Bereketin ad›

GAP

Gübreler ve Gübreleme

-4-
Ankara - 2010
 Yay›nlayan

TARIM VE KÖY‹fiLER‹ BAKANLI⁄I

Yay›n Dairesi Baflkanl›¤›

Baflkanl›k Ad›na ‹mtiyaz Sahibi

ve Yay›n Koordinatörü
Recep TEZGEL (Baflkan)

GAP Yöresi Çiftçi E¤itim

Yay›m Projesi Sorumlusu
Aydan AKTAN (Ziraat Mühendisi)

Editör
fiule KÖKEY (Ziraat Teknikeri)

Teknik Metne Katk›da Bulunanlar

Dr. Haydar POLAT (Zir. Yük. Müh.)
Aynur D‹LS‹Z (Zir. Müh.)
Sevinç MADENO⁄LU (Zir. Yük. Müh.)
R. Murat PEKER (Zir. Yük. Müh.)

Grafik Tasar›m
Filiz ARAS

Yay›n Yeri ve Tarihi

ANKARA - 2010

Proje Yay›n Serisi ve No

GAP E¤itim ve Yay›m Projesi Yay›nlar›
2009-3

2
 S u n u fl

AB Sürecinde
GAP Bölgesine Yönelik
Tar›msal Yay›nc›l›kta
Yeni Hamlelere Do¤ru

Tarihi birikimi fevkalade engin, gerek ekonomik ve gerek sos-

yo-kültürel dinamikleri oldukça güçlü bir ülke olan Türkiye; 21.
yüzy›l› yaflad›¤›m›z ve bilginin süratli bir flekilde geliflti¤i, de¤iflti¤i
ve ehemmiyet kazand›¤› flu dönemde, kendisini her alanda yenile-
yerek ça¤a entegre olmal› ve uluslararas› arenada kendine güçlü bir
yer açmak için yo¤un gayret sarfetmelidir.
Bu ba¤lamda AB’ye girmenin ilk ad›m› olan müzakereler, 3
Ekim 2005 tarihinde bafllam›fl ve AB müktesebat›n›n a¤›rl›k mer-
kezini ise tar›m›m›z oluflturmaktad›r. Dolay›s›yla Türk tar›m›n› ye-
niden yap›land›rarak, köylümüzü ulusal ve uluslararas› rekabete ha-
z›r, üreten ve üretti¤i nisbette geliri istikrarl› ve en önemlisi vas›fl›
çiftçiler olmalar› ve de kendilerine yönelik teflviklerin rasyonel
kullan›ld›¤› bir yap›lanmay› sa¤lamak temel hedeflerimizdendir.
Bu hedefimize ulaflmak için;
Bitkisel üretimde; ekonomik anlamda iflletmecili¤e geçifli sa¤-
lay›c› önlemler al›nmal›; tar›msal girdi maliyetlerini azaltacak tek-
noloji kullan›m› özendirilmeli; istihsalin yo¤un oldu¤u bölgelerde
ürün borsalar› oluflturulmal›; tar›mdaki fazla istihdam, di¤er sektör-
lere kayd›r›lmal›; tar›m-sanayi entegrasyonu dengeli bir flekilde ku-
rulmal›; tar›msal ürünlerimizin dünya pazarlar›nda lay›k oldu¤u ye-
ri almas› için ihracaat firmalar› desteklenmeli ve tar›m sigortas› yo-
luyla (ki tar›m sigortalar›yla ilgili gerekli kanun ve mevzuat çal›fl-

3
mas› tamamlanm›flt›r) tabi afetler neticesinde çiftçinin kay›plar›
mutlaka karfl›lanmal› ve de ekolojik ve organik tar›m, hassaten de
sertifikal› tohum kullan›lmas› özendirilmelidir.
Hayvansal üretimde; yüksek verimli kültür ›rk› hayvan popü-
lasyon oran› art›r›larak, canl› hayvan borsalar› yeniden yap›land›-
r›lmal›; hayvanc›l›k potansiyeli yüksek olan Do¤u ve Güneydo¤u
Anadolu Bölgelerimizde bu sektörün yeniden canlanmas› için ge-
rekli çal›flmalar yap›lmal›; meralar ›slah edilip, yem bitkileri üreti-
minin art›r›lmas› özendirilmelidir.
Su kaynaklar› oldukça zengin olan ülkemizde su ürünlerinin de
gelifltirilmesi sa¤lanmal›d›r...
Buraya kadar bahsetti¤imiz makro tar›msal programlar›n bafla-
r›l› olmas›, tabi ki çiftçilerimizin bilinçlendirilmesi ile mümkün-
dür. Bu da ancak etkin tar›msal yay›n, yay›m ve e¤itim faaliyetle-
riyle mümkündür.
‹flte Bakanl›¤›m›z Yay›n Dairesi Baflkanl›¤›; etkin yay›nc›l›k
anlay›fl›yla GAP bölgemize yönelik “GAP Yöresi Çiftçi E¤itim ve
Yay›m Projesi”ni yürütmekte olup, görsel anlamda Bereketin Ad›
GAP ismiyle TRT GAP TV’de yay›mlanmak üzere, baflta sulama
konulu, bölgenin tar›msal, sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik yap›-
lar› azami düzeyde dikkate al›narak, çiftçi e¤itim filmlerini haz›rla-
maktad›r. Bahse konu bu filmlerin izlenimi, yaln›z bölgeyle s›n›rl›
kalmay›p afla¤› yukar› Türkiye genelinde, hedef kitlemizin d›fl›nda,
çok genifl kesimlere ulaflmaktad›r.
Yay›n Dairesi Baflkanl›¤›m, 2006 y›l› itibariyle teknolojinin
son imkanlar›n› kullanarak GAP Bölgesi çiftçilerimize hususiyetle
ilk etapta önder çiftçilerimize yönelik birebir e¤itim yapma çal›fl-
malar›na bafllam›flt›r. Bölgedeki il müdürlüklerimizde, üniversite-
lerde oluflturulacak merkezlerde bir nevi telekonferans sistemiyle
bu yay›n ve e¤itimi gerçeklefltirmeyi planlayarak tar›msal yay›nc›-
l›¤a oldukça etkin bir hüviyet kazand›rma gayreti içine girmifltir.
Ayr›ca baflta GAP Bölgesi illeri baflta olmak üzere, di¤er bütün
illerimizde Yay›n Dairesi Baflkanl›¤›m, kendi web sitesi üzerinden

4
internet arac›l›¤›yla tüm kullan›c›lara yönelik yay›n faaliyetlerini
de yeni yay›n formatlar› ile hizmete sokmufltur.
Ça¤›n gerektirdi¤i donan›ma sahip çiftçiler yetifltirmeyi amaç-
layan “GAP Yöresi Çiftçi E¤itim-Yay›m Projesi”, TRT GAP
TV’de genifl kitlelere ulaflmas› ve etkin bir nitelik tafl›mas› nede-
niyle son on y›l›n en baflar›l› yay›n, yay›m ve e¤itim projeleri ara-
s›nda yer almaktad›r.
Yine bahse mevzuu proje kapsam›nda haz›rlanan GAP Bölge-
si çiftçilerimize yönelik bu e¤itim filmi niteli¤indeki yay›n mater-
yalimiz, Bakanl›¤›m Yay›n Dairesi Baflkanl›¤›nca bas›l› yay›nlarla
da desteklenmektedir. E¤itim filmleriyle bütünlük arzeden bas›l›
yay›n materyalleri, bölgede Bakanl›¤›m›z il müdürlükleri, araflt›rma
enstitüleri, üniversiteler ve tar›msal nitelikli sivil örgüt vs kurulufl-
lar arac›l›¤›yla çiftçimize ulaflt›r›l›p, koordineli bir flekilde tar›msal
yay›n, yay›m ve e¤itim faaliyetleri gerçeklefltirilmektedir.
Bahsetti¤im bu faaliyetler, mütemadiyen izleme-takip ve anket
metodlar›yla il müdürlüklerimiz, araflt›rma enstitülerimiz, üniversi-
teler ve di¤er tar›msal kurulufllarla organize bir etkinlikle gözlem-
lenmekte ve hedef kitlemizin nabz› tutulmaya çal›fl›lmaktad›r.
Bakanl›¤›m›n de¤erli personelinin fedakârca ve üstün bir gay-
retle yürüttü¤ü bu projenin baflta çiftçilerimize, yöre halk›na; tar›m
sektörüne ve teflkilat›m›za daha nice y›llar faydal› olmas› temenni-
siyle, baflar›lar diliyorum.

Mehmet MEHD‹ EKER

Bakan

5
6
 Önsöz
Ülkemiz her alanda oldu¤u gibi tar›m sektö-
ründe de büyük hedeflere do¤ru ilerliyor. Uygu-
lamaya konulan projeler güçlü bir tar›msal yap›-
n›n temelini oluflturacak, tar›m sektörümüz ve-
rimlili¤i ve kalitesi ile dünyan›n say›l› ülkeleri
aras›nda yer alacakt›r.
K›rsal kalk›nma yolunda at›lm›fl önemli bir ad›m olan Güneydo¤u Anadolu
Projesi-GAP, Cumhuriyet Tarihinin en büyük tar›msal yat›r›m›d›r. Ülkemizin sula-
nabilir topraklar›n›n 1/4’ünün yer ald›¤›, 75 bin kilometrekarelik bir alan› ve 9 ili
kapsayan bölge için GAP, kalk›nman›n sembolüdür.
Zengin toprak ve su kaynaklar› potansiyeline sahip olan ancak bunlardan ye-
terince faydalan›lamayan bölgede, ekonomik ve sosyal aç›dan kalk›nmay› sa¤layacak
ana sektör olan tar›m, yeni bilgi ve teknolojilerle geliflmeyi bekliyor. 2008 y›l›nda
aç›klanan GAP Eylem Plan› ile proje içerisinde tar›m›n önemi daha fazla artm›flt›r.
Yeni Eylem Plan› ile 1.9 milyon hektar alan sulu tar›ma aç›lacak, kuru tar›m koflul-
lar›ndan sulu tar›ma geçilmesi bölgede yüksek katma de¤er yaratan tar›m ürünleri-
nin üretimi için f›rsat yaratacakt›r.
Tar›mdaki geliflmeler halk›n yaflam düzeyini yükseltecek, sosyo-ekonomik de¤ifl-
meyi h›zland›racak, bölgeleraras› farkl›l›¤› ortadan kald›racakt›r. Mevcut sorunlar ara-
s›nda yer alan toprak ve su kaynaklar›n›n yanl›fl kullan›m›, modern tar›m tekniklerinin
geliflmemesi, plans›z üretim gibi önemli meseleler yeni aç›l›mlarla çözüme kavuflacakt›r.
Bu süreçte, üreticinin do¤ru bilgilendirilmesi, tar›mda geliflmenin ve kalk›nma-
n›n bafllang›ç noktas›d›r. Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤› Yay›n Dairesi Baflkanl›¤›
“GAP Yöresi E¤itim ve Yay›m Projesi” kapsam›nda haz›rlad›¤› görsel ve bas›l› yay›n-
lar ile bölge çiftçisine hizmet veriyor. Sorumlu yay›nc›l›k anlay›fl›yla, GAP’›n hedef-
leri olan bölge kaynaklar›n›n etkin bir flekilde kullan›lmas›, yüksek verim, kalite ve
ürün çeflitlili¤i için çiftçilerimizi do¤ru bilgilerle yönlendiriyor.
Bölge için büyük önem tafl›yan bu çal›flman›n haz›rlanmas›nda eme¤i geçen
tüm personelimize teflekkür ediyor, yay›nlar›m›z›n üreticilerimize ve tar›m sektörüne
faydal› olmas›n› diliyorum.

