Basi̇ T Elektri̇ K Devreleri̇

T.C.
Mİ
LLÎ EĞİ
TİM BAKANLIĞI
MEGEP
(MESLEKÎ EĞİ
TİM VE ÖĞRETİ
M Sİ
STEMİ
NİN
GÜÇLENDİRİLMESİPROJESİ)
TESİ
SAT TEKNOLOJİ
SİVE
İKLİMLENDİRME
BASİ
T ELEKTRİ
K DEVRELERİ
ANKARA 2007
Milli Eğ ğıtarafı
itim Bakanlı ndan geliş
tirilen modüller;
 Talim ve Terbiye Kurulu Baş kanlı ğını
n 02.06.2006 tarih ve 269 sayı lı
Kararıile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğ itim Okul ve Kurumları nda
kademeli olarak yaygınlaştı
rılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim
programlarında amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandı rmaya yönelik
geliş
tirilmişöğretim materyalleridir (Ders Notlarıdı
r).
 Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandı
rmak ve bireysel öğ
renmeye
rehberlik etmek amacı yla öğ renme materyali olarak hazı ş
rlanmı,
denenmek ve geliş tirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve
Kurumları nda uygulanmaya baş lanmı ştı
r.
 Modüller teknolojik geliş melere paralel olarak, amaçlanan yeterliği
kazandırmak koş ulu ile eğitim öğ retim sı rası nda geliş tirilebilir ve
yapılmasıönerilen değiş
iklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.
 Örgün ve yaygı n eğitim kurumları
, iş
letmeler ve kendi kendine mesleki
yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden
ulaşılabilirler.
 Bası
lmış modüller, eğitim kurumları
nda öğ
rencilere ücretsiz olarak
dağı
tı
lı
r.
 Modüller hiçbir ş
ekilde ticari amaçla kullanı ı
lamaz ve ücret karş ğı
lı nda
satı
lamaz.
İ
ÇİNDEKİ
LER
AÇIKLAMALAR ...................................................................................................................iv
Gİ RİŞ.......................................................................................................................................1
ÖĞRENME FAALİ YETİ -1..................................................................................................... 3
1. ELEKTRİ K VE DEVRE KAVRAMI..................................................................................3
1.1. Elektriğ in Gereğ i ve Önemi .......................................................................................... 3
1.2. Elektrik Devresi Tanı tımı .............................................................................................. 6
1.2.1. Elektrik Devresinin Tanı mı ...................................................................................7
1.2.2. Elektrik Devresi Çeş itleri ......................................................................................7
1.2.3. Almaçla Üretecin Bağ lantıŞekline Göre Devreler................................................8
UYGULAMA FAALİ YETİ.............................................................................................. 12
ÖLÇME VE DEĞERLENDİ RME ....................................................................................13
PERFORMANS DEĞERLENDİ RME .............................................................................. 14
ÖĞRENME FAALİ YETİ -2................................................................................................... 15
2. GERİ LİM, AKIM, Dİ RENÇ VE ÖLÇME......................................................................... 15
2.1. Gerilim, Akı m ve Direnç ............................................................................................ 15
2.1.1. Gerilim, Potansiyel Farkıve Elektromotor Kuvvet ............................................. 15
2.1.2. Gerilim ve EMK’ nı n Ölçümü............................................................................. 16
2.1.3. Akı m ve Akı m Şiddeti.........................................................................................17
2.1.4. Akı m Şiddetinin Ölçülmesi ................................................................................. 17
2.1.5. Direnç .................................................................................................................. 18
2.2. Ohm Kanunu ............................................................................................................... 19
2.3. Elektriksel Ölçmede Kullanı lan Aletler ...................................................................... 21
2.3.1. Gerilim Ölçme ..................................................................................................... 21
2.3.2. Akı m Şiddeti Ölçme ............................................................................................ 22
2.3.3. Direnç Ölçme....................................................................................................... 23
UYGULAMA FAALİ YETİ -1 ........................................................................................... 24
UYGULAMA FAALİ YETİ -2 ........................................................................................... 26
3. DOĞRU AKIM VE ALTERNATİ F AKIM....................................................................... 30
3.1. Doğru Akı m ................................................................................................................30
3.1.1. Doğru Akı m Enerji Kaynakları........................................................................... 30
3.1.2. Pil ve Akümülatör Bağlantı ları ............................................................................33
3.2. Alternatif Akı m........................................................................................................... 35
3.2.1. Alternatif Akı m Kullanı m Alanları ..................................................................... 36
3.2.2. Transformatörler .................................................................................................. 36
ÖĞRENME AALİ YETİ -4 ..................................................................................................... 42
4. ELEKTRİ K TESİ SATI ...................................................................................................... 42
4.1. Elektrik Tesisatıile İ lgili Genel Tanı mlar .................................................................. 43
4.2. Elektrik Tesisatı nda Kullanı lan Araç ve Gereçler ...................................................... 43
4.3. Aydı nlatma Tesisatı ....................................................................................................44
i
4.3.1. Flüoresan Lamba Tesisatı ....................................................................................44
4.3.2. Merdiven Otomatiğ i Tesisatı(Merdivenlerin Aydı nlatı lması )............................ 45
4.3.3. Çağı rma ve Zil Tesisatı ........................................................................................ 46
4.3.4. Sigorta ve Koruma Anahtarı ................................................................................47
UYGULAMA FAALIYETİ.............................................................................................. 49
ÖLÇME VE DEĞERLENDIRME ....................................................................................50
5. ELEKTRİ K MOTORLARI................................................................................................ 52
5.1. Elektrik Motorları ....................................................................................................... 52
5.1.1. Tek FazlıMotorlar ve Kullanı ldı ğı Yerler........................................................... 53
5.1.2. Üç FazlıAsenkron Motorlar, Yapı sı, Çeş itleri ve Teknik Özellikleri ................. 57
5.1.3. Tek FazlıMotorlara Yol Verme .......................................................................... 58
5.1.4. Üç FazlıMotorlara Yol Verme............................................................................60
6. ELEKTRİ KSEL GÜÇ VE ISI ETKİ Sİ .............................................................................. 66
6.1. Elektriksel Güç............................................................................................................66
6.1.1. Doğru Akı mda Güç.............................................................................................. 67
6.1.2. Alternatif Akı mda Güç ........................................................................................ 68
6.2. Elektrik Enerjisinin IsıEtkisi...................................................................................... 70
7. ELEKTRİ K OTOMATİ K KUMANDA ............................................................................76
7.1. Kontrol Sistemlerinin Gereğ i ve Önemi ..................................................................... 76
7.2. Hissediciler ve Çeviriciler (Sensörler ve Transdüserler) ............................................77
7.2.1. Sıcaklık Etkisi...................................................................................................... 77
7.2.2. Isıve Bası nç Etkisi .............................................................................................. 78
7.2.3. Işık Etkisi ............................................................................................................. 78
7.2.4. Manyetik Alan Etkisi ........................................................................................... 78
7.3. Elektrik Otomatik Kumanda Elemanları ..................................................................... 81
7.3.1. Butonlar ............................................................................................................... 81
7.3.2. Sinyal Lambaları .................................................................................................. 81
7.3.3. Anahtarlar ............................................................................................................81
7.3.4. Röleler ................................................................................................................. 82
7.3.5. Kontaktörler ......................................................................................................... 82
7.3.6. Bası nç Anahtarları ............................................................................................... 82
7.3.7. Selonoid Valflar................................................................................................... 82
7.3.8. Termikler ............................................................................................................. 83
7.3.9. Fotoseller ............................................................................................................. 84
7.3.10. Termostatlar....................................................................................................... 84
7.3.11. Kapasitörler (Kondansatörler) ........................................................................... 85
7.4. Elektrikle Kontrol ....................................................................................................... 87
ii
7.4.1. Elektronik Kontrol ............................................................................................... 88
MODÜL DEĞERLENDİ RME .............................................................................................. 91
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 92
KAYNAKÇA .........................................................................................................................94
iii
AÇIKLAMALAR
AÇIKLAMALAR
KOD 522EE0001
ALAN Tesisat Teknolojisi ve İ

klimlendirme
DAL/MESLEK Alan Ortak

MODÜLÜN ADI Basit Elektrik Devreleri
Bu modül, öğrenciye temel elektrik bilgilerini, elektrik

MODÜLÜN TANIMI devresi kavramı nı
, elektriksel ölçme ve otomatik kumanda
tekniklerini kazandıracak öğrenme materyalidir.
SÜRE 40/32
ÖN KOŞUL Ön koş
ul yoktur.
YETERLİ
K Devre ölçümleri yapmak.
Genel Amaç
Bu modül ile basit elektrik devrelerini kurabilecek, devreler
üzerinde gerekli ölçümleri yaparak devre için gerekli
otomatik kontrol ve kumanda elemanları nı
seçebileceksiniz.
Amaçlar
1. Gerekli donanı mı kullanarak elektriğin temel
prensiplerini öğ renerek çeş itli elektrik devrelerini
doğ ru ş ekilde kurup çalıştı
rabileceksiniz.
2. Avometre, pens ampermetre kullanarak gerilim,
akım ve direnç gibi elektriksel değerleri ölçmeyi ve
ohm kanunu öğ renerek bu değ erleri doğru ş ekilde
MODÜLÜN AMACI
kullanarak gerekli hesaplamaları yapabileceksiniz.
3. Doğru akı m ve alternatif akı m kaynakları nı,
kullanı m alanları nıve özelliklerini kavrayı p devre
üzerindeki etkilerini öğreneceksiniz.
4. Elektrik tesisat malzemelerinin fonksiyonel
yapı larını öğ renerek bunları çeş itli tesisatlarda
kullanı p devrenizi çalıştı
rabileceksiniz.
5. Elektrik motorları nı devreye alabileceksiniz.
6. Elektrik devrelerinde güç ve ı sıhesaplamaları nı
yapabileceksiniz.
7. Otomatik kumanda elemanları nı kullanarak,
güvenlik ve kontrol devreleri yapabileceksiniz.
iv
Sınıf, atölye, laboratuar, kütüphane, bilgisayar, internet
ortamı , ev vb. çalı şma alanları ; çeş itli katalog ve teknik
dokümanlar, açı k ve kapalıdevre vb. tesisat ş emaları;
EĞİ
TİM ÖĞRETİ M anahtar, iletken, sigorta, lamba, duy, bobin, motor vb. devre
ORTAMLARI VE elemanları ; ampermetre, voltmetre, ohmmetre, avometre ve
DONANIMLARI voltmetre vb. ölçme araçları ; pil, akümülatör, dinamo vb.
güç kaynakları ; pense, kontrol kalemi, elektrik bantıvb. el
takımları dır.
Modülün içinde yer alan her faaliyet sonunda
kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek kendinizi
değerlendireceksiniz.
ÖLÇME VE
DEĞERLENDİ
RME
Öğ retmen, modülün sonunda size bütün uygulama
faaliyetlerini içeren bir performans testi yaparak
kazandı ğ ı
nı z bilgi ve becerileri ölçebilecektir.
v
vi
Gİ
RİŞ
Gİ
RİŞ
Sevgili Öğrenci,
İ
nsanoğlu varoldukça vazgeçilmez ihtiyaçlarının karşılanması nda mesleğimiz; hem
akış n ş
kanları artlandırılması hhi tesisat, ı
na yönelik uygulamalarla (Sı sı
tma, iklimlendirme
vb.) hem de gıda ve tıbbi maddelerinin soğukta muhafazasıvb. uygulamalarda gün geçtikçe
önemini artı
rmaktadı r.
Her geçen gün gelişen teknolojiye ayak uydurmak durumundayı

z. Özellikle teknik bir
ş
alanda çalıacak bireyin bu konuda daha hassas olmasıgerekmektedir. Sizlerde; çağımı zın
geliş
meye en açı k ve insan hayatı nda önemli yeri olan bir mesleğ e adı m atmı ş
bulunuyorsunuz.
Tesisat ve İ klimlendirme bölümümüzde bilgi ve beceriye dayalıuygulamalarda

elektrik bilgisinin temelini oluşturan bu modülle, elektrikte devre kavramı
, elektriksel ölçme,
alternatif ve doğru akı m, motorlar ve elektrik otomatik kumanda vb. konularda temel bilgi
sahibi olacaksı nız. Buradaki konular, mesleki geliş iminizin temelinin sağlam atı lmasını
sağ layacak ş ekilde hazı rlanmı ştı
r. Ancak unutulmamalı dır ki, mesleğinizde ilerlemek,
teknolojik geliş meleri yakı ndan takip ederek kavramak ve hatta uygulamaları nızla yeni
ufuklar açmak ancak temeli sağlam atı lmışbirikimlerle olur.
Bu modülde yer alan faaliyetler sizlere; uygulama yaparak öğrenmeyi ve kullanı

labilir
bilginin sahibi olmanı
zısağ layacaktı r. Bu noktadan hareketle modülde yer alan konu ve
uygulamalarısindirerek öğ renmeniz gerekmektedir. Öğrenme konusunda göstereceğ iniz
özen aynızamanda uygulamaları n daha zevkli hale gelmesini de sağ
layacaktır.
En detaylıiklimlendirme sistemi ile en basit soğutma cihazı nın, soğ utma (çevrimi
üzerine kurulu temel) prensipleri aynı dı
r. Bunlarıbirbirinden farklıkı lan, fonksiyonel bir
yapı ya sahip olan elektrik devresi ile devre üzerinde kullanı lan elemanlardı r. Bu açı dan;
elektrik, elektromekanik ve basamak oluş turacak elektronik konuları na ait temel esasları n iyi
öğ renilmesi gereğ i vardır. Bu tespitle; modülde yer alan faaliyetlerin dikkatlice, sindirilerek
ve neden-sonuç iliş kisine dayalıbir muhakeme yürütülerek öğrenilmesi; kullanı lacak
bilginin kalı cıve kullanı labilir olmasıaçısından çok önemlidir.
Mesleğ
inizde baş
arı
lıolmanı
z dileğ
iyle ...
1
2
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-1
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-1
AMAÇ
Gerekli ortam sağlandı ğında kurallara uygun olarak elektriğ in temel prensiplerini
öğ
renerek çeş ru ş
itli elektrik devrelerini doğ ş
ekilde kurup çalıtı
rabileceksiniz.
ARAŞTIRMA
 Çevrenizdeki yaş lıbüyüklerinizden elektriksiz yaş antılarıhakkı nda bilgi alı

nı z.
 Baş lı
ca elektrik enerjisi kaynakları nı internet ortamı nda araştırınız
 Çevrenizdeki elektrikle çalı şan aygı tları
n elektrikle ilgili etiket bilgilerini not
ediniz.
 Evlerimizde kullandı ğımı z basit elektrik aygı tları
nın el feneri, ütü, su ı
sıtıcı
, fön
makinesi, vantilatör vb. cihazları n elektrik devre ş emaları nıinceleyiniz.
1. ELEKTRİ
K VE DEVRE KAVRAMI
1.1. Elektriğ
in Gereğ
i ve Önemi
Günlük hayatı mızda su, hava gibi alı ştığı
mı z, ancak
yokluğ unda önemini anladı ğ
ı mız elektrik; kullanımıen kolay
ve en temiz enerji kaynağı dır. Çevrenize bir bakı n; elektriğin
kullanı lmadı ğıaraç-gereç ve makine hemen hemen yok gibidir.
Günümüzde tornavidada, daktiloda, buzdolabı nda, klimada,
hassas ölçmenin arandı ğıölçme araçları nda, elektrik enerjisi
kullanı lmakta, hatta çoğumuzun kolundaki saat bile elektrik
enerjisiyle çalışmakta ve daha güvenilir bir ölçme yapmaktadı r.
Bu örnekleri çoğ altmak mümkündür. Bir an için elektrik
enerjisinin hiç var olmadı ğı
nıdüş ünün. Gelinen nokta, ilkel bir
yaşantıolacaktı r.
Böyle bir enerjinin nimetlerinden yararlanı rken ona ait özelliklerin de bilinmesi
gerekir. Kaldıki, ısıtma, soğ utma, iklimlendirme vb. teknik iş lerde çalış
an bir elemanın,
elektrik enerjisini ve elektriğin temel ilkelerini kavraması, teorilerini öğrenerek pratik
uygulamalarla pekiş tirmesi gerekir. Çünkü bu alanlarda baş arı lıolabilmek ve ilerlemek,
ancak temeli sağlam atılmışelektrik bilgisiyle mümkün olacaktır.
3
 Elektrik Enerjisinin Tanı
tı
mı
Elektrik enerjisi, bir atomun elektronları

nı
n yer değ
iştirilmesiyle oluş
an, yönlü bir
hareketin doğurduğu sonuçtur.
Bunu açı
klayalı
m:
Özellikle iletken maddelerde çok sayı da serbest elektron bulunduğunu ve bir

elektronun bir kuvvet etkisi ile kendi yörüngesinden çı kı p diğer komş u atomun yörüngesine
girdiğini söylemiş tik. İyi iletkenlerde atomlar birbirine o kadar yanaş ık durumdadı rlar ki
atomları n dışyörüngeleri birbirini örterler ve bir atomun dı şyörüngesindeki elektron, diğ er
atomları n da etkisi ile kendi yörüngesinden çı kıp komş u atomun dı şyörüngesine girer.
Komş u atomun dı şyörüngesine giren elektron, bu atomun dı şyörüngesindeki atoma çarpar
ve onu yörüngesinden dı şarıiter. Böylece serbest elektronlar iletken içerisinde sürekli olarak
dolaş ı
rlar. Ancak elektronları n bu hareketleri belirli bir yönde değ ildir, rasgeledir, bir arı
kovanı ndaki arıların hareketine benzer.
Eğer bir iletkenin bir ucuna pozitif diğ er ucuna negatif elektrik yükü uygulanı rsa,
negatif yükler elektronlarıiter, pozitif yükler elektronlarıçeker. Bu yüzden elektronları n
hareketi rasgelelikten çı kar ve belirli bir yön alı r. Bir iletkende pek çok sayı da atom
bulunduğ undan çok sayı da da serbest elektron bulunur. Bu serbest elektronları ş
n, dıarıdan
ş
verilecek bir etkiyle bir yönde hareket etmelerinden düzenli bir elektron akıımeydana gelir.
Her elektron enerji taşır. Bir elektron kendi yörüngesinden çı kıp diğer komş u atomun
yörüngesine girdiğ inde taş ıdığıenerjiyi komş u atomun en dı şyörüngesindeki elektronuna
aktarır ve onu kendi yörüngesinden dı şarıiter. Bu elektron ve bu elektronun etkileyeceğ i
diğer elektronlar aynıiş lemi tekrarlarlar. Böylece vurgu, teknik deyimi ile (impuls) itki
biçimindeki enerji aktarılışı
, bütün iletken boyunca itkiler (itici güç) hâlinde sürer gider.
Anlaş ılacağıüzere bir elektron taş ı

dığıenerjiyi, iletkenin bir ucundan diğer ucuna
kendi baş ına taş ı
mamaktadı r. Elektrik enerjisinin iletimi, elektrik yükünün elektrondan
elektrona aktarı lmasıyolu ile gerçekleş mektedir. Bu nedenle elektrik akı mı nın hızıçok
büyüktür. Bunu basit bir örnekle açı klayabiliriz. Çok sayı da aynıçaplıbilyeleri veya
misketleri, yan yana (temas hâlinde) bir dizi oluş turacak şekilde sı ralayı
n (Şekil 1.2). Bu
dizinin bir ucundaki bilyeye baş ka bir bilyeyi çarptı ralı
m. Bu bilyenin çarptı rılmasıile
dizinin diğ er ucundaki bilye hemen hemen o anda diziden ayrı lır. Fakat diğer arada kalan
bilyelerin çok az yer değiştirdikleri görülür.
4
Bir iletkende de elektrik enerjisi, iletkenin uçlarına uygulanan pozitif ve negatif
elektrik yüklerinin etkisi ile elektrondan elektrona aktarı larak iletilmektedir. Burada da
yukarı daki örnekte olduğu gibi, elektronlar daha az bir hı
zla hareket ettikleri hâlde, elektrik
akımı nın iletimi saniyede 300.000 kilometrelik büyük bir hı
zla oluşmaktadı r.
 Elektrik Enerjisi Kaynakları
Elektrik enerjisini meydana getirmenin yolunun, yönlü bir elektron hareketi olduğunu
öğrendik. O hâlde elektrik akımınıveya elektrik enerjisini elde edebilmek için elektronları
harekete geçirmemiz gerekir. Bunun için bir kuvvet kaynağına gerek vardır.
 Kimyasal yolla elektrik enerjisi elde edilebilir:
Taş ı
tlarda kullanı lan akümülatörlerle; hesap makinelerinde,
radyo, el feneri ve test cihazları nda kullanılan piller depo ettikleri
kimyasal enerjiyi istendiğ inde elektrik enerjisine çevirirler.
 Isıetkisi ile elektrik enerjisi elde edilebilir:
Malzemeleri farklıiki metal tel, uçları ndan kaynakla birleş tirildiğinde basit anlamda
bir bi-metal (termokupl) elde edilir. Bu birleş me noktası nı n ı
sı
tılması yla uçlar arasında bir
sıcaklık farkıoluşturulduğ unda sıcak ve soğ uk uçlar arası nda yönlü bir elektron hareketi ile
sonuçlanan, elektriksel bir voltaj (gerilim) elde edilmişolur. Bu uçlar arası ndaki sıcaklık
farkıkorunduğu sürece, enerji akı şıdevam eder. Uçlar arası ndaki
sıcaklık farkı(ΔT  C) ne kadar büyükse, elektriksel gerilim yani
voltaj da o kadar yüksek olur. Bu olaya termoelektrik (sı cak) etki, bu
işlemde kullanı lan bir çift tele de termokupl denir. Endüstride birçok
yerde kullanı lı
r. Özellikle evlerimizde sı cak su üretiminde kullanı lan
gazlış ofben ve kombilerin gaz yolu vanaları nın kumandası nda ve
emniyet tertibatında güvenle kullanı lmaktadır.
 Bası
nç etkisi ile elektrik enerjisi elde edilebilir:
Kristal yapı lıbazımaddeler örneğ in, kuvartz veya baryum titanat gibi mekanik bası nç
etkisi altında bı rakıldı klarızaman maddenin içindeki elektronlarıkayarak, maddenin iki
yüzeyi arası nda bir potansiyel farka (gerilime) neden olacaktı r. Bu olaya piezzo elektrik
denir. Oluş turulan gerilim miktarı , uygulanan bası nçtaki değ iş
meye ve uygulama süresine
bağ lıdır. Bası nç ne kadar yüksek ve bu süre ne kadar kı sa olursa üretilen gerilim miktarıo
kadar büyük olacaktı r. Bu özellikten yararlanılarak çeş itli yanıcıgaz ateşleme sistemleri
geliştirilmiş tir.
5
 Manyetik etki ile elektrik enerjisi üretilebilir:
Yukarı daki konularda aynıcins elektrik yüklerinin birbirlerini

ittiğini, zıt yüklerin ise çektiğini belirtmiş tik. Bir doğal mıknatıs da
yapı sal olarak (farklıelektrik yüklerini andı ran) bir ucu güney (S),
diğ er ucu kuzey (N) olmak üzere iki kutba sahiptir. Mı knatısı
n bu
iki kutbu arsı nda oluş an kuvvet çizgileri, manyetik alan olarak ifade
edilir. Eğ er bu mı knatı s çubuk, bir bakı r tel bobin içerisinden
geçirilecek olursa bobinin iki ucunda bir gerilim indüklenmesine
yani yönlü bir elektron akı mı na neden olur. Burada mı knatısın
bobin içerisindeki hareketi aynızamanda mekanik bir hareketi
gerektirdiğinden mekanik etkiden, elektrik enerjisi elde edilmişgibi
de değ erlendirilebilir.
 Iş
ık etkisi ile elektrik elde edilebilir:
Üzerine ışık enerjisi düş en bazımaddeler, madde

atomları ndaki serbest elektronları harekete geçirerek
maddenin uç noktaları nda bir gerilim meydana getirir. Bu
olaya fotoelektrik adıverilir. Iş ık da bir enerji kaynağıdır ve
foton adıverilen taneciklerin hareketiyle yayı lı
r. Fotonlar
elektronlara çarparak sahip olduklarıenerjinin bir kı smını
bırakı rlar. Bunun sonucunda elektronlar yönlü bir hareket
kazanarak elektrik akı mının oluş masına neden olurlar. Foto-transistörler, fotoseller, güneş
pilleri buna örnek olarak verilebilir.
 Sürtünme ile elektrik enerjisi elde edilebilir:

