılanmaktan kurtulamayacak ve çalışmaları çok dar bir alanla sınırlı kalacaktır.
Mülki amirlerin iyi niyetli gayretleri de bir süre sonra Kurulları taşıyamaz hale
gelecektir. Yönetmeliğin 14-f maddesine göre, Kurul toplantılarına katılmakta
özen göstermeyen üyelerin kurum ve kuruluşlarının uyarılacağı, üç defa üst üste
mazeretsiz olarak Kurul toplantılarına katılmayanların üyeliklerinin düşmüş
sayılacağı hükme bağlanmıştır. Görüldüğü gibi Yönetmelik, bu tür sözde üyeler
için Kurullara takdir hakkı dahi bırakmamaktadır. Bu gibi durumlar nedeniyle
Kurulların giderek işlevsizleşmemesi için özellikle Kurul Başkanlarının
ciddiyet ve sorumlulukla önlemler alması gerekmektedir. Bu tür durumlara
karşı Yönetmelik hükümlerinin tereddütsüz uygulanması yanında, gerekirse
kamuoyuna yapılacak ilanlar vasıtasıyla duyurular yapılarak, Kurullarda görev
yapmak için başvuracak gönüllü sivil toplum temsilcilerinin üyeliğe alınması
gibi inisiyatifler de geliştirilmelidir.

Kurulların devlet ayağını temsil eden ve Kurul Başkanlığını üstlenen Mülki İdare
Amirleri ise, özellikle kuruluş aşamasında “önderlik görevi” üstlenmişlerdir.
Kurullar, devlet tarafından “millete mal etme” amacıyla kurulmuşlardır; bu yeni
birimlerin oluşum aşamasını omuzlama görevi ise mülki amirlerimize düşmüştür.
Şüphesiz vali ve kaymakamların başkanlık ettiği sayısız kuruldan çok farklı bir
niteliği ve misyonu bulunan İnsan Hakları Kurullarının devlet yapısıyla sağlıklı
bir ilişki kurabilmesi ve bir yandan da toplumda kökleşmesinin sağlanması kolay
bir vazife değildir. Ancak ülkenin bilinen sivil toplum kuruluşu fakirliği, insan
hakları konusunda da “kıvılcımı çakma” işini devlete bırakmaktadır. Kurulların
işlevselliği oluşum aşamasında vali ve kaymakamların birikim ve vizyonlarıyla
tamamen doğru orantılıdır. Başkanlık görevini, “Kurulları zaptetmek” değil,
“Kurulları geliştirmek” esprisiyle yürüten mülki amirlerimiz, bugüne kadarki
olumlu sonuçların mimarı olmuşlardır. Esasen tarihsel gelişim sürecinde Mülki
İdare Amirleri, millete karşı devletin temsilcisi olmaları yanında aynı zamanda
devlete karşı da milletin temsilcisi olarak vazife yapmışlar ve kendilerini bu
şekilde kabul ettirmişlerdir.

Kurulların başkanlığını yapan Mülki İdare Amirleri,


▪ Yoğun başvurular alınmasını, kendi hanesine yazılacak bir eksi puan
olarak değil, vatandaşlarla güvene dayalı bir ilişki kurulduğunun ve

199
Kurullarla ilgili görevlerindeki başarılarının kanıtı olarak görmeli;
İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi

▪ Bazı konuların taşıdığı “hassasiyet” karşısında görmezden gelme tavrı


yerine tam tersine ayrı bir titizlik göstermeli;
▪ Kurullarda farklı ses ve çizgilerin varlığını bir tehdit değil aksine bir
“demokrasi sigortası” olarak kabul etmeli, bununla birlikte ideoloji
heveslilerinin Kurulları esir almasına da izin vermemeli;
▪ İnsan hakları görevinin temelde “bu hakların sahiplerini” bilinçlendirmek
olduğundan hareketle halkla sürekli temas halinde olmalı,
▪ Kurulun sivil üyelerini sürekli teşvik etmeli, onların görüş ve önerilerini
“etkisizleştirmemeli”, Kurula yeni üyeler kazandırılmasına gayret etmeli,
▪ Yöneticisi oldukları idari teşkilatın her uygulamasında “insan haklarının
farkında” olunmasını sağlamak için Kurullar aracılığıyla eğitim ve izleme
faaliyetleri yürütmelidirler.

İnsan Hakları Kurullarının üzerinde yükseleceği kurumsal altyapıyı ve davranış


kodlarını oluşturacağı bu aşamada Kurul Başkanlarının temel görevi, halkı bu
sürece mümkün olduğu nisbette dahil edebilmektir. Bu bakımdan, “kıvılcımı
çakan” Başkanlar, sivil toplum kuruluşlarının yokluğu ya da ilgisizliğinden
yılmadan idari yetenek ve tecrübelerini de kullanarak halkla Kurulları
bütünleştirebilmelidirler. Sivil toplumdan kastedilen esasında halkın kendisidir;
bilinen anlamda dernek, vakıf vb olmayışı halkın da olmadığı anlamına
gelmeyeceğine göre, geçerli ve uygun tüm vasıtaları kullanarak halkın sesini,
derdini ve taleplerini Kurullara taşıyabilmek gerekmektedir.

Kurulların temel başarı göstergesi, kamuoyundaki tanınma oranları ve


sağladıkları güven derecesidir. İnsan Hakları Kurulları, bu anlamda
bulundukları konumu sürekli sorgulamalıdırlar. Yapılan başvuruların sayısı
ve çeşitliliği, basına yansıyan haberlerin yoğunluğu, yayınlanan faaliyet
raporlarının uyandırdığı etki, diğer kamu kuruluşlarının Kuruldan gelen
yazı ve taleplere karşın tutumu, sivil toplum kuruluşlarının Kurula destek
ve katılım düzeyi, Kurulun ilgilendiği konuların çözüme kavuşma oranı,
yapılan eğitim ve bilinçlendirme faaliyetlerinin çokluğu, etkinliği ve bunlara
gösterilen ilgi ve katılım düzeyi gibi unsurlar Kurulların başarı oranlarını
gösteren temel verilerdir.

Başta Kurul Başkanları olmak üzere tüm Kurul üyeleri, düzenli aralıklarla
yukarıda belirtilen verileri değerlendirmeli ve özeleştiride bulunabilmelidirler.
Çalışmalara etkin ve düzenli katılım göstermeyen üyeler uyarılmalı,
mümkünse yerlerine yeni üyeler seçilmeli, her yıl oluşturulan faaliyet programı
güncellenerek uygulama sonuçları takip edilmeli, gerekirse Kurul bünyesinde
oluşturulacak bir komisyon marifetiyle Kurulun halk nezdindeki durumu
araştırılmalı ve bu konuda iyileştirici öneriler geliştirilmelidir.

200
İnsan Hakları Kurullarının ürettiği verilerin başında “ihlâl iddiası başvuruları

İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi


istatistikleri” gelmektedir. Buradaki temel ölçüt, en başarılı Kurulun, nüfusuna
oranla en fazla sayıda ve çeşitlilikte başvuru alan ve bu başvuruları alma
kapasitesini en fazla geliştiren Kurul olduğudur. Başvuruların çokluğu kesinlikle
o bölgede insan hakları ihlâllerinin yoğunlaştığı anlamına gelmemektedir. Henüz
oluşum aşamasında olduğunu sürekli vurguladığımız Kurulların verilerindeki
artış, şu dönemde sadece halk nezdindeki güven ve tanınma oranlarının artışını,
kısacası Kurulların etkin çalıştığını ifade eder. Başvuru alınmaması veya az
alınması ise, hiçbir şekilde, o bölgede insan hakları uygulamalarının mükemmel
olduğu veya hiç hak ihlâli yaşanmadığı biçiminde yorumlanmamaktadır.

Burada üstünde özellikle durulması gereken bir başka husus, Kurulların aylık
olarak hazırlayıp Başkanlığa göndermeleri gereken raporlardır. Bu raporlar
aynı zamanda Kurulların karnesi ve kamuoyuna sunacakları fotoğraflarıdır.
Bu fotoğrafın güzel ve etkileyici olması ise, Kurulların faaliyetleri kadar bu
faaliyetlerin doğru raporlanması ile de ilgilidir. Toplumda hakim olan “şifahi
kültür” nedeniyle Kurullarımızın pek çok önemli faaliyeti yazıya dökülmemekte
ve raporlanmamaktadır. Fakat, yaşadığımız iletişim çağı, sahip olunan ve
üretilen bilgiyi en hızlı ve doğru biçimde paylaşıma sunan toplumların çağıdır.
Kurullar bu raporlar aracılığıyla her şeyden önce kendi sorumluluk alanlarında
diğer Kurulların neler yaptığını tetkik etme fırsatı bulmakta, kendi faaliyet ve
etkinlik düzeyleriyle diğer Kurulları kıyaslayabilmekte, böylece çalışmaları
için faydalanabilecekleri “en iyi uygulamaları” görme ve bunları rehber edinme
imkanına kavuşmaktadırlar. Bunun yanında Kurulların durumunun kamuoyunun
denetimine ve önerilerine açılması da bu raporlar sayesinde sağlanabilmektedir.
Unutulmamalı ki Kurullar salt bir “istişari birim” değil, ciddi bir toplumsal
misyonu ve sorumluluğu olan yapılardır. Üstelik bu yapılar henüz oluşum
aşamasını sürdürdüğünden gerek iç gerekse dış denetim ve eleştirilerden
faydalanarak yönlerini belirlemeleri çok daha elzemdir.

201
202
Kaynaklar
ve Ekler

203
204
KAYNAKLAR

Kaynaklar ve Ekler
Alderson, J. (1984), İnsan Hakları ve Polis (Ankara: TODAİE Yayını).
Aldıkaçtı, Orhan (1982), Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası
(İstanbul: İÜHF yayını).
Akıllıoğlu, Tekin (1995), İnsan Hakları: Kavram, Kaynaklar ve Konruma
Sistemleri (Ankara: AÜSBF İnsan Hakları Merkezi yayını).
Alexy, Robert (2002), A Theory of Constitutional Rights, İngilizceye Çev. Julian
Rivers (Oxford: Oxford University Press).
Anayurt, Ömer (2004), Avrupa İnsan Hakları Hukukunda Kişisel Başvuru Yolu
(Ankara: Seçkin Yayınevi).
Anayurt, Ömer (1998), Toplanma Hürriyeti Kavramı ve Türk Anayasa
Hukukunda Toplanma Hürriyeti (İstanbul: Kazancı Yayınları).
Armağan, Servet (1980), Temel Haklar ve Ödevler (İstanbul: Fakülteler
Matbaası).
Arslan, Zühtü (2005), Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde Din Özgürlüğü
(Ankara: LDT ve Avrupa Komisyonu ortak yayını).
Arslan, Zühtü (2004), “Fundamental Rights and Liberties”, Bıçak, Vahit &
Arslan, Zühtü, International Encylopaedia of Laws: Turkey (Kluwer Law
International) içinde, ss. 152-93.
Arslan, Zühtü (der.) (2003), ABD Yüksek Mahkemesi Kararlarında İfade
Özgürlüğü (Ankara: LDT ve Avrupa Komisyonu ortak yayını).
Aybay, Rona (2000), “İnsan Hakları Açısından Vatandaşlık”, İnsan Hakları
(İstanbul: Yapı Kredi Yayınları) içinde, ss. 179-94.
Balkır, Z. Gönül (2000), “Çalışma ve Sosyal Güvenlik Hakları”, İnsan Hakları
içinde, ss. 236-58.
Barnett, Randy E. (2004), Restoring the Lost Constitution: The Presumption of
Liberty (Princeton/NJ: Princeton University Press).
Barnum, David G. (1993), The Supreme Court and American Democracy (New
York: St Martin’s Press).
Berktay, Fatmagül (2000), “Kadınların İnsan Hakları: İnsan Hakları Hukukunda
Yeni Bir Açılım”, İnsan Hakları içinde, ss. 349-72.
Bernhardt, Rudolf (1994), “Human Rights and Judicial Review: The European
Court of Human Rights”, Beatty, David M. (ed.), Human Rights and
Judicial Review (Dordrecht & Boston & London: Martinus Nijhoff
Publishers) içinde, ss. 297-319.
Bıçak, Vahit (2003), “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları Işığında
İfade Özgürlüğü”, Özipek, B.B (ed.), Teorik ve Pratik Boyutlarıyla İfade