Recep TEZGEL
Baflkan

7
8
 ‹çindekiler

1- Tar›msal Üretimde Gübreler ve Gübreleme . . . . . . 13

2- Organik Gübreler 1. Bölüm . . . . . . . . . . . . . . 21

3- Organik Gübreler 2. Bölüm . . . . . . . . . . . . . . 33

4- Kimyasal Gübreler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

9
Gübreler ve Gübreleme -4-

10
Tar›msal Üretimde
Gübreler ve Gübreleme

11
Gübreler ve Gübreleme -4-

12
 Bereketin ad›

GAP

TARIMSAL ÜRET‹MDE GÜBRELER VE

GÜBRELEME
Tar›msal üretimin art›r›lmas› için toprak iyi ifllenmeli, do¤-
ru ekilmeli, do¤ru yöntemlerle sulanmal›, hastal›k ve zararl›-
larla mücadele edilmelidir. Bütün bu ifllemlerin yan› s›ra, bitki-
yi besleyici, üretimi art›r›c› önlemlerin de al›nmas› gerekir.
Bitkiler de insanlar ve
hayvanlar gibi, geliflmek için
beslenmek zorundad›rlar.
Verimli ve kaliteli ürün ala-
bilmek bitkinin yeterli bes-
lenmesine ba¤l›d›r. Bitkiler
besinlerinin büyük bir k›s-
m›n› topraktan kökleriyle
al›rlar. Toprakta, yetifltirilen Resim 1 Ürünün verim ve kalitesini art›rmak için
bitkilerin ihtiyac›n› karfl›la- topra¤a ek besin maddelerinin verilmesi gereklidir.
yacak miktarda besin mad-
desi yoksa topra¤a ek bitki besin maddelerinin verilmesi gerekir.
Bunun için organik ve inorganik kaynaklardan yararlan›l›r. Bu
yap›lmaz ise, bir süre sonra toprakta besin maddelerinin eksil-
mesine paralel olarak verim ve kalite düflüflleri yaflan›r.

Verimli ve kaliteli ürün alabilmek bitkinin

yeterli beslenmesine ba¤l›d›r.

Bitkilerin geliflimini art›rmak, ürün miktarlar›n› ço¤altmak

ve niteliklerini iyilefltirmek amac› ile topra¤a ve bitkiye uygula-
nan, içerisinde bir veya birkaç bitki besin maddesini bir arada
bulunduran bilefliklere gübre denir.
Gübreler yap›lar›na göre; organik ve kimyasal gübreler ol-
mak üzere iki gruba ayr›l›rlar.

13
Gübreler ve Gübreleme -4-

ORGAN‹K GÜBRELER
Organik gübreler, çeflitli tar›msal faaliyetler sonucu oluflan
organik kökenli at›klardan veya do¤al kökenli organik madde-
lerden büyük ölçüde de¤iflikli¤e u¤rat›lmadan elde edilen mater-
yallerdir. Bu materyaller bitki besin maddelerini yap›lar›nda or-
ganik bileflikler halinde bulundururlar. Organik gübreler içeri-
sinde en çok bilinen ve kul-
lan›lan gübreler; ah›r gübre -
si ve yeflfliil gübrelerdir. Ah›r
hayvanlar›n›n s›v› ve kat›
d›flk›lar› ile yatakl›klar›n›n
art›klar›ndan oluflan kar›fl›m
ah›r gübresini oluflturur.
Ah›r gübreleri bitkilerin ge-
liflimi için gerekli besin
maddelerini sa¤larlar. Ayn› Resim 2 Ah›r gübresi s›y›r›c›lar›
zamanda topra¤›n fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerini de
düzenleyerek topra¤›n yap›s›n› tar›ma uygun hale getirir.
Yeflfliil gübre veya gübreleme; arazide yeflil aksam› bol olan
bitkilerin yetifltirilerek, belli bir olgunlu¤a geldi¤inde sürülüp,
topra¤a kar›flt›r›lmas› ifllemi-
dir. Yeflil gübre bitkileri ge-
nel olarak azot fiksasyonu
yapabilen ve yeflil aksam› bol
olan baklagil türü bitkiler-
den seçilir. Yeflil gübreleme-
de dikkat edilecek husus,
bitkinin tohum ba¤lamadan,
yeflil aksam›n›n en bol oldu-
Resim 3 Yeflil gübre bitkileri, yeflil aksam›n en bol ¤u dönemde topra¤a kar›flt›-
oldu¤u dönemde topra¤a kar›flt›r›lmal›d›r. r›lmas›d›r.
Ah›r gübresi ve yeflil gübrelerin yan› s›ra; kompost, torf ve
humikasitler de organik gübreler içerisinde yer al›r.
14
 Bereketin ad›

GAP

K‹MYASAL GÜBRELER
Bileflimlerinde bir veya
birden fazla bitki besin mad-
desini bir arada bulunduran,
kimyasal ifllemler sonucu
fabrikasyon olarak üretilen
ve ticareti yap›lan gübrelere
kimyasal gübreler denir.
Kimyasal gübreler içerdikle-
ri besin maddelerine göre; Resim 4 Kimyasal gübreler, kimyasal ifllemler so-
azotlu, fosforlu, potasyumlu, nucu fabrikasyon olarak üretilen gübrelerdir.
kompoze ve mikroelementli
gübreler olarak s›n›fland›r›l›rlar. Ülkemizde en çok bilinen ve
kullan›lan azotlu gübreler; Amonyum sülfat, Amonyum nitrat
ve Üre’dir. Fosforlu gübre olarak da Normal süper fosfat ve
Triple süper fosfat kullan›l›r.
Potasyumlu gübreler ise Po -
tasyum sülfat ve Potasyum
klörür olmak üzere iki çeflit-
tir. Birden fazla bitki besin
maddesini bir arada bulun-
duran kompoze gübreler içe-
risinde en çok kullan›lanlar›:
D i am ony um fo sfa t yani
Resim 5 Kimyasal gübreler içerdikleri besin mad- D A P, 20-20 -0 ve 1 5-15 -15
desine göre s›n›fland›r›rlar. gübreleridir.
Son y›llarda özellikle mikroelementli gübre olarak bilinen
gübreler kullan›lmaya bafllanm›flt›r. En çok kullan›lan mikroele-
mentli gübreler, içerisinde çinko besin elementi bulunduran
mikroelementli gübrelerdir.

15
Gübreler ve Gübreleme -4-

GÜBRELEME
Bitkisel üretimde amaçlanan verim ve kaliteye ulaflmak için,
içerisinde bir veya birden fazla bitki besin maddesi bulunan orga-
nik veya inorganik bilefliklerin, topra¤a veya do¤rudan do¤ruya
bitkiye verilmesine gübreleme denir. Topraklar› bitki besin mad-
delerince zenginlefltirmek ve topraklar›n fiziksel ve biyolojik
özelliklerini düzelterek yetifltirilecek bitkiye daha iyi bir geliflme
ortam› sa¤lamak, gübrelemenin bafll›ca iki amac›n› oluflturur.
Tar›m alanlar›n›n art›r›lmas›n›n art›k mümkün olmamas›
ve nüfusun artarak ihtiyaçla-
r›n›n çeflitlenmesi sebebiyle,
birim alandan daha fazla
ürün al›nmas›n› sa¤layacak
tedbirlerin yayg›n olarak
al›nmas› gereklidir. Bu ted-
birlerin bafl›nda gübrelerin
yayg›n ve do¤ru kullan›lmas›
gelir. Tar›msal ürün maliyet-
Resim 6 Gübreleme ile ürün veriminde % 50’den
leri içerisinde %10-15 paya daha fazla art›fl sa¤lanabilmektedir.
sahip olan gübreler, ürün ve-
rimlerini tek bafllar›na %50'den daha fazla art›rabilirler.
Toprakta mevcut olan besin elementleri her zaman bitkinin
ihtiyac›n› karfl›layacak düzeyde olmad›¤›ndan, topra¤›n, eksik
olan besin elementlerince zenginlefltirilmesi bir zorunluluktur.
Do¤ru gübreleme için çevre ve toprak flartlar› iyi bilinmeli-
dir. Etkili bir gübre kullan›m› ve gübrelemeden beklenen yarar›
sa¤lamak için: Topraklar›n bitki besin elementleri miktar› do¤-
ru olarak saptanmal›, önerilen gübrelerin do¤ru zamanda, do¤ru
flekilde ve miktarda verilmesi sa¤lanmal›d›r. Bu flekilde hem
ürün art›fl› sa¤lanarak bol kazanç elde edilecek hem de çevreye
zarar verilmemifl olacakt›r.

16
 Bereketin ad›

GAP

Dengeli ve yeterli gübrelemede en az masrafla en

fazla verimi elde etmek esast›r.