Birçoğumuz, yünlü giysilerimizi üzerimizden çı kartırken bir çı
tı
rtı
nın oluştuğunu fark
etmiş izdir. Eğer bu olayıkaranlı k bir ortamda yaş
arsanız, çıtı
rtı
yla beraber kıvı
lcımlarıbile
görmeniz mümkün olacaktı r. Burada bir sürtünme eylemi ve bunun sonucu oluş muş
elektriklenme söz konusudur. Sürtünme sonucu cisimler malzeme özelliklerine göre negatif
(-) ya da pozitif elektrik yükleri kazanı rlar.
1.2. Elektrik Devresi Tanı

tı
mı
Elektrik devresinin tanı
mı nıyapmadan önce, devreyi oluş
turan bileş
enleri ve devre
üzerindeki görevlerini öğrenmek faydalıolacaktı
r.
6
 Üreteç: Elektrik enerjisini üreten alet ve makinelere kı saca üreteç denir. Piller,
akümülatörler depoladı klarıkimyasal enerjiyi, istendiğinde elektrik enerjisine
çeviren üreteçlerdir. Dinamo ve jeneratörler ise kullandı klarımekanik enerjiyi,
manyetik etki ile elektrik enerjisine çeviren üreteçlerdir.
 Almaç: Elektrik enerjisini, üzerinde baş ka enerjilere çeviren alet veya
makinelere almaç denir. Ampul, ütü, buzdolabı , radyo vb. gibi.
 İletken: Yüksek elektrik iletme kabiliyeti olan ve özellikle tel hâlinde
şekillendirilmişmalzemelere iletken adıverilir. Bakı r teller, kablolar ve
alüminyum teller örnek olarak verilebilir.
 Anahtar: Basit anlamda açma ve kapama iş leviyle elektrik akı mı nın geçişini
kontrol altında tutan araçtır. Açı ğ
ldı ı
nda devre akı mınıkeser; kapandı ğı
nda ise
akı mın geçmesini sağ lar.
 Sigorta: Devreyi ve devrede bulunan almacıve üreteci, aş ırıakı mdan koruyan
bir güvenlik aracı dı
r. Bu aş ırıakı m üzerindeki akı m geçiş lerinde, almaç, üreteç
ve iletkenler arızalanabilirler. Bunu önlemek için aş ırıakı mda devreyi kesen
sigorta kullanılı
r.
1.2.1. Elektrik Devresinin Tanı

mı
Basit manada, elektrik akı mı nı

n izlediğ i yola devre adıverilir. Devre üzerinde birçok
bileşen olabileceği gibi sadece bir üreteç, almaç ve iletkenden kurulu yapıda elektrik devresi
olarak kabul edilebilir. Ası l önemlisi devre üzerinde bir elektrik akı mının varlığı, yani
devrenin bir işi gerçekleştirebiliyor olması dı
r.
1.2.2. Elektrik Devresi Çeş

itleri
Elektrik devreleri; üç çeş

ittir. Bunlar;
 Açık Devre: Bir elektrik devresindeki anahtar açık duruma getirilirse devre
akımıkesilir. Bu durumda akı m almaçtan geçmez, dolayısı
yla almaç çalı ş
maz
(Şekil 1.7). Akım yolunun açı unu belirtmek için bu ş
k olduğ ekildeki elektrik
devrelerine açık devre adıverilir.
7
 KapalıDevre: Elektrik devresini kumanda eden anahtar kapalıduruma
getirilirse devreden akım geçer ve almaç çalı şır (Şekil 1.8). Anahtarıkapalı
tuttuğunuz sürece, üreteç akı m verebiliyorsa almaç çalı şması na devam eder.
Ancak anahtar kapalıve almaç sağlam olduğ u hâlde çalışmı yorsa üreteç veya
almaç bağ lantı
ları
nda bir temassı
zlık veya kopma var demektir. Bu arı zalar
giderilmedikçe devrenin kapalıoluşundan söz edilemez, devre açı k sayılı
r.
 Kı sa Devre: Herhangi bir nedenle iletkenler almaçtan önce kesiş ir veya

birleş irlerse meydana gelen bu devre çeş idine kı sa devre denir. Kı sa devre
hâlinde akı m, direnci büyük olan almaçtan geçmez. Direnci az olan en kı sa
yoldan devresini tamamlamak ister. Bu tip devre bir arı zanın varlığınıda ifade
etmek amacı yla kısa devre olarak tanı
mlanı r. Eğer devrede sigorta varsa kı sa
devre sonucu oluş acak yüksek akım sigorta telini ergiterek devreyi açık konuma
getirir. Böylece kı sa devre sonucu iletkenler üzerinde oluş an yüksek ı sı
nın
oluş turacağıtehlike önlenmişve üreteç de korunmuşolur.
1.2.3. Almaçla Üretecin BağlantıŞekline Göre Devreler
Bir devre üzerine birden fazla almaç yerleş tirildiğ

inde akı
m üreteçten çı
kı
p tekrar
üretece dönerken devre üzerinde birden fazla hat üzerinden geçme imkân ıbulur. Devrenin
tasarı
mı na bağlıolarak devreler üç ayrıtürde incelenebilir.
Bunlar; Seri, paralel ve seri-paralel devrelerdir.
 Seri Devreler: Anlaş ılmasıen kolay seri devrelerdir. Çünkü devre üzerindeki
bütün elemanlar, iletkenler birbirlerinin ardısı ra kullanılarak, seri olarak
bağ lanmışlardı
r. Devre üzerindeki herhangi bir elemanı n, örneğ in bir ampulün
çıkarılmasında veya arızası
nda akı m kesilir. Çünkü artı
k devre kapalıdeğ ildir.
Şekil 1.9’da görüldüğ ü gibi arı zalıampulün çevresinden bir atlama teli
geçirildiğ
inde diğer ampuller ı
şık verecektir.
8
Diğ er taraftan bütün anahtarlar, kontrol ettikleri cihazlarla seri bağlıolmalı dır.
Sigortalar ve aşırıyük koruyucularıgibi emniyet cihazlarıda seri olarak bağlanı
rlar, böylece
sigorta herhangi bir nedenle elektriksel olarak açı ğ
ldıı ş
nda cihaz çalımaya devam edemez.
Seri devrelerde devre üzerinde bulunan her almaç gerilim düş ümüne neden olur. Her
almaç üzerindeki gerilim düşümü almacı n direnci ile devre akı
mını
n çarpı
mına eşittir.
Şekil 1.10’da iki almaçlıbir devrede, her almaç üzerindeki gerilim düş
ümü
görülmektedir.
 Paralel Devreler: Seri devrede dirençler nasıl ucu ucuna bağ

lanıyorsa paralel
bir devrede de dirençler, üretecin iki ucu arasında olacak ş
ekilde yan yana
yerleştirilir.
Şekil 1.11’deki ampuller paralel bağlı dır, böyle bir devrenin hat bağlantı
larınıklasik
gösterimle sunan bu ş ekil, dirençlerin yanyana yerleş tirilme düzenini de açı
kça vurguluyor.
Paralel devrenin birçok özelliği pratik uygulamalarda önemini hemen ortaya koyar. Aynı
güce sahip, örneğ in 40 Watt’ lı k üç ampulü hem seri hem de paralel bağlayalı m. Paralel
bağlantı da ampullerin hepsi parlak ı şık verirken seri bağ lantı nda sönük bir ı
ları şık verdikleri
görülür.
Şekil 1.11’de yedi almacı n birbirine paralel bağlandıklarıdevreyi inceleyelim. Bu

devrede ak ı m güç kaynağı ndan çı ktıktan sonra, tekrar güç kaynağına dönerken birden
fazla hat üzerinden geçmektedir. Yani toplam akım yedi direnç tarafı
ndan paylaş ılmaktadır.
Eğer her almacı n direnci aynıise her birinden geçen akı m da aynıolacaktı r. Eğer
9
dirençler birbirine eşit değ ilse her birinden geçen akı
m da farklıolacaktı
r. Her iki durumda
da toplam devre akı mı , paralel devrenin her bir hattındaki veya kolundaki akı mları
n
toplamına eşit olacaktır.
Paralel devrede, her bir dirençteki voltaj (gerilim) düş

ümü, (dirençler farklıolsa da)
her bir dirençteki gerilim düş
ümü aynı dır.
Şekil 1.12’de paralel bağlanmı

şiki almaçlı
devrede gerilim düş
ümü görülmektedir.
 Seri-Paralel Devreler: Devre üzerindeki elemanları n (almaç, iletken, anahtar

vb.) üretecin durumuna göre bazı larını
n paralel bazı ları
nın da seri olarak
bağ landığıdevre çeş ididir. Birçok uygulaması na rastlamak mümkündür.
Örneğin, no-frost soğ utucuları n elektrik devrelerinde termostat, röle ve termik
devrede seri, defrost rezistansı, fan motoru vb. ise paralel bağ lanmı ştı
r. Diğ
er
bir örnek sıvıyakı tlıkazanlardan verilebilir. Kazanlarda su pompasıdevreye
paralel bağlıiken yakıt pompasıtermostat üzerinden seri bağ lantılı
dır.
Şekil 14.17’de verilen seri, paralel (karı şı

k) devreyi örnek olarak inceleyelim ve bu
devrede; devre akımı nı, direncini, her bir dirençteki gerilim düş ümünü ve her bir dirençten
geçen akı mıbulalım. Öncelikle devrenin direncini bulalı m. Paralel bağlıdirençlerin toplam
direncini ş
uş ekilde hesaplayabiliriz. İlk önce ikisinin, R 1 ve R 2’nin toplam direnci bulunur.
Sonra bu toplam dirençle, üçüncüsünün toplam direnci bulunur.
10
R1 x R2 20 x 20
Rtoplam = ──── = ────= 10 Ωbulunur. Bu toplam dirençle üçüncü direnç aynı
R1 + R2 20 + 20
ş
ekilde hesaplanı rsa paralel devrenin toplam direnci;
RT x R3 10 x 10
R paralel toplam = ──── = ────= 5 Ωbulunur.
RT + R3 10 + 10
Devre direnci ise Rtoplam = R paralel toplam + R seri = 5 Ω+ 10 Ω= 15 Ωbulunmuşolur.
E 150
mıise I = ──= ──= 10 A bulunur.
Devre akı
R 15
Seri 10 Ωdirençteki gerilim düş ümü U = 10 A x 10 Ω= 100 volt bulunur. Paralel

devredeki gerilim düş ümü ise 150 V - 100 V = 50 V bulunur. Şimdi sı rasıile paralel
dirençler üzerinden geçen akı mıbulalım. Dirençlerin paralel olduğu devrelerde gerilim
düş ümü eş ittir ve bu devrede 50 V bulunur. Buna göre 10 ohm’luk direnç üzerinden geçen
akımıI = 50/10 = 5 A, 20 ohm’luk direnç üzerinden geçen akı m ise I = 50/20 = 2,5 A ve
diğer 20 ohm’luk dirençten geçen akı mda 2,5 A olacaktı
r.
11
UYGULAMA
UYGULAMA FAALİ
FAALİ YETİ
YETİ
İ
ki almaçlıbasit elektrik devresi kurmak
İ
şlem Basamakları Öneriler
 Aş ağıda listesi verilen malzemeleri ev,  Aş ağ ıda devre ş emasıverilen basit
iş, okul ve piyasadan temin ediniz. elektrik devresini kullanabilirsiniz.
Malzemeler
 Devreyi kurabileceğ iniz plançete (30 x
40 cm) sunta, suntalam vb.
 Pil 2 adet 1,5 V orta boy,
 Kablo Ø 0,50 veya Ø 0,75 2 m
 Duy, 2 adet minyatür fener ampulüne
uygun
 Ampul, minyatür 3 volt 2 adet
 Anahtar, minyatür 2 adet
 Devre elemanları nımontaja hazı rlayı z.  Plançete üzerine yerleş
nı tireceğiniz
devre elemanları nı
n (pil, duy ve
anahtarları) montaj yerlerini
işaretleyiniz.
 Devre elemanları nıplançete üzerine ağaç  Devre elemanları nı
n plançeteye
vidası vb. malzemeler kullanarak montajısı rasında hasar görmemesi
sabitleyiniz. için dikkatli çalı şmalıve uygun takı m
kullanmalı sınız.
 İ letkenleri uygun ölçülerde kesip  İ letkenleri hazı rlarken bağlantıiçin
hazı rlayınız. gerekli paylarıhesaba alı nı
z.
 İ
letken bağlantı
ları
nıyapı
nız.  Devre elemanları nı
n iletken
bağlantılarında İ letken Birleş tirme
Teknikleri modülündeki
uygulamalardan yararlanı nı
z.
 Devrenizi, anahtarları kullanarak  Devrenizde sı rasıyla önce I.lamba
ş
çalıtı
rınız. Her iki anahtarı n kapalı anahtarını kapatarak çalışma
olduğu durumu gözlemleyerek not alınız. durumunu gözlemleyiniz. Eğ er lamba
 Bu gözleminizi arkadaşları
nızla ışı
k vermiyorsa iletken bağlantı larını
,
paylaşı
nız. lamba duy teması nıve anahtarı n
sağlamlı ğınıkontrol ediniz.
 Lambanı n ı ş ı
k vermesi durumunda,
anahtarıaçarak lambayısöndürünüz.
 Daha sonra diğ er lambaya ait II.
anahtarı kapatarak II. lambayı
devreye alı nız.
 Sonra I.anahtarıda kapatarak her iki
lambanı n durumunu gözlemleyiniz.
12
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİ
RME
ÇOKTAN SEÇMELİSORULAR
1. Aş
ağı
dakilerden hangisi basit bir elektrik devresinde bulunur?
A) Duy B) Anahtar C) İ
letken D) Üreteç E) Hepsi
2. Aş
ağı
dakilerden hangisi elektrik devresinde almaç olarak kullanı
lı
r?
A) Anahtar B) Duy C) Pil D) Ampul E) Hiçbiri
3. Aş
ağı
dakilerden hangisi elektrik devresinde üreteç olarak kullanı
lı
r?
A) İ
letken B) Sigorta C) Pil D) Ampul E) Duy
4. Aş ağı
dakilerden hangisi elektrik devresinde devreyi kapatma ve açma elemanıolarak
kullanılı
r?
A) Anahtar B) Sigorta C) Pil D) Duy E) Hepsi
5. Aş
ağı
dakilerden hangisi almaçlarıseri bağ şelektrik devresini tarif etmektedir?
lanmı
A) Duy, pil ve anahtar

B) Duy, anahtar, pil, pil
C) Ampul, duy, anahtar
D) Ampul, ampul, anahtar, pil
E) Hepsi
6. Aş
ağı
dakilerden hangisi gerilimi yükseltmek amacı
yla kullanı
lı
r?
A) Pil ve almaçlar seri olarak bağ lanı r.

B) Almaçlar seri olarak bağ lanı r.
C) Üreteçler seri olarak bağ lanı r.
D) Üreteçler paralel olarak bağ lanı r.
E) Anahtarla üreteç seri bağ lanı r.
7. Aş
ağı
dakilerden hangisi kı
sa devre koruma elemanı
olarak kullanı
lı
r?
A) Sigorta B) Duy C) Anahtar D) İ

letken E) Hepsi
8. Aş
ağı
dakilerden hangisi almaçlarla devre akı
mınıartı
rmak için kullanı
lı
r?
A) Seri B) Paralel C) Kı
sa devre D) Açı
k devre E) Hepsi
13
PERFORMANS
PERFORMANSDEĞERLENDİ
DEĞ RME
ERLENDİRME
KONTROL Lİ
STESİ
DEĞERLENDİ
RME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayı
r
1 Malzeme listesini eksiksiz bulabildiniz mi?
2 Devre elemanları nımontaja hazı rlayabildiniz mi?
3 Devre elemanları nıplançeteye sabitleyebildiniz mi?
4 İletkenleri uygun ölçüde kesip hazı rlayabildiniz mi?
5 İletken bağ lantıları
nıyapabildiniz mi?
6 Devreye enerji verip anahtarla çalı ştırabildiniz mi?
7 Her iki anahtarın açı k-kapalı durumuna göre
çalıştı
rabildiniz mi?
DEĞERLENDİ
RME
r” cevabıilgili konuyu tekrar gözden geçirmeniz

Kontrol listesindeki her “Hayı
anlamı
na gelir.
14
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-2
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-2
AMAÇ
Gerekli ortam sağ landığında kurallara uygun olarak gerilim, akı m ve direnç gibi
elektriksel değerleri ölçmeyi ve ohm kanunu öğ ru ş
renerek bu değerleri doğ ekilde kullanarak
gerekli hesaplamalarıyapabileceksiniz.
ARAŞTIRMA
 Ev ve atölye ortamı nda kullandı ğını z el feneri, radyo, ütü, su ı sı

tı
cısı , fön
makinesi, vantilatör, el breyzi, plastik boru kaynak makinesi, bakı r boru kaynak
makinesi, sütunlu matkap tezgahıvb. cihazları n elektriki devre elemanları nıher
cihaz için ayrıayrıtespit ederek not alı nız. Her devre elemanı nın devre içindeki
görevini araş tırı
nız.
 Elektriksel ölçmede kullanı lan çeş itli ölçme aletlerini (Voltmetre, ampermetre,
pens ampermetre, avometre, volttmetre vb.) piyasada ve internet ortamı nda
araştırarak fiyat ve teknik özelliklerini not alınız.
 Cihazları n çalı ş
ma gerilimlerini, çektikleri akı mıve direnç değ erlerini ölçerek
not ediniz. Ohm kanununu kullanarak ölçemediğ iniz diğer değ
erleri ve güçlerini
hesaplayı nız. Elde ettiğ iniz değ erleri cihazları n etiket değerleriyle
karşılaştırınız.
2. GERİ
LİM, AKIM, Dİ
RENÇ VE ÖLÇME
2.1. Gerilim, Akı
m ve Direnç
Üreteç, almaç ve iletkenlerden kurulu bir elektrik devresinde elektrik enerjisinin
yaptığıiş , devre üzerinde kullanı lan üretecin potansiyel gücüyle almaç ya da almaçları n
tüketebileceğ i elektrik enerjisiyle sınırlı
dır. Bu değ erlerin matematiksel olarak ifadesi,
aşağıda tanı mlarıverilen gerilim, akı m ve direnç gibi kavramlarıkullanmak suretiyle
yapılabilir.
2.1.1. Gerilim, Potansiyel Farkıve Elektromotor Kuvvet
İ
leride göreceğ imiz konular ve mesleğ inizle ilgili elektrik iş lerinde, kavram
karmaş asınıönlemek ve konunun daha anlaş ı
labilir olmasınısağ lamak amacı yla; gerilim,
potansiyel farkıve elektromotor kuvvet gibi elektrik kavramları nın birlikte öğrenilmesinde
fayda vardı r. Hepsinin birimi volttur. Bunlarıbirbirinden farklıkı lan, kullanı ldı
klarıyerde
ifade bulduklarıanlamları ndan ileri gelir.
15
Bu kavramlarısu dolu bir kap örneğiyle açı
klayalı
m;
Bir kabı , su ile dolduralım ve yan cidarı ndan aynıçaplı , farklıyükseklikte üç delik
açalım (Şekil 14.18). Sonra deliklerden çı kan suyun hareketini inceleyelim. Kap tabanı na,
yakın delikten çı kan suyun, diğ erlerine göre daha ileriye doğru aktı ğıgörülür. Bu bize su
seviyesi arttı
kça, kap tabanı na uygulanan bası nç kuvvetinin de arttı ğınıgöstermektedir.
Verilen bu örnekte suyun kap taban ı ndan yüksekliğ i potansiyel farkıolarak ifade edilir.
Bir üretecin de iki kutbu arasında, elektronlarıharekete geçiren bir elektron fazlalığıfarkı ,
yani bir potansiyel farkıvardı r. Bu potansiyel farkın işyapabilme etkisine yani diğ er bir
deyişle basıncına, gerilim veya elektromotor kuvvet adıverilir.
Gerilim ile Elektromotor kuvvet (EMK) arası

nda ş
u fark vardı
r:
 Elektromotor kuvvet (EMK) : Bir üretecin devre dı şında, uçlarıarası

nda
ölçülen değ
ere EMK denir ve EMK E harfi ile belirtilir. Birimi volt’ tur.
 Gerilim: Üretecin uçlarına bir almaç

bağ landığında üretecin uçlarıarası nda ölçülen
değ ere gerilim adıverilir ve U harfi ile gösterilir.
Gerilimde almaç üzerinde bir enerji
harcanacağı ndan, bir gerilim düş mesi olur. Bu
nedenle elektromotor kuvvet E, daima gerilim U’
den büyüktür. Gerek gerilimin gerekse EMK’ nı n
birimi volttur ve V harfi ile belirtilir.
2.1.2. Gerilim ve EMK’ nı

n Ölçümü
Bir elektrik devresinde iki nokta arası

ndaki gerilimi
ölçmeye yarayan cihaza voltmetre denir. Voltmetre, elektrik
devresine paralel bağlanarak ölçme yapı
lır.
Volt`un katlarıve askatlarımevcuttur.
16
Üst katları: Kilovolt = 1000 V = 1 kV
Askatları: Milivolt = 1/1000 V = 1 mV’ tur
2.1.3. Akı
m ve Akı
m Şiddeti
 Akım: Su dolu kap örneğimizde, deliklerden akan suyu akı ma benzetebiliriz.

Basit manada; dışarıdan uygulanan bir kuvvet etkisiyle oluş
an, yönlü vurgu, itki
(impuls) ş
eklinde iletilen elektron hareketinin sonucudur diyebiliriz.
Elektrikte daha çok akı mş iddeti ifadesi ile karşılaşı

rız.
 Akı m Şiddeti: Su dolu kap örneğimizde bu sefer, kap üzerinde tabandan aynı
yükseklikte fakat farklıçaplarda üç deliğ i yan yana delelim. Sonra deliklerden
akan suyu kaplarda toplanacak ş ekilde durumunu inceleyelim (Şekil 14.20).
Potansiyel farkıher delik için aynıolduğ undan suları n ileriye doğ ru
hareketlerinin eş it mesafede olduğ u, fakat büyük çaplıdeliğ in akı ğ
ttı ıtoplam su
miktarı nı n daha fazla olduğ u görülür. Bu örnek aynımalzeme yapı sında, fakat
farklıkesitlerdeki iki iletkenden geçen elektronlara benzetilebilir. O hâlde;
Bir iletkenin belirli bir kesitinden, belirli bir zaman içinde geçen toplam elektron
sayı
sına akı mş iddeti adıverilir ve I harfi ile gösterilir. Akı mş iddetinin birimi amperdir.
“A” harfi ile belirtilir.
Amperin daha çok askatlarıkullanı lır.
1 Amper = 1000 mA (miliamper) = 1.000.000 µA (mikroamper)’ dir.
2.1.4. Akı
m Şiddetinin Ölçülmesi
17
mş
Elektrik devresi kapalıiken, devrenin çekmişolduğu akı iddeti, devre üzerine
seri olarak bağlanan ampermetre ile ölçülür. Ampermetre devre üzerindeki herhangi bir
devre bileşeni arası
na seri olarak bağ
lanabilir.
2.1.5. Direnç
Bir iletkenin elektrik akımı na karşıgösterdiğ i zorluğa direnç denir. Elektrik akı
mı na
karşıgösterilen bu direnç, rezistans kelimesinin başharfi “R” ile belirtilir. Direncin birimi
Ohm (om) dur ve Ω(omega) sembolü ile gösterilir. Şekil 14.20’deki su dolu kap örneğ inde,
kap üzerindeki farklıçaplardaki deliklerin suyun akı şına karş ıgösterdikleri dirençlerde
farklıdır. Büyük çaplıdelik su akı şı
na daha az direnç göstermektedir. Bu noktadan hareketle
elektrikte şu benzetme yapı labilir. İ
letken kesiti büyüdükçe elektrik akımı na karşıgösterdiği
direnç azalacaktı r.
Bir iletkenin direnci aş

ağı
da saydı
ğı
mız özelliklere bağ
lıdı
r:
 İletken maddenin yapı sına bağ lıdı r. Atom yapı sıkararlıolan maddelerde serbest
hâle geçebilecek elektron sayı sıçok az olduğu için akı mı n izleyeceğ i yol
oldukça sı nırlıdır. Madde bu yapı sıitibarı yla direnç özelliği gösterecektir.
 İletken telin kesitine bağlıdır. Kesit küçüldükçe direnç artar.
 İletken telin uzunluğuna bağlı dı r. İ letken uzunluğ u arttı kça, iletken içinde,
elektrik akı mı nıileten elektronları n sürtünmesi artacak ve direnç de bu
uzunluğ a bağ lıolarak artacaktır.
 İletkenin sıcaklığına bağ lı
dır. Sıcaklı k arttı
kça direnç artar. Örneğ in, tungsten telli
40 watt’ lı k bir ampulün direnci 20°C’ ta 110 Ωiken ampul enerjilendiğinde
tungsten telin sı ğı2400°C’ a ve direnci 1100 Ω(ohm)’a yükselmektedir.
caklı
Bir elektrik devresinde birden fazla almaç olabilir. Bu almaçları n devre üzerindeki
bağ lantılarıseri veya paralel olabileceğ i gibi karmaş ı
k, yani seri ve paralel bağ
lantı
lar da bir
arada bulunabilir. Böyle bir devrede, devrenin toplam direncini bulmak için ;
a. Dirençlerin ( R1 , R2 , R3 , R4 , ............ Rn ) seri bağ lanması nda devrenin toplam
direnci, R T , RT = R1 + R 2 + R3 + R 4 , .......... + Rn‘dir.
18
b. Dirençlerin ( R1 , R2 , R3 , R4 , ............ Rn ) paralel bağlanması
nda toplam devre
direnci,
1
RT = ─────────────────── ş eklinde hesaplanı r.
1 1 1 1 1
─ + ─ + ─ + ─ + ─, + ─
R 1 R2 R 3 R4 Rn
2.2. Ohm Kanunu

Bir elektrik devresinde; akı
m ş
iddeti, gerilim ve direnç arası
ndaki bağı
ntı
yıifade
eden, elektriğin temel kanunudur.
Bütün hareketlerde olduğu gibi elektronlar iletken içindeki hareketlerinde sürtünmeyle

karş ılaşı ş
rlar. Elektron akıına gösterilen bu zorluğ a direnç adıverilir. Elektrik direnci ölçme
birimi ohm dur. Direnç büyüdükçe devreden geçen elektron sayı sıazalır. Yani bir ters orantı
söz konusudur. Direnç küçüldükçe de devre akı mıartacaktı r. Bu oran ismini, 1827 yı lında bu
bağ ıntıyıbulan ünlü Alman fizikçisi George S. OHM`dan alı r ve OHM kanunu olarak ifade
edilir. Kanuna göre, bir elektrik devresinde akı m ş iddeti, gerilimle doğru; dirençle ters
orantı lı
dır.
ı
Matematiksel olarak bağntış
uşekilde ifade edilir.
Akım (I), gerilimin (E) dirence (R) oranı

na eş
ittir ve I = E/R ş
eklinde ifade edilir.
Bu edindiğimiz bilgileri özetlersek;
Elektromotor kuvvet (EMK) volt olarak ifade edilir. E ile gösterilir.