205
Hürriyeti (Ankara: LDT ve Avrupa Komisyonu ortak yayını) içinde, ss.
Kaynaklar ve Ekler

269-314.
Bıçak, Vahit (der.) (2002), Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarında İfade
Özgürlüğü (Ankara; LDT ve Avrupa Komisyonu ortak yayını).
Can, Osman (2003), “Düşünceyi Açıklama Özgürlüğü: Anayasal Sınırlar
Açısından Ne Değişti?”, Özipek, B.B. (ed.), a.g.e. içinde, ss. 369-428.
Çavuşoğlu, Naz (2001), Uluslararası İnsan Hakları Hukukunda Azınlık Hakları
(İstanbul: Su Yayınları, 2. Baskı).
Çavuşoğlu, Naz (2000), “Avrupa Konseyi: İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin
Denetimi”, İnsan Hakları içinde, ss. 456-77.
Çavuşoğlu, Naz (1994), İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Avrupa Topluluk
Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler Üzerine (Ankara: AÜSBF İnsan
Hakları Merkezi Yayınları).
Çoban, Ali Rıza (2004), Protection of Property Rights within the European
Convention on Human Rights (Aldershot/UK: Ashgate Publishing Limited).
Cranston, Maurice (1993), “İnsan Hakları Nedir?”, Yayla A. (der.), Sosyal ve
Siyasal Teori: Seçme Yazılar (Ankara: Siyasal Kitabevi) içinde, ss. 251-56.
De Jasay, Anthony (1991), Choice, Contract, Consent: A Destatement of
Liberalism (London: Institute of Economic Affairs).
Doehring, Karl (2002), Genel Devlet Kuramı/Genel Kamu Hukuku, Çev.
Mumcu, Ahmet (İstanbul: İnkılâp).
Donay, Süheyl (1982), İnsan Hakları Açısından Sanığın Hakları ve Türk Hukuku
(İstanbul: İÜHF Yayını).
Donnelly, Jack (1995), Teoride ve Uygulamada Evrensel İnsan Hakları, Çev.
Erdoğan, M. & Korkut, L. (Ankara: Yetkin yayınları).
Doğru, Osman (1999), İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlar Rehberi:
1960-1994 (İstanbul: İstanbul Barosu Yayınları).
Doğru, Osman (1998) (ed.), İnsan Hakları Kararlar Derlemesi (İstanbul: M.Ü.
İnsan Hakları Merkezi).
Döner, Ayhan (2003), İnsan Haklarının Uluslararası Alanda Korunması ve
Avrupa Sistemi (Anmara: Seçkin Yayınları).
Dutertre, Gilles (2005), Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İçtihatlarından
Alıntılar (Avrupa Konseyi).
Dworkin, Ronald (1977), Taking Rights Seriously (London: Darmouth).
Erdem, Fazıl Hüsnü (2004), “Türk Anayasa Mahkemesi ve Avrupa İnsan Hakları
Mahkemesi Kararlarında Siyasî Partilerin Kapatılması: Karşılaştırmalı Bir
Analiz”, Hukuk ve Adalet, Yıl 1, Sayı 4 (Ekim-Aralık), ss. 252-301.

206
Erdoğan, Mustafa (2005), Anayasa Hukuku (Ankara: Orion Yayınevi).

Kaynaklar ve Ekler
Erdoğan, Mustafa (2002), Anayasa ve Özgürlük (Ankara: Yetkin Yayınevi).
Erdoğan, Mustafa (1998), “İnsan Haklarına Kavramsal Bir Yaklaşım”, Liberal
Düşünce, C. 3, Sayı 12, ss. 7-16..
Erdoğan, Mustafa (1993), “İnsan Hakları Öğretisine Giriş”, HÜİİBF Dergisi, C.
11, ss. 23-40.
Eren, Abdurrahman (2004), Özgürlüklerin Sınırlanmasında Demokratik Toplum
Düzeninin Gerekleri (İstanbul: Beta).
Eroğul, Cem (1991), Devlet Yönetimine Katılma Hakkı (Ankara: İmge Kitabevi).
Ersoy, Hamit (1998), “İnsan Hakkı Olarak Din Özgürlüğü: Engeller ve Çıkış
Yolu”, Yeni Türkiye, Sayı 22, ss. 742-49.
Ersoy, Hamit (1997), “Türkiye’de Demokratikleşme Serüveni”, Yeni Türkiye,
Sayı 18, ss. 382/89.
Fortin, Jane (1998), Children’s Rights and the Developing Law (London &
Edinburgh & Dublin: Butterworths).
Freeden, Michael (1991 ), Rights (Milton Keynes: Open University Press)
Gemalmaz, Mehmet Semih (2003), Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun Genel
Teorisine Giriş (İstanbul: Beta, 4. b.)
Gemalmaz, Mehmet Semih (2002), Birleşmiş Milletler Medenî ve Siyasal Haklar
Sözleşmesi İnsan Hakları Komitesi Kararlardında Yaşam Hakkı ve İşkence
Yasağı (İstanbul: İstanbul Barosu Yayınları).
Gölcüklü, A. Feyyaz & Gözübüyük, A. Şeref (2002), Avrupa İnsan Hakları
Sözleşmesi ve Uygulaması (Ankara: Turhan Kitabevi, 3. b.)
Hakyemez, Yusuf Şevki (2000), Militan Demokrasi Anlayışı ve 1982 Anayasası
(Ankara: Seçkin Yayınevi)
Jones, Peter (1994), Rights (New York: St Martin’s Press).
Kaboğlu, İbrahim Ö. (2005), Anayasa Hukuku Dersleri (İstanbul:
LegalYayıncılık, 2. Baskı.).
Kaboğlu, İbrahim Ö. (2002), Özgürlükler Hukuku (Ankara: İmge Kitabevi).
Kaboğlu, İbrahim Ö. (2000), “Çevre Hakkı”, İnsan Hakları içinde, ss. 337-48.
Korkusuz, M. Refik (1998), Uluslararası Belgelerde ve Türk Anayasası’nda
Temel Haklar ve Özgürlükler (İstanbul: Özrenk Matbaacılık).
Korkut, Levent (2002), Egemenlik, Uluslararası ve Ulusal Yargı: Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesi Örneği (AÜ SBE’ne sunulmuş Doktora tezi).
Kurban, Dilek (2005), “Azınlık Hakları: Uluslararası Standartları, AB ve
Türkiye”, Demokrasi Platformu, Yıl 1, Sayı 1, ss. 207-29.

207
Kuzu, Burhan (1997), Ülkemizde Kişi Özgürlüğü ve Güvenliği (İstanbul: Filiz
Kaynaklar ve Ekler

Kitabevi).
Kuzu, Burhan (1997), Sağlıklı ve Dengeli Bir Çevrede Yaşama Hakkı: Çevreye
Bir Kamu Hukuku Yaklaşımı (İstanbul: Fakülteler Matbaası).
Kuzu, Burhan (1997), Türk Anayasa Metinleri ve İlgili Mevzuat (İstanbul: Filiz
Kitabevi).
Kwong, Jo (1998), “Environmental ‘Rights’: Special Rights or No Rights at
All”, Liberal Düşünce, Sayı 12 (Güz), ss. 75-83.
Lawson, Rick (2003), “İfade Hürriyetini Güvenceye Almak: Avrupa İnsan
Hakları Mahkemesi İçtihatlarında Üç Eğilim”, Özipek, B.B (ed.), a.g.e.
içinde, ss. 247-68.
Lawson, R.A. & Schermers, H.G. (1997) (ed.), Leading cases of the European
Court of Human Rights (Lieden: Ars Aequi Libri).
Lewis, Bernard (1991), Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Metin Kıratlı
(Ankara: TTK Yayını).
Lomasky, Loren E. (1987), Persons, Rights, and the Moral Community (New
York: Oxford University Press).
Loughlin, Martin (2000), Sword and Scales: An Examination of the Relationship
between Law and Politics (Portland/Oregon ve Oxford: Hart Publishing).
Mueller, Dennis C. (1996), Constitutional Democracy (New York & Oxford:
Oxford University Press).
O’Brien, David M. (1995), Constitutional Law and Politics: Vol. 2: Civil Rights
and Civil Liberties (New York: WW. Norton and Company, 2nd ed.)
Okutan, M. Çağatay (2004), Tek Parti Döneminde Azınlık Politikaları (İstanbul:
Bilgi Üniversitesi Yayınları)
Oran, Baskın (2000), “Bir İnsan Hakları ve ÇokkültürcülükBelgesi Olarak
1923 Lausanne Barış Antlaşması”, Kopenhag Kriterleri: Avrupa Konseyi
ve Avrupa Birliği’nin Ortak Paydası Mı? (İstanbul: İstanbul Barosu İnsan
Hakları Merkezi) içinde, ss. 210-19.
Orend, Brian (2002), Human Rights: Concept and Context (Broadview Press).
Öktem, Akif Emre (2002), Uluslararası Hukukta İnanç Özgürlüğü (Ankara:
Liberte Yayınları).
Öz, Esat (1996), Otoriterizm ve Siyaset: Türkiye’de Tek-Parti Rejimi ve Siyasal
Katılma (Ankara: Yetkin Yaynevi).
Özbudun, Ergun (2003), Türk Anayasa Hukuku (Ankara: Yetkin Yayınevi).
Rumpf, Christian (1995), Türk Anayasa Hukukuna Giriş, Çev. Oder, Burak
(Ankara: Friedrich-Naumann Vakfı).