Dengeli ve yeterli gübrelemede en az masrafla en fazla verimi

elde etmek esast›r. Temel hedef, toprak analizlerine dayal› bir
gübreleme program›n›n yap›lmas›d›r. Gübrenin az veya fazla ve-
rilmesinin pek yarar› olmayaca¤›n›n da bilinmesi gerekir. En uy-
gun gübre çeflidine ve miktar›na karar verebilmek için, mutlaka
ekip-dikilecek alandan usulune uygun flekilde toprak örne¤i al›na-
rak analiz yapt›r›lmal›d›r. Yetifltirilecek bitkiye en uygun gübrenin
cins ve miktar›n› tespit eden laboratuarlar, toprak analizi yaparak
haz›rlad›klar› raporlarla üreticilere yard›mc› olmaktad›rlar.

Resim 7 Yetifltirilecek bitkiye en uygun gübrenin cins ve miktar›n› belirlemek için, usulüne uy-
gun toprak örne¤i al›narak analiz yapt›r›lmal›d›r.

Laboratuarlarda toprak
örnekleri kimyasal yollarla
analiz edilir. Toprak içerisin-
deki yaray›fll› bitki besin
maddeleri belirlenir, eksikli-
¤i görülen besin maddelerini
sa¤layacak olan gübrelerin
çeflit ve miktarlar›, bir rapor
halinde düzenlenerek çiftçi- Resim 8 Laboratuarlarda toprak örnekleri analiz
edilerek gerekli gübrelerin çeflit ve mikktarlar› ra-
ye ulaflt›r›l›r. Böylece bir ta- porlarla üreticiye bildirilir.

17
Gübreler ve Gübreleme -4-

raftan bitkide toksik etki yapacak ve çevre kirlili¤ine yol açabi-

lecek kadar afl›r› gübre kullan›m›n›n önüne geçilir, di¤er taraf-
tan da bitkinin ihtiyac› kadar bitki besin maddesi verilerek da-
ha çok ve kaliteli ürün elde edilmesi sa¤lan›r. Bunun için yap›l-
mas› gereken tek fley, kurallara uygun olarak al›nan toprak örne-
¤inin bu amaç için kurulmufl laboratuarlara ulaflt›r›lmas›d›r.
Uygulanacak gübrenin sadece çeflidini ve miktar›n› bilmek
yeterli de¤ildir. Verilen gübreden bitkilerin en iyi flekilde yarar-
lanmalar›n› sa¤lamak için uygulama zaman›n›n ve yönteminin
de iyi bilinmesi gereklidir.
Gübreleme zaman›n›n seçiminde önemli olan, bitkiye ihti-
yac› oldu¤u dönemde gerekli besin maddesini sa¤lamakt›r. Güb-
renin çok erken veya çok geç verilmesi halinde gübreden bekle-
nen fayda büyük oranda azal›r.
Gübre; iklim özellikleri, toprak yap›s›, bitki ve gübre çeflidi
ile gübre uygulama yöntemine dikkat edilerek en uygun zaman-
da uygulanmal›d›r. Bu nedenle, yetifltirilecek bir bitki için veril-
mesi gereken gübre miktar›, baz› bölgelerde bir defada verilirken
baz› bölgelerde bölünerek birkaç defada verilebilir.
Gübrelerden en iyi flekilde yararlanmak için uygulama za-
man› kadar uygulama yöntemi de çok önemlidir. Gübreleme
yöntemleri flunlard›r:
* Yüzeye serpme
* Banda yani s›raya uy-
gulama
* Yapraktan uygulama
* Sulama ile birlikte uy-
gulama.
Gübrelerin uygulama
flekli ve zamanlar› bitkilerin Resim 9 Gübrelerin yapraktan uygulama yönte-
miyle verilmesi.

18
 Bereketin ad›

GAP

besin maddesinden yararlanmalar› aç›s›ndan önemlidir. Bütün

gübre çeflitlerinin verilme flekilleri ve uygulama zamanlar› ile il-
gili bir genelleme yapmak mümkün de¤ildir. Ancak gübreleme-
den elde edilmek istenen faydan›n sa¤lanabilmesi için, bu ma-
teryalleri en uygun zamanda ve do¤ru flekilde uygulamak gerekir.
Bu nedenle uygulanmak istenen gübre materyali çok iyi bilin-
meli, uygulama zaman› ve metodu, gübrenin ve yetifltirilecek
bitkinin çeflidine göre belirlenmelidir. Unutulmamal›d›r ki top-
ra¤a uygulanan besin maddeleri toprakta uzun zaman bitkinin
faydalanabilece¤i yap›da kalmamaktad›r.
Gübrelerin uygulama zaman› ve flekilleri konusunda her türlü
bilgi için Ankara Toprak, Gübre ve Su Kaynaklar› Araflt›rma Ens-
titüsü ile en yak›n tar›m il ve ilçe müdürlüklerine baflvurulabilir.

19
Gübreler ve Gübreleme -4-

20
Organik Gübreler

1. Bölüm

21
Gübreler ve Gübreleme -4-

22
 Bereketin ad›

GAP

ORGAN‹K GÜBRELER
1. BÖLÜM
Tar›msal üretimde, yetifltirilen bitkilerin bitki besin madde-
si ihtiyaçlar›n› sa¤lamak amac›yla kullan›lan organik gübreler,
çeflitli tar›msal faaliyetler sonucu oluflan organik kökenli tar›m-
sal at›klar ile do¤al kökenli organik maddelerin büyük ölçüde
de¤iflikli¤e u¤rat›lmadan el-
de edilmesiyle ortaya ç›kan
materyalleri kapsar. Organik
gübreler, bitki besin madde-
lerini bünyelerinde organik
bileflikler halinde bulundu-
rurlar ve en önemli özellikle-
ri yüksek organik madde
içermeleridir. Organik mad-
Resim 1 Organik gübreler, bitki besin maddeleri-
deler, topra¤a besin maddesi ni bünyelerinde organik bileflikler halinde bulun-
sa¤lamalar› yan›nda, organik dururlar.
madde içeri¤ini art›rarak topra¤›n fiziksel özelliklerini de düzel-
tirler. Ayr›ca su tutma kapasitesini, havalanmas›n›, ›s›nmas›n›
ve su geçirgenli¤ini art›rarak bitkiler için daha uygun bir gelifl-
me ortam› sa¤larlar. Organik madde içeri¤i yüksek olan toprak-
larda rüzgar ve su erozyonu azal›r, verimlilik artar.
Organik gübreler ile,
baflta azot olmak üzere, fos-
for, potasyum, kalsiyum, ba-
k›r, çinko, mangan, demir,
bor ve molibden gibi besin
elementleri topra¤a kazand›-
r›l›r. Organik gübreler, bün-
yesindeki makro ve mikro
besin elementi içerikleri ile Resim 2 Organik gübreler topra¤›n fiziksel, kim-
toprakta depo görevi görerek yasal ve biyolojik özelliklerini düzeltirler.

23
Gübreler ve Gübreleme -4-

mikroorganizma faaliyetini art›r›rlar. Kültür topraklar›n›n ve-

rimlili¤inin sürdürülebilirli¤i yönünden organik gübreler, tar›m-
sal üretimde çok büyük bir öneme sahiptir ve bu özelliklerinden
dolay› bu gübrelere “toprak özelliklerini düzelten gübreler” de
denilmektedir.
Organik gübre çeflfliitleri:
* Hayvan gübreleri
* Kompost
* Turba topra¤› (torf)
* Yeflil gübreler
* Humik asitler
AHIR GÜBRELER‹ (HAYVAN GÜBRELER‹)
Hayvan gübreleri, ah›r ve kümes hayvanlar›n›n kat› ve s›v›
d›flk›lar› ile yatakl›k malzemenin kar›fl›m›ndan elde edilen ma-
teryallere denir. Genellikle tar›msal iflletmelerin faaliyetleri so-
nucu a盤a ç›karlar.
Ah›r gübreleri, bitki be-
sin maddesi kayna¤› olmas›-
n›n yan› s›ra, topra¤›n fizik-
sel, kimyasal ve biyolojik
özelliklerini düzenleyen bir
toprak düzenleyicisidir.
Ah›r gübresi, topra¤›n
su tutma kapasitesini art›ra-
rak geçirgenli¤ini olumlu Resim 3 Ah›r gübreleri, hayvanlar›n kat› ve s›v› d›flk›-
lar› ile yatakl›k malzemenin kar›fl›m›ndan elde edilir.
yönde etkiler. Böylece suyun
toprak yüzeyinden ba¤›ms›zca akmas›na, buharlaflmas›na ve tar›-
ma elveriflli topraklar› tafl›y›p götürmesine engel olur.

24
 Bereketin ad›

GAP

Ah›r gübrelerinin uyguland›¤› topraklar daha kolay tav’a ge-

lir ve ifllenmesi kolaylafl›r.
Hayvan gübrelerinin içerdi¤i bitki besin maddeleri, elde
edildikleri hayvan›n cinsine, yafl›na ve beslenme durumuna gö-
re farkl›l›klar gösterir. Yemde bulunan bitki besin maddelerinin
yar›s›ndan fazlas› d›flk› ile gübreye geçer.
Koyun ve tavuktan elde
edilen ah›r gübrelerinin besin
maddesi kapsam›, s›¤›r ve bey-
girden elde edilen gübrelere
oranla daha yüksektir. Besin
maddeleri bak›m›ndan kümes
hayvanlar›n›n gübreleri en
zengin, s›¤›r gübresi ise en fa-
kirdir. At ve koyun gübreleri Resim 4 Kümes hayvanlar›n›n gübreleri, besin mad-
ise bunlar›n aras›nda yer al›r. deleri bak›m›ndan en zengin hayvan gübreleridir.