Elektrik direnci ohm olarak ifade edilir ve (omega) sembolü ile gösterilir.
Akım, elektrik akı şoranı mş
, amper olarak ifade edilir. Akı iddeti I ile gösterilir.
Bu edindiğ imiz bilgiyi Şekil 14.23’teki basit elektrik devresine uygulayalı

m.
Devredeki voltmetre 12 voltu, ampermetre de 0,8 amperi göstermektedir. Bu devrenin
direncini bulalı
m.
19
Ohm kanununa göre;
E 12
I = ──; 0,8 = ──, R= 12/0,8 = 15 bulunur.
R R
Gerilim (E, Volt)
Akı mşiddeti (I) amper = ──────────
Direnç (R, ohm)
Bu formülden hareketle; akı

m, gerilim ve direnç arası
ndaki bağ ı
ntı
lar;
E Ẹ
I = ──dir. E = I R veya R = ── ş eklinde de kullanı
labilir.
R I
ÖRNEK PROBLEMLER
1.Direnci 22 Ωolan bir devreye 220 voltluk bir gerilim uygulanmı

ştı
r. Bu devreden
geçen akımıbulunuz.
E 220
Çözüm : I = ──= ──= 10 A bulunur.
R 22
2.Besleme gerilimi 110 volt olan bir devrede ampermetre üzerinde 2 amperlik bir
değ
er okunmaktadır. Devre direncini bulunuz.
E 110
Çözüm : R = ──= ──= 55 Ωbulunur.
I 2
3.Değ erleri 4 Ωve 8 Ωluk iki direnç devrede seri olarak bağ lıdır. Bu devreden 2
amperlik bir akım geçirebilmek için uygulanması
gereken gerilimi bulunuz.
Çözüm: Devredeki seri bağlıdirençlerin toplamıRT = R1 + R 2 = 4 Ω+ 8 Ω= 12 Ω’dur.

m geçtiğine göre; E = I RT = 2 A 12 Ω= 24 V bulunur.
2 amper’ lik akı
4.Bir el radyosu 4 adet seri bağlı1,5 voltluk pille çalı

ş r. Devre direnci 48 Ω
maktadı
olduğuna göre devre akımı nıbulunuz.
20
Çözüm: 4 adet seri bağlı1,5 V pilin toplam EMK’ i E = 4 x 1,5 volt = 6 volt bulunur.
Buradan; devre akı
mıI = E/R = 6/48 = 0,125 A = 125 mA olur.
5.Bir ütü 220 Voltluk tesisatta üç kademeli ı

sı
tma yapmaktadı
r.
1.kademede 2 A akı
m,
2.kademede 4 A akı
m,
3.kademede 6 A akı
m çekmektedir.
Buna göre ütünün 1., 2. ve 3. kademe dirençleri kaç ohm’ dur ? Hesaplayı
nız.
Çözüm: R = E/I olduğ

una göre ;
1. kademe R1 = 220 / 2 = 110 Ω,

2. kademe R2 = 220 / 4 = 55 Ω,
3. kademe R3 = 220 / 6 = 36,66 Ωbulunur.
2.3. Elektriksel Ölçmede Kullanı

lan Aletler
Ölçme; bir büyüklüğ ün kendi cinsinden bir birimle
karş ılaştı
rı lmasıdır. Elektriksel ölçmede de çeş itli ölçme
birimleri vardı r ve bu değerleri ölçmede çeş itli ölçü aletlerinden
yararlanı lır. Bunlardan bazı ları, ampermetre, voltmetre,
ohmmetre, elektromekanik avometre (anolog avometre),
dijital avometredir. Teknikte her alanda olduğu gibi
elektrikte de ölçme büyük önem taş ı
maktadı r. Bir devrenin
doğru analizi, varsa arı zasının bulunmasıveya bu devreyi
oluş turan parçaları n sağ lamlığının kontrolü de ölçme ile
yapı labilir.
Teknikte akı m, gerilim ve direnç değ erlerinin bir ölçü aleti
üzerinden bölüm (I,V,R) ve kademe de ğ iş ikliği yapı larak
ölçülebildiğ
i cihazlar kullanı
lı sal) avometrelerdir.
r. Bunlar analog (ibreli) veya dijital (sayı
2.3.1. Gerilim Ölçme
21
Bir elektrik devresinde iki nokta arasındaki gerilimi ölçmeye yarayan alete voltmetre
denir. Voltmetrenin çalı şması nısağlayan bobin teli ince ve çok sarı mlıdı
r. Bu nedenle
voltmetre çok az akı m çeker. Bir elektrik devresinin herhangi iki ucu arası ndaki gerilimi
ölçmek için voltmetre bu iki nokta arası na bağlanır. Bu bağ lama şekline paralel bağlama
denir.
Voltmetre yanlı şlı

kla devreye seri bağ lanacak olursa
devrenin direncini yükseltir, devreden geçen akı mıazaltır. O
zaman almacı n normal çalı şması na engel olur. Devrede elektrik
lambasıvarsa lamba çok sönük yanar veya hiç yanmaz. Onun için
voltmetreyi devreye paralel bağlamak gerekir.
Kullanılacak yere göre ölçü aletini doğ

ru ayarlamak yani
ölçülecek gerilim değerine göre
kademe ayarıyapı lmasıgerekir.
Voltmetreyle, 10 V kademesinde
10 volta kadar olan ölçümleri
yapabiliriz. Bu kademede eğer
220 voltluk bir gerilimi ölçmeye
kalkarsak aletin bobini yanarak
kullanılmayacak duruma gelir.
Eğ er 10 voltu 250 volt
kademesinde ölçmeye kalkarsak
bu defa da hassas bir ölçüm
yapamayı z.
2.3.2. Akı
m Şiddeti Ölçme
Akı mş iddeti ölçmede kullanı lan aletlere ampermetre adıverilir.

Ampermetrenin çalı şmasınısağ layan bobinin teli kalı ndı r ve sarı m
sayısıazdı r. Bu nedenle ampermetre hiçbir zaman devreye paralel
bağlanmaz. Aksi hâlde kı sa devre meydana gelir ve ampermetrenin
bobini yanar. Ampermetre almaç ile arka arkaya yani seri bağ lanır.
Doğru akı m ölçmede kullanı lan
ampermetrelerde + ve – uçlar doğru
bağlanmalı dır. Aksi takdirde ibre ters tarafa
sapma yaparak ampermetre zarar görebilir.
Diğ er bir ampermetre tipi pens
ampermetredir. Pens ampermetre akı m
şiddeti ölçmede devreye elektriksel olarak
bağlanmaz. İ çinden akı m geçen iletkenin
yarattığımanyetik akı m prensibine göre
çalış
ır. İ çinden akı m geçen iletken pens
ampermetrenin çeneleri arası na alı nır ve
geçen akı m pens ampermetre üzerinden
okunur. Kullanı m kolaylığından dolayısoğ utma sektöründe çok tercih edilirler.
22
2.3.3. Direnç Ölçme
Direnç ölçmek için kullanı lan aletlere ohmmetre adıverilir. Değeri bilinmeyen devre
elemanı nı n direnci, ohmmetre üzerindeki Rx uçları na bağ lanı r. Ohmmetre içinde pil
bulunduğ u için ölçme anı nda baş ka bir akı m kaynağına ihtiyaç yoktur. Alet, direnç
de ğerini doğ rudan doğruya ohm olarak gösterir.
Elektrik ve elektronikte yer alan devre elemanlarını
n direnci doğ rudan ohmmetreyle
ölçülebilir. Ohmmetre ile ölçümde devre enerjisiz ve devre elemanı nın bir ucu devreden
ayrılmışolmalı dır.
Diğer dolaylıbir ş ekilde ohm kanununu kullanarak ampermetre ve voltmetre

yardı
mıyla da direnç ölçülebilir.
23
UYGULAMA
UYGULAMA FAALİ
FAALİ YETİ
YETİ-1 -1
GERİ
LİM, AKIM VE Dİ
RENÇ ÖLÇMEK
İ
 Aş ağda listesi verilen malzemeleri ev,  Aş
ı ağıda devre ş emasıverilen basit
Malzemeler
uygun
 Devrenin montajı nı yapmadan önce  Sağlamlı k kontrolünü ölçü aletinizin
devre elemanları nın sağlamlık direnç ölçme kademesinde yapı nız.
kontrolünü yapabilirsiniz.  Devre elemanlarının plançeteye
Not: Enerji altında ve devre üzerinde direnç montajısı rasında hasar görmemesi
ölçümü veya sağlamlı k kontrolü yapı lmaz için dikkatli çalı şmalıve uygun takı m
 Anahtarlar I ve II nin sı rasıyla kapalıve  Devreye paralel bağlı yacağ ınız ölçü
açı k olma durumları na göre devrenin aletinizi uygun gerilim kademesine
gerilimini ölçerek not ediniz. ayarlayı nız.
 İki anahtarı nda açık olma durumunda
devrenin gerilimini (A ve C
noktaları ndan) ölçerek not ediniz.
 Anahtar I kapalıkonumda devrenin
gerilimini (A ve C noktaları ndan)
ölçünüz.
 Anahtar I açı k, anahtar II kapalı
konumda olmak üzere devrenin
gerilimini (A ve C noktaları ndan)
ölçünüz.
 Anahtarlar I ve II nin sı rasıyla kapalıve  Devreye seri bağlayacağ ınız ölçü
açı k olma durumları na göre devrenin aletinizi uygun akı m kademesine
akı mınıölçerek not ediniz. ayarlayı nız.
 Pens ampermetre de kullanabilirsiniz.
 İki anahtarı nda açık olma durumunda
devrenin akı mı nıölçerek not ediniz.
 Anahtar I kapalıkonumda devrenin
akı mınıölçünüz. Ampermetrenizi A
ve B noktalarıarası na seri olarak
bağ lamalı sınız.
24
 Anahtar I açık, anahtar II kapalı
konumda olmak üzere devrenin
akımınıölçünüz. Ampermetrenizi A
ve D noktalarıarası na seri olarak
bağlayı
nız.
 Her iki anahtarı nda kapalı olma
Durumunda devre akımınıölçünüz.
25
UYGULAMA
UYGULAMA FAALİ
FAALİ YETİ
YETİ-2 -2
Akı
m, Gerilim Ölçmek ve Devre Analizi Yapmak
İ
 Aş ağda listesi verilen malzemeleri ev,  Aş
ı ağıda devre ş emasıverilen basit
Malzemeler
uygun
 Devrenin montajı nıgerçekleş tiriniz.  Devre elemanları nın plançeteye
montajısı rasında hasar görmemesi
için dikkatli çalı ş
malıve uygun takı m
 Anahtarlar I kapalı , II ve III ün açı k  Devre gerilimini ölçmek için ölçü
olma durumları na göre devrenin gerilim aletinizi uygun kademeye ayarlayı nız.
ve akı m değ erlerini ölçerek lambaları n  Devre akı mı nı ölçmek için ölçü
durumunu not ediniz. aletinizi uygun kademeye ayarlayı nız.
 Anahtarlar I açı k, II ve III ün kapalı  Devre gerilimini ölçmek için ölçü
olma durumları na göre devrenin gerilim aletinizi uygun kademeye ayarlayı nız.
ve akı m değ erlerini ölçerek lambaları n  Devre akı mı nı ölçmek için ölçü
durumunu not ediniz. aletinizi uygun kademeye ayarlayı nız.
 Anahtarlar I ve III açı
k, II kapalıolma  Devre gerilimini ölçmek için ölçü
durumlarına göre devrenin gerilim ve aletinizi uygun kademeye ayarlayı
nız.
akım değerlerini ölçerek lambaları n  Devre akı mını ölçmek için ölçü
durumunu not ediniz. aletinizi uygun kademeye ayarlayı
nız.
 Anahtarlar I, II ve III ün kapalıolama  Devre gerilimini ölçmek için ölçü

durumlarına göre devrenin gerilim ve aletinizi uygun kademeye ayarlayı
nız.
akım değerlerini ölçerek lambaları n  Devre akı mını ölçmek için ölçü
durumunu not ediniz. aletinizi uygun kademeye ayarlayı
nız.
26
ÖLÇME
ÖLÇME VEVE DEĞ
DEĞ ERLENDİ
ERLENDİ RME
RME
1. Aş
ağı
dakilerden hangisi gerilim ölçmede kullanı
lı
r?
A) Ampermetre B) Vatmetre C) Milimetre D) Üreteç E) Voltmetre
2. Aş
ağı
dakilerden hangisi bir üretecin uçlarıarası
ndaki gerilimi ifade eder?
A) Almaç B) Amper C) Volt D) E.M.K E) Hiçbiri
3. Aş
ağı
dakilerden hangisi ile bir devre elemanı
nın sağ ğ
lamlııkontrol edilebilir?
A) Ölçme ile B) Avometre C) Pil D) Ampul E) Duy
4. Aş
ağı
dakilerden hangisi elektrik devresinde çekilen akı
mıölçmede kullanı
lı
r?
A) Anahtar B) Sigorta C) Pil D) Ampermetre E) Hepsi
5. Aş
ağı
dakilerden hangisi seri bağ şüreteçlerin E.M.K değerini ölçmede kullanı
lanmı lı
r?
A) Vatmetre B) Ampermetre C) Metre D) Voltmetre E) Ohm
6. Aşağıdakilerden hangisi elektrik devrelerinde direnç, akı

m ve gerilim değerlerini
hesaplamalarda kullanı
lı
r?
A) Pens ampermetre
B) Ohm kanunu
C) Joule kanunu
D) E.M.K
E) Voltmetre kullanarak
7. Besleme gerilimi 12 V olan elektrik devresinde 3 adet 2 Ωdirenç seri olarak bağ
lıdı
r.
Buna göre devre akı
mınıve bir direnç üzerindeki gerilim düş
ümünü hesaplayı nız.?
8. lı2 adet 20 Ωve

Besleme gerilimi 220 V olan elektrik devresinde birbirine paralel bağ
bir adet 10 Ωdirenç bulunmaktadı
r. Devre akı
mınıhesaplayı
nız..
9. ş
Bir el radyosu 4 adet 1,5 V pille çalımakta ve 250 mA çekmektedir. Buna göre devre
direncini hesaplayınız.
10. Bir elektrik devresinde 3 adet 6 Ωluk direnç paralel ve 2 adet 4 Ωluk direnç seri
olarak bağlıve devre akı
mı0,5 A dir. Buna göre devre gerilimini hesaplayı
nız?
27
PERFORMANS
DEĞ RME
ERLENDİRME
UYGULAMALI TEST-1
KONTROL Lİ
STESİ
DEĞERLENDİ
r
2 Devre elemanları nın sağlamlı k kontrolünü yapabildiniz mı?
Enerji altı nda çalı şı
rken gerekli güvenlik önlemlerini
3
aldı
nız mı ?
Devre elemanları nı n plançete üzerine montajı
nı
4
yapabildiniz mi?
5 Devreyi her iki anahtarıkullanarak çalı ştı
rabildiniz mi?
6 Anahtar I kapalıkonumda gerilim ölçümü yapabildiniz mi?
Anahtarlar I ve II nin sı rasıyla kapalıve açı k olma
7
durumlarına göre devrenin gerilimini ölçebildiniz mi?
Anahtarlar I ve II nin sırası
yla kapalıve açı k olma
8
durumlarına göre devrenin akı mınıölçebildiniz mi?
DEĞERLENDİ
RME

anlamı
na gelir.
28
UYGULAMALI TEST-2
KONTROL Lİ
STESİ
DEĞERLENDİ
r
2 Devre elemanları nı n sağlamlı k kontrolünü yapabildiniz mı?
Enerji altı
nda çalışı rken gerekli güvenlik önlemlerini aldı nız
3
mı?
Devre elemanları nı n plançete üzerine montajı nı
4
yapabildiniz mi?
5 Devreyi çalış tı
rabildiniz mi?
Ölçü aletinizi gerilim ölçme konumunda uygun
6
ayarlayabildiniz mi?
Anahtarlar I kapalı , II ve III’ ün açık olma durumları na göre
7
lamba/lambaları çalı ştırabildiniz mi?
Anahtarlar I kapalı, II ve III ün açı k olma durumları na göre
8
devre gerilimini ölçebildiniz mi?
Ölçü aletinizi akı m ölçme konumunda uygun
9
ayarlayabildiniz mi?
Anahtarlar I kapalı, II ve III ün açı k olma durumları na göre
10
devre akı mınıölçebildiniz mi?
Anahtarlar I ve III açı k, II kapalıolma durumları na göre
11
devrenin akı m değerini ölçebildiniz mi?
DEĞERLENDİ
RME

anlamı
na gelir.
29
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-3
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-3
AMAÇ
ğ
Gerekli ortam sağlandıında kurallara uygun olarak doğ
ru akım ve alternatif akım
kaynakları
nı , kullanı
m alanları
nıve özelliklerini kavrayı p devre üzerindeki etkilerini
öğreneceksiniz.
ARAŞTIRMA
 Ev ve atölye ortamı nda kullandı ğı nız elektrikli aygıtlarda hangi tür akı mı n
kullanı ğı
ldı nıaraş tı
rarak her aygı t için not alınız.
 Doğ ru akı m kaynakları nı(Çeş itli piller, akümülatörler, dinamolar vb.)
araş tı
rarak nerede hangi amaçla kullanı ldı
klarınıaraş tı
rınız.
 Pillerin yapısınıaraştırarak nasıl elektrik enerjisi sağladıklarınıaraş
tırı
nı z.
 Güç devrelerinde kullanı lan transformatörlerin kullanı m amaçları nıaraştırını
z.
3. DOĞRU AKIM VE ALTERNATİ

F AKIM
3.1. Doğ
ru Akı
m
Elektronları
n bir iletken içindeki yönlü ve vurgulu
(impuls) hareketi, elektrik akı mı nımeydana getirir. Eğer,
birim zaman içinde bu akı mı şyönü)
n yönü (elektron akı
ve ş iddeti değ işmiyorsa bu akı ma doğ ru akı m denir.
Akı mı n yönü daima üretecin bir kutbundan (+ kutbundan),
diğ er kutbuna (- kutba) doğ rudur.
Kimyasal yolla elektrik enerjisi üreten pil ve akümülatörler, ı sıenerjisini elektrik

enerjisine çeviren termokupllar, ı şı
k enerjisini elektrik enerjisine çeviren fotoseller doğ ru
akım kaynakları dır. Diğer taraftan mekanik etkiyle manyetik yoldan elektrik enerjisi üreten
dinamolar da doğ ru akım kaynağıolarak sayı labilir.
3.1.1. Doğru Akı

m Enerji Kaynakları
Piller, akümülatörler ve dinamolar bağ

lı
ca doğ
ru akı
m kaynakları
dır.
30
 Piller
Piller depo ettikleri kimyasal enerjiyi, elektrik

enerjisine çeviren araçlardı r. Basit olarak pilin yapı sı, akım
geçirmeyen bir kap, elektrolit ve kaptaki elektrolit içerisine
daldı rı
lmı şve birer uçlarına iletken bağ lanmı şcinsleri farklı
iki ayrımetalden oluş ur. Elektrolit içerisindeki cinsleri farklı
iki metal parça bir iletkenle birleş tirildiğinde, parçalar
arasında bir potansiyel fark EMK (gerilim) meydana geldiği
ve araya bir voltmetre bağ lanacak olursa voltmetrenin de
saptığıgörülür.
Şekil 3.2’de görüldüğü gibi bir çinko kabı n içerisinde etkin kimyasal madde olarak
amonyum klorür (nı şadır) bulunur. Çinko kabı n ortası nda bir karbon çubuğu vardı r. Kömür
çubuğ un etrafı
nda magnezyum oksit, çinko klorür ve karbon tozları ndan oluş an kimyasal
karı ş
ı m bulunur. Çinko kabı n üstü yalıtkan bir kapak ile kapatı lmı ştır. Bu yapıda bir pilin dış
çinko kabıile kömür çubuğ u arasında, yaklaş ık olarak 1,5 voltluk bir elektromotor kuvvet
meydana gelir. Birçok değiş ik yapıve özellikte piller üretilmiş tir (Volta pili, Löklanş e pili
gibi).
 Akümülatörler
Piller gibi kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine

çeviren aynızamanda elektrik enerjisini kimyasal enerji
olarak depo edebilen ve pillere göre daha yüksek akı m
verme özelliğine sahip doğ ru akı m kaynakları dır.
Akümülatörlerin ş arj edilebilme özelliği yanı
nda uzun
ömürlü olmasıve istenilen süreli yüksek akı mları
karş ı
layabilmesi, onları n çok geniş bir alanda
kullanılması nı sağlamı ştır. Özellikle bütün ulaş tı
rma
araçlarında, otomasyon gerektiren sistemlerde, güvenlik
sistemlerinde ve haberleş me hizmetlerinde kullanılan
doğru akı m kaynakları dı
r.
Basit olarak akümülatör; elektrolit, elektrotlar ve elektrotlarıbirbirinden ayı

ran
ur. Şekil 3.3’ te kurş
separatörlerden oluş un akümülatörün iç yapı
sıgörülmektedir.
 Elektrolit: Deriş imi (yoğ unluğ u) % 10 olan sülfürik asit çözeltisidir.