208
Sabuncu, Yavuz (2005), Anayasaya Giriş (Ankara: İmaj Yayınevi, 11. b.).

Kaynaklar ve Ekler
Sağlam, Fazıl (1999), Siyasî Partiler Hukukunun Güncel Sorunları (İstanbul:
Beta).
Sayıta, Sevgi Usta (2000), “Çocuk Hakları”, İnsan Hakları içinde, ss. 373-94.
Sunay, Reyhan (2001), İfade Hürriyetinin Mehtevası ve Sınırları (Ankara: LDT
ve Avrupa Komisyonu ortak yayını).
Tanör, Bülent (1996), Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri: 1789-1980 (İstanbul:
Afa Yayınları).
Tanör, Bülent (1997), “Siyasal Tarih: 1980-1995”, Türkiye Tarihi 5: Bugünkü
Türkiye 1980-1995 (İstanbul: Cem Yayınları) içinde, ss. 23-110.
Tanör, Bülent (1991), Türkiye’nin İnsan Hakları Sorunu I: Hukukî Boyutlar
(İstanbul: B.D.S. Yayınları).
Tanör, Bülent & Yüzbaşıoğlu, Necmi (2001), 1982 Anayasasına Göre Türk
Anayasa Hukuku (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. b.)
Tarhanlı, Turgut (2000), “Birleşmiş Milletler Örgütü ve İnsan Haklarının
Korunmasına İlişkin Başlıca Usuller”, İnsan Hakları içinde, ss. 407-36.
Tuncay, Can (2000), “Toplu İş Sözleşmesi Hakkı”, İnsan Hakları içinde, ss. 259-
84.
Tuncay, Can (2000a), “Grev Hakkı”, İnsan Hakları içinde, ss. 337-48.
Tunçay, Mete (1981), Türkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Yönetiminin Kurulması:
1923-1931 (Ankara: Yurt Yayını).
Tunçay, Mete (1992), “Siyasal Tarih: 1908-1923”, Türkiye Tarihi 4: Çağdaş
Türkiye 1908-1980 (İstanbul: Cem Yayınları) içinde, ss. 27-81.
Turhan, Mehmet (2004), Anayasal Devlet (Ankara: Naturel Yayınevi).
Turhan, Mehmet (2001), “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Siyasî Parti
Kapatma Davaları”, Liberal Düşünce, Yıl: 6, Sayı 22 (Bahar), ss. 15-31.
Ünal, Şeref (2001), Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi: İnsan Haklarının
Uluslararası İlkeleri (Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurul
Yayınları).
Zürcher, Erik-Jan (1992), Modernleşen Türkiye’nin Tarihi (İstanbul: İletişim
Yayınları).

209
EKLER
Kaynaklar ve Ekler

EK A : İL VE İLÇE İNSAN HAKLARI KURULLARININ


ÇALIŞMALARINDAN ÖRNEKLER
Bu bölümde, İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları tarafından Başbakanlık İnsan
Hakları Başkanlığına gönderilen aylık raporlardan derlenen bazı faaliyet
örneklerine, diğer Kurulların çalışmalarına ışık tutması amacıyla yer verilmiştir.
Burada belirtilmeyen, ancak fazlasıyla övgüye değer daha pek çok örnek
faaliyet bulunmakla birlikte, kuşkusuz kitabın kapsamı içinde, Kurulların örnek
faaliyetlerinin tümüne yer verme imkanı bulunmamaktadır.

1. Faaliyetler
a) Halkla İlişkiler ve İletişim Faaliyetleri

Bazı Kurullarımız, numarasını kamuoyuna duyurduğu telesekreterli telefon


vasıtasıyla, 24 saat başvuru alma imkanı oluşturarak, başvuru alma kapasitesini
genişletmiştir.

Bazı Kurullarımız, Kurul tarafından alınan kararlar ve gerçekleştirilen


faaliyetlerin yer aldığı raporları web sayfasında yayınlamaktadır.

Antalya İl İnsan Hakları Kurulu, Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı


tarafından gönderilen BM Çocuk Hakları Sözleşmesi, İnsan Hakları
Savunucularının Korunması Bildirgesi ve İnsan Hakları Savunucuları Rehberini
İl İnsan Hakları kurulu üyelerine ve ilçe insan hakları kurullarına dağıtmıştır.

Siirt İl İnsan Hakları Kurulu, hangi konularda Kurula müracaat edilebileceği


hususuyla birlikte, insan hakları danışma ve başvuru masasının telefon
numarasını yerel gazetelere vermiştir. Bu bilgiler, belediye ilan bürosunca anons
edilerek halka duyurulmuştur.

Sivas İl İnsan Hakları Kurulu, 2004 yılından itibaren, yıllık eylem planı
hazırlamakta ve uygulamaya koymaktadır. Kurul, ayrıca, Eylem Planına uygun
olarak 2005 Yılı Faaliyet Raporu hazırlamış ve Başbakanlık İnsan Hakları
Başkanlığına göndermiştir. Hazırlanmış olan Yıllık Eylem Planı ve 2005 yılı
raporu, valilik web sayfasında da yayınlanmıştır.

Zonguldak Devrek İlçe İnsan Hakları Kurulu, 2004 yılından beri,


kaymakamlığın web sitesinde bir insan hakları sayfası hazırlamaktadır.

İl İnsan Hakları Kurulları, hem insan haklarıyla ilgili başvuruların

210
kolaylaştırılması hem de insan hakları kurulunun faaliyetleri hakkında

Kaynaklar ve Ekler
vatandaşların bilgi edinebilmesi amacıyla, valiliklerin web sitelerinde,
insan hakları sayfaları oluşturmaktadır. Ayrıca il insan hakları kurullarına
elektronik posta ile başvuru yapabilme imkanı da bulunmaktadır. Örnek olarak
gösterilebilecek insan hakları web sayfası bulunan bazı il ve ilçe insan hakları
kurulları şunlardır:

Ankara İl İnsan Hakları Kurulu : www.ankara.gov.tr


Antalya İl İnsan Hakları Kurulu : www.antalya.gov.tr
İzmir İl İnsan Hakları Kurulu : www.izmir.gov.tr
Konya İl İnsan Hakları Kurulu : www.konya.gov.tr
Nevşehir İl İnsan Hakları İl Kurulu : www.nevsehir.gov.tr
Sivas İl İnsan Hakları Kurulu : www.sivas.gov.tr
Alaca İlçe İnsan Hakları Kurulu : www.alaca.gov.tr
Devrek İlçe İnsan Hakları Kurulu : www.devrek.gov.tr
Kahta İlçe İnsan Hakları Kurulu : www.kahta.gov.tr

b) Eğitim ve Bilinçlendirme Faaliyetleri

Antalya İl İnsan Hakları Kurulu, İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının


Kuruluş, Görev ve Çalışma Esasları Hakkındaki Yönetmeliğin 11/h maddesinde
belirtilen “İlk ve orta dereceli okullarda İnsan Hakları Öğrenci Kolu kurulmasını
ve insan haklarına saygı bilincini geliştirmek için etkinlikler düzenlenmesini
teşvik etmek” görevi çerçevesinde, insan hakları bilincinin ve çevre bilincinin
yaygınlaştırılması ve geliştirilmesi amacıyla, eğitim ve öğretim kurumlarında,
insan hakları öğrenci kolları kurulmasına katkıda bulunmuştur.

Ankara İl İnsan Hakları Kurulu, halkı bilinçlendirmek amacıyla, insan hakları


ihlalleri konusunda, halkın müracaat edebileceği makam ve kişileri duyurmak
için, çok sayıda broşür bastırarak, il ve ilçelerde, halkın yoğun olarak gittiği veya
bulunduğu (kıraathane, camii, spor alanları, hastaneler, karakollar gibi) yerlere
bu broşürleri dağıtmıştır.

Diyarbakır İl İnsan Hakları Kurulu, 2004 yılında, terörden mağdur olan


ailelerin çocuklarına yönelik “post travmatik stres bozukluğunun tedavisi”
hususunda çalışmalar yapmıştır. Diğer taraftan madde bağımlıların topluma
kazandırılması amacıyla KOSGEB’le işbirliği yapmıştır. Kurul ayrıca, düzenli
olarak il ve ilçe müftülüklerince, camilerde insan hakları konusunda vaazlar
verilmesini temin etmiştir.

Hatay, Ankara ve Kırıkkale İl İnsan Hakları Kurulları, insan haklarıyla ilgili


el kitapları hazırlamışlardır.

211
Edirne İl İnsan Hakları Kurulu, gerçekleştirdiği bir program çerçevesinde,
Kaynaklar ve Ekler

ırkçılık sorununa vurgu yapan “Mississippi Yanıyor” adlı sinema filmini


öğrencilere izlettirmiştir.

İzmir İl İnsan Hakları Kurulu, Tabipler Odası ile işbirliği yaparak, insan
hakları eğitimi programları hazırlayıp uygulamaya koymuştur. Bu çerçevede,
gerek doktorların gerekse başvurucuların, emniyet birimlerinin adli tıp
muayenelerindeki konumları ve sorumluluklarının belli ilke ve kurallara tabi
kılınması amacıyla, İzmir Tabip Odasının başvurusu ile, İnsan Hakları Eğitimi ve
İnsan Hakları Bilincini Geliştirme Komisyonu Başkanlığı’nın çalışmaları sonucu
“Adli Tıp Raporu Düzenleyen Doktorların Eğitimi Projesi” hazırlanmıştır.
Proje ile, adli rapor veren yerlerin lokalize edilmesi, raporların usulüne uygun
verilmesi, doktorların baskı altından kurtarılması, haksız ithamların önlenmesi ve
başvurucunun menfaatlerinin korunması amaçlanmıştır. Konunun alt yapısının
oluşturulması için Adli Tıp Kurumu Başkanlığı, İl Sağlık Müdürlüğü, Dokuz
Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Anabilim Dalı ve Ege Üniversitesi
Tıp Fakültesi Adli Tıp Anabilim Dalı temsilcileri ile toplantılar yapılmıştır.
Hastaneler içerisinde adli tıp raporu verebilecek birimlerin oluşturulması ve
adli tıp raporu düzenleyecek doktorların eğitimi konusunda çalışmalar devam
etmektedir.

c) Sivil Toplumla İşbirliği Faaliyetleri

Kütahya İl İnsan Hakları Kurulu üyesi olan Altı Nokta Körler Derneği’nin
temsilcisi tarafından önerilen çalışma planı doğrultusunda, 0-9 yaş grubundaki
eğitime başlayamamış özürlü çocukların tespit edilerek, eğitim ve öğretim
ihtiyaçlarının karşılanması konusunda faaliyetler yapılmıştır.

Trabzon İl İnsan Hakları Kurulu, cezaevi şartlarını protesto eden bir


grubun protesto gösterileri neticesinde şehirde meydana gelen olaylarla ilgili
bir araştırma komisyonu oluşturmuştur. Komisyona, o tarihte Kurul üyesi
olmamakla birlikte insan hakları alanında faaliyet göstermeleri dolayısıyla, İnsan
Hakları Derneği ve Mazlum-Der temsilcileri de katkıda bulunmuştur.

Uşak İl İnsan Hakları Kurulu, ülkemizde insan hakları alanında faaliyet


gösteren sivil toplum kuruluşlarından biri olan MAZLUM-DER ile işbirliği
yaparak, Kurul üyeleri, Valilik birim amirleri ve personeli, Danışma ve Başvuru
Masası görevlileri ve basın mensuplarına yönelik insan hakları konulu bir eğitim
semineri düzenlemiştir.

d) Eğitim Kurumları, Yerel Medya ve Yerel Yönetimlerle İşbirliği


Faaliyetleri

Adıyaman Kahta İlçe İnsan Hakları Kurulu, İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü ile
işbirliği yaparak, Kurul toplantısına ilçe merkezindeki okullardan, insan hakları

212
kulübü üyesi birer öğretmen ve birer öğrencinin katılımını sağlamıştır.