Ah›r›n yap›s› ve yatakl›¤›n cinsi gübrenin kalitesinde etkili

faktörlerdir. Yatakl›k materyal gübrenin organik ve inorganik
madde miktar›n› art›r›r. Ayr›ca tafl›nma ve toplanmas›n› kolay-
laflt›rd›¤› gibi, hayvanlar için de kuru ve s›cak bir ortam olufltu-
rur. Yatakl›k malzemesi olarak; ucuz ve su tutma kapasitesi yük-
sek olan sap, saman, turba topra¤›, yaprak, testere talafl›, çeltik
kavuzu ve toprak kullan›labilir. Hayvanlar›n bar›nd›¤› zeminin
toprak veya çimento olmas›, gübrenin besin içeri¤inin muhafa-
zas› aç›s›ndan önemlidir.
Ah›r gübresi topra¤a taze olarak verilmemelidir. Çünkü ta-
ze gübre bünyesinde baz› hastal›k etmenleri ve zararl›lar›
bulunur. Di¤er taraftan taze ah›r gübresinde yabanc› ot tohum-
lar› bulunur ve uyguland›klar› alanda yabanc› ot art›fl›na neden
olur. Ayr›flma daha uzun sürer. Parçalan›rken bitkiye zarar veren
toksik bileflikler oluflur. ‹çerisindeki ayr›flmam›fl besinlerden bit-

25
Gübreler ve Gübreleme -4-

kiler yararlanamaz. Bu nedenle hayvan gübrelerinin uygun fle-

kilde olgunlaflt›r›lmalar› yani fermente edilerek yak›lmalar› ge-
reklidir.
Gübreyi olgunlaflt›rman›n en önemli aflamas› bekletmedir.
Gübrenin olgunlaflmas› için gereken bekletme süresi birkaç haf-
tadan alt› aya kadar de¤iflebilir. Olgunlaflt›rma aflamas›nda çift-
lik gübresine ton bafl›na 7-8 kg fosfor (P2O5) hesab› ile fosforlu
gübre ilave edilecek olursa, çiftlik gübresinden meydana gelecek
olan gaz halindeki azot (NH3) kayb› önlenir. Ayn› zamanda çift-
lik gübresinin fosforca zenginleflmesi sa¤lanm›fl olur.
Gübrelerin olgunlaflt›r›l-
mas›nda gübre y›¤›n›n›n bü-
yüklü¤ü ve yüksekli¤i önem-
lidir. ‹yi bir yanma olabilme-
si için y›¤›n yüksekli¤i 1,5
m'den yüksek olmamal›d›r.
Gübre olgunlaflmas›nda y›¤›-
n›n havalanmas›, s›cakl›¤› ve
Resim 5 Gübrelerde iyi bir yanma olabilmesi için nemi çok önemli faktörler-
y›¤›n yüksekli¤i 1,5 m’den fazla olmamal›d›r. dir.
Kontrolsüz flartlarda olgunlaflt›r›lan gübrelerde, genellikle
gübrenin hava ile temas› fazla olaca¤›ndan, oksijenli flartlarda
meydana gelen ve y›¤›n içi s›cakl›¤›n 60-65 0C’yi buldu¤u “s›cak
gübre” denilen gübre elde edilir.
Kontrollü flartlarda ise istenildi¤inde s›cak, istenildi¤inde
so¤uk ayr›flma sa¤lanabilir. “So¤uk gübre” elde edilmek istendi-
¤inde, toplanan ah›r gübresine su verilip s›k›flt›r›larak hava ile
iliflkisi kesilir, havas›z flartlarda ayr›flmaya b›rak›larak olgunlaflt›-
r›l›r. Y›¤›n içerisinde havas›z koflullarda mikroorganizma faaliye-
ti ile gübre ›s›n›r ve yanma ifllemi çabuklafl›r. ‹yi bir yanma ola-
bilmesi için ortamda yeterli nemin bulunmas› gereklidir. Kuru
bir gübrede yanma ifllemi olmaz. Y›¤›n içerisinde havalanma iyi

26
 Bereketin ad›

GAP

sa¤lan›rsa yanma ifllemi ça-

buk olacakt›r. Ama s›cakl›¤›
önleyecek düzeyde fazla ha-
valand›rma yap›lmamal›d›r.
Bu amaçla ara s›ra aktar›l›p
kar›flt›r›larak havalanmas›
sa¤lanmal›d›r.
Gübrelerin olgunlaflt›r›l-
mas›nda seçilen en uygun r›larak Resim 6 Gübre y›¤›n›n›n ara s›ra aktar›l›p kar›flt›-
havalanmas› sa¤lanmal›d›r.
yol, s›cak ve so¤uk ayr›flma
türünü pefl pefle uygulamakt›r. Sadece s›cak ayr›flma fazlaca azot
ve organik madde kayb›na yol açar. So¤uk ayr›flmada ise bu ka-
y›plar az olur; ancak gübrenin olgunlaflma süresi uzar. En uygun
yol, s›cak ayr›flma ile bafllanan ifllemi, gübre y›¤›n›n› ›slat›p s›k›fl-
t›rarak so¤uk ayr›flma ile tamamlamakt›r.
Elde edilen çiftlik gübrelerinin bileflimleri ve besin madde-
leri içerikleri sabit de¤ildir. Genel olarak ah›r gübresinde % 70-
80 su, % 15-20 organik olmayan maddeler ile % 0.05 - 0.7 azot
(N), % 0.2 - 0.3 fosfor (P2O5) ve % 0.4 - 0.6 potasyum (K2O)
bulunur. Bunlara ilaveten ah›r gübreleri küçümsenmeyecek
miktarlarda kalsiyum, magnezyum, kükürt gibi besin maddeleri
ve az miktarlarda da mangan, çinko, bak›r, demir, bor ve molib-
den gibi iz elementler ihtiva eder.
Çiftlik gübrelerinin fazla bitki besin maddesi kay›plar› ile
karfl›lafl›lmadan olgunlaflt›r›lmas›n›n sa¤lanmas› için, d›flk› ve ya-
takl›k kar›fl›m›n›n depoland›¤› yerin zemininin, s›v› k›sm› koru-
yacak flekilde olmas›na dikkat edilmelidir. Ayr›ca gübrenin y›¤›n
yap›laca¤› alan ya¤›fl ve rüzgar almayan, d›fl etkenlerden iyi ko-
runmufl bir yer olmal›d›r. ‹mkânlar ölçüsünde üzeri muhakkak
kapat›lmal›d›r. Mümkün ise gübre çukurlar› içerisinde olgunlafl-
maya b›rakmal›d›r. Gübre çukurlar› kullan›lmayacak ise bekleti-
lecek alanlar›n tabanlar›n›n, her iki taraftan ortaya do¤ru meyil-

27
Gübreler ve Gübreleme -4-

li ve s›k›flt›r›lm›fl toprak, tafl veya betondan yap›lm›fl, düz ve ge-

nifl bir zemin fleklinde olmas› sa¤lanmal›d›r. Ancak bu alanlarda
toplanan gübrelerin düzensiz bir biçimde y›¤›lmalar›n›n önüne
geçmek gerekir. Y›¤›n, s›cak ayr›flman›n h›z›n›n azalt›lmas› için
zaman zaman s›k›flt›r›lmal›, e¤er kuruduysa ›slat›lmal›d›r.
AHIR GÜBRELER‹N‹N UYGULANMASI
Çiftlik gübreleri tüm bitkiler ve topraklar için rahatl›kla kul-
lan›labilir. Topra¤a verilme zaman› ile verilme flekli ve miktar›n›
toprak özellikleri, bitki çeflidi, iklim, kullan›lan kimyasal gübre çe-
flidi ve miktar› belirler.
Topra¤a uygulanacak
ah›r gübresinden yüksek
oranda yarar sa¤lanabilmesi
için, gübrenin topra¤a verile-
ce¤i en uygun zaman ilkbahar
veya sonbahar aylar›d›r. Fazla
ya¤›fl alan bölgelerdeki hafif
bünyeli topraklara ilkbahar- Resim 7 Çiftlik gübreleri tüm bitkiler ve topraklar
da; az ya¤›fl alan bölgelerdeki için rahatl›kla kullan›labilir.
a¤›r bünyeli topraklara ise sonbaharda verilmesi yararl›d›r.
Gübre tarlaya serpildikten hemen sonra, en k›sa zamanda
pullukla veya di¤er ekipmanlarla toprak alt›na gömülmelidir.
Tarla yüzeyine serpilerek günlerce kapat›lmadan bekletilen ah›r

Resim 8 Gübre tarlaya serpildikten hemen sonra, en k›sa zamanda toprak alt›na gömülmelidir.

28
 Bereketin ad›

GAP

gübresinden büyük miktarlarda besin maddesi kay›plar› söz konu-

su olur. Bekletmenin zorunlu oldu¤u durumlarda ise y›¤›nlar ha-
linde bekletmek, serili halde bekletmekten daha az zararl›d›r.
Topra¤a uygulanacak gübre miktar› yap›lacak toprak analizlerine
göre belirlenmelidir.
KOMPOST
Kompostlar; su tutma kapasitesi yüksek, hacim a¤›rl›¤› dü-
flük, organik madde düzeyi yüksek bitki besin elementleri içeren
materyallerdir. Kompostun elde edilme ifllemine kompostlama
denir. Bitkisel ve hayvansal kaynakl›, k›smen parçalanm›fl ta-
r›msal, endüstriyel ve flehir at›klar› kompost olabilir. Kompost-
lanan materyal orijinal yap›s›n› kaybederek farkl› bir yap›ya ka-
vuflur.
Kompostlar, tar›msal ifl-
letmelerde bol miktarda or-
taya ç›kan veya iflletmelerde
yeterince bulunmad›¤› du-
rumlarda iflletme d›fl›ndan
temin edilebilen her türlü
organik art›¤›n fermantasyo-
nu ile elde edilen ve bu yönü
ile çok ucuza mal olan bir Resim 9 Kompostlar organik madde düzeyi yüksek
gübre çeflididir. Kompost ya- materyallerdir.
p›m›nda kullan›lan organik art›klar›n içerisine çeflitli kimyasal
maddeler ile besin elementleri de kat›labilir.
Kompostlama yap›larak elde edilen materyale, olgunlaflmas›
(fermantasyonu) esnas›nda baflta amonyak ve süper fosfat gibi
gübreler ile kireç kat›larak gübre de¤erinin artmas› sa¤lan›r. Kom-
postlar; tar›msal iflletmelerde bulunan çöpler, hayvansal art›klar,
ah›r art›klar›, sap, saman gibi harman art›klar›, mutfak art›klar› ile
organik yap›l› baz› fabrikasyon art›klar›n›n çeflitli ifllemlerden son-
ra mikrobiyal ayr›flma sonucu mineralize olmalar›ndan elde edilir-