Genelde bu deriş im bome derecesi ile ölçülür. Kurş unlu akümülatörlerde
bome derecesi 25, yoğ unluğ u ise 1,21 gr/cm3 civarındadı r.
 Elektrotlar: Kurş un plakalardan yapı lmıştı
r. Plakalar üzerine kafes
şeklinde delikler açılmıştı
r. Pozitif plakanı n bu deliklerine kurş
un dioksit
(PbO2) sı vanarak preslenmiş tir. Negatif plakalara da aynış ekilde saf
kurşun plakalar preslenmiş tir.
Bir akümülatörde bir göz, yaklaş ı

k olarak 2 volt civarı
nda bir EMK üretir. Örneğ in,
6 gözü seri bağ
lıbir akümülatör, 6 x 2 = 12 voltluk bir EMK (elektromotor kuvvet) üretir.
31
 Dinamolar
Elektrik enerjisi kaynakları nıincelerken bunlardan bir

tanesinin de, manyetik alan içine sokulmuşbir iletkende bir
gerilimin indüklendiği ve elektrik akı mı nı
n oluş tuğunu
söylemiş tik. Dinamo ve jeneratörler mekanik etki, yani
döndürme hareketiyle manyetik yoldan elektrik enerjisi
üreten makinelerdir. Doğ ru gerilim veren jeneratörlere
dinamo, alternatif akı m veren jeneratörlere alternatör
denir. Temel çalı ş ma prensipleri aynıolmakla beraber,
dinamolar; özel bir düzenle alternatif gerilimi, doğ ru gerilime çevirir. Şekil 3.4’de görüldüğ ü
gibi, iyi bir iletken, bir manyetik alan içine sokulur veya çı karılırsa manyetik alanı n etkisi
iletken atomları nı
n dı şelektronları nıserbest duruma sokar ve bunlarıbelirli bir yönde
hareket etmeğe zorlar. Böylece iletkenin iki ucu arası nda bir potansiyel farkımeydana gelir.
Bu ş ekilde küçük bir mı knatıs ve bir iletkenle iş
e yarar bir elektromotor kuvvet (elektrik
enerjisi) elde edilemez. Bunun için çok miktardaki iletkenin bobin hâlini aldı ğıkangallar,
belirli özellikteki sactan yapı lmı şbir rotorun oyukları na yerleş tirilirler. Bir gövde içine
yerleş tirilmişmı knatıslar sabittir. Her iki ucundan yataklanmı şrotorun, bir mı knatısları
n
oluş turduğ u manyetik alan içerisinde döndürülmesiyle iş e yarar bir EMK elde edilir.
Özel hazı rlanmışbir bobin düzeneğ i (Şekil 3.5), kuzey (N) ve güney (S) kutupları ndan
oluşan daimî bir manyetik (mı knatı s) alan içinde bir yönde döndürülecek olursa bobinin
uçlarıarasında bir gerilimin indüklendiği ve elektrik akı mı nın meydana geldiğ i görülür. Bu
endüksiyon akı mıdüzenekteki fı rçalar yardı mı yla dışdevreye alı nı r. Dışdevreye alı nan bu
akım, devrenin manyetik alan ş iddeti ve bobinin dönme hı zıdeğ iş mediğ i sürece hep aynı
yön ve ş iddette, doğru akım olacaktı r. Bu nedenle dinamo bir doğ ru akım kaynağ ıdır. Bir
dinamodaki gerilimin değ eri; bobindeki sarı m sayı sına (spir), bobin devir sayı sına (dev/dk)
ve bobine uygulanan manyetik alan ş iddeti ile orantısal olarak artar veya azalı r.
Bir dinamo dört kı sı mdan oluş ur :
 Endüktör: Manyetik alanıoluş turan
bobin kı smı(endüksiyon bobini).
 Endüvi: Bobinlerin sarı lı olduğ u
döner hareketli kı smı.
 Fırçalar: Endüksiyon yoluyla oluş an
akımıdı şdevreye ileten parçalar.
 Kapaklar ve yataklar: Endüksiyon
bobini ve endüvinin aynımerkezli
yataklanması nısağlarlar.
Bu gerilim rotor üzerindeki bobin uçları nı

n bağ lı
olduğu kolektör tarafı ndan fırçalara iletilerek dışdevreye alınır. Bu akım dı şdevrede her
zaman bir yöndedir ve ş iddeti de sabittir. Çünkü endüksiyon akı mıyön değ iş
tirmesi yapınca
fırçalarda (komütatör yapı sıile) dilim değ iş
mesi yapar, akı
m tek yönde doğ ar. Yönü ve
ş m doğru akı
iddeti belli olan bu akı mdı r. Bu nedenle dinamolar doğ ru akı
m üreteci, yani
doğru akı m jeneratörüdür (Şekil 3.5).
32
3.1.2. Pil ve Akümülatör Bağlantı
ları
Pil ve akümülatörler bir elektrik devresindeki bağlantı ları

; seri, paralel ve karı ş
ık
devre (seri, paralel) olarak bağ
lanabilirler. Bu bağ
lantı
larda amaç, istenilen gerilim ve akı
m
değerlerinin elde edilmesidir.
 Pil ve Akümülatörlerin Seri

Bağ lanması
Bu bağ lantıgerilimi artı rmak amacı yla yapılır.
Seri bağlamada iki veya daha fazla üreteç (akı m
kaynağ ı
) birincisinin negatif (-) ucuna diğ erinin
pozitif (+) ucu temas sağlayacak ş ekilde bir sı ra
hâlinde bağ lanı r.
Seri bağ lantı da gerilim, seri bağlanan her üretecin geriliminin toplanması
yla bulunur.
ET = E1 + E2 + E3 + E4 + ...........+ En ş eklinde hesaplanır.
Örnek problem 1: Bir el radyosu 4 adet 1,5 voltluk seri bağlıpillerin gerilimiyle
beslenmektedir. Toplam besleme gerilimi bulunuz.
ET = E1 + E2 + E3 + E4 = 1,5 + 1,5 + 1,5 + 1,5 = 6 V veya ET = 4 x 1,5 = 6 V bulunur.
 Pil ve Akümülatörlerin Paralel Bağ

lanması
Bir elektrik devresinde akım değ erini artırmak için devre üzerindeki pil veya
akümülatörler devreye paralel bağlanı rlar. Böyle bir bağlantı da üreteçlerin
gerilimlerinin eşit olmasıaranı
r. Aksi takdirde düş ük gerilimli pil veya akümülatör devrede
almaç gibi görev yapacaktır.
Paralel bağlantıiçin her üretecin pozitif (+) uçlarıbirbirine, negatif uçlarıda birbirine
bağlanır.
Paralel bağ lanmışbir bataryada bataryayıoluş turan üreteç gerilimleri eşit olmak
kaydıyla ;
1.Batarya gerilimi bir üretecin gerilimine eşit olur.
ET = E1 = E2 = E3 = E4 = ........ = En
2.Batarya akı
mıdevreye bağ
lıüreteç sayı
sıkadar artar.
IT = I1 + I2 + I3 + I4 + ....+ = In
33
Örnek problem 2: 12V, 55A’ lik 3 adet akümülatör paralel bağ ş
lanmıtı
r. Bataryanı
n
gerilimi ve akı
mınıbulunuz.
ET = E1 =E2=E3 = 12V,
IT = I1 + I2+ I3 = 55 + 55 + 55 = 165A bulunur.
 Pil ve Akümülatörlerin Seri-Paralel, Karı

şı
k Bağlanması
Hem gerilimin hem de akı mı n artmasıistendiğ i durumlarda üreteçler seri, paralel

gruplar hâlinde bağ lanı
rlar. Pratikte nadiren seri-paralel bağlantıuygulamasıgörülür. Çünkü
bu yöntemde üreteçlerdeki bir miktar enerji üreteçlerin iç direnci üzerinde tüketilir ki bu
kayıp enerjidir. Bu nedenle bu bağlantış ekli pek kullanı lmaz.
Diğer taraftan paralel bağ lanan üreteçlerin e.m.k’ lerinin de eşit olma zorunluluğu
vardı
r. Aksi takdirde e.m.k’ i büyük olan diğer üreteç üzerinde boşalı
r.
Örnek problem 3: Şekil 3.11’de her üretecin e.m.k = 1,5 V ve akım değ eri I = 0,5 A eş
it
olduğuna göre devrenin toplam e.m.k ve devrenin toplam akı
m değerini hesaplayı nız.
Paralel bağlanan almaçları n gerilim değeri değişmeyeceğinden ve aynızamanda bir

üretecin gerilim değ it olacağı
erine eş ndan o da 1,5 V olur.
Devrenin gerilim değeri ise birbirine seri bağ

lı2 paralel grup içim
e.m.k, = 1,5 V + 1,5 V = 3 V olur.
34
mş
Akı iddeti ise paralel bağ
lamada her bir üretecin akı
m değ ı
eri toplanacağndan;
IT = I1 + I2 + I3 + I4 = 0,5 A + 0,5 A + 0,5 A + 0,5 A = 2 A bulunur.
3.2. Alternatif Akı

m
Diğer taraftan bir elektrik devresindeki üretecin pozitif (+) ve negatif (-) kutupları nı n,
art arda sürekli yer değ iştirdiği (pozitif-negatif, negatif-pozitif) bir devre düş ünelim. Her
kutup yön değ işiminde (pozitif-negatif-pozitif....n), akı
mı n yönü de değiş ecektir (Şekil 3.9)
Bu olayıinceleyelim;
 Ters kutuplama anı nda elektronlar ters yönde itilecekler ve elektron hareketinde
bir duraklama olacak, devreden hiçbir akı m geçmeyecek ve akı m ş iddeti sı
fı
r
olacaktır.
 Bu noktadan sonra elektronlar tekrar harekete geçecekler ve devreden yine bir
akım geçecek, fakat bu akı m önceki akı ma göre ters yönde olacaktı r.
 Bu kutup değ iş
ikliği art arda yapılırsa devreden bir, bir yönde, bir diğer yönde
akım geçecektir.
Sonuç olarak, bu ş ekilde sürekli yön değiş

tiren akıma alternatif akı m denir. AC
şeklinde gösterilir. Alternatif akı m bu yön değ işimini çok kı sa süreler içinde defalarca
tekrarlar. Burada endüstriyel uygulamalarda en çok kullanılan trifaze (üç fazlı
) akı
mı n elde
edilmesini açıklayalı
m.
35
Şekil 3.10’da görüldüğ ü gibi B 1, B2 ve B 3 bobinleri, bobin eksenleri arasında 120’ ş er
derece açıbulunacak ş ekilde yerleş tirilir. Bobin eksenlerinin kesiş me noktası na bir
mı knatıs yerleş tirerek bu mı knatı s döndürülür. Mı knatıs kutuplarıbobinler önünden
geçerken bobinin uçlarıarası nda bir endüksiyon, elektromotor kuvveti meydana getirir.
Bobin uçlarıarası na konacak bir miliampermetre indüklenen akı mıgösterecektir. Mı knatısın
bir tam devrinde devreye 120lik açıfarkı yla bağ lıolan bobinlerde, birbirini bu açıfarkı
yla
takip eden faz farklı, trifaze akı m oluş ur.Birim zaman içindeki bu tekrarlar alternatif akı mı n
frekansınıbelirler.
Frekans: Bir saniyedeki tam sinüs dalgasısayı

sı
dır.
Periyot: Bir tam sinüs dalgasıiçin geçen süredir.
Alternatif akı
m enerji kaynakları nın baş ı
nda alternatörler gelir.
Grafik 14.34’ te trifaze akı
ma ait gerilim - zaman grafiği görülmektedir.
3.2.1. Alternatif Akı

m Kullanı
m Alanları
Alternatif akı
m; endüstride, işve ev ortamı nda aydınlatmadan tutunda ı sı
tma ve
elektromanyetik gücün mekanik enerjiye çevrildiğ i elektrik motorları
nda çok genişkullanı
m
alanıbulur. Teknoloji ve konforun en temel enerjisidir.
Alternatif akım üretiminden kullanı m yerine kadar birçok teknolojinin kullanı ğ

ldıı
çeşitli araç ve makinelerde, cihazları mız için uygun frekans ve gerileme dönüş türülür.
Alternatif akı mın üretim yerlerinden (Hidroelektrik santrali, termik santral, gaz çevrim
santrali vb.) kullanı m alanları na taşınmasıiletken üzerindeki enerji kaybı nıazaltmak
amacı yla çok yüksek gerilimle aktarı
lı
r. Bu gerilim ev, işve endüstride kullanı
lan gerilimden
çok yüksektir. İ şte bu noktada cihaz ve makinelerimizi çalı ştı
rmada ihtiyaç duyduğ umuz
gerilimi elde etmede transformatör adınıverdiğ imiz araçlar kullanılı
r.
3.2.2. Transformatörler
Alternatif akımı nıve gücünü de ğiş

n frekansı tirmeden, gerilim ve akı m
de ğ
iştirmeye (azaltmaya veya yükseltmeye) yarayan araçlara transformatör denir.
36
Transformatörler akı
mıyükseltirken gerilimi düş
üren, gerilimi yükseltirken akı
mıdüş
üren
cihazlardı
r.
Şehir şebeke gerilimi sabit olup evlerimizde 220 V ve sanayide 380 V’ tur. Birçok
cihazın görevlerini yerine getirmede bu değerlerinin dı şı
nda çok farklıalt ve üst değ erlerde
gerilimlere ihtiyaç duyulur. Bu gerilimler, cihazları n içlerine yerleş tirilmiş
transformatörler arac ı lığıyla istenilen değerde elde edilir. Örneğin, hem pille, hem de ş ehir
şebeke gerilimi ile çalı şan bir radyoyu ele alalı m. Pil sayı sı
na göre bu gerilim 3 ile 9 V
arasında değiş ir. Oysa ş ebeke gerilimi 220 V’ tur. Aynış ekilde kapızilleri, kapı
otomatikleri, çağ ırma tesisatlarıvb. birçok cihazda transformatöre ihtiyaç duyulur.
Transformatörler akı m ve gerilim değiş tirme işlemlerini çok küçük kayı plarla
gerçekleş tirirler. Bunun için endüstride çok genişbir kullanı m alanıbulurlar. Yüksek
gerilim hatları ndaki enerji bin voltlarla ifade edilen değerdedir. Bu değer, transformatörler
aracı ğ
lııyla sanayide 380 volta ve evlerde kullanı lan 220 volta düşürülür.
 Transformatörün yapı
sı
Bir transformatör yapıitibarı

yla iki kı
sı
mdan meydana gelir (Şekil 3.12).
 Sac göbek (Çekirdek)
Sac göbek silisyumlu saclardan yapı

lır. Sac levhalar arasında istenmeyen fuko
akımlarıdoğmamasıiçin levhalar birbiri ile yalıtı
lır. Trafolarda sac göbek, bobinler
vası
tasıyla manyetik alanıoluş
turur.
Bu manyetik devrenin büyüklüğü trafonun gücünü belirler.

 Bobinler (Sargı
lar)
ı
Transformatörlerin üzerinde genel olarak iki bağmsı z sargı, bobin grubu bulunur.
Şebeke geriliminin uygulandı ğıbobin grubuna primer (birinci sargı), uygulama akı
mının
alı
ndığıikinci gruba, sekonder (ikinci sargı
) denir.
Transformatörlerde istenilen akı

m, gerilim ve güç değ ağı
erleri aş da maddeler hâlinde
verilmişözelliklere bağ
lı
dır;
37
 Primer ve sekonder sargı da kullanılan iletkenlerin kesitine,
 Primer ve sekonder sargı lardaki spir sayılarına,
 Primer sargıdaki spir sayısını
n sekonder sargıspir sayı sı
na oranına,
 Manyetik alanıoluş turan çekirdeğin yüzey alanı na,
 Çekirdekte kullanılan silisyum sacları n kalitesi ve yalı
tımları
na bağ lı
dır.
İdeal bir transformatör yapmak, yani girişgücünü çı ş

kıta kayı
psız olarak elde etmek
imkânsızdır. Fakat çok az kayı pla bunu sağlamak mümkündür. Bunun için manyetik
kayı
pların minimum tutulduğ u transformatörlerin kullanı
lması
nda fayda vardır.
38
UYGULAMA
UYGULAMA FAALİ
FAALİ YETİ
YETİ
TRANSFORMATÖRLE GERİ
LİMİDÜŞÜRMEK
İ
 Aş ağıda listesi verilen malzemeleri  Aşağ ıda verilen basit elektrik devresini
ev, iş , okul ve piyasadan temin kullanabilirsiniz.
ediniz.
Malzemeler
 Devreyi kurabileceğiniz plançete (30
x 40 cm) sunta, suntalam vb.
 Transformatör (Zil trafosu) 1 adet
 Şebeke gerilimi 220 V
 Devrenin montajı nıyapmadan önce  Sağ lamlı k kontrolünü ölçü aletinizin

devre elemanları nın sağ lamlık (Avometre veya ohmmetre vb.) direnç
kontrolünü yapabilirsiniz. kademesinde yapı nız
Not: Şebeke gerilimi 220 V altı nda  Devre elemanları nın plançeteye montajı
ş
çalıı ş
rken elektrikte güvenli çalı ma sırası nda hasar görmemesi için dikkatli
kuralları
na uyunuz ve öğ retmeninizden çalı şmalı ve uygun takı
m
yardım alınız. kullanmalı sınız.
 Anahtarlar I, sı rasıyla kapalıve açı k  Alternatif akı mda gerilim ölçümü
olma durumları na göre devrenin yaparken ölçü aletinizi AC konumunda
gerilimini trafonun hem primer sargı uygun ölçme kademesine almalı sınız.
hem de sekonder sargıtarafı ndan  Ölçü aletlerinde gerilim ve akı m ölçme
ölçü aletinizin alternatif gerilimi durumunda bilinmeyen akı n ve gerilim
ölçme kademelerini kullanarak değ erleri için ölçü aletinizin yüksek
ölçünüz ve not ediniz. kademelerinde ölçme yaparak
baş lamanı z alete zarar gelmemesi
Not: Öğretmeninizden yardı m alınız. açısı ndan önemlidir.
 Trafonun sekonder tarafı nda elde  Almaçları n çalı şma gerilimi besleme
edilen düş ük AC gerilimi bu gerilime geriliminden düş ük kalı yorsa almaç zarar
uygun bir almacı(AC motor veya görebilir.
ampul) besleyerek kullanabilirsiniz.  Seri bağlıalmaçlarda sağ lamlık kontrolü
 Eğer bulduğ unuz almaçları n çalı ş
ma yapı nız. Eğer bir almaç arı zalıveya
gerilimleri trafonun çıkış gerekli iletimi sağ layamı yorsa devreden
geriliminden düş ükse iki veya daha akım geçmeyeceği için devre çalı şmaz.
fazla almacı seri bağ layarak bu  Farklıçalı şma gerilimine sahip, yani
gerilimi kullanabilirsiniz. direnç değ erleri farklıalmaçları n seri
bağ lanması nda da devre çalı ş
mayabilir.
39
ÖLÇME
ÖLÇME VEDEĞERLENDİ
DEĞ RME
ERLENDİRME
1. Aşağıdakilerden hangisi doğ m kaynağı

ru akı değildir?
A) Alternatör B) Fotosel C) Akümülatör D) Pil E) Dinamo
2. Aşağı
dakilerden hangisi kuru pilin yapı
sı
nda bulunmaz?
A) Çinko elektrot
B) Karbon çubuk (Elektrot)
C) Amonyum klorür (Elektrolit)
D) Sızdı
rmaz eleman
E) Su
3. Aş ı
ağdakilerden hangisi ile pil ve akümülatörlerde gerilim yükseltilebilir?
A) Akümülatörleri paralel bağ layarak
B) Pilleri paralel bağ
layarak
C) Kı sa devre yaparak
D) Seri bağ layarak
E) Hepsi
4. Aşağıdakilerden hangisi alternatif akı

m kaynakları
ndandı
r?
A) Piller B) Dinamolar C) Transformatörler D) Jeneratörler E) Hepsi
5. Piller kimyasal enerjiyi .............. enerjisine çeviren üreteçlerdir.

A) Karbon B) Mekanik C) Elektrik D) Potansiyel E) Kinetik
6. Akümülatörler elektrik enerjisini ........... enerji olarak ....... edebilen üreteçlerdir

A) Şarj, depo
B) Depo, ayar
C) Alternatif, depo
D) Kimyasal, depo
E) Mekanik, depo
7. Transformatörler .............. akı

mıdüş
ürmede hem de ............. kullanı
lan araçlardı
r.
A) Doğ ru, yükseltmede
B) Alternatif, yükselteme
C) Yüksek, depolamakta
D) Zararlı, depolamakta
E) Devre, depolamakta
40
PERFORMANS
DEĞ RME
ERLENDİRME
UYGULAMALI TEST
KONTROL Lİ
STESİ
DEĞERLENDİ
r
Şebeke gerilimi 220 V altı nda çalı şı
rken elektrikte güvenli
1
çalışma kurallarına uydunuz mu?
3 Devre elemanları nı
n sağlamlı k kontrolünü yaptı nız mı?
n plançeteye montajı nıyapabildiniz mi?
5 İletken bağlantıları
nıyapabildiniz mi?
6 Devreyi anahtar yardı mıyla çalıştı
rabildiniz mi?
Alternatif akımda gerilim ölçümü yaparken ölçü aletinizi
7
AC konumunda uygun ölçme kademesine alabildiniz mi?
8 Trafonun primer sargı sıgerilim değerini ölçebildiniz mi?
9 Trafonun sekonder sargı sıgerilim değ erini ölçebildiniz mi?
DEĞERLENDİ
RME

anlamı
na gelir.
41
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-4
ÖĞRENME AALİ
YETİ
-4
AMAÇ
Gerekli ortam sağlandığında, kurallara uygun olarak elektrik tesisat malzemelerinin
fonksiyonel yapı ları
nı öğ renerek; bunları çeş itli tesisatlarda kullanı p devrenizi
ş
çalıtırabileceksiniz.
ARAŞTIRMA
 Elektrik tesisatı nda kullanı lan malzemelerin fiyat ve özelliklerini piyasa ve

internet ortamı nda araştırarak not alını
z.
 Aydı nlatma tesisatları nın temel yapı sınıoluş turan aydı nlatma armatürlerinin
çeşitlerini ve kullanı m alanları nıaraştı
rınız.
 Aydı nlatmada kullanı lan armatürlerinin enerji tüketiminde tasarruf sağ lama
özelliğ ini araştırını
z
 Sigorta ve koruma anahtarları nın piyasadaki çeşitlerini araştırı
nız.
4. ELEKTRİ
K TESİ
SATI
Elektrik enerjisinin kullanı

lacağıbir yerde (ev, işyeri, atölye ve fabrika gibi.) yerin ve
tesisatta kullanılmasıdüş ünülen almaçları n (flüoresan lamba, çamaş ır makinesi, ütü,
elektrikli dikişmakinesi, torna tezgâhıvb.) özelliklerine göre çeş itli iletkenler, sigortalar,
prizler, anahtar ve diğer elektrik alt yapımalzemeleri (borular, buatlar, klamensler vb.)
kullanı larak hazı
rlanmı şdonanı ma elektrik tesisatıadıverilir (Şekil 4.1).
Elektrik tesisatlarıfennî ve idarî olmak üzere yönetmeliklere tâbi olup yapı lı

p onay
alındı ktan sonra kullanı labilirler. Tesisatı
n yapı lması nda nelere uyulmasıgerektiğ
i elektrik iç
tesisat yönetmeliğ inde ayrıntı lıolarak belirtilmiştir.
42
4.1. Elektrik Tesisatıile İ
lgili Genel Tanı
mlar
 Kolon Hattı
: Elektrik direği veya trafodan sayaca kadar gelen iletkenlere
denir.
 Linye: Üzerinde bütün buatları

n bulunduğ
u, tesisatıbir baş
tan bir baş
a dolaş
an
iletkenlere denir.
 Sorti: Buattan, bir lambaya veya bir prize giden iletkenlere denir. Bir lamba bu
iletkenle beraber lamba sortisi, bir priz bu iletkenlerle birlikte priz sortisi olur.
4.2. Elektrik Tesisatı

nda Kullanı
lan Araç ve Gereçler
 Kablolar: Elektrik tesisatları nda enerjinin almaçlara iletimi kablolar aracı ğ
lıı
ile olur. Kablolar elektrolitik bakır iletkeni yalı
tkan bir madde ile kı lı
flayarak
yapı lı
rlar. Ev içi tesisatta hemen hemen yalnı z termoplastik yalı tkanlıNV
kablolarıkullanı lı
r.
Kabloları n iletken kesitleri, üzerlerinden akı

tı
lacak güce göre değiş ir. Ev içi elektrik
aydınlatma tesisatıiçin 1,5 mm2 kesitli, priz devreleri için de 2,5 mm2 kesitli bakı
r kablolar
kullanılı
r.
 Borular ve Parçaları : Borular, iletkenleri dı

şetkilerden özellikle mekanik
çarpmalardan ve su ile teması
nın önlenmesinde kullanı lı
r.
Borularıeklemek veya bu borularla köş

e dönmek için ek parçalarıkullanı
lı
r. Bunlar;
T-parçası
, muf ve dirsekten oluş
ur.
 Buatlar: Boru içerisinden çekilen iletkenlerin, gereken yerlerde birbirlerine

eklenmeleri klamensler kullanı
larak buatlar içinde yapı
lı
r.
 Anahtarlar: Elektrik devresini açmak ya da kapamak amacı yla kullanılan

tesisat malzemesidir. Birçok tip ve yapı da olanlarıvardı
r. Anahtarlar yapı
larına
göre sı va altıve sı
va üstü olarak kullanı
lırlar.
43
 Prizler ve Fiş ler: Prizler taş
ını
r almaçlarış ebekeye bağlamada kullanı lı
r.
Fişler almaçlara kablolarla bağ ş
lanmı, prizlerden almaca enerji iletimini
sağlayan parçalardır.
 Klemensler: İletkenlerin birbirlerine güvenli ve standartlara uygun

bağlanması
nısağlayan parçalardı
r.
4.3. Aydı
nlatma Tesisatı
Aydı nlatma ihtiyacı nın elektrik enerjisinin kullanı
mına uygun almaçlar kullanı
larak
gerçekleş
tirildiği tesisata, aydınlatma tesisatıadıverilir.
Birçok değiş ik yapı da almacın bulunduğ u aydı

nlatma tesisatları
nda, en çok akkor
flamanlılambalar ile flüoresan lambalar kullanı
lır.
4.3.1. Flüoresan Lamba Tesisatı
Floresan (flouresant) lambaları n yaydı ğıışı

k, güneşışı
ğına yakın aydı nlatma sağlayan
bir ışıktır. Floresan lambalar, flamanlı(akkor) tip ampullere göre birim enerji baş ı
na
aydınlatma ş ş
iddetleri (ıık akı ları
) daha yüksektir, yani daha ekonomik bir aydı nlatma
sağlarlar. Günümüzde üretilen floresan lambalar flamanlı(akkor) tip ampullere göre üç, dört
kat daha fazla aydı nlatma sağ lamaktadı rlar. Bu nedenle özellikle ş
ehirlerin park, sokak,
caddelerinin aydı nlatılmasında, büyük bina, işmerkezi, fabrika, okul, hastane vb. yerlerin
aydınlatması nda tercih edilerek kullanı
lırlar.
Günümüzde floresan lambalar aydı nlatı lacak

yerin özelliği dikkate alı
narak kendinden balastlı, değişik
şekil ve güçlerde (7 W, 12 W, 15 W, 21 W, 23 W)
üretilmekle olup genellikle 18, 20 ve 36, 40 W
güçlerinde, cam boru ş eklinde olan tipleri çok
kullanılmaktadı r. Cam borunun içerisinde bası ncı
düş ürülmüşcı va buharıbulunur. Cam borunun iç
yüzeyi ise bir flüoresan madde ile sı vanmı ş
tır. Cam
borunun iki ucunda madensel baş lı
klar bulunur.
44
Baş lıklarda flamanlar yer almaktadır. Flüoresan lambaları n normal aydı nlatma için
beyaz ve gün ı şığıtonlarıkullanı
lır. Açı
k maviden sarı ya, kırmızıdan yeş ile kadar çeş itli renk
tonları
nda reklâm ve panoları n süslenmesinde kullanı lı
rlar. Bu lambaları nı şık akılarıfazla
olup ömürleri uzundur. Fakat yardı mcıdevre elemanları na (balast, starter ve soketlere)
ihtiyaç duyulduğu için ilk tesisleri pahalı
dı r. Şekil 4.4’ de floresan lambaya ait elektrik
devre bağ lantısıgörülmektedir.
Devre üzerinde bulunan balast yardı mıyla enerji tasarrufu sağlayan endüktif etki
yaratılı
r. Floresan lamba içinde bulunan cı va buharı , balast yardı mıve starterin ilk
ateşlemesiyle alternatif gerilimde iletken hâle geçer ve lamba yanar. Devre üzerindeki
kondansatör (kapasitif direnç) güç kat sayı
sı
nıdüzeltmek amaçlı kullanılmıştı
r.
4.3.2. Merdiven Otomatiği Tesisatı(Merdivenlerin Aydı

nlatı
lması
)
Merdiven otomatiğ i tesisleri, çok katlıbinaları n merdiven sahanlı ğında bulunan