Kaynaklar ve Ekler
Adıyaman Besni İlçe İnsan Hakları Kurulu, aile içi şiddetin önlenmesinin
önemi hakkında, İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü Rehberlik Araştırma Merkezi
Müdürlüğü, Sağlık Grup Başkanlığı, Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü ve İlçe
Müftülüğünden birer temsilcinin katlımı ile ortak çalışma yapmıştır. Konu ile
ilgili olarak, İlçe Halk Eğitim Merkezi Müdürlüğü Toplantı Salonunda, halka
yönelik olarak yapılan toplantıda, aile içi şiddetin tanımı yapılarak, kadının
toplumdaki yeri, kadınlara yönelik şiddetin çeşitleri, aile içi şiddetin önlenmesi,
şiddete uğrayan kadının psikolojik durumu, aile içi şiddetin hukuki yönleri gibi
konular işlenmiştir.

Ankara İl İnsan Hakları Kurulu’nun hazırlamış olduğu “insan hakları


kitapçığı”, Ankara Büyükşehir Belediyesi’nce çoğaltılarak Kurul tarafından
il sınırları içerisinde bulunan tüm ilçelerin kurul üyelerine ve kamu kurum ve
kuruluşlarına dağıtılmıştır.

Antalya İl İnsan Hakları Kurulu, “Umutevi Projesi” adıyla, sokak çocukları


ve madde bağımlısı çocuklar için rehabilitasyon merkezi kurulmasına katkıda
bulunmuştur. “Umutevi Projesi” çalışmaları çerçevesinde yapılan tedavi merkezi
için yerel yönetimlerin desteği sağlanmış, bu çalışmaların halka duyurulması ve
tanıtılması için TRT, Üniversite ve basın ile işbirliği yapılmıştır.

Isparta İl İnsan Hakları Kurulu, her yıl 10 Aralık Dünya İnsan Hakları
Gününde, “insan haklarına saygı yürüyüşü“ düzenlemektedir. Ayrıca, aynı
program çerçevesinde, Kurul üyelerince karakollar, cezaevi ve çocuk yuvalarına
ziyaret tertip edilmekte, yerel TV’de bilgilendirici programlar yapılmakta ve bu
faaliyetler görüntülü olarak kaydedilmektedir.

Kırıkkale İl İnsan Hakları Kurulu, halkı bilgilendirmek amacıyla, Kırıkkale


Üniversitesi Hukuk Fakültesi bünyesinde oluşturulan İnsan Hakları Araştırma
Klübü (İHAK) ile ortaklaşa yürüttüğü proje çerçevesinde, insan haklarıyla
ilgili kısa filmler hazırlamış ve bu filmler Kırıkkale Belediyesine ait şehir içi
otobüslerde bulunan televizyon ekranlarında halka gösterilmiştir.

Sivas İl İnsan Hakları Kurulu, insan hakları alanında yapacağı faaliyetlere


yer verdiği “2006 Yılı Eylem Planı”nda, insan hakları konusunda kamuoyunun
bilinçlendirilmesi amacıyla, her ay yerel gazetelerde “köşe yazısı”
yayımlanmasını planlamış ve belirlenen tarihten itibaren düzenli olarak söz
konusu yazı dizisi yerel medyada yayımlanmıştır. Bu yazı dizisi ile birlikte, insan
haklarına ilişkin genel bilgilerin yer aldığı ve uygulamada karşılaşılan sorunlara
yönelik çözüm önerilerinin bulunduğu bir yazı dizisi hazırlanarak kamuoyunun
bilgisine sunulmuştur.

213
Kadıköy İlçe İnsan Hakları Kurulu, Kadıköy Belediyesi ile işbirliği
Kaynaklar ve Ekler

içerisinde insan hakları alanında çeşitli projeler yürütmektedir. “Temel İnsan


Hakları” başlığı altında; Kadın Hakları, Çocuk Hakları, Engelli Hakları ve
Cinsel Ayrımcılığa Uğrayan Kişilerin Hakları konularında çeşitli projeler
yürütülmektedir. Proje çalışmalarına, yeni mesleki eğitim başlıkları ve istihdam
projeleri ile devam edileceği bildirilmiştir.

Trabzon İl İnsan Hakları Kurulu tarafından “Sokak Çocukları Sığınma ve


Rehabilitasyon Evi” yapımı için kullanılacak arazi tespiti ile ilgili olarak bir
komisyon oluşturulmuş ve tespit edilen yerde bu tesisin inşası için Trabzon
Belediyesi ve İl Sosyal Hizmetler Müdürlüğü ile işbirliği içerisinde çalışmalar
sürdürülmektedir.

e) Ziyaretler

Adıyaman Kahta İnsan Hakları Kurulu, ilçedeki tüm okul, yurt ve


pansiyonları ziyaret etme kararı almış; bu bağlamda 4 öğrenci yurdunu, 1 bölge
pansiyonunu, 5 liseyi, 13 ilköğretim okulunu ziyaret etmiştir. Kurul ziyaret sonucu
oluşturduğu raporu kitapçık haline getirerek Valilik kanalıyla Başkanlığımıza
iletmiştir.

Afyonkarahisar İl İnsan Hakları Kurulu’nun oluşturduğu komisyon, Çocuk


Esirgeme Kurumu’na bağlı 7-12 yaş Çocuk Yuvası ve 12-18 yaş Kız Yetiştirme
Yurdu’nu ziyaret etmiş ve Çocuk Yuvası ile Yetiştirme Yurdu personelinin
özveri ile çalıştıklarını gözlemlemiştir. Diğer yandan İnsan Hakları Kurulunun
bir üyesinin 7-12 yaş Çocuk Yuvası’na ait bir öğrenci servis aracının şoförünün
çocukları hırpaladığına ve tokatladığına şahit olması üzerine, Kurul, bu olayın
araştırılması için İl Sosyal Hizmetler Müdürlüğü’ne yazı yazarak olayın ısrarlı
takipçisi olmuştur.

Gaziantep İl İnsan Hakları Kurulu tarafından gerçekleştirilen bir çocuk


yuvası ziyaretinde, tuvaletlerin temizliğinin yetersiz olduğu, çeşitli örneklerle
rapor edilmiştir.

Nevşehir İl İnsan Hakları Kurulu, habersiz gerçekleştirdiği Nevşehir Yetiştirme


Yurdu ziyaretinde sosyal aktivite ve çalışma programları, öğretmenlerin aylık
çalışma programları, yetiştirme yurdunda bakılmakta olan çocukların yıllık
giyim ve kuşam istihkakları, öğrenci olanların giderlerinin karşılanma şekil ve
esasları, yemekhanenin genel işleyişi ve ileriye yönelik yapılması planlanan
projeler hakkında görüşmeler yaparak ele alınan konular ile ilgili plan, cetvel
ve programlardan örnekler toplamıştır.

Şanlıurfa İl İnsan Hakları Kurulu tarafından, Şanlıurfa 500 Yataklı Devlet


Hastanesi’ne düzenlenen ziyarette, hastanede günde 3.000 kişi civarında

214
hastanın muayene olduğu, isteyen hastanın istediği doktorda muayene

Kaynaklar ve Ekler
olabildiği, hastanın aynı günde kayıt, muayene ve tahlilleri yapıldıktan sonra
ilacının da yazılıp gönderildiği, Hasta Hakları Bölümü’nün kurulmuş olduğu,
yaşlı ve güçsüz hastaların kapıdan alınıp tekerlekli sandalyelerle doktora
götürüldüğü ve hastane dışına kadar yardım edildiği belirlenmiştir. Ayrıca,
görüşülen tüm vatandaşların da hastaneden, başhekimden, doktorlardan ve
hastanenin temizliğinden çok memnun oldukları rapor edilmiştir.

Tekirdağ İl İnsan Hakları Kurulu, Erkek Yetiştirme Yurdu’nu ziyaret etmiştir.


Bu ziyaret sonucunda, 13-18 yaş arasındaki erkek çocukların barındırıldığı Erkek
Yetiştirme Yurdu’nun sosyal imkanlarının yüksek ve temizliğinin de yeterli olduğu
rapor edilmiştir.

Trabzon İl İnsan Hakları Kurulu, yurt ve yuvalarda sayıca yetersiz olan


meslek elemanlarının temini için SHÇEK Genel Müdürlüğünden talepte
bulunmuştur. Özel hizmet alımı yoluyla karşılanan bakım elemanlarının
çocuk, hasta ve yaşlı bakımı konusunda eğitilmeleri i ç i n Halk Eğitim
Merkezi ile işbirliğine gidilerek kurs başlatılmış; 5 ay devam eden kursun
sonunda çalıştırılan personel sertifika sahibi yapılmıştır. Trabzon İl İnsan
Hakları Kurulu, bünyesinde oluşturduğu ziyaret komisyonunun raporlarının
uygulanmasıyla i l g i l i olarak İl Sosyal Hizmetler Müdürlüğü’nün yürüttüğü
çalışmaları, Başkanlığımıza her ay yazı ile bildirmektedir.

Van İl İnsan Hakları Kurulu, İpekyolu Devlet Hastanesi’ni ziyaret etmiş,


hastalarla görüşmüş, hastane personeliyle ilgili sıkıntı olmadığını, ancak fiziksel
yönden yetersizlikler bulunduğunu tesbit ederek, başhekime tavsiyelerde
bulunmuştur. Kurul, aynı gün Van Çocuk Yuvası’na gerçekleştirdiği ziyarette
de, yuva personeliyle ilgili herhangi bir sıkıntı olmadığını, ancak fiziki şartlar
yönünden yetersizlikler bulunduğunu tesbit ederek, İl Sosyal Hizmetler
Müdürü’ne tavsiyelerde bulunmuştur. Kurulun bu ziyaretleri mahalli basında
geniş biçimde yer almıştır.

Kastamonu İl İnsan Hakları Kurulu, Kastamonu’da, cezaevindeki


mahkumların hükümlü haklarından yararlandırılmadığı ve kötü muamele
gördükleri iddiaları üzerine bir komisyon oluşturmuş ve bu komisyon cezaevine
ziyaret gerçekleştirmiştir.

Diyarbakır İl İnsan Hakları Kurulu, Diyarbakır’da Çocuk Esirgeme


Kurumu’na teslim edilen ve 1990’lı yıllardan itibaren yuvadan ayrılarak bir
daha geri dönmeyen, aralarında kızların da bulunduğu 34 çocuğun kayıp
olduğu iddiası üzerine, olayın doğru olup olmadığını tespit etmek için araştırma
başlatmıştır.

215
2. Kararlar
Kaynaklar ve Ekler

a) Yasal ve İdari Düzenleme Yapılması Önerileri

Bartın İl İnsan Hakları Kurulu, “19 Mayıs ve 23 Nisan gibi ulusal


bayramlarda stadyumda yapılan törenlerde, öğrencilerden gösteri kıyafetleri
için ücret talep edilmesinin öğrenci velilerini sıkıntıya soktuğunu, bu sebeple
çocuklarımız bu anlamlı görevle onurlandırılırken ilgili tüm kurumların el ele
vererek işin maddi boyutunu çözmeleri gerektiğini” ifade ve talep eden K.Ş.’nin
başvurusu üzerine;
• ulusal bayramların coşkulu ve anlamlı kutlanmasında hepimizin
sorumluluğunun olduğu bilinci içerisinde yoksul öğrencilerin
kıyafetlerinin temini için tüm yerel imkanların seferber edilmesine,
• ayrıca, milli şuurun geliştirilmesindeki önemi dikkate alınarak, bu
kutlamalardaki giysi ve diğer giderlerin “eğitim gideri” kapsamında
değerlendirilmesinin ve sadece bu amaca sarf edilmek şartıyla özel
ödenek tahsisinin yararlı olacağına,
• bu husustaki öneri ve değerlendirmelerin ilgili mercilere iletilmesine
karar vermiştir.