29
Gübreler ve Gübreleme -4-

ler ve humus niteli¤i tafl›rlar. Kompostlama esnas›nda mikroorga-

nizma faaliyetleri için nem ve yeterince oksijen olmal›d›r.
Kompost yap›m› için kullan›lacak materyallerin iyice kar›fl-
malar› sa¤land›ktan sonra, taban› iyice s›k›flt›r›lm›fl veya bu ifllem
için taban› betonlanarak özel olarak haz›rlanm›fl rüzgar almayan
bir yere, yüksekli¤i 1,5 metreyi geçmeyecek flekilde y›¤›n yap›l›r.
Y›¤›n yap›lmadan önce tabana absorbsiyon kabiliyeti yüksek sap,
saman veya tarla topra¤›ndan 5-10 cm’lik bir katman serilirse s›z-
ma ile meydana gelecek olan s›v› kayb› önlenmifl olur.
Kompostlanacak materyal, yere serilen katman›n üzerine ge-
lecek flekilde, 25-30 cm kal›nl›¤›nda bir tabaka halinde serilir,
üzerine sönmüfl kireç ve toprak serpilir. Bu ifllemler 1-1.5 metre-
lik y›¤›n olufluncaya kadar devam eder; sonra en üst k›sm› ve et-
raf› 10 cm kadar kal›nl›ktaki bir toprak tabakas› ile örtülür. Y›-
¤›n haz›rlan›rken kompostlanacak materyalin ›slat›lmas› unutul-
mamal›d›r. Kuru ortamda kompost ifllemi yavafllayaca¤›ndan, y›-
¤›n nemi % 50-70 aras›nda olmal›d›r. Ayr›flman›n tamamlanma-
s› için gerekli süre 6-24 ay aras›nda de¤iflir.
Kompostlamada iyi bir ayr›flma için havalanma, nem, ›s› ve
besin maddeleri uygun olmal›d›r. M›s›r saplar› gibi büyük parça-
lar›n ifllem öncesi küçük parçalara ayr›lmas› gereklidir.
Kompostlama metodunda parçalanma, haval› ve havas›z ko-
flullarda olmak üzere iki safhada olur. Haval› koflullarda mikroor-

Resim 10 Kompost haz›rl›¤›

30
 Bereketin ad›

GAP

Resim 11 Y›¤›n haz›rlan›rken kompostlanacak materyalin ›slat›lmas› unutulmamal›d›r.

ganizma faaliyeti ile birlikte oksitlenme olur ve enerji a盤a ç›kar,

bileflikler parçalan›r. Havas›z koflullarda ise parçalanma kötü ko-
ku oluflumuna neden olur. Y›¤›ndaki s›cakl›k etkisi ile zararl› mik-
roorganizmalar ölür. Böylece at›klar sa¤l›k yönünden zarars›z hale
gelir. Kompostlama iflleminin bitti¤i, y›¤›n ›s›s›n›n azalmas› ile
anlafl›l›r.
Kompostlar; ba¤lar, bahçeler, yeflil alanlar gibi tar›msal faali-
yet alanlar›n›n tamam›nda organik madde ve bitki besin madde-
si kayna¤› olarak kulan›l›r. Ah›r gübrelerinin kullan›lma flekli ile
benzerlik göstermekle beraber, a¤›r killi topraklar için kaba yap›-
l› taze kompost önerilirken, hafif kumlu topraklar için ince yap›l›
olgun kompost önerilir.
Kompostlama sonucu elde edilen materyalin do¤al ah›r gübre-
si kadar kaliteli olmad›¤› unutulmamal›d›r. Ancak topraklara orga-
nik madde sa¤lamas›n›n yan› s›ra, fazla olmasa da içerdi¤i besin
maddeleri nedeni ile her geçen gün daha yayg›n kullan›m alan›
bulmaktad›r.

31
Gübreler ve Gübreleme -4-

32
Organik Gübreler

2. Bölüm

33
Gübreler ve Gübreleme -4-

34
 Bereketin ad›

GAP

ORGAN‹K GÜBRELER
2. BÖLÜM
TURBA TOPRA⁄I (TORF)
Turba topra¤› (torf), bol organik art›k içeren topraklara de-
nir. Batakl›k k›y›lar›, kurutulmufl göl ve batakl›klarda y›llarca bi-
riken organik art›klar, toprakla kar›flarak organik madde oran›
yüksek bir kar›fl›m olufltu-
rurlar. Turba topra¤› organik
maddece zengindir. Herhan-
gi bir zehirli at›k ve zararl›
mikroorganizma içermez,
kokusuzdur. Bu nedenlerden
dolay› rahatl›kla tar›mda
kullan›labilirler.
Funda topra¤›; yetifltirile-
Resim 1 Turba topra¤› bol organik at›k içerdi¤in-
den, tar›mda rahatl›kla kullan›labilirler.
cek bitkinin özel istekleri göz
önüne al›narak organik gübre, toprak ve seyreltici (kum, perlit
vs.) ile kar›flt›r›larak haz›rlanan yetifltirme ortamlar›na denir. Ye-
tifltirme ortam› haz›rlan›rken bitki besinlerince de zenginlefltirme
yap›labilir.
YEfi
fi‹‹L GÜBRELER
Topra¤a organik madde
sa¤laman›n bir flekli de yeflil
gübreleme’dir. Yeflil aksam›
bol olan baklagil, bu¤daygil
vb bitkilerin geliflmelerinin
belirli bir döneminde, ya ye-
tiflti¤i ortamda ya da bir bafl-
ka alanda yetifltirildikten
sonra sürülerek toprak alt›na Resim 2 Topra¤a organik madde sa¤laman›n bir
kar›flt›r›lmas›na yeflfliil gübre- flekli de yeflil gübreleme’dir.

35
Gübreler ve Gübreleme -4-

leme, bu amaçla kullan›lan bitkilere de yeflfliil gübre bitkileri de-

nir. Yeflil gübre bitkisi baklagillerden seçilirse topra¤a organik
madde yan›nda, atmosferden fikse edilen azot da kat›lm›fl olur.
Yeflil gübreleme bitkilerinin yetiflmeleri, toprakta ayr›flmalar› ve
sonraki bitkinin yetiflmesi, yeterli miktarda suyun bulundu¤u
koflullarda etkilidir. Kuru tar›m›n uyguland›¤› kurak ve yar› ku-
rak tar›m bölgelerinde yeflil gübre uygulamalar›ndan beklenen
fayda sa¤lanamaz.

Topra¤a organik madde sa¤laman›n bir flekli de

yeflil gübreleme’dir.

Yeflil gübreleme sonucunda;

• Toprakta organik madde ve özellikle baklagil bitkisi yetifl-
tirildi¤inde azot birikimi sa¤lan›r.
• Topraktan potasyum, kalsiyum ve magnezyum gibi kat-
yonlar›n y›kanmas› azal›r.
• Topra¤a, ya¤›fl sular›n›n girifline uygun bir yap› kazand›r›-
larak ya¤›fllar›n bitkisel üretimdeki yararl›l›¤› art›r›lm›fl olur.
• Toprak yüzeyinin örtülü olmas› nedeni ile topraklar›n su
ve rüzgar erozyonuna karfl› dayan›kl›l›k kazanmas› sa¤lan›r.
• Biyolojik aktivite artar.
• Topra¤›n daha gevflek
bir yap› kazanmas› d›fl›nda,
yabanc› ot, hastal›k ve za-
rarl›larla mücadelede kolay-
l›k sa¤lan›r.
Yeflil gübrelemede ço-
¤unlukla baklagil ve bazen
de baklagil olmayan bitkiler Resim 4 Baklagil yeflil gübre bitkileri topra¤a azot
kullan›l›r. Yonca, fi¤, börül- kazand›r›r.

36
 Bereketin ad›

GAP

ce, soya, bezelye, k›rm›z› t›rf›l, çavdar, yulaf, üçgül, ac› bakla ve
yem baklas› yeflil gübrelemede kullan›lan di¤er bitkilerdir. Bak-
lagil yeflil gübre bitkileri, havan›n serbest azotunu bünyelerine
alarak, topra¤a azot kazand›rm›fl olurlar. Bu flekilde azotu ba¤la-
yan bitki topra¤a kar›flt›r›ld›¤›nda, bitki için gerekli olan azot
sa¤lanm›fl olur.
Yeflil gübrenin etkisi
birkaç y›l devam eder. Ancak
bu etki, iklim ve toprak ko-
flullar›na göre de¤iflir. Nemli
ve serin iklimlerde, s›cak ve
kurak iklimlere göre daha
uzun sürer. Kumlu topraklar-
da ise killi topraklara göre da-
Resim 3 ‹klim ve toprak koflullar›na göre yeflil
ha k›sa süre etkili olur. gübrenin etkisi birkaç y›l devam eder.

YEfi
fi‹‹L GÜBRE B‹TK‹LER‹N‹N TOPRA⁄A KARIfi
fiT
TI -
RILMA ZAMANLARI
Etkili bir gübreleme için yeflil gübre bitkisinin topra¤a kar›fl-
t›r›lma zaman›n›n çok iyi seçilmesi gerekir. Bitkinin topra¤a ka-
r›flt›r›lma zaman›na; yeflil gübre bitkisinin geliflim derecesi, hava
flartlar›, toprak özellikleri ve
yeflil gübre bitkisinden sonra
tarlaya ekilecek kültür bitki-
sinin özellikleri gibi birçok
faktör etki eder. Bu faktörle-
rin yan› s›ra genel olarak en
uygun zaman, azot ve orga-
nik maddenin bitki bünye-
sinde daha dengeli oldu¤u çi-
çeklenme dönemidir. Ancak Resim 5 Yeflil gübreleme için en uygun zaman çi-
burada, kültür bitkisi ekildi- çeklenmenin oldu¤u dönemdir.