lambaları nın belirli sürelerde yanı p sönmesini sağ lar. Katlarda bulunan butonları n herhangi
birine basıldığında bütün lambalar yanar. Belirli bir süre lambalar yanar ve ayarlısüre
sonunda merdiven otomatiğ i enerjiyi keserek lambalarısöndürür. Merdiven otomatiğ ine
bağ lılambaların yanma süresi, merdiven otomatiği üzerinde bulunan bir ayar düğ mesinden
(potansiyometre ile yanma süresi ayarı ) yapı
labilir. Bu süre; butona bası ldı
ktan sonra devre
üzerindeki kondansatörün deş arj olmasıiçin geçen süre ş eklindedir. Bu da kondansatöre
bağ lıdirenç değeri ayarlanabilen potansiyometrenin ayarıile yapı labilir.
Şekil 4.6’da üç katlıbir binaya ait merdiven otomatiğ i tesisatıverilmiş

tir. Merdiven
inde bulunan bir sigorta üzerinden ş
otomatiği enerjisini bina giriş ehir ş
ebekesinden alır.
45
Tesisatta her katta bir buton ve lamba bulunmaktadı
r.
4.3.3. Çağı
rma ve Zil Tesisatı
Basit anlamda ses çı

kararak haberleş
menin sağ ğ
landııelektrik devre tesisatı
dır. Çoğu
zaman bir zil kullanı
lı
r.
Zil tesisatı
nda birden fazla buton kullanılı ğ
rsa zil çaldıızaman hangi bölümden zilin
çaldı ğınıanlamaya imkân yoktur. Bunu anlaş ı
lır kılmak için devreye buton sayısıkadar bir
numaratör eklenir. Numaratörün içinde bobinler ve bu bobinlerin idare etti ğ i üç aboneli
(1, 2, ve 3 numaralı ) çağırma tesisatıvardı
r (Şekil 4.7). Hangi butona bası
lı
rsa o numaratörde
bu abonenin numarası düş er. Böylece abonenin kim olduğ ı
u anlaşlı
r.
46
Çağ ırma ve zil tesisatlarında çeş itli araç ve gereçlerden yararlanı lı
r. Bunlardan
bazıları, transformatör, zil ve numaratördür. Binanın tesisat gerilimi 220 volttur. 220 voltu 3,
6, 9 veya 12 volta düş ürmede zil transformatörlerinden yararlanı lı
r. Zil transformatörü bir
alçaltı
cıtransformatördür.
Zil basit bir çağırma aracıdır. Bir zilde elektromı

knatıs, tokmak, çan ve ayar vidası
bulunur. Zil tesisatlarıbirden fazla abone tarafı ndan kullanılı ğ
rsa zil çaldıızaman hangi
abonenin zili çaldı ğ ıanlaşı
lamaz. Bunun için devrede elektromekanik olarak çalı şan bir
numaratör kullanı lı
r.
4.3.4. Sigorta ve Koruma Anahtarı
 Sigorta
Bir iletkenden önceden belirlenmişdeğ erin üzerinde bir akım geçerse geçen akım tesis
için tehlikeli olabilir. Onun için elektrik devresini, aş ı
rıakı mda kendiliğinden açan bir
araçla desteklemek gerekir. Devreye seri olarak (faz hattı na) bağ lanan, aş ırıakımda
ergiyerek, manyetik olarak (mı knatıslanarak) veya ı sı
narak devreyi açmaya yarayan bu
düzeneğ e sigorta adıverilir. Sigorta sözcüğü gerçekte, devreden belirli bir akı mdan fazla
akı m çekildiğ inde ergiyebilen tel anlamı na gelir. Ergiyen tel, buş on adıverilen gövde
üzerindedir. Her buş onun üzerinde bulundurduğu telin kesitine göre geçirebileceğ i
maksimum bir akı m değeri vardı r. Bu değ er aşı ğ
ldıızaman tel ergir (Şekil 4.9).
Aynıprensiple çalı şan, yapılarıkullanıldı

klarıcihaza göre tasarlanmışcam vb.
sigortalarda çeş itli cihazların (taşı
t araçları
nın aydınlatma ve elektromekanik devreleri,
müzik setleri, televizyon vb.) aş ırıakımdan korunması nda kullanı
lı
r.
47
Tesis arı
zasıgiderildikten sonra aynıdeğerdeki buş
on, buş
on gövdesine yerleş
tirilerek
tesis yeniden devreye alı
nabilir.
Evlerde kullanılan buş on tipi sigortalar günümüzde yerlerini daha güvenilir koruma
yapan otomatik sigortalara (koruma anahtarları na) bı ş
rakmılardır.
 Koruma Anahtarları(otomatik sigorta)
Otomatik sigortalar her sigorta atmada (devreyi açmada) buş on değ iştirme külfetini
ortadan kaldı
rmıştı
r. Kullanışıkolaydı ğ
r. Otomatik sigorta bozulmadıısürece kullanılabilir.
Otomatik sigortaya koruma anahtarıda denir. Tablo ve duvar tipi sigorta gövdelerine
takılabilir. Termik ve manyetik bir düzenekle aşırıakı
mlarda devreyi açarlar. Her otomatik
sigortanı n üzerinde devreyi kesme akı
mıyazı lıdı
r.
Piyasada çok kullanı

lan otomatik sigortalar 6 A, 10 A, 16 A, 20 A, 25 amperliktir.
48
UYGULAMA
UYGULAMA FAALİYETİ
FAALIYETİ
FLORESAN LAMBA TESİ
SATI YAPMAK
İ
 1.Aş ağ ıda listesi verilen malzemeleri  Aşağ ıda verilen elektrik devresini
ev, iş, okul ve piyasadan temin ediniz. kullanabilirsiniz.
Malzemeler
 Floresan lamba 18 veya 20 W
 20 W balast 1 adet
 Starter 1 adet
 Floresan lamba soketi 2 adet
 Şebeke gerilimi 220 V
 Devrenin montajı nıyapmadan önce  Sağ lamlık kontrolünü ölçü aletinizin
devre elemanları nın sağ lamlık (Avometre veya ohmmetre vb.) direnç
kontrolünü yapabilirsiniz. (Flüoresan kademesinde yapı nız
lambanı n ve starterin sağ lamlık  Devre elemanları nı
n plançeteye
kontrolünü bir devre üzerinde montajısı rasında hasar görmemesi için
yapabilirsiniz) dikkatli çalı şmalı ve uygun takı m
Not : Şebeke gerilimi 220 V altı nda kullanmalı sınız.
ş
çalıırken elektrikte güvenli çalı şma
kuralları
na uyunuz ve öğ retmeninizden
yardım alı nız.
 Devre elemanları nı
n montajı nıyapı  Plançete üzerine yerleş
nız. tireceğ iniz devre
elemanları nı n (balast, soket, anahtarlar
vb.) montaj yerlerini iş aretleyiniz
 İletkenleri hazı rlarken bağ lantı için
gerekli payları hesaba alı nız.
 Devre elemanları nı n iletken
bağ lantıları nda İ letken Birleş tirme
Teknikleri modülündeki
uygulamalardan yararlanı nı
z.
 Montajı nıyaptı ğı
nız flüoresan lamba  Eğer lamba yanmı yorsa lambayısoket
tesisatını yukarı da verilen elektrik üzerinde hafifçe döndürerek soket ve
devresi ile tekrar karş ı
laştı
rı
nız. lamba kontakları nı n teması nı
Gözden kaçan eksiklik veya hataları sağ layını z.
giderdikten sonra anahtara basarak  Starteri yuvası nda çevirerek kontak
devrenizi çalı ştı
rını
z. Eğ er devreniz teması nısağ layı nı z.
çalışmı yor ise öğ m  İ
retmeninizden yardı letken bağlantı ları nıgözden geçiriniz.
alınız.
49
ÖLÇME
ÖLÇME VEVE DEĞ
DEĞ ERLENDİ
RME
ERLENDIRME
1. Aş ı
ağdakilerden hangisi elektrik tesisatı
nı
n elemanları
ndandır?
A) Kablo B) Anahtar C) Priz D) Duy E) Hepsi
2. Aş ağıdakilerden hangisi elektrik tesisatı

n ve devre elemanları
nın zarar görmesini
önlemek için kullanılmıştı
r?
A) Kablolar ve linye hattı
B) Sorti hattı
C) Sigorta
D) Kolon hattıve linye hattı
E) Anahtar ve fiş
3. Aş ağıdakilerden hangisi boru içerisinden çekilen iletkenlerin, gereken yerlerde

birbirlerine eklenmelerinde kullanı
lı
r?
A) Anahtar B) Priz C) Buat D) İç tesisat E) Hepsi
4. Aş ağı
dakilerden hangisi elektrik devresini açmak ya da kapamak için kullanı
lan tesisat
malzemesidir?
A) Sigorta B) Fiş C) Klemens D) Anahtar E) Hepsi
5. Aşağı ı
dakilerden hangisi taş r almaçlarış
nı ebekeye bağlamada kullanı
lı
r?
A) Kablolar B) Fişve prizler C) Klemens D) Sigorta E) Anahtar
6. Aşağıdakilerden hangisi iletkenlerin birbirlerine güvenli ve standartlara uygun

bağlanması nısağlayan parçalardır.
A) Fişler B) Prizler C) Klemensler D) Sigortalar E) Anahtarlar
7. Aş ağıdakilerden hangisi devreye seri olarak (faz hattı

na) bağlanan, aş ı
rıakı mda
ergiyerek, manyetik olarak (mı slanarak) veya ı
knatı sı
narak devreyi açmaya yarayan araçtı
r.
A) Karbon çubuk B)Mekanik kesici C) Elektrik sayacı D) Sigorta E) Hepsi
8. Ev içi priz tesisatı

nda ............ kesitli bakı
r iletkenli kablolar kullanı
lı
r.
A) 2 mm2 B) 3 mm2 C) 4 mm2 D) 2,5 mm2 E) 3,5 mm2
50
PERFORMANS
DEĞ RME
ERLENDİRME
UYGULAMALI TEST
KONTROL Lİ
STESİ
DEĞERLENDİ
r
Şebeke gerilimi 220 V altı nda çalı şı
rken elektrikte güvenli
1
çalışma kurallarına uydunuz mu?
n sağlamlık kontrolünü yaptı nı
z mı?
n plançeteye montajı nıyapabildiniz mi?
5 İletken bağlantıları
nıyapabildiniz mi?
6 Devreyi anahtar yardı mı ş
yla çalıtırabildiniz mi?
DEĞERLENDİ
RME

anlamı
na gelir.
51
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-5
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-5
AMAÇ
Gerekli ortam sağ landı ğında kurallarına uygun olarak elektrik motorları
nı
n genel
yapısı
nı, teknik özelliklerini, çeşitlerini ve kullanı
m alanları
nıöğrenerek devreye alı p
ş
çalıtı
rabileceksiniz.
ARAŞTIRMA
 Ev, işve atölye ortamı nda elektrik enerjisinin mekanik enerjiye dönüş türülerek
kullanıldığımakineleri tespit ederek etiket bilgilerini not ediniz.
 Çok çeş itli iş
lerde kullanılan elektrik motorları nın çeşitlerini piyasa ve internet
ortamında araş tı
rarak teknik özelliklerini not ediniz.
 Tek fazlıve üç fazlımotorları n güç değ erlerini araştı
rı
nı z.
5. ELEKTRİ
K MOTORLARI
5.1. Elektrik Motorları
Elektrik motorları , elektrik enerjisini mekanik enerjiye
çeviren makinelerdir. Elektrik motorları nda elektrik
enerjisinin mekanik enerjiye dönüş türülmesi sırası
nda, bir
miktar enerji ısıolarak açı ğa çı kar. Bu, elektrik motorunun
verimi açı sından çok önemlidir ve motorda kullanı lan
malzemelerin özelliğ i ile ilgilidir.
Elektrik motorları
, diğ
er mekanik enerji veren makinelere (dizel ve benzinli motorlar
gibi) oranla daha basit yapı da, daha ucuz ve pratik olmasınedenleri ile endüstrinin her
dalında tercih edilerek kullanılırlar. Evlerimizde elektrikli mutfak araçları
, buzdolapları,
çamaş ır makineleri vb. cihazlar elektrik motorlarıile çalı ştı
rılı
rlar. Fabrikalardaki iş
tezgâhlarında ve diğ er bütün sanayi kolları nda hemen hemen hep elektrik motorları ndan
yararlanılı
r.
Motorlar çalıştırı
ldıklarıakıma göre doğ ru akım ve alternatif akı
m motorlarıolmak
üzere ikiye ayrılırlar. Biz, konumuz gereğ i alternatif akı
m motorları nıinceleyeceğiz.
Alternatif akı
m motorları çalıştı
rı
ldı
klarıtesise göre;
1. Tek fazlımotorlar,
2. Üç fazlımotorlar olmak üzere ikiye ayrı
lı
r.
52
5.1.1. Tek FazlıMotorlar ve Kullanı
ldı
ğıYerler
Tek fazlımotorlar küçük güçlerin yeterli olduğu makinelerde kullanı lı

rlar. Sanayide
küçük torna, taşlama, matkap tezgâhları nda, evlerde ise buzdolapları nda, çamaş ı
r
makinelerinde, vantilâtör ve aspiratörlerde kullanı
lı
rlar. Güçleri en fazla 1,5 veya 2 hp
kadardır.
Tek fazlımotorları n statorunda ana sargıve yardı mcısargıolmak üzere ayrıiki

bağımsı z sargıgrubu bulunur. Motor normal devire ulaş ınca yardımcısargı , röle veya
santrifüj (merkezkaç) anahtar aracı lığıile devreden çı karılır. Yardımcısargı ya seri
olarak ba ğ lanan kondansatörün görevi ise motorun rahat bir şekilde yük altı
nda kalkması nı,
yani ilk yol almasınısağlamaktır.
5.1.1.1. Tek FazlıMotorları

n Yapı
larıve Çalı
şma Prensibi
Elektrik motorları nı
n çalı şmasıgenel olarak, manyetik alanları n birbirini etkilemesi
ilkesine dayanı r. Şekil 5.1’ de görüldüğ ü gibi herhangi bir yolla elde edilmişbir manyetik
alan ve bu alanı n içersine sokulmuşbir iletken, örneğ in, bir bakır çubuk düş ünelim. Bakı r
manyetik bir madde olmadı ğından, manyetik alanı n bakı r çubuk üzerine bir etkisi
olmayacaktı r. Ancak bu bakı r çubuktan bir elektrik akı mıgeçirirsek bunun etrafı nda bir
manyetik alan meydana gelecektir. N ve S ana alanıile bakı r çubuğ un manyetik alanı
birbirlerini etkileyecek ve Şekil 5.1’ de olduğ u gibi çubuğ un bir tarafında mı knatı s çizgileri,
aynıyönde oldukları ndan, birbirlerini kavrayacaklardır. Çubuğ un diğer tarafı nda, mı knatı s
kuvvet çizgileri birbirlerine ters yönde oldukları ndan birbirlerini zayı flatacaklardır. Böylece
çubuğ un bir yanı nda ş iddetli bir manyetik alan, öbür yanı nda zayı f bir manyetik alan
meydana gelecek ve bunun sonucu olarak bakı r çubuk okla gösterilen yönde itilecektir. Bu
olay bize manyetik alandan yararlanarak bir hareket sağ lanabileceğ ini göstermektedir.
Şekil 5.1’ deki iletkenin hareketi bir doğ ru yönünde harekettir ve iletken manyetik
alanın dı şı
na çıkınca bu hareket sona erer. Oysa sağlanan bir hareketten yararlanabilmek için
genellikle bunun sürekli olmasıistenir. Bunun için tek bir çubuk yerine, uygun biçimde
yerleştirilmişçok sayı da çubuklar veya tellerden meydana getirilmişbobinlerden yararlanı lır.
53
Şekil 5.2’de bir motorun hareket eden parçası nın, halka biçiminde birleş tirilmiş
tellerden oluş an bobini görülmektedir. Bir motorda genellikle bu bobinler bir mil etrafı nda
dönebilen, sactan yapı lmış, silindir biçimli ve rotor adıverilen bir gövdenin oyukları na
yerleş tirilirler. Bobin uçları
, akım yönünü dönme hareketiyle değ iştiren kolektöre bağ
lı
dı rlar.
Bu bobinlerden bir çiftini çizelim ve manyetik alan içinde bulunan bu bobinlerden ok

yönünde bir akı m geçirildiğ inde neler olduğunu inceleyelim. Şekil 5.2’ de açı kça görüleceğ i
gibi manyetik alanları n karş ılıklıetkileri ile bobinin a kolu sağa, b kolu sola doğ ru itilir.
Böylece bobin kendi ekseni etrafı nda döner. Bu durumda dönme hareketinin sürekliliğ i için
fırçalar yardı
mı yla kolektör üzerinden bobinlere verilen akı mın yönü, dönme hareketi sonucu
değ işir. Böylece bobinlerin iki kolundan geçen akı mların yönü değiş mişolmaktadı r.
Manyetik alan yönü ile bobin kolundaki akı mları
n yönü aynıolduğ undan bobinin dönme
yönü de aynıolacak ve böylece dönme hareketi sürdürülmüşolacaktı r.
5.1.1.2. Tek FazlıMotorları

n Çeş
itleri ve Teknik Özellikleri
Tek fazlıalternatif akı m motor çeş itleri kullanı

lma durumuna göre altıçeş ittir.
Endüstride en çok üniversal motorlar, yardı mcısargı lımotorlar ve gölge kutuplu motorlar
genişkullanım alanıbulur. Bunları n yanı
nda relüktans motor, repülsiyon motor ve küçük
senkron motorlar tek fazlıalternatif akı
m motor gruplarıiçinde yer alı
r.
 Üniversal motor: Üniversal motorun rotor ve statorunda sargı lar bulunur ve

bunlar birbirlerine fırçaları
n kollektöre temas durumuna göre seri bağ lanırlar.
Bu motorlara uygulanan alternatif gerilimin rotor ve stator sargı ları
ndan
geçirdiği akı m aynıanda değ iş
tiğinden motorun devir yönü değ iş
mez. Bu
yapılarıitibarı yla üniversal motorları n kalkınma ve döndürme momentleri
yüksektir. Şekil 5.2’ de tipik üniversal motor yapısıgörülmektedir. N ve S ana
manyetik alanı , elektromı knatı
stan yararlanı
larak gerçekleş
tirilir.
54
Üniversal motorları n genişbir kullanı m alanıvardı r. Çamaş ır makineleri, elektrik
süpürgeleri, kahve değ irmenleri, santrifüjlü meyve sıkma makineleri, breyizler, seyyar
zımpara makineleri ve dikişmakinelerinde üniversal motorlar kullanı
lı
r.
 Yardımcısargı lımotor: Tek fazlıendüksiyon motorlarıiçinde en büyük güçte

yapı
lan motorlardı
r. Bu motorları
nda kullanı
m alanlarıçok geniş
tir.
Stator oluklarına birbirine göre 90º faz farkıbulunan iki sargıyerleştirilir. Sargı
lardan
birine ana sargı , diğerine yardı mcısargıdenir. Ana sargıkalı n iletkenden çok sarı mlı,
yardı mcısargıise ince iletkenden az sarı mlıolarak yapılmı ştı
r. Ana sargıstator olukları nın
yaklaş ık 2/3’ünü, yardı mcısargıise 1/3’ünü kaplar. Statorun ortası nda kısa devreli (sincap
kafesli) rotor bulunur. Yardı mcısargı lımotorlarda ana sargıile yardı mcısargı nın meydana
getirdiği manyetik alanlar arası nda 90º faz farkısağlamak için aşağıdaki iş
lemler yapı lı
r:
 Ana sargıkalı n iletkenden fazla sarı

mlı, yardı
mcısargıise ince iletkenden az
sarı
mlı olarak sarılı
r.
 Yardımcısargı ya Şekil 5.3’ te görüldüğü gibi bir kondansatör seri olarak
bağlanı
r. Böylece yardı mcısargı dan, ana sargı
ya göre ileride akım geçmesi
sağlanı
r.
Tek fazlıyardı mcısargı lıasenkron motorlar, yalnı ş

z ana sargıile çalımaz. Üzerinde
sadece ana sargıbulunan bir motora gerilim uygulandı ğında rotor kalkı
namaz. Rotora elle bir
hareket verilirse rotor hareket verilen yönde dönmeye baş lar.
55
Yardı mcısargı lımotorlarda yardı mcısargı nın görevi motorun ilk hareketini
sağ lamaktır. Motor normal devrinin % 75’ ine ulaş ı
nca ana sargı
nın tek başına meydana
getirdiği döndürme momenti, yardı mcısargıile birlikte meydana getirdikleri döndürme
momentinden büyük olur. Motor yol aldı ktan sonra yardı
mcısargısantrifüj (merkezkaç)
anahtarla veya elektromanyetik röle ile devreden çı
karılı
r.
Motorun ilk kalkı nmasında yardımcısargıdevreye girmezse ana sargıyanar. Motor

kalkı
ndı ktan sonra yardı mcısargıdevreden çı kmazsa yardı mcısargıyanar. Bu her iki
olumsuz durumda motor sargı ları
nın bir ş ekilde korunması gerekir. Bu amaçla
uygulamalarda, aş ırıakıma, ı
sıya veya her ikisine birden duyarlı ı
, sigorta görevi yapan aşrı
akım röleleri ve bi-metal yapı
lıtermikler kullanılır.
Yardı
mcısargılımotorlar, buzdolabısoğ utma kompresörü, vantilâtörler, aspiratörler,
küçük zı ıgibi ev aletleri ve küçük yapı
mpara taş lımakinelerde kullanı
lı
r.
 Gölge kutuplu motor: Yapı mıkolay ve ucuz olan bu motorlar çok küçük güçlü
olarak yapı lı
r. Gölge kutuplu motorları n rotorları , kısa devreli rotorlardı
r. Bu
motorları n devir yönü sabittir ve değ iştirilemez. Bu motorları n verimleri düş ük
olduğ undan küçük güçlü yapı lı
rlar. Sessiz çalı ştıklarıiçin pikap, masa
vantilâtörü ve aspiratör motoru olarak kullanı lı
rlar.
56
5.1.2. Üç FazlıAsenkron Motorlar, Yapı
sı, Çeş
itleri ve Teknik Özellikleri
Daha fazla güce ihtiyaç duyulduğu durumlarda üç

fazlıasenkron motorlardan yararlanı lır. Genellikle iş
tezgâhlarında, asansörlerde, büyük güçteki soğutma
kompresörlerinde üç fazlıasenkron motorlar kullanı lı
r.
Özellikle devir yönünün sı k sı k değiş
tirilmesi gerektiğ
i,
asansör ve torna tezgâhlarıgibi araçlarda ideal bir
kullanı m düzeni sağlarlar. Bu motorları n yapı sıbasit,
işletilmesi ve tamirleri kolaydır.
Üç fazlıasenkron motorlar, rotorları nın yapı ş

lıına
göre kı sa devre rotorlu ve rotoru sargı
lı(bilezikli) motor
diye iki çeşittir.
Kı sa devre rotorlu asenkron motorları n rotoru da ince silisyum saçlardan yapılmışve