İzmir İl İnsan Hakları Kurulu’na A.G. isimli vatandaş tarafından yapılan


başvuruda, adı geçen vatandaş, kurumundaki çalışma saatlerinin uzunluğu
dolayısıyla “çalışma ve sözleşme hakkı”nın ihlâl edildiğini iddia etmiştir.
Kurul tarafından bu iddiayla ilgili yapılan çalışmalar çerçevesinde Dokuz
Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi tarafından bir rapor hazırlanmış ve ilgili
bakanlıklara gönderilmiştir.

İzmir İl İnsan Hakları Kurulu’na başvuruda bulunan Monoküler ve Derin


Ambliyoplar Derneği (MONDER), bir gözü görmeyen vatandaşlara da “ehliyet
alabilme hakkı” verilmesini talep etmiştir. Kurul tarafından konuyla ilgili yapılan
çalışmalar çerçevesinde Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi’nin konu ile
ilgili hazırladığı raporda, gerekli kanuni düzenlemelerin yapılması durumunda
böyle bir uygulamanın mümkün olabileceği görüşüne yer verilmiştir. Hazırlanan
rapor İçişleri Bakanlığı ile İnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanlığı’na
gönderilmiştir.

İzmir İl İnsan Hakları Kurulu’na O.K.C. isimli vatandaş tarafından yapılan


15.04.2002 tarihli başvuruda, İzmir İsa Mesih Topluluğu Kilisesinin 1994
yılından bu yana maruz kaldığı iddia edilen bazı uygulamalardan şikayetçi
olunmuştur. Kurul tarafından yapılan incelemede, konuya ilişkin olarak
ilgili kurumlardan alınan bilgiler de değerlendirilerek, camiler dışında ibadet
yerlerinin açılabilmesi hususunda yasal boşluk olduğu sonucuna varılmış ve
gerekli yasal düzenlemelerin yapılmasıyla ilgili olarak TBMM İnsan Hakları

216
İnceleme Komisyonu Başkanlığı’na bir yazı yazılmıştır.

Kaynaklar ve Ekler
Kadıköy İlçe İnsan Hakları Kurulu, ekonomik ömrünü doldurup doldurmadığı
belli olmayan ve hiçbir güvencesi ve garantisi bulunmayan ikinci el oto
lastiklerinin trafik kazalarına sebebiyet verdiği, yaşam hakkını tehdit ettiği ve
bu konuda devletin pozitif yükümlülüğünü yerine getirmemesinin temel hak ve
hürriyetlerin ihlali niteliğini taşıdığı tespitinde bulunarak; kişilerin ekonomik
durumlarından istifade edilerek ticaretin istismar edilmesi, trafik kazaları sonucu
kişilerin yaralanması veya hayatlarını kaybetmesi gibi sonuçlar doğuran bu
konuda devletin ilgili kurumlarının gereken önleyici tedbirleri almaları için
girişimde bulunma kararını almıştır. Bu karar doğrultusunda, Sağlık ve Çevre
Bakanlıkları ile diğer ilgili merciler nezdinde girişimde bulunulmuştur.

Sivas İl İnsan Hakları Kurulu, A.K. adlı bir vatandaş tarafından yapılan
şikayet üzerine, yıllardır şehir merkezinde çevre ve gürültü kirliliğine sebep olan
belediye işletmesi ile ilgili iddiaları inceleyip bir inceleme ve araştırma raporu
hazırlamıştır. Bu rapor çerçevesinde sözkonusu işletmenin çevreye kimyasal
madde yayarak kanser gibi hastalıklara, çevre ve gürültü kirliliğine sebep olduğu
tespit edilmiş ve söz konusu tespitleri içeren rapor belediyeye iletilmiştir. Uzun
süredir ödenek imkanı bulamayan belediye, söz konusu rapora dayanarak İçişleri
Bakanlığı’ndan ödenek talep etmiş ve böylece şikayete konu işletmenin şehir
dışına taşınması gerçekleştirilebilmiştir.

b) İhlâl İddialarına İlişkin Kararlar

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı ve İl ve İlçe İnsan Hakları


Kurulları tarafından, insan hakları ihlâl iddiası başvurusu üzerine çözüme
kavuşturulan olaylar ve alınan örnek kararlar:

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’na uyruksuz statüsünde bulunması


nedeniyle vatandaşlık hakkından istifade edemediği gerekçesiyle yaptığı
başvurusunda “Türk vatandaşlığına geçme” talebinde bulunan M.A.R.’nin
başvurusu incelenerek talebi yerinde bulunmuş, yapılan girişimler sonucunda,
adı geçen kişinin İçişleri Bakanlığı tarafından Türk vatandaşlığına alınacak
kişilere ilişkin olarak hazırlanan listeye dahil edilmesi sağlanmıştır.

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, Kırşehir Kapalı Cezaevi’nde bulunan


hükümlü M.A.’nın, “hastalığı nedeniyle Ankara Numune Hastanesinde tedavi
olduğu için, buraya en yakın ilçe cezaevine naklini” talep ettiği başvurusu
üzerine, hükümlünün Güdül Kapalı Cezaevi’ne naklini sağlamıştır.

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, “iradesi dışında fuhuşa sürüklendiği”


iddiasıyla başvuran S.Ç.’nin, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu
Genel Müdürlüğüne bağlı konuk evlerinden birine kabul edilmesi ve sosyal

217
hayata uyumuna yönelik çalışmaların konuk evi müdürlüğü bünyesinde
Kaynaklar ve Ekler

yürütülmesini sağlamıştır.

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, Milli Eğitim Bakanlığınca Federal


Almanya’nın Bremen eyaletine anasınıfı öğretmeni olarak gönderilen S.G.’nin,
“Mart 2001 tarihinde doğum yaptığı, buna bağlı olarak doğum izni kullandığı,
ancak doğum izni kullandığı sürede maaşının mevzuata aykırı olarak kesildiği
ve dolayısıyla mülkiyet hakkının ihlâl edildiği” şeklindeki başvurusu üzerine
yapılan inceleme sonucunda iddiayı haklı bulmuş, adı geçen öğretmenin
hesabına eksik yatan maaşının ödenmesini sağlamıştır.

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, C.G. ve bir grup arkadaşının,


“semtlerinde sünnet, düğün, nişan vb. sebeplerle açık alanlarda yapılan
eğlencelerde ortaya çıkan aşırı gürültü nedeniyle çevre hakkının ihlâl
edildiğini belirterek, gerekli önlemlerin alınması” şeklindeki talepleri üzerine,
ilgili kurumlar nezdinde yaptığı girişimler sonucunda konu hakkında Çevre
Kanununun ilgili hükümlerine göre işlem yapılmasını sağlamıştır.

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, Diyarbakır doğumlu 31 yaşında ve


özürlü bir kadın vatandaşımızın “evlenmeden doğum yaptığı gerekçesiyle ailesi
tarafından öldürülmesinden endişe edildiğinden koruma altına alınması ve bu
tür cinayetlerin önlenmesi” şeklindeki talepler üzerine, ilgili kurumlar nezdinde
girişimde bulunarak söz konusu kişinin töre cinayetine kurban gitmemesi için
koruma altına alınmasını sağlamıştır.

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, İnsan Hakları ve Mazlumlar İçin


Dayanışma Derneği (MAZLUMDER) İstanbul Şubesinin yaptığı başvuruda
dile getirilen “mülteci P.K.’nın eşinin Türk vatandaşı olması dolayısıyla adı
geçene İçişleri Bakanlığının devamlı oturma izni vermesi gerektiği, fakat bunun
dikkate alınmadığı” şeklindeki iddia üzerine yapılan araştırmalar ve girişimler
sonucunda, aile birliği gözetilerek, adı geçene Türk vatandaşı olan eşi yanında
ikamet izni verilmesini sağlamıştır.

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, Av. O.F.nin yaptığı başvuruda, “ ikamet


ettiği yerde akşam saatlerinde başlayıp gece saat 23.00’e kadar devam eden
canlı müzik yayınından rahatsız olduklarını, yetkililere yaptıkları başvurulardan
ise netice alamadıklarını” bildirmesi üzerine, yaptığı araştırmalar ve girişimler
neticesinde, söz konusu yerde canlı müzik yayınının iptal edilmesini, tekrar
yapıldığı takdirde ise gerekli kanuni işlemlerin yapılacağı konusunda işyeri
müstecirinin ikaz edilmesini sağlamıştır.

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, halen D Tipi Kapalı Cezaevinde


tutuklu bulunan M.S.F.’nin başvurusunda dile getirilen “gözaltındayken işkence
gördüğü, ailesinin ve patronunun kendisi yüzünden resmi makamlar tarafından

218
baskı altına alındığı ve mağdur edildiği, ailesinin tehdit edildiği, bu durumu

Kaynaklar ve Ekler
savcılığa bildirmek isteyen ailesinin dilekçesinin savcı tarafından alınmadığı”
şeklindeki iddialar üzerine, konu hakkında ilgili Cumhuriyet Başsavcılığınca
tahkikat başlatılmasını sağlamıştır.

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’na başvuruda bulunan bir vatandaş


tarafından dile getirilen “Ankara’da faaliyet gösteren bir işyerinde yapılan müzik
yayınından kaynaklanan gürültünün rahatsızlık verdiği ve bu konuda gerekli
tedbirlerin alınması” şeklindeki talep üzerine yerinde yapılan denetimlerde,
müzik yayınından kaynaklanan gürültünün Gürültü Kontrol Yönetmeliğinin
12/3 maddesinde öngörülen ölçüleri aştığı tespit edilmiş olup, sözkonusu
işyeri hakkında ilgili merciler tarafından para ve kapatma cezası uygulanması
sağlanmıştır.

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’na başvuran M.A. adlı bir


vatandaşımızın dile getirdiği “Türkçe sözlüklerde yer alan çingene maddesi ve
bu maddeyle ilgili diğer sözlerin çıkarılması” şeklindeki talep değerlendirilmiş,
Türk Dil Kurumu Başkanlığı ile bu konuda yapılan yazışmalar neticesinde,
sözlüklerde bu konuyla ilgili düzeltmeler yapılması sağlanmıştır.

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’na başvuran ve evlenmekle Türk


vatandaşlığı kazandığını belirten bir şahsın, “ilk evliliğinden olan çocuğunun
Türk vatandaşı olmadığı, bu nedenle Türkiye’de sınava girip kazandığı liseye
kaydını yaptıramadığı, bu konuda yardım edilmesi” yönündeki talebi üzerine,
yapılan girişimler sonucunda söz konusu çocuğun kazandığı liseye kaydı
sağlanmıştır.

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı, hakkında gazetelerde “töre cinayetine


kurban gideceği” haberi yer alan bir vatandaşımız için devreye girmiş, anılan
şahsın korunması sağlanmıştır.

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’na dilekçe ile başvuran hükümlü bir


vatandaşımızın “sağlık raporunda kendisine “gözlük” yazılmasına rağmen
hastaneye götürülmediği ve gözlüğünün temin edilmediği” şeklindeki iddiası
üzerine, ilgilinin talebinin karşılanması için Adalet Bakanlığı ile temasa geçilmiş
ve mahalline yeterli ödeneğin gönderilmesi sağlanmıştır.