37
Gübreler ve Gübreleme -4-

¤inde, topra¤a kar›flt›r›lm›fl olan yeflil gübre bitkisinin minerali-

zasyonunun tamamlanm›fl olmas›na dikkat edilmelidir.
HUM‹K AS‹TLER
Humik asitler, organik maddenin parçalanmas› sonucu olu-
flan son ürünlerdir. Toprakta organik madde sa¤lama bak›m›n-
dan uygun materyallerden birisidir. Humik asitlerin bafll›ca ya-
rarlar› flunlard›r:
• Topra¤›n su tutma kapasitesini art›r›r; böylece bitkiler su-
suzlu¤a daha dayan›kl› olur.
• Topra¤›n havalanmas›n› art›rarak daha iyi bir kök ve bit-
ki geliflimi sa¤lar.
• Toprakta metallerle bileflikler oluflturur ve bitkiye daha
iyi beslenme ortam› haz›rlar.
• Toprakta mikroorganizma faaliyeti için uygun ortam olufl-
turur.
• Verimi düflük killi toprak zerreleri aras›na girerek daha uy-
gun ve verimli bir geliflme ortam› sa¤lar.
Bafll›ca humik bileflikler: humik asit, fulvik asit ve humin -
lerdir. Bunlar sadece toprakta de¤il, nehirlerde, göllerde, okya-
nuslarda ve onlar›n sedimentlerinde oluflur. Ayr›ca linyit, leo-
nardit, kömür ve di¤er jeolojik kal›nt›lar da ortaya ç›kar. Bu ka-

Resim 6 Humik asitler toprak ›slah›nda, toprak düzenleyici ve organik gübre olarak kullan›l›rlar.

38
 Bereketin ad›

GAP

l›nt›lar, ticari olarak üretilen ve topra¤›n iyilefltirilmesinde kul-

lan›lan humatlar›n kayna¤›n› oluflturur. Topra¤›n verimlili¤ine
olan olumlu etkileri nedeniyle humik maddeler, büyük oranda
toprak ›slah›nda toprak düzenleyici veya organik gübre olarak
kullan›l›r. Kat› ve s›v› formda çeflitli humik asit materyalleri pi-
yasada bulunmaktad›r.
ARITMA ÇAMURLARI
Ar›tma tesislerinde, flehir kanalizasyon flebeke sular›ndan,
çeflitli ar›tma yöntemleri ile yap›lan ar›tma ifllemleri sonucu el-
de edilen materyallere ar›tma çamuru denir. Bu materyaller ta-
r›m alanlar›nda kontrollü olarak kullan›labilir.
Ar›tma çamurlar› orga-
nik madde ve baz› element-
ler aç›s›ndan zengin bir ma-
teryal olmakla birlikte, çeflit-
li toksik elementleri de bün-
yelerinde bulundurur. Top-
rak yap›s›n›n düzeltilmesin-
de ve birtak›m bitki besin
maddelerinin sa¤lanmas›nda Resim 7 Ar›tma çamurlar›, flehir kanalizasyon fle-
yard›mc› bir kaynak olarak beke sular›n›n ar›tma tesislerinde ar›t›lmas›yla el-
de edilirler.
önem tafl›makla beraber, g›-
dalara, yüzey veya taban su-
lar›na kar›flma ihtimali oldu-
¤undan, toksik element içe-
rikleri bak›m›ndan baz› endi-
fleler de tafl›rlar. Bu mater-
yallerin tar›m topraklar›na
uygulanmas›, Çevre Bakanl›-
¤› taraf›ndan yay›mlanan
“Toprak Kirlili¤inin Kontro- Resim 8 Ar›tma çamurlar› tar›m alanlar›nda
lü Yönetmeli¤i” hükümleri kontrollü olarak kullan›lmal›d›r.

39
Gübreler ve Gübreleme -4-

do¤rultusunda yap›lmal›d›r. Yönetmelikte ar›tma çamurlar›n›n

içerdi¤i toksik elementlerin s›n›r de¤erleri belirtilmifltir.
Ar›tma çamurlar›n›n bilinçsiz olarak fazla miktarda kullan›-
m› toprakta kirlilik yaratabilir. Bu kirlili¤in etkisi, uyguland›¤›
y›lda olmasa bile sonraki y›llarda ortaya ç›kabilir. Bu nedenle
ar›tma çamurlar› topra¤a her y›l de¤il, birkaç y›lda bir uygulan-
mal›d›r. Yap›lacak uygulama miktar› çamurun analiz raporuna
göre belirlenmelidir.

Ar›tma çamurlar›n›n tar›m topraklar›na

uygulanmas›, Çevre Bakanl›¤› taraf›ndan
yay›mlanan “Toprak Kirlili¤inin Kontrolü
Yönetmeli¤i” hükümleri do¤rultusunda olmal›d›r.

Organik gübreler konusunda her türlü bilgi için, Ankara

Toprak Gübre ve Su Kaynaklar› Araflt›rma Enstitüsü ile en ya-
k›n tar›m il ve ilçe müdürlüklerine baflvurulabilir.

40
Kimyasal Gübreler

41
Gübreler ve Gübreleme -4-

42
 Bereketin ad›

GAP

K‹MYASAL GÜBRELER
Gübreler içerisinde s›kl›kla kullan›lan tür, kimyasal gübre-
lerdir. Bileflimlerinde bir veya birden fazla bitki besin maddesini
bir arada bulundururlar. Yüksek oranda bitki besin maddesi içe-
ren kimyasal gübreler, içerdikleri besin maddelerine göre; azot-
lu, fosforlu, potasyumlu, kompoze gübreler ve mikroelement
gübreleri olarak ayr›l›rlar.
AZOTLU GÜBRELER
Azot, bütün bitki besin
elementleri içerisinde ürün
art›fl› üzerine en çok etkisi
olan elementtir. Azot eksik-
li¤inde bitkilerde geliflme ge-
rili¤i, yafll› yapraklardan bafl-
layarak genç yapraklara do¤-
ru sararma, küçük ve az say›-
da tane oluflumu görülür. Resim 1 Azotlu gübreler, ürün art›fl› üzerine en
Ürün miktar› önemli ölçüde fazla etkisi olan gübrelerdir.
azal›r.
Azot noksanl›¤› hububat-
ta kardefllenmeyi azalt›r, dola-
y›s›yla da baflak adedi azal›r.
Varolan baflaklar ise küçük
kal›r, daneler dolgun olmaz.
En çok kullan›lan azotlu
gübreler; Amonyum sülfat,
Amonyum nitrat ve Üre’dir.
Resim 2 Azot eksikli¤inde bitki yapraklar›nda
sararmalar görülür.
Amonyum Sülfat
Genelde beyaz renklidir. Suda kolay erimesi ve toz flekere
benzemesi nedeni ile “flfleeker gübre” olarak da adland›r›l›r. ‹çeri-

43
Gübreler ve Gübreleme -4-

¤inde % 21 azot ve % 24 ora-

n›nda kükürt bulunan krista-
lize Amonyum sülfat, ser-
bestçe akar ve depolanma-
s›nda herhangi bir sorunla
karfl›lafl›lmaz. Amonyum sül-
fat›n rutubet alarak topak-
laflmas› azd›r. Asit karakterli
Resim 3 Amonyum sülfat toz flekere benzedi¤inden
bir gübre oldu¤u için nötr ve “fleker gübre” olarak da adland›r›l›r.
alkali reaksiyonlu (kireçli)
topraklarda güvenle kullan›labilir. Asit reaksiyonlu topraklarda
uzun müddet çok fazla miktarlarda kullan›l›rsa topraklar›n daha
da asitleflmesine sebep olur. Bu nedenle asit karakterli topraklar-
da, örne¤in Do¤u Karadeniz Bölgesi’nde, Amonyum sülfat yerine
kireçli Amonyum nitrat kullan›lmas› daha uygun olur.
Amonyum sülfat ekimden önce, ekim zaman› ve bitkinin bü-
yüme periyodu süresince bitkiye uygulanabilir. Kapsam›ndaki kü-
kürt nedeniyle, özellikle kükürt noksanl›¤›n›n mevcut oldu¤u yer-
lerde kullan›labilecek bir gübre çeflididir. Çimlenme üzerine etkili
olabilece¤i için tohumla te-
mas ettirilmemelidir. Ayr›ca
kireçli topraklarda azot kay›p-
lar›n› önlemek amac›yla ola-
naklar elverdi¤i ölçüde derine
uygulanmal›d›r. Çeltik tar›-
m›nda Amonyum sülfat kulla-
n›lmal›, bulunmad›¤› zaman
ikinci tercih, üre gübresi ol-
Resim 4 Çeltik tar›m›nda Amonyum sülfat kul-
mal›d›r. Çeltikte Amonyum lan›lmal›d›r.
nitrat kullan›lmamal›d›r.
Amonyum Nitrat
Gübreler içerisinde dünyada oldu¤u gibi ülkemizde de en çok
tüketilen gübre Amonyum nitratt›r. Saf olarak üretilen Amon-
44
 Bereketin ad›

GAP

yum nitrat beyaz, kristal halde, taneli veya toz halinde olabilir.
%33 oran›nda azot (N) ihtiva eder. Amonyum nitrat›n ihtiva
etti¤i azotun yar›s› amonyum, di¤er yar›s› ise nitrat fleklinde bu-
lunmaktad›r. Bitki her iki flekildeki azottan da yararlanabildi¤in-
den, etkisi hem çabuk hem de devaml› olabilmektedir. Bu özelli-
¤inden dolay› ekim zaman› kullan›labildi¤i gibi, bitki gelifliminin
çeflitli devrelerinde de rahatl›kla kullan›lmaktad›r.
Dünyada en çok tüketilen gübre olan Amonyum nitrat,
Türkiye toprak flartlar› göz önüne al›nd›¤›nda, gübrenin toprak-
lar›m›zda kullan›m›n›n yayg›nlaflmas› ile ilgili çabalar›n önemi-
ni daha da art›rmaktad›r. Amonyum nitrat kullan›lan topraklar
asitleflme e¤ilimindedirler.
Saf azotun, zay›f da olsa
patlama özelli¤i dikkate al›-
narak, içerisine kil ve kireç
gibi maddeler kar›flt›r›lmak
suretiyle daha az azot ihtiva
eden çeflitleri üretilmektedir.
Bu flekilde üretilen gübreye
Kalsiyum Amonyum nitrat
gübresi denilmekte ve bu Resim 5 Amonyum nitrat, ekim zaman› ve bitki ge-
gübre yaklafl›k %26 oran›nda lifliminin çeflitli devrelerinde rahatl›kla kullan›labilir.
azot içermektedir. fiu anda piyasada sat›lan en yüksek azot ihti-
va eden Amonyum nitrat gübresi, % 33’lük Amonyum nitratt›r.
Saf Amonyum nitrat çok rutubet çeker ve topaklafl›r. Bu ne-
denle gübre ambar›nda gere¤inden fazla bekletilmeden kullan›l-
mal›d›r. Gübrelerin muhafazas› s›ras›nda torbalar›n y›rt›lmama-
s›na, kuru ve havaland›r›labilen yerlerde depolanmas›na, yerlefl-
tirme s›ras›nda üst üste 6-8 torbadan fazla konulmamas›na ve
gübre ile ayn› yerde benzin, motor ya¤› gibi maddelerin bulun-
mamas›na özen gösterilmelidir.