çevresine açı lan oluklara bakı r veya alüminyum çubuklar sokulup iki taraftan kı sa devre
edilmiştir. Şekil 5.5’te kı
sa devre rotorlu üç fazlıasenkron motor görülmektedir.
Asenkron motorun kolay kalkı nmasınısağlamak ve manyetik sesleri azaltmak için

na paralel olmayacak ş
rotor oluklarıstator olukları ekilde az meyilli olarak yapı
lı
r.
Silisyumlu saclardan yapı lan rotorun olukları na 120º faz farkıolan üç ayrısargı
yerleş tirilir. Bu sargı
lar üçgen veya yı ldız olarak bağlandı ktan sonra motor mili üzerindeki
birbirinden yalı tılmışüç tane bileziğe bağ lanmı ş
tır. Bileziğe basan fı rçalardan alı
nan uçlar,
motora yol vermek için kullanı lan yol verme direncine bağlanı rlar. Rotoru sargılıüç fazlı
asenkron motorlar büyük güçlü olarak yapı rlar. Şekil 5.5’te kı
lı sa devre rotorlu ve
Şekil 5.6’te rotoru sargı lıüç fazlımotorun bağ lantılarıgörülmektedir.
57
şgövde, stator sargı
Motor dı ları
, stator sac gövdesi, rotor, rotor kı
sa devre çubukları
,
rulman, rulman yatak kapakları(ön ve arka), soğ utucu fan ve klamens grubundan meydana
gelir.
5.1.2.1. Üç FazlıMotorlarda Yön Değ

iştirme
Üç fazlımotorlarda devir yönünü değiş tirmek için

motora gelen üç fazdan ikisinin yerini değiş tirmek Şekil
5.7b’de görüldüğ
ü gibi yeterlidir. Üç fazı
n birden yönünün
değişmesi motorun devir yönünü değ iştirmeye imkân
vermez.
Bazıtezgâhlar vardır ki özellikleri gereğ ş

i çalıma
sırasında devir yönünün devamlıolarak değiş mesi gerekir.
Nitekim torna tezgâhları
nda aynanın hem sağa hem de sola
dönmesi istenir. Asansör kabinlerinin aş ağıinmesi ve
yukarıçı karı
lmasımotorun devir yönünün değ iş
tirilmesi ile
sağ lanı
r.
Üç fazlıasenkron motorlarda yön değ tirmede üç konumlu enversör ş

iş alterler
kullanı lır. Şalter kolu yukarıalı nınca motor bir yönde dönmeye baş lar. Bu dönme yönünü
değ iştirebilmek için ş alter kolu ortaya alı
nır, motor durdurulur. Ondan sonra ş alter kolu
aşağ ıkonuma alı narak motorun dönme yönü değ iştirir. Enversör şalterde esas, iki fazı n
yerini değiş tirmektir.
5.1.3. Tek FazlıMotorlara Yol Verme
Tek fazlıasenkron motorlarda dönme hareketini, döner manyetik alan sağlar. Döner
manyetik alanıda stator sargı larıyaratı
r. Döner alan yalnı z iki ve üç fazlısistemlerde
meydana gelir. Bir faza bağlıbir sargıile motorda döner alan yaratı lamaz, yani dönme
momenti sı fı
rdı
r. Yalnız böyle bir motora yol verilirse motordaki bir sargıdönüş ü devam
ettirecektir. Bu sargıya ana sargıadıverilir. Bir fazlıasenkron motorlarda ilk hareketi
sağ lamak için ana sargı ya göre 90º açı yla yerleştirilmişikinci bir sargıdaha kullanı lı
r.
Motordaki ikinci sargı ya yardı mcısargıdenir. Bu sargı , asenkron motorun iki fazlıbir
motor gibi çalı ş
ması nısağlar.
Motorlar yol alı rken anma (yük altı ş

nda çalıma) akı mlarından daha fazla akı m çekerler.
Aşırıyol alma akı mış ebekede, devrede ve motorda birçok sakı nca yaratır. Yol alma akı
mı nın
güvenli sı
nırlar içinde kalması, birtakı
m yöntemlerin geliş
tirilmesiyle sağlanmı ştı
r.
 Tek fazlımotorlara doğrudan yol verme: Küçük güçteki üniversal (statoru
sargı lı
) motorların yol alma akımlarıdüş ük olduğundan bir anahtar yardı mıyla
doğrudan yol verilebilir.
 Tek fazlımotorlara santrifüj anahtarla yol verme: Ana ve yardı mcısargıdan
oluş an tek fazlımotorlarda yardı mcısargı , motorun yüksek dönme
58
momenti ile yük altı nda kalkı nmasınısağlamak üzere kullanı lmıştır. Yardımcı
sargının devreden çı karılması, yardı
mcısargı ya seri bağ lısantrifüj anahtarla
sağlanır. Santrifüj anahtarın devreden çıkması , motor rotor hı zı
nın % 75’ ine
ulaştığıanda, merkezkaç kuvvetle kontakları nıaçması yla gerçekleş ir. Bu
andan itibaren motor sadece ana sargı nın oluş turduğu döner alanı n etkisi ile
dönmeye devam eder.
Manyetik röle ve kapasitörle (kondansatörle) yol verme: Endüstride yaygı n

olarak kullanı lan röleler temel itibarı
yla elektromanyetik anahtarlardı
r. Yani elektrik
enerjisi ile çalışan anahtarlardı
r.
Hermetik tip kompresörlerin kullanı ldığ ıev tipi soğ

utucularda elektrik motorunun ilk
hareketi, yaygı n olarak kullanı
lan ve motor gövdesine yerleş tirilmişilk hareket rölesi ile
gerçekleş tirilir. Elektrik motoru ana sargı sıüzerinden geçen yüksek kalkı şakı mı, röle
bobininde yüksek manyetik alan oluş masına neden olur. Bunun sonucu rölenin hareketli
kontakları , rölenin yay direncini yener ve sabit kontaklar üzerine yapı şarak elektrik
motorunun yardı mcısargı sı
nıdevreye sokar. Yardı mcısargı nın devreye girmesiyle motorda
yüksek kalkı şmomenti oluş ur ve motor hızla kalkar. Yardı
mcısargı nı
n devreye girmesi ve
motorun hareketiyle ana sargıüzerinden çekilmekte olan akı m % 70 - 80 nispetinde düş er.
Bu düş üş, röle bobini üzerindeki manyetik alanı n devamıiçin yeterli değ
ildir ve röle
kontaklarıyay kuvvetinin etkisiyle eski durumları na geri döner. Bunun sonucu yardı mcı
sargıdevreden çı kar ve elektrik motoru sadece ana sargıüzerinden geçen devre akı mı yla
beslenerek, termostatı n izin verdiği sürece devrede kalı
r.
Bazıuygulamalarda kalkı nma momentini daha da artı rmak üzere yardı mcısargıya seri
kondansatör ilâve edilir. Tek fazlımotorlarda kullanı lan kondansatör bazen sadece motorun
kalkındırı
lmasıiçin kullanı lı
rken bazen de sürekli olarak kullanılı
r. 1. hâldeki kondansatöre
ilk hareket kondansatörü, 2. hâldeki kondansatöre ise daimî devre kondansatörü denir.
Burada, kullanı lacak kondansatörler polaritesiz tipte olmalı dırlar. Kapasiteleri ise 80
μF’dan 400 μF’a kadardı r.
Bu motorlarda, kondansatör, akı

mın önde gitmesine sebep olur ve böylece yol verme
sargı
sı ş
, çalıma sargı sı
na göre faz kayması na sahip olur. Yine bu tip motorlarda rotor
59
yaklaşı
k % 75 devir hı zına eriş
tiğinde, manyetik röle veya santrifüj anahtar yol verme
sargısı
nıve kondansatörü devreden çı karacaktı
r.

 Pako ş alterle yol verme: Bir eksen etrafı nda dönebilen, art arda dizilmiş
,
birkaç dilimden oluşan çok konumlu ş alterlere pako şalter denir.
Elektrikle çalı şan cihazlarıkontaktörle veya rölelerle kumanda

etmek her zaman ekonomik olmaz Şekil 5.9’daki diyagramda,
şalterin (0) konumunda, üç konta ğ ının da açı k olduğ u, (1)
konumunda 1–2 ve 3–4 nolu kontakları n kapalı , 5–6 nolu kontağ ı
n
açık olduğ u; (start) konumunda ise üç kontağı n da kapalıolduğu
anlaş ılı
r. Bu nedenle, küçük güçlü, basit motorları n çalıştı
rı
lmaları
genellikle pako ş alterlerle yapı r. Pako ş
lı alterler, kumanda
devrelerinin butonlarıyerine de kullanı labilirler.
Pako şalterlerin her diliminde iki, üç veya dört kontak bulunur. Kontakları n açı
lmaları
ve kapanmaları , dilimler içerisindeki eksantrik parçalar sayesinde olur. Tek fazlıasenkron
motora yol vermede kullanı lan pako ş alter üzerinde; (0), (1) ve start (baş
latma) olmak üzere
üç konum olduğu görülür.
Şalterin (start) konumunda üç kontak da kapanarak tek

fazlımotorun ana ve yardı mcısargı sıparalel enerjilenir.
Yardı mcısargıdevredeyken motor kalkı nır ve yol alı
r. Elimizi
yaylımandaldan çektiğimizde mandal (1) konumuna gelerek
yardımcısargıkontakları nıaçarak yardımcısargı yıdevre dı şı
bırakır. Bu, (1) konumunda sadece ana sargıenerjilenmekte ve
motor normal çalı şmasınısürdürür. Bu ş alter kullanı rken
dikkat edilecek husus, mandal çevrilerek (start-çalı şma)
konumuna getirildiğ inde, el mandaldan hemen çekilip ş alterin
(1) konumuna getirilmesi sağlanı r.
5.1.4. Üç FazlıMotorlara Yol Verme
 Pako Şalterle Yol Verme: Ufak boyutları na rağmen pako ş alterler yüksek
akı m kesme kapasitesiyle mekanik ve elektriksel dayanı
klığ
lıa sahiptir. Pako
şalterler sı
k açma kapama gerektiren küçük güçlü, üç fazlıelektrik
motorları nı
n, besleme devresini açıp kapayarak yol verme ve durdurma
işlemlerinde kullanı
lı
r.
 Yı ldız-Üçgen Şalterle Yol Verme: Üç fazlımotorlarda kalkı ş akı mı nı

sınırlayıcıen ekonomik ve güvenilir yöntem yı ldız-üçgen yol vermedir. Bu
yöntemde amaç, motoru kalkı şanı nda yı
ldız bağ lamak, rotor devri % 93’e
ulaş ı
nca, üçgen bağlıçalı ştı
rmaktı r. Bunun için, bu amaca yönelik geliştirilmiş
kollu yıldız-üçgen ş
alter kullanı
lı
r.
60
Yı ldız-üçgen ş alterin üç konumu vardı r. Bunlar (0) sıfır, (Y) yı z ve (Δ) üçgen
ldı
işaretidir. Kol sıfır durumuna alı nırsa motor çalışmaz. Şalter kolu yıldız konumuna alınacak
olursa motor çalı şır, devrini almaya baş lar. Motor normal devrini alı nca kol, üçgen
konumuna alı nı r. Motorun bu konumda üçgen olarak çalı ştı
rılmasısağlanmı şolur.
Şekil 5.10’dan da anlaş ılacağıgibi yıldız bağlamada fazlar arasıgerilim iki sargı nı
n seri
olarak teş kil ettiği devreye uygulanı rken üçgen bağlamada bu gerilim tek sargı ya
uygulanmaktadı r.
 Otomatik Şalterle Yol Verme: Yı ldız - üçgen ş alter otomatik ise ş

alterin
üzerinde start (başlatma) ve stop (durdurma) yazı lıiki buton bulunur. Motora
yol vermek için start butonuna bası lır. Motor yıldız olarak çalışmaya baş lar,
normal devrini alınca da ş alter otomatik olarak motoru üçgen konuma sokar.
Motoru durdurmak için stop butonuna basmak yeterlidir.
61
UYGULAMA
UYGULAMA FAALİ
FAALİ YETİ
YETİ
BASİ
T D.C. ELEKTRİ
K MOTORU YAPMAK
İ
 Aş ağ ıda listesi verilen malzemeleri  Aş ağı
da verilen ş
ekle uygun düzeneği
ev, iş , okul ve piyasadan temin kurabilirsiniz.
ediniz.
Malzemeler
 Devreyi kurabileceğiniz plançete (30
 U mı knatı s 1 adet
 Şiş e mantarı1 adet
 Raptiye
 Toplu iğ ne
 İ nce teneke ş erit
 İ zoleli iletken 2 m
 Pil 1,5V 2 adet
 Olukları boş altı lmı ş mantarı n iki
ucuna batı rılmı şiki toplu iğne eksen
görevi görür. İ letkenin, mantarı n
kesilmeyen kı sımları na batı
rı şiki
lmı
iğneye dolanarak bağlanan yalı tımı
sıyrılmı şiki ucu, akı m makarası na
akı mı n girdiği ve çı ktığıkutuplar
ödevini görecektir. İ nce teneke
şeritler veya bakı r yapraklar fırça
olarak kullanı lır ve bunlar raptiye ile
altlığa tutturulur. Bu düzeneğ in
üstüne konan mı knatıs, iki pille
çalı şan motor modelini
tamamlayacaktı r.
62
 Benzer şekilde bir elektrikli oyuncak
motorunun iç devre elemanları nı
kullanarak da bu motoru yapabilir ve
fonksiyonel ş
çalıma prensibini
kavrayabilirsiniz.
63
ÖLÇME DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
1. Aş
ağı
dakilerden hangisi elektrik motorunun iş
idir ?
A) Elektrik enerjisini kimyasal enerjiye çevirmek.

B) Elektrik enerjisini mekanik enerjiye çevirmek.
C) Isıüretmek.
D) Gerilimi çevirmek.
E) Hepsi.
2. Aş
ağı
dakilerden hangisi elektrik motorları
nı ş
n çalıma prensibini açı
klar?
A) Elektrik enerjisini kullanarak işüretmek.

B) Elektrik enerjisini manyetik alana çevirerek işüretmek.
C) Elektrik devresinde seri bağ ş
lıçalımak.
D) Mekanik enerjiyi ı sıenerjisine çevirerek işüretmek.
E) Hepsi.
3. Aş
ağı
dakilerden hangisi elektrik motorunun parçaları
ndan değildir?
A) Fı
rça B) Rotor C) Buat D) Stator E) Endüvi
4. Aş
ağı
dakilerden hangisi üç fazlı
elektrik motorunun yön değiş
tirilmesinde kullanı
lı
r?
A) Fazların yerlerini değiş tirmek.

B) Rotoru ters çevirmek.
C) Statorun dönüşyönünü ayarlamak.
D) Fazlardan ikisinin yerini değ iş tirmek.
E) Fazların birini iptal etmek.
5. Aş
ağı
dakilerden hangisi tek fazlı
motorlara yol vermede kullanı
lı
r?
A) Doğrudan anahtarla
B) Santrifüj anahtarla
C) Pako ş alterle
D) Manyetik röle ile
E) Hepsi
6. Aşağıdakilerden hangisi gölge kutuplu motorun özelliklerindendir?

A) Rotorlarıkı sa devredir.
B) Statorlarında sargıyoktur.
C) Pako ş alterle dönme yönü değ iştirilebilir.
D) Anahtarla dönme yönü değiş tirilebilir.
E) Hiçbiri.
64
PERFORMANS
DEĞ RME
ERLENDİRME
UYGULAMALI TEST
KONTROL Lİ
STESİ
DEĞERLENDİ
r
2 Rotor görevini görecek mantarıhazı rlayabildiniz mi?
Manyetik alanı n yaratı lmasında kullanı lan iletkeni
3
sarabildiniz mi?
4 İletken uçları nın izolesini sıyırabildiniz mi?
Yataklama görevini yapan iğnelerle düzeneğ i
5
oluş turabildiniz mi?
6 Fırça görevini yapan ince sac ş eritleri sabitleyebildiniz mi?
Kolektör görevi yapan iki adet iğneyi mantara
7
bağ lıyabildiniz mi?
8 Bobin iletken uçları nıkolektöre bağ layabildiniz mi?
9 Fırçalara enerji beslemesi için iletken bağlayabildiniz mi?
10 Motora enerji verip çalı ştırabildiniz mi?
DEĞERLENDİ
RME

anlamı
na gelir.
65
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-6
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-6
AMAÇ
ğ
Gerekli ortam sağlandıı
nda kurallara uygun olarak alternatif ve doğ
ru akı
m
devrelerinde güç hesaplamalarını yaparak sisteme uygun devre elemanları nı
seçebileceksiniz.
ARAŞTIRMA
 Doğ ru akı mla çalı şan cihazlarda elektriksel ölçümler yaparak çekilen güç
değ erlerini hesaplayı nız.
 Alternatif akı mla çalışan cihazlarda elektriksel ölçümler yaparak çekilen güç
değ erlerini hesaplayı nız ve doğru akım cihazları yla karşı
laştırını z.
 Elektrik akı mı nı
nı sıetkisi olarak kullanı ğıcihazlarıaraş
ldı tırınız. Bunların güç
değ erlerini etiketlerinden okuyup not alı nız. Cihazların çektiğ i akı m değerlerini
ölçerek güç hesaplamaları nıyapı nız. Bulduğ unuz değ erleri etiket değerleriyle
karşı laş
tırınız.
6. ELEKTRİ
KSEL GÜÇ VE ISI ETKİ
Sİ
6.1. Elektriksel Güç
Elektriksel güç, bir üretecin beslediğ i almaç üzerinde birim
zamanda tüketilen enerjiyi veya enerji dönüş ümünü ifade etmekte
kullanı lır. Çevremizdeki birçok araç, gereç ve makine elektrik
enerjisi ile çalışmakta ve bir işyapmaktadı r. Yapılan iş, tüketilen
enerjiyle orantı lıolup bu, elektriksel güç olarak da ifade
edilebilir.
Elektriksel güç, elektrik enerjisinin kullanı ğıçeş
ldı itli almaçlarda farklış ekilde
karş ı mıza çıkar. Örneğ in; bir elektrik motorunda mekanik enerji olarak kullanı lı rken bir tost
makinesinde ı sıenerjisi olarak kullanı lır. Neticede, tüketilen enerji elektrik enerjisi olup
birim zamandaki tüketim, almaç ne olursa olsun o almaca ait elektriksel güç olarak ifade
edilir. Elektriksel güç birimi watt’ tı r ve (watt) W sembol harfi ile gösterilir. Watt’ıbirkaç
şekilde tanı mlayabiliriz.
1 Watt, 1 amper ş iddetindeki bir elektrik akı mı nı
n 1 voltluk bir gerilim altı nda yaptı ğı
iştir.
1 Watt, saniyede yapı lan 1 joule’lük iş tir.
1 Joule, 1 kulonluk elektrik yükünün 1 voltluk gerilim altı ğ
nda yaptııiştir.
Elektriksel gücün mekanik eş değeri Watt cinsinden,
1 Buhar Beygiri, (HP) = 736 W’tı r.
66
6.1.1. Doğru Akı
mda Güç
Bilindiği gibi elektrik enerjisi harcayan her alet veya makine bir almaçtı r. Bu
almaçların bir kısmıdoğ ru akı mla çalı şı
rken diğer bir kısmıda alternatif akı mla çalı şır.
Doğ ru akım; farklıuygulamalarda kimyasal, ı ş
ık, ı
sıve mekanik enerjiye dönüş ür. Örneğ in,
doğru akı m motorunda elektrik enerjisi mekanik enerjiye dönüş ür ve bir işyapar. Burada;
doğru akı m üreteci, bir almaç olan doğ ru akım motoruna her saniye belirli bir enerji verir.
Motor da bu enerjiyi işe çevirir. İ
şte; birim zamanda yapı e güç adıverilir.
lan iş
Doğru akı mda güç iki büyüklüğ e bağlıdır. Bunlar; devreye uygulanan gerilim ve
çekilen akımdı r. Devrede gerilim arttı
kça güç artar. Gerilim azaldı
kça güç azalı
r. Onun için
güç, gerilim ile doğru orantı
lıdı r.
Diğer taraftan almacı n gücü, almacın devreden çektiği akıma da bağ lıdı
r. Akımşiddeti
arttı
kça güç artar, akı mş iddeti azaldı r. Benzer ş
kça güç azalı ekilde gerilimde olduğu gibi
akı mşiddeti güç ile doğru orantılı
dır.
Bir almacı n gücü; akımş iddeti ve gerilimle doğru orantı

lıolduğuna göre çekilen güç;
mş
akı mış
iddeti ile gerilimin çarpı eklinde ifade edilebilir.
O halde elektriksel güç;
Matematiksel olarak P = I x E olup birimi Watt (W) olarak ifade edilir.

Burada P = Elektriksel güç (Watt), E = Gerilim ve I = Akı mş iddetidir.
2
Formülde V yerine I x R koyarsak, P = I x R olarak da kullanı labilir.
Güç birimi Watt kullanı

lmakla beraber, Watt’ı
n katlarıve askatlarıda kullanı
lı
r.
Ana birim Katları Askatları

Adı Watt Kilowatt Megawatt Miliwatt Mikrowatt
Sembolü W KW MW mW µW
!03 W 106 W 10-3 W 10-6 W
ı
Watt olarak karşlı
kları
1000 W 1000000 1/1000 W 1/1000000 W
Pratikte daha çok Watt’ ı n katlarıkullanılır. Örneğin bir motorun gücü 2 KW, Hirfanlı
hidroelektrik santralinin gücü 96 MW ş eklinde ifade edilir.
Örnek problem: 3 adet seri bağlı1,5 voltluk pille çalı

şan bir el fenerinin ampul direnci 9 Ω
dur. Buna göre devrenin gücünü hesaplayı
nı z.
Çözüm
Gücü hesaplamadan önce, devre akı

mınıbulmamı
z gerekir.
O hâlde I = E/R’dir. Buradan; I = (3 x 1,5) / 9, I = 4,5 / 9 = 0,5 amper bulunur.
Devrenin gücü ise; P = E x I, P = 4,5 x 0,5 = 2,25 W bulunur.

67
6.1.2. Alternatif Akı
mda Güç
Bir doğru akı m devresinde kullanı lan gücün, bu devreye uygulanan gerilimle,
devreden geçen akı m ş iddetinin çarpı mı
na eş it olduğunu önceki konuda görmüş tük.
Alternatif akımda ise gerek devreye uygulanan gerilim ve gerekse devreden geçen akı m
zamana bağlıolarak değ işirler. Akım ve gerilimin çarpı
mı na eş
it olan güç de zamana bağ lı
olarak değişik değerler alacaktı r. Doğru akı
m devrelerinde olduğu gibi alternatif akı
mda güç
P her zaman I x V değildir.
Alternatif akı
m devrelerinde güç, doğ ru akım devrelerinde olduğu gibi akı mla
gerilimin çarpı mına eş
ittir. Ancak, alternatif akımda akı m ş iddeti ve gerilim, zamanı
n
fonksiyonu olarak değiş
tiğine göre güç de zamana bağ lıolarak değişecektir.
Diğ er taraftan alternatif akı

mda güç birimlerini bir ve üç fazlıalternatif akı
m için ayrı
ayrıincelememiz gerekir.
6.2.1.1. Bir FazlıAlternatif Akı

mda Güç ve Güç Formülleri
Alternatif akı ş
mda çalıan almaçları2 grupta toplayabiliriz.
 Omik Almaçlar: Elektrik havyası , elektrik ocağı, elektrik sobası, ütü gibi
bobinsiz almaçlara omik almaçlar, böyle devrelere de omik devreler denir.
Omik almaçları n gücünü hesaplamada doğ ru akı m formüllerini aynen
kullanabiliriz. Bu durumda omik almaçları n güçleri, devre gerilimi ile akı
m
şiddetinin çarpımına eş
ittir. Yani güç;
P = V x I formülü ile bulunur.
 Endüktif Almaçlar: Alternatif akı m motorları , transformatörler, ve röle gibi

bobinli almaçlara endüktif almaçlar, böyle devrelere de endüktif devreler
denir. Endüktif devrelerde almaçları n çektiği akı m ile gerilim arasında bir açı
vardı r. Buna faz farkıve bu açı nın kosinüsüne de güç katsayı sıdenir. Endüktif
bir fazlıalmaçları mş
n gücü; gerilim, akı iddeti ve bir güç katsayısıolan kosinüs
fi ile orantılı
dır. Yani güç;
P = V x I Cos φformülü ile bulunur.
68
6.2.1.2. Üç FazlıAlternatif Akı
mda Güç ve Güç Formülleri
Üç fazlıalternatif akı ş
mda çalıan almaçlarıda iki grupta toplayabiliriz.
 Omik Almaçlar (omik devreler) : Üç fazlıtav fı rı

nları, üç fazlıelektrik
sobaları
, üç fazlıergitme potalarıgibi almaçlara omik almaç denir. Üç fazlı
omik almaçları mş
n gücü; devre gerilimi, akı iddeti ve √3 ile doğru orantı
lı
dı r.
Yani güç;
P = √3 V x I √3 = 1,73 tür.
 Endüktif Almaçlar (endüktif devreler) : Üç fazlı , diğer bir ifadeyle trifaze

elektrik motorlarıbirer endüktif almaç, bu devreler de endüktif devredir.
Üç fazlıendüktif devrelerde güç;
P = √3 V x I x Cos φformülü ile bulunur.
6.2.1.3 Alternatif Akı

mda Güç Problemleri
Örnek problem: Trifaze bir elektrik motoru 380 V gerilim altı

nda 50 amper çekmektedir.
sıCos φ= 0,80 olduğuna göre motorun gücünü bulunuz.
Güç katsayı
Çözüm
Üç fazlıendüktif devrede güç formülü P = √3 V x I x Cos φolduğuna göre verileri

formülde kullanarak güç;
P = √3 V x I x Cos φ, P = 1,73 x 380 x 50 = 32870 W ~ 33 KW bulunur.
Örnek problem: Bir fazlıbir buzdolabıkompresör elektrik motoru 220 V gerilim altı nda
1,3 amper çekmektedir. Güç katsayı , Cos φ= 0,85 olduğ
sı una göre çekilen elektriksel gücü
mekanik güç birimi cinsinden hesaplayını
z.
Çözüm
Bir fazlıendüktif almacın kullanı ğ

ldııbir devrede güç formülü, P = V x I x Cos φ
kullanarak devrenin gücünü hesaplayalım.
P = V x I x Cos φ, P = 220 x 1,3 x 0,85 = 243,1 W bulunur. Buradan elektriksel

gücün mekanik karşığı243,1 W / 736 = 0,33 HP bulunur.
lı
Örnek problem: 220 V gerilim altı ş

nda çalı an bir omik dirençli elektrik ı
sı
tı
cı 10 amper
çekmektedir. Isı
tı
cı
nın gücünü hesaplayı
nız.
Çözüm
Isıtı
cıomik almaç olduğ
una göre, P = V x I, P = 220 x 10 = 2200 W = 2,2 KW
bulunur.
69
6.2. Elektrik Enerjisinin Isı
Etkisi
İçinden elektrik akı mıgeçen bir iletken ı sı
nı r. Elektrik ütüleri, elektrik ocakları,
elektrik fı rınları
, elektrikli havyalar ve elektrikli saç kurutma makineleri bu uygulamaları n
örneklerindendir. Bir ı sıtıcıda elektrik enerjisini ı
sıenerjisine çeviren direnci büyük iletkene
rezistans denir. Rezistansı n boyu ve kesiti, almacı n gücüne göre değiş ir. Rezistanslar krom-
nikelli tellerden seçilir. Bu tellerin dirençleri büyüktür.
Direnci R (Ω) olan bir iletkenden t saniye sürece I amperlik akı

m geçerse meydana
gelen ı
sımiktarıQ, joule kanununa ait formülle hesaplanabilir.
Q = 0,24 x I2 x R x t = kalori (cal) bu bağı ntıya Joule kanunu denir. Bu formülde