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı’na dilekçe ile başvuran H.S.’nin,


gözaltında bulunduğu sırada kötü muameleye maruz kaldığı şeklindeki iddiası
üzerine, Adalet Bakanlığı ile temasa geçilerek, Cumhuriyet Başsavcılığınca
ilgililer hakkında Ağır Ceza Mahkemesinde kamu davası açılması sağlanmıştır.

219
İstanbul İl İnsan Hakları Kurulunun “Elektronik Takip Sistemi”
Kaynaklar ve Ekler

uygulamasına ilişkin kararı:


Çalışanların mesai takibinin “parmak izi” uygulaması ile yapılması konusu
ile ilgili olarak İl İnsan Hakları Kurulu tarafından yapılan inceleme ve
değerlendirmeler sonucunda, “Elektronik Takip Sistemi” uygulamasının anayasal
normlara ve İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin 8. maddesine uygun olmadığı,
bu nedenle uygulamanın hukuka uygun hale getirilmesi gerektiği görüşüne
oyçokluğuyla varılmış ve bu karar sonucunda ilgili kurumca Sağlık Bakanlığı
görüşleri de dikkate alınarak nihai yargı kararına kadar uygulama yürürlükten
kaldırılmıştır.

Amasya İl İnsan Hakları Kurulu’na başvuran K.A., haksız yere görevden


alındığını ve idare mahkemesinin kararına karşın göreve iade edilmediğini
belirterek çalışma ve sözleşme hakkının ihlal edildiğini iddia etmiştir. Söz
konusu şahıs hakkında Kurul tarafından ön araştırma yapıldıktan sonra, ilgili
birimlerle yapılan yazışmalar sonucunda K.A.’nın görevine iade edilmesi
sağlanmıştır.

Ankara İl İnsan Hakları Kurulu’na başvuran M.K. adlı bayan, “durakta servis
beklerken bir taksi şoförü tarafından hakarete maruz kaldığını, servise bindikten
sonra ise yine aynı kişinin kendisini takip ederek çirkince ve ahlaksızca
el hareketlerinde bulunduğunu” belirterek şikayetçi olmuştur. Sözkonusu
şikayete ilişkin olarak Trafik Denetleme Şube Müdürlüğü ile Ankara Umum
Otomobilciler ve Şoförler Odası ile irtibata geçilmiş ve ilgili taksi şoförü
trafikten men edilmiştir.

Çanakkale İl İnsan Hakları Kurulu’na yapılan bir başvuru üzerine, Kurul,


“annesine şiddet uygulayan A.T. hakkında alınan mahkeme kararlarına rağmen
kolluk kuvvetlerinin üzerine düşeni yeterince yapmadığı ve ve adli makamlar
tarafından yeterli soruşturma yapılmadığı” yönünde tespit kararı alarak ilgili
kurumlara iletmiştir.

Trabzon İl İnsan Hakları Kurulu, Karadeniz Teknik Üniversitesi öğrencisi


H.A.’nın dilekçesinde ifade ettiği “bir basın açıklamasına katıldığı gerekçesiyle
barınmakta olduğu yurttan çıkarıldığı, öğrenim kredisinin kesildiği, bu nedenle
ortaya çıkan mağduriyetinin giderilmesi” şeklindeki şikayet ve talebi üzerine,
Kurul üyesi olan Baro temsilcisi avukat, Belediye Başkan Yardımcısı ve kamu
görevlisi avukatın katılımıyla bir komisyon oluşturarak konuyu incelemiştir.
Komisyon tarafından hazırlanan rapor üzerine Kurul tarafından yapılan
değerlendirme sonucunda, İl Emniyet Müdürlüğü ve Kredi ve Yurtlar
Kurumu Bölge Müdürlüğü ile yazışmalar yapıldığı, İl Emniyet Müdürlüğünce
H.A. hakkında herhangi bir işlem yapılmadığı, ayrıca kişinin olay yerinde
bulunmadığının bildirildiği ve H.A’nın bu fiilleri işlediğine dair herhangi bir
bilgi mevcut olmadığı belirtilerek, idari cezanın uygulanmış olmasının hukuka

220
aykırılık teşkil ettiği tespiti yapılmıştır. Bu tespit doğrultusunda Kurul, yapılan

Kaynaklar ve Ekler
işlemlerle öğrencinin hak ihlaline uğradığına, bu suretle mağdur edildiğine
ve mağduriyetine neden olan idari işlemin düzeltilmesinin uygun bulunduğu
yönünde ilgili kurumlara tavsiyede bulunulmasına oy birliğiyle karar vermiştir.

İzmir Kiraz İlçe İnsan Hakları Kurulu’nun İzmir İl İnsan Hakları Kuruluna
yapmış olduğu başvuruda, “yakın dönemde ilçelerinde 30 adet intihar olayı”
tespit edildiği belirtilerek, konunun çözümü için yardım istenmiştir. Konuyla
ilgili olarak Sosyal Hizmetler İl Müdürlüğü ve İl Sağlık Müdürlüğünün ortaklaşa
hazırladıkları “Araştırma Raporu”, İl Kurulu’nun toplantısında değerlendirilmiş
ve konunun çözümüne yönelik önerilerin bundan sonra yapılacak çalışmalara
ışık tutması amacıyla valilik makamına sunulmasına karar verilmiştir.

Gaziantep İl İnsan Hakları Kurulu’na başvuran S.K.’nın, “görevli polis


memurlarınca darp edildiği” şeklindeki şikayeti incelenerek, konu hakkında
Kurul tarafından ilgili kurumlar nezdinde girişimlerde bulunulmuştur. Şikayete
konu olan eylemin faili olduğu belirlenen görevliler hakkında, yetkili kurullarca
idari işlem yapılarak ilgili memura 12 ay süreli durdurma cezası verilmiştir.

İstanbul İl İnsan Hakları Kurulu, pasaportlara vize talebinin reddedildiğine


dair damga vurulmasıyla ilgili olarak S.Y. isimli bir vatandaşın başvurusu
üzerine yaptığı inceleme sonucunda uygulamanın bir insan hakları ihlâli olduğu
kararına varmış ve bu kararı basın duyurusuyla kamuoyuna açıklamıştır.

Kararla ilgili haber metni aşağıdadır:


“Pasaportta hak ihlali : İstanbul İnsan Hakları İl Kurulu’na başvuran S. Y.
isimli bir vatandaş, vize talebini reddeden İngiltere ve İtalya başkonsolos-
luklarının pasaportuna “kabul edilmedi” damgası basmasından şikayetçi oldu.
İstanbul İnsan Hakları İl Kurulu, S.Y’nin başvurusu üzerine önce konuyla ilgili
olarak Dışişleri Bakanlığı’ndan bilgi istedi. Dışişleri Bakanlığı da konuyla
ilgili yazısında, pasaporttaki sözkonusu damgaların, vize başvurusunun uygun
görülmediğini gösteren kayıt niteliğinde olduğunu, ancak aynı veya başka
ülkelerin temsilciliklerine tekrar vize başvurusunda bulunulmasına engel teşkil
etmediğini bildirdi. Dışişleri’nin yazısında, benzer uygulamaların İngiltere’nin
yanısıra diğer birçok ülkenin temsilcilikleri ve hudut makamları tarafından da
benimsendiği hatırlatıldı.

‘Yeni vizelere engel olur’


Konuyu görüşen İl Kurulu ise pasaportlara “vize talebinin reddine dair işaret
veya kayıt düşülmesinin” başvuruda bulunanları rencide edici bir uygulama
olduğuna karar verdi. İl Kurulu’nun kararında, uluslararası hukuk ilkeleri ve
1963 Viyana Konsolosluk İlişkileri Sözleşmesi hükümleri arasında pasaporta
“vize verilmemiştir” şeklinde bir damga vurulması uygulamasına imkan
verecek bir düzenleme bulunmadığı kaydedildi. Böyle damgaların, ilgili kişilerin

221
yeni vize başvurularında fiili engel teşkil ettiğinin birçok örnekte sabit olduğu
Kaynaklar ve Ekler

belirtilen kararda, “Reddedildiği uluslararası nitelikteki bir belge üzerine açık


bir işaretle kaydedilen bir başvurunun diğer ülkeler için baştan olumsuzluk
doğuracak bir gösterge olacağı kabul edilerek, uygulamanın bir insan hakları
ihlali olduğu görüşüne varılmıştır” denildi.

İstanbul İl İnsan Hakları Kurulunun Yaptığı Bir Araştırma ve İnceleme


Raporunun Sonuç Metni:
“Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığına başvuruda bulunan O.D, dilekçesinde
…İlçesi …Mah. ..Pafta …sayılı parselin sahibi olduğu, 02/03/1982 tarihinde
bu arsanın ortaöğretim sahası olarak ayrıldığı, ancak arsasının istimlak
edilip bedelinin ödenmediği ya da imara açılmadığı, o günden beri yaptığı
müracaatlara da olumlu hiçbir yanıt alamadığını iddia etmektedir. Sözkonusu
iddia, yerinde araştırılarak incelenmesi ve değerlendirilmesi için İstanbul İl
İnsan Hakları Kuruluna iletilmiştir.

Söz konusu iddia ile ilgili olarak yapılan araştırma sonucunda, Avcılar
Kaymakamlığı, İl Milli Eğitim Müdürlüğü, İstanbul Bilgi Üniversitesinden
toplanan bilgi ve belgeler ile Kurul Üyesi olan Marmara Üniversitesi Hukuk
Fakültesi Öğretim Üyesinin hazırladığı rapordan oluşan dosya, kurulumuzca
görüşülüp değerlendirilmiştir.

Kurulun tarafından yapılan değerlendirmeler sonucunda, başvuru sahibi


O.D.’nin ……İlçesi ….Mah. …Pafta …..sayılı taşınmazının 02/03/1982
tarihinden beridir şehir imar planında ortaöğretim sahası olarak ayrılmış
olduğu, bugüne kadar bu amaç doğrultusunda imar programına konulmadığı
gibi kamulaştırma işleminin de yapılmadığı, buna karşın O.D.’nin taşınmazın
maliki olarak idari mercilere yapmış olduğu müracaatlara karşılık taşınmazın
bedelinin ödenmesi veya imar izni verilmesi taleplerine olumlu cevap
alamadığı anlaşılarak; sözkonusu idari işlemlerin konuya ilişkin 3194 Sayılı
İmar Kanununun 12. maddesinin 1. ve 3. fıkralarını iptal eden Anayasa
Mahkemesi’nin 29/12/99 gün ve E.1999/33, K.1999/51 Sayılı Kararına ve
Anayasa’nın 35. maddesi hükmü ile İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesine Ek 1
No’lu Protokol’ün mülkiyet hakkını koruyan 1. maddesi hükmüne uymadığı ve
bu suretle başvurucunun mülkiyet hakkının ihlal edildiği görüşüne hazır bulunan
üyelerinin oy birliği ile varılmıştır.”

222
EK B : KURULLAR İÇİN PERFORMANS

Kaynaklar ve Ekler
KRİTERLERİ

İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının performanslarının değerlendirilmesinde


göz önüne alınabilecek bazı göstergeleri içeren örnek bir çizelge aşağıda
sunulmaktadır. Kurullarımız, bu kriterler yanında kendilerinin de geliştireceği
benzer nitelikte kriterlere göre performanslarını sürekli olarak gözleme ve
değerlendirme imkânına sahip olabileceklerdir.

İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları Faaliyet Performans Göstergeleri:


Faaliyet Başlıkları Faaliyet Türü: Dönem Ortalama gösterge*
Eğitim Bilgilendirme 6 adet
Konferans, Panel 12 ayda
Bilinçlendirme 600 kişi
Bilgilendirme
TV Programı 12 ayda 6 adet
Bilinçlendirme
Bilgilendirme
Radyo programı 12 ayda 6 adet
Bilinçlendirme
Bilgilendirme
Basın duyurusu 12 ayda 6 adet
Bilinçlendirme
Bilgilendirme
Gazete haberi 12 ayda 12 adet
Bilinçlendirme
Bilgilendirme
Makale yazı 12 ayda 6 adet
Bilinçlendirme
Bilgilendirme
Broşür 12 ayda 1000-2000 adet
Bilinçlendirme
Bilgilendirme Afiş 12 ayda 500-1000 adet
Bilgilendirme
Pankart 12 ayda 10-20 adet
Bilinçlendirme
Bilgilendirme
Kitap, kitapçık 12 ayda 500-1000 adet
Bilinçlendirme
Bilgilendirme Üretilen ve dağıtılan
12 ayda 100-200
Bilinçlendirme diğer belgeler (CD vs.)
STK’ larla ilişkiler Kurul üyesi STK sayısı ------- En az 3 adet ve fazlası
STK’lar ile işbirliği
STK’ larla ilişkiler 12 ayda 6 adet
yapılan faaliyet sayısı
İhlâl iddiaları
Alınan başvuru 12 ayda 20-50
inceleme
İhlâl iddiaları Sonuçlandırılan
12 ayda 20-50
inceleme başvurular
Araştırma ve İnceleme Araştırma raporu 12 ayda 12 adet
İnceleme ziyaretleri Ziyaret raporları 12 ayda 12 adet
Ziyaret edilen
İnceleme ziyaretleri nezarethane, hastane, 12 ayda 20-40
yuva vb sayısı

223
Raporlama Aylık raporlama 12 ayda 12 adet
Kaynaklar ve Ekler

Raporlama ve Yıllık raporlama ve web Ocak


10-20 sayfa
Bilgilendirme sayfasında yayını ayında
Başvuru yolları BİMER Alo-150 hattı 12 ayda 120 Başvuru
İmkanlar Görevli sayısı İl Kurulu 2-4 kişi
Büro: Faks, telefon,
İmkanlar fotokopi, bilgisayar, İl Kurulu Mevcut
yazıcı
İletişim: telefon, faks
numarası, e-posta adresi
İmkanlar İl Kurulu Mevcut
web sayfası ve online
başvuru formu

* Belirtilen değerler ve aralıklar ortalama 100 bin nüfusa göre alınmıştır. İlin
nüfusuna göre değerler artabilir veya azalabilir.

224
EK C : KURUL ÜYESİ KİMLİK KARTI ÖRNEĞİ

Kaynaklar ve Ekler
EK D : İNSAN HAKLARI İLE İLGİLİ BAZI
ÖNEMLİ GÜN VE HAFTALAR

• 7 - 14 Ocak - Körler Haftası


• 8 Mart - Dünya Kadınlar Günü
• 21 Mart - Uluslararası Irk Ayrımıyla Mücadele Günü
• 3 Mayıs - Dünya Basın Özgürlüğü Günü
• 5 Haziran - Dünya Çevre Günü
• 24 Temmuz - Basın Bayramı
• 1 Eylül - Dünya Barış Günü
• 24 Ekim - Birleşmiş Milletler Günü
• 28 Ekim - 4 Kasım - Kızılay Haftası
• 20 Kasım - Dünya Çocuk Hakları Günü
• 2 Aralık - Köleliğin Yasaklanması Günü
• 3 Aralık - Dünya Özürlüler Günü
• 10 Aralık - Dünya İnsan Hakları Günü ve Haftası Kutlamaları

225
EK E : İNSAN HAKLARIYLA İLGİLİ BAŞLICA
Kaynaklar ve Ekler

KURULUŞLAR VE İLETİŞİM ADRESLERİ

1. Uluslararası Kuruluşlar

Avrupa Konseyi
Adres : 67075 Strasbourg Cedex
Tel: +33 (0) 3 88 41 20 00
Faks: +33 (0) 3 88 41 27 45
Web : www.avrupakonseyi.org.tr , www.coe.int

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi


Adres : F-67075 Strasbourg-Cedex
Tel: +33 (0) 3 88 41 20 18
Web: www.echr.coe.int

Avrupa İşkenceyi Önleme Komitesi


Adres : Human Rights Building Council of Europe F-67075 Strasbourg-Cedex
France
Tel.: +33 3 88 41 39 39
Faks: +33 3 88 41 27 72
E-posta: cptdoc@coe.int
Web: www.cpt.coe.int/turkish.htm

Birleşmiş Milletler Türkiye Temsilciliği


Adres : BM Binası Birlik Mah. 2. Cad. No.11 Çankaya-ANKARA
Tel: (312) 454 10 87
Faks : (312) 496 14 63
Web: www.un.org.tr

2. Ulusal Kuruluşlar

TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu


Adres: Bakanlıklar-Ankara
Tel: (312) 420 56 96
Web : www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhak/insanhaklari.htm

Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı


Tel: (312) 430 72 84 Faks: 0312 430 43 97
E-posta: ihb@basbakanlik.gov.tr
Web : www.basbakanlik.gov.tr

226
Adalet Bakanlığı Uluslar arası Hukuk ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü

Kaynaklar ve Ekler
Adres: Milli Müdafaa Cad. No. 22 Bakanlıklar-ANKARA
Tel: (312) 418 90 12
Faks: (312) 425 02 90
Web: www.uhdigm.adalet.gov.tr

Adalet Bakanlığı İnsan Hakları Bilgi Bankası


Web: www.inhak-bb.adalet.gov.tr/uluslarmetin.htm

Dışişleri Bakanlığı
Avrupa Konseyi ve İnsan Haklarından Sorumlu Genel Müdür
Yardımcılığı
Adres : 06100 Balgat-ANKARA
Tel: (312) 292 10 00
Web: www.mfa.gov.tr

İnsan Ticareti Mağdurları Acil Yardım ve İhbar Hattı : 157

İçişleri Bakanlığı Mülkiye Teftiş Kurulu Başkanlığı


İnsan Hakları İhlâlleri İnceleme Bürosu
Adres: 06100 Bakanlıklar-ANKARA
Tel : (312) 425 72 14/3472-(312) 418 14 83-69
Faks: (312) 418 12 60

İçişleri Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı


Web: www.icisleri.gov.tr/apk

Jandarma Genel Komutanlığı - Jandarma İnsan Hakları İhlâllerini


İnceleme ve Değerlendirme Merkezi (JİHİDEM)
Adres : Korg. Hulusi Sayın Kışlası Zemin Kat 06500 Beştepe-ANKARA
Tel : (312) 456 1 156(pbx)
Faks: (312) 212 84 63/0- 215 14 17
Web : www.jandarma.gov.tr/jihidem/ana_sayfa.htm

Emniyet Genel Müdürlüğü İnsan Hakları Şube Müdürlüğü


Web : www.egm.gov.tr/temuh/insanhaklari4.htm

Sağlık Bakanlığı İnsan Hakları Şube Müdürlüğü


Adres : Mithatpaşa Cad. No : 3 06434 Sıhhıye / ANKARA
Tel : +90 (312) 435 6440
Web : www.saglik.gov.tr/sb/default.asp?sayfa=birimler&cid=13

227
Türkiye Barolar Birliği İnsan Hakları Araştırma ve Uygulama Merkezi
Kaynaklar ve Ekler

Adres: Karanfil Sk. No: 5/62 Kızılay-Ankara


Tel: (312) 425 30 11/138
Web: www.barobirlik.org.tr

Ankara Üniversitesi SBF İnsan Hakları Merkezi


Adres : Ankara Üniversitesi SBF Kampüsü Cebeci-Ankara
Tel : (312) 319 77 20/225
Web : www.ankara.edu.tr

İstanbul Bilgi Üniv. İnsan Hakları Hukuku Uygulama ve Araştırma


Merkezi
Adres : Kurtuluş Deresi Cd. No:47 Dolapdere-İstanbul
Tel : (212) 253 87 42
Web: http://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr

Hacettepe Üniv. İnsan Hakları ve Felsefesi Uygulama ve Araştırma


Merkezi
Tel: (312) 299 21 60
Web : www.huihm.hacettepe.edu.tr

İstanbul Üniv. İnsan Hakları Hukuku Araştırma ve Uygulama Merkezi


Adres: İstanbul Üniversitesi Beyazıd-İstanbul
Tel : (212) 522 18 81
Web : http://istanbul.edu.tr/merkezler /ihhaum/

Marmara Üniversitesi İnsan Hakları Merkezi


Adres : Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Tıbbıye Cd. Haydarpaşa-
İstanbul
Tel :(216) 349 84 00
Web : www.ihm.8m.com

Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü-İnsan Hakları Merkezi


Adres : TODAİE 1 numaralı Cadde No:8 Yücetepe-Ankara
Tel : (312) 231 73 60
Web : www.todaie.gov.tr

Helsinki Yurttaşlar Derneği


Adres : İnönü Cd. No:77/13 Gümüşsuyu-İstanbul
Tel : ( 212) 292 68 42-43
Web : www.hyd.org.tr

228
İnsan Hakları Derneği

Kaynaklar ve Ekler
Adres : Tunalı Hilmi Cd. 104/4 Kavaklıdere-Ankara
Tel : (312) 466 49 13-14
Web : www.ihd.org.tr

İnsan Hakları ve Mazlumlar İçin Dayanışma Derneği


Adres : Mithatpaşa Cad. No.21/14 Kızılay-ANKARA
Tel : (312) 435 77 95
Faks : (312) 435 77 98
E-posta: info@mazlumder.org.tr
Web : www.mazlumder.org.tr

İnsan Hak ve Hürriyetleri ve İnsani Yardım Vakfı


Adres: Büyük Karaman cd. Taylasan sk. No:3 Pk. 34230 Fatih / İstanbul
Tel : (212) 631 21 21 (pbx), (212) 631 29 65-66-67, (212) 631 33 68-69
Faks : (212) 621 70 51
E-posta: info@ihh.org.tr
Web : www.ihh.org.tr

Kadının İnsan Hakları Bilgi Belge Merkezi


Adres : Arjantin Cd. No:22/10 Kavaklıdere-Ankara
Tel : (312) 467 13 37
Web : www.kadin2000.gen.tr

Uçan Süpürge
Adres : Büyükelçi Sokağı 20/4 Kavaklıdere Ankara Türkiye 06700
Tel : (312) 427 00 20
Faks : (312) 466 55 61
E-posta: info@ucansupurge.org
Web : www.ucansupurge.org

Ayrımcılığa Karşı Kadın Hakları Derneği


Adres :Haseki Cad. Keçihatun Mah. Barbaros Apt.No:10/4 Aksaray-İstanbul
Tel :(212) 529 04 56
Faks :(212) 589 85 85
E-posta : info@ak-der.org
Web : www.ak-der.org