45
Gübreler ve Gübreleme -4-

Üre
Üre, içerisinde en fazla azot bulunan azotlu gübredir. Gübre
olarak üretilen üre %46 oran›nda azot ihtiva etmektedir. Birim
maliyet fiyat›n›n di¤er azotlu gübrelere nazaran düflük olmas› bu
gübrenin kullan›m›n›n yayg›nlaflmas›n› sa¤lamaktad›r.
Üre; suda tamamen eriyen, beyaz renkli, yuvarlak taneli bir
gübre olup, topraktan ya¤mur ve sulama sular›yla y›kanmak su-
retiyle oluflan kay›p, di¤er azotlu gübrelere göre daha azd›r. Bu-
na ra¤men zamans›z ve yanl›fl bir flekilde uygulanmas› halinde,
di¤er azotlu gübrelerde oldu¤u gibi bu gübreden de azot kayb›
olabilir. Böylece bu gübreden sa¤lanmak istenen fayda da tam
olarak elde edilemez.
Üre uygun flartlarda kul-
lan›ld›¤›nda etkili bir gübre-
dir. Uygun flartlarda kulla-
n›lmad›¤›nda yarar yerine
zarar verebilir. Bu nedenle
a¤›r bünyeli topraklara üre
ve amonyum formunda güb-
re tavsiyesi yap›lmaz. E¤er
üre gübresinin kumlu ve ki- Resim 6 ‹çerisinde en fazla (%46) azot ihtiva
eden gübre üre’dir.
reçli topraklara uygulanma
mecburiyeti söz konusu ise
mümkün oldu¤u kadar deri-
ne verilmesinde fayda var-
d›r. Üre gübresi toprakta ha-
fif asit reaksiyonu gösterir.
Üre, sonbahar gübrele-
melerinde kullan›labildi¤i
gibi, bitkilerin belirli gelifl-
Resim 7 Üre, topra¤a uyguland›ktan hemen son-
me dönemlerinde olmak ra, azot kayb› olmamas› için toprak alt›na kar›flt›-
üzere ilkbaharda veya sonra r›lmal›d›r.

46
 Bereketin ad›

GAP

kullan›labilir. Fazla miktarda verilmesi gerekti¤inde, verilecek

gübre miktar›n›n birkaç k›sma bölünerek verilmesi düflünülebi-
lir. Dönüme 20 kg’dan daha fazla üre verilmesi tasarlanan tarla-
larda, çimlenmeye zarar vermemek için, tohum ile gübrenin te-
mas etmemesi gerekir. Üre topra¤a uyguland›ktan hemen sonra
toprak alt›na kar›flt›r›lmal›d›r. Aksi halde toprak yüzeyinde ka-
lan gübreden azot kayb› olur.
FOSFORLU GÜBRELER
Gübreler aras›nda çok önemli bir yeri olan fosforlu gübre-
ler, azotlu gübrelerden sonra dünyada en fazla tüketilen gübre-
lerdir. Fosforlu gübreler, bitki besin maddesi olan fosforu, bün-
yesinde suda eriyebilir fosfor halinde bulundurur. Topra¤a ka-
t›ld›ktan sonra bünyesindeki fosfor, bitki taraf›ndan al›nabilir
hale dönüflür.
Toprakta genelde hare-
ketsiz veya çok az hareketli
olan fosfor, toprakta bulunan
kalsiyum, kil, demir ve Alü-
minyum hidroksitlerle reak-
siyona girerek yaray›fls›z veya
az yaray›fll› formlara dönüflür.
Bu nedenle fosforlu gübreler, Resim 8 Fosforlu gübreler mümkün oldu¤unca
tohum derinli¤ine veya bitki bant halinde topra¤a verilmelidir.
kök bölgesine gömülmeli;
kalsiyum, kil, demir ve Alüminyum hidroksitlerle reaksiyona gir-
memesi için mümkün oldu¤unca bant halinde verilmelidir.
Toprakta yeteri kadar fosfor yoksa bitkiler normal büyüye-
mez, bodur kal›r. Meyve döker, hasat gecikir ve kök oluflumu
çok zay›f kal›r. Döllenme iyi olmaz, mahsul az ve kalitesiz olur.
Fosforlu gübreler, Süper fosfat ve Triple süper fosfat olmak
üzere iki çeflittir.

47
Gübreler ve Gübreleme -4-

Süper Fosfat
Normal süper fosfat gübresi, gri veya kahverengi renkte
olup, depolama ve uygulama kolayl›¤›n›n temini için genellikle
granül yap›da üretilir. Toz ürünler depolama esnas›nda topakla-
fl›r. Kullan›lan aside ve kayan›n özelli¤ine ba¤l› olarak %17-20
fosfor, %16 civar›nda da kükürt içerir. Bu fosfor miktar›n % 90’
dan fazlas› suda çözünebilir formdad›r.
Granüllü normal süper fosfat, tarlaya homojen bir flekilde
problemsiz olarak uygulanabilir. Az miktarda serbest asit içerdi-
¤inden, ambalajlamada aside dayan›kl› çuvallar kullan›l›r.
Normal süper fosfat gübresi, asit karakterli topraklar d›fl›n-
daki topraklar için uygun bir fosforlu gübre çeflididir. Kalsiyum
ve kükürt noksanl›¤› gösteren topraklarda kullan›lmas› sonucu
bitkilerin kalsiyum ve kükürt ihtiyaçlar› karfl›lan›r. Suda çözü-
nür fosfat›n fiksasyonunu asgariye indirmek amac›yla Süper fos-
fat gübresini banda, tohum s›ralar›n›n hemen yan›na uygulamak
gerekir.
Son y›llarda üretim ve tüketim miktarlar› azalan normal
Süper fosfat gübresinin, çok iyi bir kükürt kayna¤› olmas› nede-
niyle, özellikle de kükürt gübrelemesi gerektiren alanlarda kul-
lan›labilecek alternatif bir gübre olarak yeniden önem kazanma-
s› sa¤lanabilir.
Triple Süper Fosfat
Triple süper fosfat, hemen tamam› suda eriyen formda %
42-44 oran›nda fosfor içerir. Toz halindeki Triple süper fosfat
serbestçe akmaz ve topaklaflma e¤ilimi gösterir. Granüllü halde
ise serbestçe akar, depolanmas› ve kullan›m› mükemmeldir. Kir-
libeyaz veya gri renkli tanecikler halindedir. Uzun süre rutubet-
li bir yerde bekletildi¤inde su çekerek topaklaflsa da, bu kesekle-
rin da¤›t›larak kullan›lmas›nda tar›msal yönden bir sak›nca bu-
lunmamaktad›r.

48
 Bereketin ad›

GAP

Triple süper fosfat gübresi, Normal süper fosfat gübresine

oranla daha az kükürt içerir. Bu gübre, Normal süper fosfat güb-
resinde oldu¤u gibi, ekim veya dikimden hemen önce veya ekim
esnas›nda tohum veya kök derinli¤ine gömülerek uygulan›r.
Fosforlu gübre olarak kullan›lan Normal süper fosfat gübre-
leri ile Triple süper fosfat gübrelerinin aras›nda yurdumuzun
toprak ve iklim flartlar›nda ürüne olan etkileri yönünden belir-
gin bir fark yoktur. Burada
belirleyici unsur, topra¤›n
kükürt ve kalsiyum ihtiyac›
olmal›d›r. Tüm flartlar ince-
lendi¤inde gerekli besin
maddesi sadece fosforsa bu
durumda kullan›lacak gübre
cinsini belirleyici unsur,
gübrenin suda erir besin
Resim 9 Triple süper fosfat topra¤a ekim dikimden
maddesi içeri¤i olmal›d›r. Bu hemen önce veya ekim esnas›nda uygulanmal›d›r.
gübre nötr veya hafif asit ka-
rakterde oldu¤undan toprak pH’s›n› etkilemez.
POTASYUMLU GÜBRELER
Bünyelerindeki potasyumun tamam› suda erir durumdad›r.
Ülkemiz topraklar›, genel yap› itibar› ile potasyumca zengin ana
materyalden olufltu¤undan, büyük bir k›sm›n›n potasyumlu güb-
reye gereksinimi yoktur. Ancak fazla ya¤›fl alan baz› yörelerimi-
zin asit karakterli topraklar›nda potasyumlu gübrelemeye ihtiyaç
duyulmaktad›r. Toprak analizleri dikkate al›narak ürün baz›nda
yap›lacak de¤erlendirmeler sonucu potasyumlu gübre tavsiyele-
rinde bulunulmal›d›r.
Mahsulün miktar ve kalitesi üzerinde olumlu etkileri olan
potasyum, üründe ya¤, niflasta ve fleker oranlar›n›n artmas›n›
sa¤lar. Renk, koku ve tat gibi özellikleri düzeltir. Meyve daya-