0,24 çarpanı
, joule’ ün kalori cinsinden hesaplanmasıiçin kullanı
lmış
tı
r.
Bu formülle, ı
sı tı
cıbir almacı n meydana getirdiğ iısıkolayca hesaplanabilir.
Örnek problem: Direnci 50 Ωolan bir elektrik ocağ ı nı
nı sıtıcıtelinden 4 A’ lik bir
m 30 dakika geçirilirse ocak bu süre içerisinde kaç kalorilik ı
akı sıverir.
Çözüm
R = 50 Ω
I = 4A
t = 30 dk
2
Q = 0,24 x I2 x R x t = 0,24 x 4 x 50 x (30 x 60) = 345600 cal = 345,6 kcal
bulunur.
Örnek problem: Bir odanı n sıcaklı ğı
nıartı rmak için 1,5 kilowatt bir elektrik sobası4 saat
ş
çalıtı
rılırsa ne kadar ı
sı(kaç kalori) yayar.
70
Çözüm
Q = 0,24 x I2 x R x t formülde I2 x R = W’ tı
r. (gücü ifade eder ve N harfi ile
gösterilir)
N = 1500 W
T = 4 (60 x 60) s
Bu ş
ekilde formülde kullanarak,
Q = 0,24 x I2 x R x t = 0,24 x 1500 W x 4(60 x 60)

= 0,24 x 1500 x 14400 = 5184000 kalori = 5184 kcal bulunur.
Örnek problem: Bir ütü 220 voltluk gerilimde 10 dakika çalı

ş tı
rılmaktadı r. Devreden geçen
akımş iddeti 5 amper olduğ ğ
una göre devrenin harcadııelektrik enerjisini joule ve kilowatt-
saat cinsinden hesaplayınız?
Çözüm
:
W=VxIxt W= 5.220.600 W= 660000 joule bulunur.
3.600.000 joule 1kWh olursa

660000 joule kaç kWh eder.
X= 660000/3600000 kWh X=0,183 kWh bulunur.
71
UYGULAMA
UYGULAMA FAALİ
FAALİ YETİ
YETİ
ELEKTRİ
K AKIMININ ISI ETKİ
Sİ
İ
 Aş ağıda listesi verilen malzemeleri ev,  Aşağı da verilen elektrik devresini
iş, atölye veya piyasadan temin ediniz kullanabilirsiniz.
Malzemeler
 Isı tıcı1000 W
 Ampermetre
 Su dolu kap
 Termometre Not: Farklı güçteki ı sı
tı
cı ve
 Saat miktardaki su için benzer yöntemi
 Besleme gerilimi 220 V A.C. uygulayarak kullanabilirsiniz
 Şekildeki düzeneğ i kurup kullandı ğınız  Sağlamlı k kontrolünü ölçü aletinizin
rezistansı n direncini elektriksel güç ve (Avometre veya ohmmetre vb.) direnç
ohm kanununu kullanarak hesaplayı nız kademesinde yapabilirsiniz
 Güç P = I2 x R, = I x V ve Ohm E = I
Not: Isıtı
cı
nın (Rezistansı
n) sağ
lamlık xR
kontrolü yapılmalıdışgövdeye kaçak varsa
kullanılmamalıdır.
 Şebeke gerilimi 220 V altı ş

nda çalıırken
elektrikte güvenli çalışma kurallarına
uyunuz ve öğ retmeninizden yardı m
alını
z.
 Termometre ile yapı lan sı caklık  Devreye akı m vermeden önce kaba
ölçümlerini not alarak 3 dakikalı k üç konan su miktarı nıhacim veya ağırlı
k
ayrı fası la için aş ağ ı
daki formülü olarak ölçünüz.
kullanarak suya kazandı rı
lan ısı  Su sı caklığı, ortam sı caklığına
miktarı nıkalori cinsinden hesaplayı nı
z. eriştiğinde uygulamaya baş lamak
Q = m x c x ∆t Isıyükü formülünde; daha doğ ru olur.
Q (kal),  Baş lama zamanı nıve 3 dakikalık üç
m suyun kütlesi gr, fasıladaki sıcaklı
k ölçümlerini
C suyun ısınma ı sısı= 1 cal/gr termometre üzerinden okuyarak not
∆t sı
caklık farkıdır. ∆t = t 2 –t1 alınız.
72
 Uygulamayı3 dakikalı k üç ayrıfası la  Devre akımınıölçerek not alını
z.
için ayrıayrıaş ı
ağdaki Joule formülünü  Her fasıla için elektrik enerjisinin
kullanarak hesaplayı nız ve sonuçları ı
sıya dönüşümü hesaplayı nız.
işlem basamağ ı 3’te elde edilen  Toplam süre için elektrik enerjisinin
değ ı
erlerle karşlaştırı
nız. ı
sıya dönüşümü hesaplayı nız
 Sonuçlarıkarşı
laştı
rınız.
Q = 0,24 x I2 x R x t
73
ÖLÇME
DEĞ RME
ERLENDİ
RME
1. Aş ağıdakilerden hangisi 1 amper ş
iddetindeki bir elektrik akı
mını
n 1 voltluk bir
gerilim altı
nda yaptığıiş
tir?
A) 1 Joule B) 0,24 Joule C) 1 W D) I2 x V E) Hepsi
2. Aş
ağı
dakilerden hangisi elektriksel gücü ifade eder?
A) Akı mş iddeti ile devre direncinin çarpımı

B) Akı mş iddeti ile elektriksel gücün çarpımı
C) Akı mş iddetinin karesi ile direncin çarpı
mı
D) Gerilim ile devre direncinin çarpı mı
E) Hiçbiri
3. Elektrik enerjisinin ı
sıenerjisine dönüş
türmede hangi tür almaçlardan yararlanı
rı
z?
A) Motor B) Trafo C) Rezistans D) Akümülatör E) Hepsi
4. Aş
ağı
dakilerden hangisi tek fazlı
endüktif devrede gücü ifade eder?
A) P = V x I Cos φ
B) P = I x R
C) P = I x V x Cos φ
D) P = V x I x R
E) P = I2 x R
5. Aş
ağı
dakilerden hangisi üç fazlı
omik devrelerde gücü hesaplamada kullanı
lı
r?
A) P = I x V
B) P = I x R
C) P = √3 V x I
D) P = V2 x R
E) Hepsi
6. Aş
ağı
dakilerden hangisi 2,2 kW’ ı ı
n karş ğ
lııdı
r?
A)220 W B) 2200 mW C) 2200 W D) 0,22 kW E) Hepsi
74
PERFORMANS
DEĞ RME
ERLENDİRME
UYGULAMALI TEST
KONTROL Lİ
STESİ
DEĞERLENDİ
r
Kap içine doldurulan su miktarı nıdoğ ru olarak ölçebildiniz
2
mi?
Kullandı ğınız ısı
tı cının gücünü cihaz üzerinden
3
okuyabildiniz mi?
4 Isı
tıcı
nı n sağlamlı k kontrolünü yapabildiniz mi?
5 Suyun oda sı caklı ğına eriş mesini beklediniz mi?
6 Enerji beslemesinde devre akı mı nıölçtünüz mü?
Her 3 dakika sonunda gerekli sı caklık ölçümünü alabildiniz
7
mi?
Her 3 dakikalı k fasılalar için elde ettiğiniz değerleri Q = m
8 x c x ∆t formülünü kullanarak ı sı miktarı nı
hesaplayabildiniz mi?
Her 3 dakikalı k fası lalar için elde ettiğiniz değ erleri Joule
formülü
9
Q = 0,24 x I 2 x R x t kullanarak ı sımiktarı nı
hesaplayabildiniz mi?
Her iki ölçüm sonunda hesaplanan ı sıdeğ erlerini birbirine
10
yakın veya eş it buldunuz mu?
DEĞERLENDİ
RME

anlamı
na gelir.
75
ÖĞRENME FAALİ
YETİ- 7
A)
AMAÇ
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-7
Gerekli ortam sağ ğı
landı nda kurallara uygun olarak elektrik otomatik kumanda
devrelerinin önemini kavrayarak bu devrelerde kullanı lan devre elemanları nı
seçebileceksiniz.
Otomatik kumanda yanı nda güvenlik kontrol devrelerinin çalı şma prensibini
öğrenerek bunlara ait uygulamalarıyapabileceksiniz.
ARAŞTIRMA
 Ev, işve atölye ortamı nda kullanı lan çeşitli elektrik makinelerinde otomatik
kumanda ve güvenlik kontrol özelliklerini araş tırınız.
 Otomatik kumanda ve güvenlik kontrol sisteminde kullanı lan devre
elemanları nı
n çeş itlerini piyasa ve internet ortamı nda araş tırı
nı
z.
 Elektromanyetik alan ve ı sıetkisinin kullanıldı ğıotomatik kumanda ve güvenlik
kontrol devrelerini piyasa ve internet ortamı nda araş tırı
nız.
 Elektrik otomatik kumanda ve güvenlik kontrol devrelerinde kullanı lan devre
elemanları nıpiyasa ve internet ortamı nda araş tırarak teknik özelliklerini not
ediniz.
7. ELEKTRİ
K OTOMATİ
K KUMANDA
7.1. Kontrol Sistemlerinin Gereğ
i ve Önemi
Bir cihaz veya sistemin görevini tam
anlamı yla yerine getirebilmesi, bütün
fonksiyonları nın bir ahenk içinde çalı şır
durumda olması na bağ lı
dır. Bu noktada
kontrol sistemlerinden yararlanı lır. Kontrol
sistemleri, bağlıoldukları devreyi veya
cihazı , değiş en koşullara göre çalı ştırır,
durdurur veya belirli şartlarda kontrol altı nda
tutarlar. Kontrol ş ekli, devrenin yapı sına
göre insan tarafı ndan gerçekleş tirilebileceğ i
gibi otomatik olarak da yapı labilir. Örneğin;
soğutucuda kapı nın açı lmasıyla yanan aydı nlatma lâmbasıinsan kontrollü iken sı caklı
k
kontrolü termostat tarafından sı caklı ğa bağ lıolarak otomatik olarak kontrol edilmektedir.
Şekil 7.1’ de de kazan ı

sı
tma sistemine ait termostatik kontrolün gerçekleş
tirildiğ
i
uygulama görülmektedir.
76
Birçok kontrol sistemi, bir algı
lama ve bunun üzerine görevini otomatik olarak yerine
getirme özelliğ ine sahiptir. Algı
lama sı caklı
k, bası nç, ışık, manyetik alan, ses, yoğunluk
değ işimi, hareket, zaman ve benzeri etkiler ş eklinde olabilir. Bu etkilerdeki değiş
im, bağlı
olduklarıkontrol sistemini harekete geçirecek ş ekilde tasarlanmıştır. Böylece cihaz veya
sistem, görevini süreklilik içinde, en önemlisi insan faktörünün kumandası na gerek
kalmadan yerine getirebilir ki bu çok önemlidir. Örneğin; bir soğ utma sistemi değişen
sıcaklık koş ullarında ahenkli bir şekilde görevini yerine getirirken insana ihtiyaç duymaz.
Bu, hem daha güvenli, emniyetli bir çalı ş ma ortamısağ larken, hem de daha ucuz bir iş
letme
demektir.
7.2. Hissediciler ve Çeviriciler (Sensörler ve Transdüserler)

Tabiattaki bir değ iş layan), hissedici elemanlara sensör, hissedilen bu
ikliği (algı
değ iş ka bir enerjiye çevirebilen elemanlara de transdüser denir. Bilindiğ
ikliği baş i gibi
tabiattaki değişken etkiler sadece ısıve bası nç değ ı
ildir. Işk, ses, hareket, manyetik alan,
yoğunluk, seviye ve bunun gibi o kadar çok etki vardı r ki bu etkiler sabit olmayı p
değ işkendir. İş
te her şeyin endüstriyel ortamda kontrol altı na alınabilmesi, bu değişkenleri
hissedebilme ve gerekirse istenilen diğer enerji türlerine dönüş türebilmeye bağ lı
dır.
Teknolojik alandaki geliş meler hissedici elemanların çeşitlenmesine ve böylece daha

hassas ve ihtiyaca cevap verebilen kontrol sistemlerinin geliş tirilmesine vesile olmuş tur.
ş
Hissedici elemanlar etki, tepki prensibi üzerine çalıan, yani değiş en ortam şartları
nı, belirli
hassasiyette algı
layabilen cihazlardır.
Çeş itli cihaz, makine ve endüstriyel sistemlerin kontrolünde sı

kça kullanı
lan
değ
işebilen etkiler ş
unlardı
r;
 Sı
caklı k etkisi
 Basınç etkisi
 ı
Işk etkisi
 Manyetik alan etkisi
7.2.1. Sı
caklı
k Etkisi
Piyasada çeşitli ş
ekillerde bi-metalik sı
caklık kontrol cihazlarıbulunmaktadı r. Isıya
maruz kaldı kları
nda dönme hareketi, uzama, eğ rilme, eğilme veya susta hareketi oluş turan
metal tahrik cihazlarıvardı r. Sıcaklı
ktaki küçük değiş melere tepki olarak oluş
an hareket,
nispeten büyüktür.
Diğ er taraftan, elektriksel direnç elemanları sı caklı

ktaki değ iş
imlere maruz
kaldıklarında elektrik dirençleri değ işecek şekilde tasarımlanan hissetme elemanları dı
r. Bu
amaçla kullanı lan termistörler, sıcaklığıdüş tükçe elektrik akımı ıdirencini artı
na karş racak
elektriksel bir elemandı r. Elektrik akı mındaki değ işikle çeş itli amaçlar için, uzaktan
kontrollü bir cihazıçalıştırma veya durdurmada kullanı labilir.
77
7.2.2. Isıve Bası
nç Etkisi
Körükler ve diyaframlar bası nçtaki değişimlere tepki veren elemanlardı

r. Nispeten
büyük bir iç hacme sahip olmalarıyüzünden körükler, daha büyük mekanik hareket
oluşturan cihazlardı
, fakat diyafram daha hassastı
r. Seçim, sağlanmasıgereken hareket ve
duyarlılı
k miktarı ş
na ve çalıma basınçları
na bağlıolacaktır.
7.2.3. Iş
ık Etkisi
Fotodirençler (Fotosel), ışık şiddetindeki değişikliğ

e maruz kaldı klarında, elektriksel
dirençlerini değiştirecek şekilde tasarımlanmı şsensörlerdir. Işı
kş iddeti ile direnç değerinin
değ işmesi yarıiletken malzemelere ait bir özelliktir. Yapı sıiki iletken arası na konmuşyarı
iletkenden oluş ur. Fotodirençler ı ş
ığa maruz kaldı ğında, ışık ş iddetiyle orantısal olarak
elektriksel direnci azalır. Böylece fotodirenç üzerinden geçen akı m artar. Fotodirençler
aydı nlatma kumanda devrelerinde, ı ş
ık, duman ya da alev kontrolünde, otomatik
kameralarda vb. gibi yerlerde kullanı lır.
7.2.4. Manyetik Alan Etkisi
Bazımalzemeler manyetik alandan etkilenerek gerilim üreten malzemelerdir.

Günümüzde alan etkili malzemeler olarak yarıiletkenler kullanı lmaktadı
r. Diğ
er taraftan
manyetik alan etkisinde kalan bir bobinde de elektrik akımıindüklenmektedir. Çoğu kez bu
akı
m, bir amplifikatörlü devreye bağ lıcihazı
n kumandası nda kullanılı
r.
7.2.4.1. Manyetik Özellik
Bir malzemenin manyetik olma özelliğ i, malzemeyi oluşturan element atomlarının

valans altıyörüngelerindeki bir yöne dönen elektronları nın sayı sı
, diğer yöne dönen
elektronların sayı
sı
ndan farklı(az veya fazla) oluşu sonucudur (valans: atomun en dıştaki
yörüngesi).
Yalnız baş ına bir atomda her enerji katı nda en çok iki elektron bulunabilir. Bu iki
elektronun kendi etrafında dönüş ü, birbirinin aksi yöndedir. Her dönen elektron hareket eden
bir madde olduğ una göre, her elektron çok düş ük bir mı knatıs gibidir; güney ve kuzey
kutuplarıvardı r. Genel olarak, çift sayıda elektronu olan element te, bir yöne dönen elektron
kadar diğ er yöne dönen elektron bulunduğ undan, sonuç olarak manyetik özellik görülmez.
Fakat valans altıyörüngeleri elektronla dolu olmayan elementlerde ise, bir yöne dönen
elektronların sayısıdiğ er yöne dönenlerden fazladı r. Dolayısı
yla bu elementlerin manyetik
bir momenti (çekme veya itme etkisi) vardı r ve küçük bir mı knatı
s gibi işgörürüler.
78
7.2.4.2. Manyetik ve Manyetik Olmayan Maddeler
er bazımaddeleri çekme veya itme kuvveti ş

Manyetik özellik, diğ eklinde olur. Alfa-
demiri, kobalt manyetik malzemelere birer örnektir. Bu özellik bazımetallerde kalıcı
dır.
Bütün maddeler bir manyetik alan içine sokulduğ unda bir ölçüde manyetik özellik
kazanabilirler.
Cam, ağaç, mika, hava ve elektrik izolâtörü olarak kullanı

lan malzemeler, manyetik
alandan etkilenmeyen diyamanyetik maddelerdir.
Maddelerin manyetik özelliğ i, manyetik alandan etkilenmeleri nispetinde

paramanyetik (mı knatı s tarafı
ndan çekilebilen), diyamanyetik (mı knatıs tarafı
ndan
çekilemeyen) ve ferromanyetik (manyetik özelliğ ı
i yüksek ve üzerinde sürekli taşyan)
ölçüsüyle belirtilmiştir.
Doğal mı knatısları
n güney ve kuzey olmak üzere iki
kutbu vardı r. Farklıiki mı knatısın aynıkutuplarıbirbirini
karşılı
klıolarak iterken, farklıkutuplarıbirbirini çekerler ve
bu özellik doğal mıknatısta süreklidir.
7.2.4.3. Manyetik Alan
Bir mı knatı
sın yakını na bir çivi veya bir toplu iğ ne
getirirsek bunları
n mıknatıs tarafı
ndan çekildiğini görürüz. Şu
halde mı knatısı
n çevresindeki alanda bir kuvvet etkisi var
demektir. Onun için bu alana mı knatı s alan veya manyetik
alan denir.
Bir pusulayıelinizde tutarsanı z veya bir mı knatıs çubuğu bir iple serbest dönebilecek
şekilde bir yere asarsanı z pusula iğ nesinin veya mı knatıs çubuğ unun birer ucunun sürekli
olarak kuzey yönüne dönüp burada durduğ unu görürsünüz. Bu, dünyamı z çevresinde de bir
mı knatı s alanı n varlığı
nıgöstermektedir. Bundan yararlanı larak yön tayininde kullanı lan
pusulalar yapı lmıştı
r. Bir mıknatısı
n kuzey yönünü gösteren ucuna o mı knatı
sın kuzey kutbu
denir ve diğ er kutup güneye dönük olacağı ndan güney kutbu adı nıalı
r. Kuzey kutup N (North)
harfi ile güney kutup S (South) harfi ile belirtilir
Bir manyetik alanda, manyetik alanıoluş turan kuvvet çizgilerinin kuzey kutup N’ den
çıkı i kabul edilir. Şekil 7.2’ de bir mı
p güney kutup S’ den içeri girdiğ knatı
s çubuğun manyetik
alanıve manyetik alanı yaratan kuvvet çizgileri görülmektedir.
79
7.2.4.4. Elektromı
knatı
slar
İçinden elektrik akı mıgeçen bir iletken,

çevresinde manyetik (elektromanyetik) alan yaratı r.
Şekil 7.3’ te elektromanyetik alanda pusula
iğnesinde yönlenme gösterilmektedir. İçinden akı m
geçen bir iletkene, bir eksen etrafı nda kolayca
dönebilen bir mı knatı s iğnesi, örneğ
in küçük bir
pusula yaklaş tı
rılı
rsa, pusula iğnesinin saptı ğı
görülür. Bu bize içinden akı m geçen bir iletkenin
çevresinde bir manyetik alan bulunduğunu gösterir.
İçinden akı m geçen bir iletkenin

etrafındaki manyetik alanı n yönü Şekil 7.3’ te
görüldüğ ü gibi küçük bir pusula ile saptanabilir.
Manyetik alan kuvvet çizgileri S kutbundan girip
N kutbundan çı ktığ ına göre kuvvet çizgilerinin
yönü, ş ekil 7.4’ te görüldüğü gibi, saat dönüş
yönünde olur. Ancak her zaman pusula
bulunmayabilir. Bu nedenle kuvvet çizgilerinin
yönünü bulmak ve itilme (hareket) yönünü tespit
için geliş tirilmişkurallar vardı r. Bunlardan bir
tanesi sol el kuralı dır (Şekil 7.5). Buna göre, sol
elin orta parmağ ıiletkenden geçen akı m yönünü
gösterecek ş ekilde ş ekil 7.5’teki gibi tutulursa,
işaret parmağ ı manyetik alanı n (kuvvet
çizgilerinin) yönünü, başparmak ise manyetik
alan içinde oluş an itilme (hareket) yönünü verir.
Endüstride birçok alanda manyetik

malzemelerden yararlanı lmaktadı r. Bugün artı k
teknikte yapma mı knatıslar kullanılmaktadı r.
Yapma mı knatıslardan en çok kullanı lanlar da
elektrik akı mı nın mı knatı slanma etkisinden
yararlanılarak yapı lan elektromı knatıslardı r.
Gerçekten bugün kullandı ğımı z bütün elektrik
makineleri ve çok sayı da elektrik aygı tları,
elektromı knatıstan yararlanarak çalı ş
maktadı rlar.
İçinden akı m geçen tek bir iletkenin

oluş turacağı manyetik alan, genellikle iş
yapabilecek ş iddette değildir. Bu nedenle bir
iletken yerine yalı tı
lmışbir çok iletken yan yana
ve yanaş ık olarak, halkalar biçimde sarı lı
r. Bu biçimdeki bir iletken kangalı
na (bobinine)
selonoid adıverilir. Selonoidden akı m geçirilirse, sarı
mları ,ş
n manyetik alanları ekil 7.6’daki
gibi kavraş ır ve daha ş
iddetli bir manyetik alan meydana getirirler.
80
Teknik uygulamalarda emayelenerek yalı tı
lmışteller bir
makara üzerine gerekirse kat kat sarı lı
rlar. Böylece çok sayı da
sarım elde edilir. Şekil 7.6’da bir elektromı knatıs makarası nın
yapı sıgörülmektedir. Böyle bir makaranı n içerisine bir yumuş ak
demir parçasısokulursa, makaranı n iç kı smı nda çok daha büyük
alan ş iddeti elde edilebilir. Makara içerisine konan bu demire,
demir göbek veya nüve denir. İ letkenlerinden elektrik akı mı
geçirilmek suretiyle manyetik alan elde edilen bu yapma mı knatı slara elektromı knatıs adı
verilmiştir.
Siz de atölye ş artları

nda benzer bir uygulamayı6 – 12 V D.C. veya A.C gerilim
kullanarak yapabilirsiniz.
7.3. Elektrik Otomatik Kumanda Elemanları