229
Sivil Toplumu Geliştirme Programı- STK Destek Ekibi
Kaynaklar ve Ekler

Adres : Uğur Mumcu Caddesi, No:59/4 06700 GOP-Ankara


Tel : (312) 447 77 81
Web : www.turksiviltoplum.org

Türkiye İnsan Hakları Kurumu Vakfı (TİHAK)


Adres : Cinnah Cad. Kırkpınar Sok. No:3/1 – Ankara
Tel : (312) 441 72 75
Web : www.tihak.org.tr

Türkiye İnsan Hakları Vakfı (TİHV)


Adres : Menekşe 2 Sk. No:16/11 Kızılay-Ankara
Tel : (312) 417 71 80
Web : www.tihv.org.tr

Türkiye Gönüllü Teşekküller Vakfı (TGTV)


Adres : Otakcılar Mh. Savaklar Cd. No:1 Edirnekapı / Eyüp İSTANBUL
Tel : (212) 534 04 07
Faks : (212) 534 04 08
Web : www.tgtv.org

Uluslararası Af Örgütü (UAÖ) Türkiye Temsilciliği


Adres : Muradiye Bayırı Sk. No:50/1 Teşvikiye-İstanbul
Tel : (212) 258 43 67
Web : www.amnesty-turkiye.org
www.amnesty.org

Liberal Düşünce Topluluğu


Adres: Gazi Mustafa Kemal Bulvarı No: 108/17 06570 Maltepe-Ankara
Tel : (312) 230 87 03 - (312) 231 60 69
Faks : (312).230 80 03
E-posta : info@liberal-dt.org.tr
Web : www.liberal-dt.org.tr

230
EK F: İNSAN HAKLARINA İLİŞKİN

Kaynaklar ve Ekler
ULUSLARARASI BELGELER VE TARİHÇE

9 Aralık 1948 BM Genel Kurulu, “Soykırım Suçunun Önlenmesine ve


Cezalandırılmasına Dair Sözleşme”yi onayladı.
10 Aralık 1948 Birleşmiş Milletler, Evrensel İnsan Hakları Bildirisini kabul
etti. Türkiye Evrensel İnsan Hakları Bildirisi’ne kabul oyu
verdi.
6 Nisan 1949 Türkiye “Evrensel İnsan Hakları Bildirisi”ni onayladı.
5 Ağustos 1949 “Avrupa Konseyinin Statüsüne Dair Sözleşme” onaylandı.
12 Aralık 1949 Türkiye “Avrupa Konseyinin Statüsüne Dair Sözleşme”yi
onayladı.
23 Mart 1950 Türkiye, “Soykırım Suçunun Önlenmesine ve
Cezalandırılmasına Dair Sözleşme”yi onayladı.
4 Kasım 1950 “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi” kabul edildi. Türkiye
Sözleşmeyi aynı tarihte imzaladı.
28 Temmuz 1951 BM Genel Kurulu “Mültecilerin Hukuki Durumuna Dair
Sözleşme”yi kabul etti.
25 Temmuz 1951 “İnsan Ticaretini ve Başkasının Fahişeliğinin Sömürülmesinin
Cezalandırılması Sözleşmesi” kabul edildi.
24 Ağustos 1951 Türkiye “Mültecilerin Hukuki Durumuna Dair Sözleşme”yi
imzaladı.
20 Aralık 1952 BM Genel Kurulu “Kadınların Siyasal Haklarına İlişkin
Sözleşme”yi onayladı.
12 Ocak 1954 Türkiye “Kadınların Siyasal Haklarına İlişkin Sözleşme”yi
imzaladı.
10 Mart 1954 Türkiye “Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi”ni çekince ile
onayladı.
29 Ağustos 1961 Türkiye “Mültecilerin Hukuki Durumuna Dair Sözleşme”yi
onayladı.
18 Ekim 1961 “Avrupa Sosyal Şartı” kabul edildi. Türkiye aynı tarihte
sözleşmeyi imzaladı.
21 Aralık 1965 BM Genel Kurulu “Her Türlü Irk Ayrımcılığının
Kaldırılmasına Dair Uluslararası Sözleşme”yi kabul etti.
16 Aralık 1966 BM Genel Kurulu tarafından “Kişisel ve Siyasal Haklar
Uluslararası Sözleşmesi” ve “Ekonomik, Sosyal ve Kültürel
Haklar Uluslararası Sözleşmesi” kabul edildi.
16 Aralık 1966 BM Genel Kurulu tarafından “Kişisel ve Siyasal Haklar
Uluslararası Sözleşmesine Ek Seçmeli Protokol” kabul edildi.
13 Ekim 1972 Türkiye, “Her Türlü Irk Ayrımcılığının Kaldırılmasına Dair
Uluslararası Sözleşme” yi imzaladı.
1 Ağustos 1975 AGİK, “Helsinki Belgesi”ni kabul etti. Aynı tarihte Türkiye
de onayladı.

231
23 Mart 1976 “Uluslararası Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi Ek
Kaynaklar ve Ekler

Seçmeli Protokolü” yürürlüğe girdi.


27 Ocak 1977 “Terörizmin Önlenmesine Dair Avrupa Sözleşmesi”
onaylandı. Türkiye sözleşmeyi aynı tarihte imzaladı.
18 Aralık 1979 BM Genel Kurulu “Kadınlara Karşı Her Türlü Ayırımcılığın
Önlenmesine Dair Sözleşme”yi kabul etti.
27 Ekim 1980 Türkiye “Terörizmin Önlenmesine Dair Sözleşme”yi onayladı
25 Kasım 1981 BM Genel Kurulu “Din ya da İnanca Dayalı Her Türlü
Hoşgörüsüzlük ve Ayrımcılığın Kaldırılması Bildirgesi”ni ilan
etti.
28 Nisan 1983 “İnsan Hakları ve Ana Hürriyetlerin Korunmasına Dair
Avrupa Sözleşmesi’ne Ek, Ölüm Cezasının Kaldırılmasına
Dair 6 Numaralı Protokol” Avrupa Konseyi tarafından kabul
edildi.
10 Aralık 1984 BM Genel Kurulu tarafından “İşkence ve Başka Zalimce
İnsanlık Dışı Onur Kırıcı Davranış ya da Cezaya Karşı
Sözleşme” kabul edildi.
11 Haziran 1985 Türkiye “Kadınlara Karşı Her Türlü Ayırımcılığın
Önlenmesine Dair Sözleşme”yi onayladı.
28 Ocak 1987 Avrupa İnsan Hakları Komisyonu’na bireysel başvuru hakkı
Türkiye tarafından çekince konularak kabul edildi.
26 Kasım 1987 Avrupa Konseyi tarafından “İşkencenin veya Gayri insani ya
da Küçültücü Ceza veya Muamelelerin Önlenmesine Dair
Avrupa Sözleşmesi” kabul edildi.
11 Ocak 1988 Türkiye “İşkencenin veya Gayri insani ya da Küçültücü Ceza
veya Muamelelerin Önlenmesine Dair Avrupa Sözleşmesi”ni
imzaladı ve 25 Şubat 1988 tarihinde onayladı.
21 Nisan 1988 “BM İşkence, İnsanlık Dışı ve Küçültücü Davranışların
Önlenmesi Sözleşmesi”
16 Haziran 1989 Türkiye “Avrupa Sosyal Şartı”nı onayladı.
20 Kasım 1989 BM Genel Kurulu “Çocuk Hakları Sözleşmesi”ni kabul etti.
15 Aralık 1989 BM Genel Kurulu “Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası
Sözleşmesine Ek, Ölüm Cezasının Kaldırılmasını Amaçlayan
İkinci Seçmeli Protokolü” onayladı. Türkiye İkinci Seçmeli
Protokolü imzalamadı.
14 Eylül 1990 Türkiye “Çocuk Hakları Sözleşmesi”ni imzaladı.
21 Kasım 1990 AGİK tarafından “Yeni Bir Avrupa İçin Paris Şartı” kabul
edildi.
22 Haziran 1993 “Kopenhag Kriterleri” Avrupa Birliği tarafından kabul edildi.
9 Aralık 1994 Türkiye “Çocuk Hakları Sözleşmesi”ni çekince ile onayladı.
6 Kasım 1999 BM Genel Kurulu “Kadınlara Karşı Her Türlü Ayırımcılığın
Önlenmesine Dair Sözleşmeye İlişkin Seçmeli Ek Protokolü”
kabul etti.

232
19 Kasım 1999 “Avrupa Güvenlik Şartı” onaylandı.

Kaynaklar ve Ekler
25 Mayıs 2000 BM Genel Kurulu “Çocuk Hakları Sözleşmesine Ek Çocuk
Satışı, Çocuk Fahişeliği ve Çocuk Pornografisi İle İlgili
Seçmeli Protokol”ü kabul etti.
15 Ağustos 2000 Türkiye, “BM Bireysel ve Siyasi Haklar Sözleşmesi” ile
“BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi”ni
imzaladı.
9 Eylül 2000 Türkiye “Çocuk Haklarına Dair Sözleşmeye Ek Çocuk Satışı,
Çocuk Fahişeliği, Çocuk Pornografisi İle İlgili Seçmeli
Protokol”ü imzaladı.
9 Eylül 2000 Türkiye “Çocuk Haklarına Dair Sözleşmeye Ek Çocukların
Silahlı Çatışmalara Dahil Olmamaları Konusundaki Seçmeli
Protokol”ü imzaladı.
8 Eylül 2000 Türkiye “Kadınlara Karşı Her Türlü Ayırımcılığın
Önlenmesine Dair Sözleşmeye İlişkin Seçmeli Ek Protokolü”
imzaladı.
21 Şubat 2002 Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, “İnsan Hakları ve Ana
Hürriyetlerin Korunmasına Dair Avrupa Sözleşmesi’ne Ek
Ölüm Cezasının Her Koşulda Kaldırılmasını Öngören 13 nolu
Protokol”nü kabul etti.
30 Temmuz 2002 Türkiye “Kadınlara Karşı Her Türlü Ayırımcılığın
Önlenmesine Dair Sözleşmeye İlişkin Seçmeli Ek Protokolü”
onayladı.
12 Aralık 2003 Türkiye “İnsan Hakları ve Ana Hürriyetlerin Korunmasına
15 Ocak 2003 Dair Avrupa Sözleşmesi’ne Ek, Ölüm Cezasının
Kaldırılmasına Dair 6 Numaralı Protokol”ü imzaladı ve
onayladı
4 Haziran 2003 Türkiye, “BM Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi” ile “BM
Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi”ni beyan ve
çekince ile onayladı.
9 Ocak 2004 Türkiye “İnsan Hakları ve Ana Hürriyetlerin Korunmasına
Dair Avrupa Sözleşmesi’ne Ek Ölüm Cezasının Her Koşulda
Kaldırılmasını Öngören 13 nolu Protokol”ü imzaladı.
20 Şubat 2006 Türkiye “İnsan Hakları ve Ana Hürriyetlerin Korunmasına
Dair Avrupa Sözleşmesi’ne Ek Ölüm Cezasının Her Koşulda
Kaldırılmasını Öngören 13 nolu Protokol”ü onayladı.
2 Mart 2006 Türkiye BM İnsan Hakları Komitesi’ne bireysel başvuruyu
öngören Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesine
ek ihtiyari protokolü onayladı.

233
234

You might also like