49
Gübreler ve Gübreleme -4-

n›kl›l›¤›n› art›r›r. Eksikli¤inde ise büyüme gerili¤i, yapraklarda

sarama ve lekelenme gibi belirtiler görülür. Bu belirtiler ilk ola-
rak yafll› yapraklarda ortaya ç›kar.
Ülkemiz topraklar› genelde potasyum bak›m›ndan yeter-
li durumda oldu¤undan, potasyumlu gübre tüketimi de s›n›rl›d›r.
Potasyum sülfat, Potasyum nitrat ve Potasyum klorür ülkemizde
kullan›lan bafll›ca potasyum-
lu gübrelerdir.
Potasyum Sülfat
Ülkemizde en fazla kulla-
n›lan potasyumlu gübredir.
Tipine göre % 48-50 oran›n-
da potasyum içerir. Kirli be-
yaz renkli tanecikler halinde-
Resim 10 Potasyum sülfat gübresi
dir.
Potasyum Nitrat
Yaklafl›k % 46 oran›nda potasyum içerir. Azot ve potasyum
ihtiyac› olan bitkiler için önerilebilir.
Potasyum Klorür
Az kullan›lan bir gübredir. %50 ve %60 oran›nda potasyum
içeren çeflitleri vard›r.
Potasyum klorürün içeri¤indeki klor; tütün, patates, doma-
tes, h›yar, so¤an, pamuk ve meyve a¤açlar› gibi bitkilerin kalite-
lerine olumsuz etki yapt›¤›ndan, bu gibi bitkilere tavsiye edil-
mez. Bu tür bitkilere potasyumlu gübre olarak Potasyum sülfat
önerilebilir.
KOMPOZE GÜBRELER
Kompoze gübreler birden fazla bitki besin maddesini bir ara-

50
 Bereketin ad›

GAP
da bulundururlar. Kompoze
gübrelere DAP, 20-20-0, 15-
15-15 ve 12-30-12 gübreleri
örnek verilebilir. Gübredeki
bitki besin maddeleri s›ras›-
na göre % olarak ifade edilir-
ler. Örne¤in 15-15-15 içeri-
¤indeki bir kompoze gübre-
nin 100 kilogram›nda 15 kg Resim 11 Kompoze gübreler
azot, 15 kg fosfor ve 15 kg potasyum var demektir.
Kompoze gübreler, birkaç besin maddesini birlikte içerdi-
¤inden, nakliyede oldu¤u gibi gübre uygulamas›nda da ekonomi
ve kolayl›k sa¤lar. Buna karfl›l›k kompoze gübrelerin kapsad›kla-
r› bitki besin maddeleri oran› ekilecek bitkinin iste¤ine her za-
man tam manas› ile uygun olmayabilir. Bununla birlikte bu be-
sin maddelerinin gerekti¤inde iklim ve toprak özelliklerine gö-
re, ayr› ayr› zamanlarda ve farkl› metotlarla uygulama olana¤›-
n›n bulunmamas› gkompoze gübrelerin olumsuz yönleridir.
Kompoze gübrelerde aranacak önemli bir özellik de bu güb-
relerdeki fosforun suda erirlik derecesinin yüksek olmas›d›r. Su-
da eriyebilir fosfor miktar› yüksek olan kompoze gübreler, di¤er-
lerine tercih edilmelidir.
DAP (Diamonyum Fosfat)
Diamonyum fosfat gübresi, fosfor ve azot gibi iki önemli bit-
ki besin maddesini bir arada ve birçok bitki türü için daha uy-
gun oranlarda bulunduran, muhtevas› ile ideal bir taban gübresi
olarak çok yayg›n kullan›m alan› bulan bir kompoze gübredir.
Diamonyum fosfat gübresi, % 18 oran›nda azot ve büyük bir k›s-
m› suda çözünen % 46 oran›nda fosfor içeri¤ine sahiptir.
Koyu gri, kahverengimsi veya kirli beyaz gibi çok de¤iflik
renklerde, tanecikler halinde olabilir. ‹çerisinde her kilogram

51
Gübreler ve Gübreleme -4-

azota karfl›l›k yaklafl›k 2,6 kg fosfor bulunmaktad›r. Bu nedenle

de daha ziyade fosforlu gübre gibi kullan›lmas› gerekmektedir.
Diamonyum fosfat gübresinin, içeri¤indeki fosforun % 90’›ndan
fazlas› suda eriyebildi¤inden, gübre topra¤a verildikten sonra,
bitkiler gerekli rutubet ortam›nda,fosfor ve azottan derhal yarar-
lanabilirler.
Diamonyum fosfat, terkibindeki fosfor ve azot miktarlar› ba-
k›m›ndan bilhassa Orta Anadolu ve geçit bölgelerde yetifltirile-
cek bu¤day için en uygun gübredir. Hububat ve benzeri bitkile-
re; sonbaharda, ekim esna-
s›nda, mibzerle, tohum de-
rinli¤ine ve bant halinde ve-
rilmesi en ideal tatbik flekli-
dir. Ekim s›ras›nda dönüme
18 kg’dan fazla gübre uygu-
lanmas› durumunda, gübre-
nin tohumla temas etmeye-
cek flekilde, tohum yak›n›n-
Resim 12 DAP, özellikle Orta Anadolu ve geçit
daki ayr› bir banda verilme- bölgelerde yetifltirilecek bu¤day için en uygun
si, gübrenin tohum çimlen- gübredir.
mesine olabilecek zararl› etkisini giderecektir.
Mibzerle ekimin mümkün olmad›¤› durumlarda, Diamon-
yum fosfat gübresi, ekimden hemen önce toprak yüzeyine ser-
pilip sonra da ekim yap›l›rsa gübrenin toprakla kar›flmas› temin
edilmifl olur. Güzlük bitkilere bu gübre, ekimden hemen önce
veya ekim esnas›nda yani sonbaharda uygulanmal›d›r. Meyve
a¤açlar›nda k›fl›n fliddetine ba¤l› olmakla beraber, flubat ay› so-
nunda veya mart ay›nda, 10-15 cm derinli¤ine, gübrenin gömül-
mesi fleklinde verilmelidir. ‹lkbaharda ekilecek bitkilerde ise
ekim esnas›nda veya ekimden hemen önce, güzlük ekimlerde
oldu¤u gibi, tohum yata¤›na gelecek flekilde gübrenin uygulan-
mas› sa¤lanmal›d›r.

52
 Bereketin ad›

GAP

Diamonyum fosfat bütün bitkilere baflar›yla uygulanabile-

cek bir gübredir. Ancak bu gübrenin uygulanmas› esnas›nda ka-
zançl› bir gübre uygulamas› için, bitkilerin fosforlu gübre ihti-
yaçlar› dikkate al›narak uygulanacak gübre miktar› tespit edil-
melidir. Yap›lan hesaplamalar sonucu ayn› bitkinin eksik kalan
azot ihtiyac›, bitki çeflidine göre ilkbaharda veya daha sonra di-
¤er azotlu gübreler kullan›larak telafi edilmelidir.
Diamonyum fosfat, nisbi nemin düflük oldu¤u yerlerde, iyi
bir depoda senelerce topaklaflmadan muhafaza edilebilir. Nisbi
nemin % 80’in üzerinde günlerce devam edebildi¤i bol ya¤›fll›
yerlerde, üst üste 8-10 çuvaldan fazla koymamak ve depoyu ha-
valand›rmak suretiyle gübrenin topaklaflmas› azalt›labilir.
M‹KROELEMENT GÜBRELER‹
Bünyelerinde demir, bak›r, çinko, mangan ve bor gibi mikro-
besin elementleri bulunan gübreler mikroelement gübreleri’dir.
Bu gübreler piyasada kat› veya s›v› halde veya di¤er besin ele-
mentleri ile kompoze olarak sat›lmaktad›rlar. Mikroelement güb-
releri sülfat veya nitrat halinde oldu¤u gibi, flelatl› halde de bulu-
nabilir. fi
fieelatl› gübrelerin özelli¤i, içinde bulundurdu¤u besin ele-
mentini bitkinin kullanaca¤› formda haz›r flekilde tutmas›d›r.
Böylece, tutulan elementle-
rin kayb› veya yarars›z flekle
dönüflmesi engellenmektedir.
Mikroelementlerin top-
rakta yeteri kadar bulunma-
d›¤› durumlarda, bitkilerde
genelde kloroz olarak tan›m-
lanan sararmalar görülür. Ör-
ne¤in demir eksikli¤inde Resim 13 Genç yapraklarda görülen sararmalar
genç yapraklarda sararmalar (kloroz), demir eksikli¤ini iflaret eder.
görülür. Bunun nedeni, topraktaki bitkiye yaray›fll› demirin kireç
taraf›ndan yarars›z formlara dönüfltürülmesidir.

53
Gübreler ve Gübreleme -4-

Çinko eksikli¤inde yap-

raklar›n mozaikleflme fleklin-
de sarard›¤› görülür, bitki
normal büyüyemez.
Mangan eksikli¤inde
bitki normal büyüyemez, to-
hum yapamaz ve yapraklarda
sararma görülür. Resim 14 Çinko eksikli¤inde yapraklarda mozaik-
leflme fleklinde sararmalar görülür.
Bak›r noksanl›¤›nda bo-
dur büyüme, genç yapraklar›n k›vr›lmas› ve yaprak uçlar›nda be-
yazlaflma ve solma görülür. ‹z element eksikliklerine karfl› bitki-
lerin gösterdi¤i tepkilerin farkl› oldu¤u unutulmamal›d›r.
Mikroelement gübreleri
çok az miktarlarda ve çok
dikkatli uygulanmal›d›r. Zira
çok küçük miktarlardaki faz-
lal›klar dahi zararl› etki ya-
pabilirler. Özellikle bor uy-
gulamalar›nda çok dikkatli
olunmal›d›r. Bor eksikli¤i ile
Resim 15 Mikroelementler çok az miktarlarda ve fazlal›¤› aras›nda çok az bir
çok dikkatli uygulanmal›d›r. fark vard›r. Yani bor eksikli-
¤ini gidermek üzere verilecek çok az miktardaki fazla bor, toksik
olabilir.
Ülkemizde kimyasal gübrelerin üretimi, ithalat› ve sat›fl› Ta-
r›m ve Köyiflleri Bakanl›¤› taraf›ndan denetlenmektedir. Yetkili
elemanlarca gübre bayilerinden al›nan örneklerin ‘Kimyevi
Gübre Denetim Yönetmeli¤i’ ve ‘Tar›mda Kullan›lan Kimyevi
Gübrelere Dair Yönetmelik’ çerçevesinde kontrolleri yap›lmak-
ta, sonuçlar ilgili birimlere iletilmektedir.

54