Elektrik kumanda devrelerinde birçok kumanda elemanıkullanı lı
r. Kumanda
devrelerini öğ renmeye geçmeden önce, kumanda elemanları nıtanı mak ve onları n
fonksiyonel çalışma prensiplerini öğrenmemiz gerekir. Bu ve bundan önceki faaliyetler daha
sonraki modülleri öğrenmemizde temel oluş turacağıiçin konuların sindirilerek öğrenilmesi
gereği vardır.
7.3.1. Butonlar
Kontaktör ve röle gibi elemanlarıçalı ştı

ran veya durduran kumanda elemanları na
buton adıverilir. Baş latma, durdurma ve iki yollu buton olmak üzere üç çeş
it buton vardır.
İki yollu butonlar hem başlatma hem de durdurma iş lemini yaparlar.
7.3.2. Sinyal Lambaları
Bir devreye akı mı n verildiğini, devrenin çalışmaya hazı r olduğunu veya devrenin
çalış ğ
tıınıgösteren kumanda elemanları na sinyal lambasıadıverilir. Sinyal lambaları
şekilde görüleceği üzere daha çok elektrik panoları na bağ lanabilecek ş ekilde yapı lı
rlar.
Sinyal lambası nın ön yüzünde bulunan bombeli parçasısarı , kırmızıve yeş il renkli cam veya
renkli plastikten yapı lır. Lambanı n bağ lantıuçlarıpanonun arka tarafı nda kalı r. Sinyal
lambası nı n içine neon veya akkor flamanlıampul konur. Akkor flamanlılambalar düş ük
gerilimli, neon lambalar ise yüksek gerilimli sinyal devrelerinde kullanılı
r.
7.3.3. Anahtarlar
Buzdolabı , otomobil ve çeş itli makinelerde birçok farklıfonksiyonu baş latma veya
durdurma ş eklinde görev yapan ve hareketini bağ lıolduğ u kapı, mandal, kol vb parçalardan
alan küçük yapı lıanahtarlardır. Bu anahtarlarda normalde açı k veya kapalıkontak bulunur.
Mikro anahtarları n açılıp kapanması nda kontaklarında elektrik arkıoluş mamasıiçin ani
kapanıp açılması gerekir. Bundan dolayı yapılarında yay veya benzeri bir düzenek kullanılı
r.
81
Örneğin; buzdolabı ve otomobilde bulunan aydı nlatma lambaları nı n yakılı
p
söndürülmesinde (kapı
ları
n açı
lı
p kapanma iş ş
levine göre çalıan) bu anahtarlar kullanı
lı
r.
7.3.4. Röleler
Röleler elektrik devresini kontrol etmek üzere kullanı lan

manyetik bir bobinin ürettiğ i harekete göre açma veya kapama
yapan cihazlardı r. Diğ er bir ifadeyle, ufak güçteki
elektromanyetik anahtarlara röle adıverilir. Elektromı knatıs, palet
ve kontaklar olmak üzere üç kı sımdan oluş ur. Röleler kullanı ldığı
yerin özelliğ ine göre pek çok ş ekilde düzenlenebildiğinden, her
birinin yapı sınıtek tek açı klamak mümkün değildir. Bunlardan
bazı larıaşırıakı m rölesi (potansiyel röle), ı
sı
l röle, elektronik solid-
state (katıhâl) rölesidir. Hepsinin ortak fonksiyonu, elektrik
devrelerini, bir tahrik vasıtası
yla kontrol etmektir.
7.3.5. Kontaktörler
Rölelerde olduğ u gibi elektromı knatıs (bobin + nüve), palet ve kontaklar olmak üzere
üç kı sımdan oluş ur. Rölelere göre daha büyük güçteki elektromanyetik anahtarlara
kontaktör adıverilir. Kontaktör bobinleri de doğ ru veya alternatif akı mla çalı şı
r.
Kontaktörlerde kontakları n açı lı
p kapanmasıpalet ile sağlanı r. Palet yerçekimi kuvveti veya
bir yay aracı
lığıile demir nüveden uzak tutulur. Bobin enerjilendiğinde, palet demir nüve
tarafı
ndan çekilir ve kontaklar durum değ iş
tirir. Rölelerde olduğ u gibi kontaktörlerde de açı
k
veya kapalıolmak üzere iki çeş it kontak vardı r. Bu kontakları n yapı mında gümüşmetalinin
alaşımlarıkullanılır.
7.3.6. Bası
nç Anahtarları
Basınç ayarıveya bası nç devresinin kontrolü için kullanı lan anahtarlardı r. Bası
nç
anahtarlarısistemin bası ncınıiki sı nır arasında sabit olarak tutmada kullanı labileceği gibi
sınır değere ulaştığında anahtarlama yaparak farklıbir fonksiyonu da baş latabilirler. Örneğ in
bası nçlıhava kullanı lan bir sistemde alt sınır 3 bar ve üst sı
nır 7 bar olsun. Sistemdeki bası nç
3 bar’ı n altı
na düş tüğ ünde bası nç anahtarıkontağıkapanarak kompresöre bağ lıelektrik
motorunu devreye sokar bası ncın yükselmesini sağlar. Bası nç üst sı nır değ er 7 bar’a
ulaş ğı
tı nda bası nç anahtarıkontağ ı
nıaçarak elektrik motorunu devreden çı karı r. Böylece
sistemdeki bası nç 3 ila 7 bar arasında tutulmuşolur.
7.3.7. Selonoid Valflar
Elektrik enerjisi ile çalı şan elektromanyetik prensiple açma veya kapama yapan
vanalara selonoid valf adıverilir. Hava, su, gaz, yağve buhar gibi akı şkanlar için güvenle
kullanılan elektromanyetik valflardı ş
r. Bu tip valflar akıkanıtaş ıyan boruya rakorlu veya
vidalanarak bağ lanırlar. Bir selonoid valf, vana ve elektromanyetik kı sı
m olmak üzere iki
bölümden oluş ur. Selonoid valflar düş ük veya yüksek gerilimle, doğru veya alternatif akı
mla
çalışacak şekilde çok çeş itli yapı
da üretilirler.
82
7.3.8. Termikler
Bütün elektrik devrelerinde, aş ırıakı ma karş ıbir ş ekilde koruma sağ lanmalıdır.
Evlerde kullanılan sigorta bu tip korumaya iyi bir örnektir. Bir soğutma sisteminin güvenli
bir ş
ekilde çalışabilmesi için de arı
za anında elektrik motorunu durduran bir devre kesiciye
gerek duyulur. Termostat devresine seri bağlanarak kullanılan bu elemana termik denir.
Resim 7.3’ te ev ve küçük tip ticari soğ

utucularda kullanı
lan termik görülmektedir.
83
7.3.9. Fotoseller
Üzerine düş en ı ş
ık akısıdeğiştiğinde, bulunduğ u devrede akım, gerilim ve direnç gibi
elektriksel değ erlerin değ iş
imine neden olan kumanda elemanları na fotosel adıverilir.
Fotoseller ı şığa duyarlıelemanlardı r. Otomatik çalı şma veya güvenlik için kumanda
devrelerinde kullanı lı
r. Örneğ in; sı vı yakı tlı kazanlarda brülörde yanma iş lemi
gerçekleş tiğinde kazan içindeki ı şı
ğıalgı layan fotosel tutuşturma elektrotları
nın enerjisini
keser.
7.3.10. Termostatlar
Isıtma veya soğ utmanın kontrolü, sı caklık değiş

imi üzerine kurulmuş tur. O hâlde
ısıtma veya soğ utmanı n gerçekleş tirilmesi, belirlenmişsı caklı
k aralıkları
nda sı caklığı
n
değ iş
imine göre belirlenecektir. Soğutma ve iklimlendirme sistemlerinde sı caklık kontrolü,
termostat adıverilen cihazı
n kullanılması yla sağlanır.
Diğ er bir ifadeyle termostatlar, soğ

utulacak hacim,
soğutulacak akı şkan veya evaporatör gibi kı sı
mların
sıcaklıklarının, belirli değ erler arası nda kalması nı
sağlamak amacı yla kullanı lan kumanda kontrol
cihazlarıdır.
Soğutma sistemlerinde kullanı lan termostatlar

kullanı
lacağıyerin özelliğine göre çeş
itli tipte yapı
lı
rlar.
Resim 7.8’de ev tipi soğutucularda kullanı lan mekanik
termostatı
n fonksiyonel yapısıgörülmektedir.
Temelde, iki tip termostat vardır:

a. Isı
tma sistemlerinde kullanılan termostatlar,
b. Soğutma sistemlerinde kullanı lan termostatlar.
84
Bunların dı ş
ı nda her iki özelliğin bir arada bulunduğ u, yani hem ısı
tma, hem de
soğutma işinin aynısistem üzerinde gerçekleş tirildiğ
i ünitelerde (ı
sıpompalarıgibi), sı
caklı
k
kontrolünde kullanılmak üzere geliş
tirilmişkombine termostatlar da mevcuttur.
7.3.11. Kapasitörler (Kondansatörler)
Kondansatör, aralarıyalı tı
lmı şiki metal levhadan
yapılmı şelektriksel bir aygı r. Şekil 7.9’da görüldüğü gibi
ttı
iki metal levha arası nda hava olabileceğ i gibi, kâğı t,
parafin vb. yalı tkan maddeler de olabilir. İ ki levha
arasındaki yalı tkana dielektrik adıverilir. Dielektriğ in
cinsine göre de kondansatörler ayrıadlar alı rlar; kâğı tlı
kondansatörler, havalı kondansatörler, elektrolitik
kondansatörler gibi.
Şekil 7.9’ daki kondansatörün metal levhaları na bir

doğru gerilim uygulandı ğı nda, o anda devrede bulunan
duyarlı bir ampermetrenin göstergesinin bir sapma
gösterdiğ i ve hemen yine sı fı
r noktası na döndüğ ünü
görürüz. Bu bize devreden kı sa süreli bir akım geçtiğini
gösterir. Gerçekten, ş ekil 7.9’ da 2. durumda boş ta duran
anahtar, 1 durumuna getirilince B ve C levhaları(+) ve (-)
olarak elektrik yüklenirler. Bu yüklenme sı rası
nda
iletkenlerden akı m geçeceğ inden ampermetre bir sapma
gösterir. Ancak, B ve C levhalarıtam yüklenip iki levha
arasındaki potansiyel farkı , üretecin gerilimine eş
it değere eriş ş
ince elektron akııdurur ve
ampermetre göstergesi sı fır noktasına geri döner.
B ve C levhalarıtam yüklendikten sonra anahtar 3 konumuna getirilirse, C den B ye

doğru bir akı
m geçer ve levhalar boşalır. Ancak, bu akımın yönü dolma (ş arj) akı
mının ters
yönündedir. B ve C levhalarıarası ş
ndaki elektron alıveriş
i sona erince devreden hiçbir akım
geçmez.
85
B ve C levhaları , büyük yüzeyli, levhalar arası ndaki uzaklık az ve aralarındaki
yalı
tkan madde dielektrik özelliğ
i iyi olan bir maddeden ise bu iki levha üzerinde oldukça
çok miktarda elektrik yükü toplanabilir. Bir kondansatörün yük toplama yeteneğ ine o
kondansatörün sı
ğasıveya kapasitesi denir ve C harfi ile gösterilir.
Soğutma sistemlerinde kondansatör, baş

lı
ca iki amaca yönelik kullanı
lı
r.
 İ
lk Hareket Kondansatörü
İlk hareket kondansatörünün soğ utma

sistemindeki fonksiyonu çok önemlidir.
Kompresör elektrik motoru, ilk harekete bu
kondansatörle geçecektir. Bilindiği üzere
soğutma sistemlerinde (kompresör
tahrikinde) kullanı lan elektrik motorlarıana
sargıve yardı mcısargıolmak üzere iki ayrı
bobin devresi taş ı
rlar. Bunlardan yardı mcı
sargı elektrik motorunun yük altı nda
kalkış ı
nı (ilk hareketini) kolaylaş tırmak
üzere tasarlanmı şve ana sargıile 90º lik faz
farkı oluş turacak şekilde
konumlandı rı
lmı ştır. Sargılar arasındaki faz
farkı, ilk hareket için gerekli olan kalkı ş
momentini (torku) sağlar.
Bu ş ekilde, yani faz farkıyaratacak

şekilde tasarlanmı ş bobin devresinde
alternatif akı mda kullanı lan kondansatör
(kapasitör) tek fazlıolan devre akı mınıiki
fazlıduruma çevirir. Kondansatör her iki
sargıda birden kullanı labilir. Eğ er yalnız
yardı mcısargı , yani ilk hareket sargı sında
kullanılıyorsa, ilk hareket kondansatörü
adı nıalır. İ
lk hareket kondansatörü motor devre kalkı şında birkaç saniye devrede kalı
r ve
kalkışıtakiben röle veya merkezkaç anahtarla devreden çı karılı
r. Soğutmadan kaynaklanan
bir problem de motor yük altı nda sık sık devre kalkı
yorsa veya ilk hareket sargısıuzun
zaman devrede kalı yorsa, kondansatör yalı tımıaşırıı
sınarak patlar.
86
 Daimî Devre Kondansatörü
Eğer kondansatör sadece ana sargı da,

yani daimî devrede görev yapan sargı
üzerinde görev yapı yorsa, daimî devre
kondansatörü adını alı r. Soğutma
sistemindeki fonksiyonu, ilk hareket
kondansatörü ile ilk anda motorun kalkışına
yardım etmesidir. Motor normal dönme
momentine ulaş ınca motorun güç faktörünü
en iyi ş ekilde ayarlayarak aş ı
rı akı m
geçmesine mâni olur. Daimî devre
kondansatörü olmadan da motor çalı ş
abilir,
ancak motor çok fazla akı m çeker.
Devre üzerinde kullanılan kondansatörler, devre gerilimine uygun gerilimde ve doğ

ru
kapasitede (sı ğada) kullanı
lmalıdır. Hiçbir zaman ilk hareket kapasitörü, daimî devre
kapasitörü yerine kullanı
lamaz.
7.4. Elektrikle Kontrol

Elektrikle kontrol, çoğu zaman bir bobin devresi üzerinde oluş turulabilen manyetik
alandan yararlanı larak veya sıcaklı
k değ
iş imlerine hassas elektriksel direnç elemanları
ndan
yararlanılarak yapılır.
Bir bobin devresi uçları na bir gerilimin uygulandı ğında gerilimin değerine göre bir
manyetik alan yaratı lı
r. Bu alan bir selonoid devresinde yeterli güce ulaş tığ
ında bir açma,
kısma veya kapama iş lemi yapabilir. Örneğ in, çamaş ı
r makinelerinin su alma ayarı , elektrik
kontrol devresi ile yapı lmaktadı r. Devrede elektromekanik olarak çalı şan su seviye
presostatına bağlıselonoid valf kullanı lı
r. Su seviye presostatı, selonoid valfıenerjilemesiyle
valf açılı
r, makine su alır. Makine yeteri kadar su aldı ğında seviye presostatı , enerjilemekte
olduğu selonoid valfın enerjisini keserek makineye su giriş ini durdurur.
Çoğu sistemde emniyet amaçlıveya sigorta gibi görev yapan bi-metalik kontakları n
açma ve kapama iş lemi, ı sı
l dirençlerin kontrolü ile yapı
lır. Üzerinden fazla akım çekilen
direnç ısı
nı r ve yakınında bulunan bi-metalik kontağ ın ı
sınması na sebep olur. Bi-metalik
kontak aş ırıısıya maruz kalı rsa, kontaklarınıaçarak bağ lıolduğu devreden geçen akı mı
keser. Böylece, bi-metalik kontağı n kullanıldığıdevrenin özelliğ ine göre, elektriksel bir
kontrol iş
lemi gerçekleş tirilmişolur.
Elektrikle kontrolün birçok üstünlükleri vardı

r.
 Elektrik temin edilen her yerde kullanı labilir. Elektrikle kumanda basit ve
kolaydı r.
 Elektrik kumanda tesisatı nın döşenmesi kolay ve ekonomiktir.
 Kullanı lmakta olan sistem ne olursa olsun, yeni ilave edilen elektrikli kontrol
sistemi mevcut sisteme uyarlanabilir.
87
7.4.1. Elektronik Kontrol
Günümüzde teknikte en büyük geliş me elektronik dalı nda olmuş tur. Yarıiletken
maddelerden yapı lmışdiyot, transistör, tristör, diyak ve tiryak gibi elemanlar elektrik ve
elektronik kumanda devrelerinde çok kullanı lmaktadı r. Bu tür yarıiletken teknolojisine
dayalıelektronik devre elemanları nın çalı şma ilkeleri transistör teorisine dayanmaktadır. Bu
çok ayrıntılıve teknik bir konudur.
Elektronik sistemlerde kullanı lan duyar elemanları n (sensörlerin) hareket eden

parçalarıyoktur. Basit anlamda bir elektronik kontrol devresinde çevresel ş
artlara (sıcaklı
k,
nem, manyetik alan, yoğ unluk, seviye farkıvb.) göre değiş en, akı
m, gerilim, direnç ve
frekans değerlerinden faydalanılı
r. Bu değ erlerdeki değişmeler hassas olarak algı lanır ve
sistemde bağlıbulunan cihazın kontrolü veya kumandasısağlanı r.
88
OTOMATİ
K KUMANDA
İ
 Aş ağı da listesi verilen malzemeleri  Aşağ ıda verilen elektrik devresini
ev, iş, okul ve piyasadan temin ediniz. kullanabilirsiniz.
Malzemeler
 Devreyi kurabileceğ iniz plançete (30
 Pil 1,5 V 2 adet
 Zil trafosu göbeğ i veya 1 cm çaplı
demir nüve
 Lamba (fener ampulü 3 V)
 Duy lambaya uygun
 Kablo tek damarlı1,5’luk 50 cm
 İ zoleli (bakı r emaye kaplı ) 3 m
0,50’lik tel
 Kontak için dosya teli vb.
 Devrenin montajı nıyapmadan önce
devre elemanları nın sağlamlık
kontrolünü yapabilirsiniz.
 Devre elemanları
nı
n montajı
nı
yandaki ş ekilde görüldüğü gibi
yapabilirsiniz.
 Otomatik kumanda iki bağ ımsız elektrik

devresinden oluş maktadı r. Bunlardan
birincisi manyetik alan çekim kuvveti
yardı mıyla ikinci devreye ait kontağı n
kapanması nı sağ lar. Kapanan kontak
ikinci devre üzerindeki lambanı n
yanması nısağ lar.
 Kontak ayarları nı çekim kuvvetiyle
çalışabilecek ş ekilde ayarlamalı sınız.
 c.Eğer lamba yanmı yorsa lambayısoket
üzerinde hafifçe döndürerek soket ve
lamba kontakları nı n teması nısağlayını z.
 İletken bağ lantılarınıgözden geçiriniz.
89
ÖLÇME
DEĞ RME
ERLENDİRME
1. Aş
ağı
dakilerden hangisi otomatik kontrol sisteminde uyarı
cıolarak kullanı
lı
r?
A ) Isıartışı
B ) Bası nç değiş
imi
C ) Manyetik alan
D ) Işık etkisi
E ) Hepsi
2. Aş ağı
dakilerden hangisi otomatik kontrol sisteminde ı
şı
k etkisini algı
lamada
kullanılı
r?
A ) Rezistans
B ) Fotosel
C ) Röle
D ) Avometre
E ) Hiçbiri
3. Aş ağı
dakilerden hangisi otomatik kontrol sistemlerinde ı
sıetkisini algı
lamada
kullanılı
r?
A ) Termostat
B ) Manyetik alan etkisi
C ) Kondansatör
D ) Kontaktör
E ) Hepsi
4. Aşağ ı
dakilerden hangisi elektrik motorları ı
nıaş mda ı
rıakı sıetkisi ile koruyan
elemandı
r?
A ) Termostat
B ) Termik
C ) Klamens
D ) Kondansatör
E ) Hepsi
5. Aş
ağı
dakilerden hangisi elektrik devrelerinde kondansatörün görevidir?
A) Akımıartı rmak.
B) Devreyi yüksek gerilimden korumak.
C) Motorların daha kolay ilk hareketi.
D) Gerilim kesintilerini önlemek.
E) Hepsi.
90
MODÜL DEĞERLENDİ
RME
MODÜL DEĞERLENDİ
RME
YETERLİ
LİK ÖLÇME
Uygulama: Otomatik Kumanda

Açı
klama: Aş ağı ş
da listelenen davranıları
n her birinde DEĞERLENDİ
RME
ğı davranı
öğrencinin kazandı şları değer ölçeğ
ine göre
değerlendiriniz.
DEĞERLENDİ
r
Malzeme listesini eksiksiz tamamlayabildiniz mi?
Devre elemanları nın sağlamlı k kontrolünü yaptı nız mı?
Lamba devresini kurabildiniz mi?
Manyetik alan için bobini sarabildiniz mi?
Elektromanyetik devreyi kurabildiniz mi?
İ
letken bağlantıları
nıyapabildiniz mi?
Manyetik devre kontakları nı n ayarı
nıyapabildiniz mi?
Manyetik devreyi, kontaklar kapanmak üzere çalı ştırabildiniz
mi?
Kontaklara bağlılamba devresini çalı ştırabildiniz mi?
ş
Devreyi çalıtı
rabildiniz mi?
Bobin devresinin direncini ölçebildiniz mi?
Manyetik devre üzerinde gerilim ölçümü yapabildiniz mi?
Manyetik devre üzerinde akı m değ eri ölçümü yapabildiniz mi?
Lamba devresi üzerinde gerilim ölçümü yapabildiniz mi?
Lamba devresi üzerinde akı m ölçümü yapabildiniz mi?
DEĞERLENDİ
RME
Cevapları nızıkontrol ederek kendinizi değ erlendiriniz, “HAYIR” yanı

tları
nız var ise
hayır yanı tları
nızla ilgili öğrenme faaliyetlerini tekrarlayınız. Tamamı“EVET” ise modülü
başarıile geçtiniz.
91
CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-1 CEVAP ANAHTARI
1 E
2 D
3 C
4 A
5 D
6 B
7 A
8 A
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-2 CEVAP ANAHTARI
1 E
2 D
3 B
4 D
5 D
6 B
7 (I=2A,
E = 4V)
8 (I=5A)
9 (R=24Ω)
10 (E=5V)
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-3 CEVAP ANAHTARI
1 A
2 E
3 D
4 D
5 C
6 D
7 D
92
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-4 CEVAP ANAHTARI
1 E
2 C
3 C
4 D
5 B
6 C
7 D
8 D
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-5 CEVAP ANAHTARI
1 B
2 B
3 C
4 D
5 E
6 A
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-6 CEVAP ANAHTARI
1 C
2 C
3 C
4 A
5 C
6 C
ÖĞRENME FAALİ
YETİ
-7 CEVAP ANAHTARI
1 E
2 B
3 A
4 B
5 C
93
KAYNAKÇA
KAYNAKÇA
 SAYAR Engin Deniz, Soğutma ve İ klimlendirme I Meslek Bilgisi Temel

Ders Kitabı , MEB
 SAYAR Engin Deniz, Soğutma ve İ klimlendirme II Meslek Bilgisi Temel
Ders Kitabı , MEB
 ŞENER Temel, GÖKKAYA Muhittin, AVCI Salim, Elektrik Bilgisi Temel
Ders Kitabı , MEB
 Science kit and Boreal Loboratories
 http://people.clarkson.edu/~svoboda/ihp.html
 http://www.google.com.tr/search?q=homework+electric&hl=tr&lr=&startN
 http://ee.sharif.edu/~electric_circuits2/
94

Basi̇ T Elektri̇ K Devreleri̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Basi̇ T Elektri̇ K Devreleri̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ALAN Tesisat Teknolojisi ve İ

DAL/MESLEK Alan Ortak

Bu modül, öğrenciye temel elektrik bilgilerini, elektrik

Her geçen gün gelişen teknolojiye ayak uydurmak durumundayı

Tesisat ve İ klimlendirme bölümümüzde bilgi ve beceriye dayalıuygulamalarda

Bu modülde yer alan faaliyetler sizlere; uygulama yaparak öğrenmeyi ve kullanı

 Çevrenizdeki yaş lıbüyüklerinizden elektriksiz yaş antılarıhakkı nda bilgi alı

Elektrik enerjisi, bir atomun elektronları

Özellikle iletken maddelerde çok sayı da serbest elektron bulunduğunu ve bir

Anlaş ılacağıüzere bir elektron taş ı

 Elektrik Enerjisi Kaynakları

 Kimyasal yolla elektrik enerjisi elde edilebilir:

 Isıetkisi ile elektrik enerjisi elde edilebilir:

Yukarı daki konularda aynıcins elektrik yüklerinin birbirlerini

Üzerine ışık enerjisi düş en bazımaddeler, madde

 Sürtünme ile elektrik enerjisi elde edilebilir:

1.2. Elektrik Devresi Tanı

1.2.1. Elektrik Devresinin Tanı

Basit manada, elektrik akı mı nı

1.2.2. Elektrik Devresi Çeş

Elektrik devreleri; üç çeş

 Kı sa Devre: Herhangi bir nedenle iletkenler almaçtan önce kesiş ir veya

1.2.3. Almaçla Üretecin BağlantıŞekline Göre Devreler

Bir devre üzerine birden fazla almaç yerleş tirildiğ

 Paralel Devreler: Seri devrede dirençler nasıl ucu ucuna bağ

Şekil 1.11’de yedi almacı n birbirine paralel bağlandıklarıdevreyi inceleyelim. Bu

Paralel devrede, her bir dirençteki voltaj (gerilim) düş

Şekil 1.12’de paralel bağlanmı

 Seri-Paralel Devreler: Devre üzerindeki elemanları n (almaç, iletken, anahtar

Şekil 14.17’de verilen seri, paralel (karı şı

Seri 10 Ωdirençteki gerilim düş ümü U = 10 A x 10 Ω= 100 volt bulunur. Paralel

A) Anahtar B) Duy C) Pil D) Ampul E) Hiçbiri

A) Anahtar B) Sigorta C) Pil D) Duy E) Hepsi

A) Duy, pil ve anahtar

A) Pil ve almaçlar seri olarak bağ lanı r.

A) Sigorta B) Duy C) Anahtar D) İ

r” cevabıilgili konuyu tekrar gözden geçirmeniz

 Ev ve atölye ortamı nda kullandı ğını z el feneri, radyo, ütü, su ı sı

2.1.1. Gerilim, Potansiyel Farkıve Elektromotor Kuvvet

Gerilim ile Elektromotor kuvvet (EMK) arası

 Elektromotor kuvvet (EMK) : Bir üretecin devre dı şında, uçlarıarası

 Gerilim: Üretecin uçlarına bir almaç

2.1.2. Gerilim ve EMK’ nı

Bir elektrik devresinde iki nokta arası

 Akım: Su dolu kap örneğimizde, deliklerden akan suyu akı ma benzetebiliriz.

Elektrikte daha çok akı mş iddeti ifadesi ile karşılaşı

Bir iletkenin direnci aş

2.2. Ohm Kanunu

Bütün hareketlerde olduğu gibi elektronlar iletken içindeki hareketlerinde sürtünmeyle

Akım (I), gerilimin (E) dirence (R) oranı

Elektromotor kuvvet (EMK) volt olarak ifade edilir. E ile gösterilir.

Bu edindiğ imiz bilgiyi Şekil 14.23’teki basit elektrik devresine uygulayalı

Bu formülden hareketle; akı

1.Direnci 22 Ωolan bir devreye 220 voltluk bir gerilim uygulanmı

Çözüm: Devredeki seri bağlıdirençlerin toplamıRT = R1 + R 2 = 4 Ω+ 8 Ω= 12 Ω’dur.

4.Bir el radyosu 4 adet seri bağlı1,5 voltluk pille çalı

5.Bir ütü 220 Voltluk tesisatta üç kademeli ı

Çözüm: R = E/I olduğ

1. kademe R1 = 220 / 2 = 110 Ω,

2.3. Elektriksel Ölçmede Kullanı

2.3.1. Gerilim Ölçme

Voltmetre yanlı şlı