/i]1

I ,

OSMANLI SEHiRCiLiciNDE DONUSUM VE DEVAMLILIK: ONBESiNCi YDZYIL iSTANBUL'UNDA KULLIYE VE MAHALLELER

CiGDEM KAFESCiOGLU

Konstantinopolis'i Osmanli baskenti olarak insa etme projesi kuskusuz Osmanh siyasasinm onbesinci yUzyll boyunca ya~adlgl donusumlerin en onernli boyutlarmdan biridir. Bu projenin siyasi ve kulturel anlami ve Osmanh siyasasmm ernperyal bir yapl olarak olusumundaki katalitik rolu, farkh acilardan iizerinde durulmus bir konu dur, Osmanh Istanbul'unun olusumuna sehirde yeni bir yerlesim yapISlmn kurulmasi acismdan bakacak olursak da, gerek sehrin uzun doriemli tarihi, gerekse Osmanh sehircilik pratiklerinin tarihi bakirmndan oriemli bir surecle karsilasiriz. Cunku Bizans baskentinin Osmanh baskenti olarak yeniden insasi, Istanbul-oncesi Osmanh sehircilik ve mimarhk pratiklerinin, gerek tarihi topografyasi gerekse sembolik degerleri acismdan (Osmanhlarm da farkmda olduklan) merkezi oneme sahip bir site tasmrnasi, ve bu pratiklerin bu sit uzerinde yeniden sekillenmesini de iceriyor. Baska turlu soylernek gerekirse, Istanbul'un Osmanh baskenti olarak insasi yalmzca Bizans sehrini degil, Osmanh sehircilik pratiklerini de doniisturen karrnasik ve cok boyutlu bir surectir.

Osmanh Istanbul'unda yerlesim yaplSll1ll1 olusumu diisunuldugunde, kabaca ayirmak gerekirse, birbirine bagh iki tema iizerinde durulabilir, Biri sehrin uzun donemli tarihi He ilgilidir: Mahalle ve nahiyelerin olusumu, ve nufus artisma paralel olarak sayilanrnn <;ogalmasl; onaltmci yiiZyl1 ve sonrasmdaki yapmll1, yani surici sehrin amtsal boyutlu sultan ve vezir kiilliyeleri etrafmda olusmus 13 nahiyesinde, 300'e yakm mahallesinin olusumudur. ikincisi de bu mahallelerin yapIsl, sosyal ve rnekansal birimler olarak niteligidir.

Kiilliyeler etrafmda olusan yeni yerlesimler. Istanbul-oncesi Osmanh sehirciliginin en belirgin, ve belki de iizerinde en cok durulmus ozelligi '. Cami, mescid, kilise, sinagoglar etrafmda olusan

1 Osmanh youetici eliti tarafindan kurulan vakif kiHliyelerin sehirlesrnedeki rohi icin bkz. Aptullah Kuran, "Bursa, Edirne, Istanbul: A Spatial Study of Three Ottoman Capitals", Muqarnas, 13(1996): 114-131.

178

CiGDEM KAFESCiOGLU

OSMANLI SE!-liRCiLiGiNDE DONOSOM

179

mahalleler de Osmanh sehir geleneginin modern oncesi ddriernde Akdeniz haVZaSll1111 diger sehircilik gelenekleri ile payla§tIgl bir ozelliktir. Gerek erken Osmanh sehirleri, gerekse oubesinci yuzyr! Istanbul'u baglammda bu, temel adunlan oldukca iyi bilinen bir siirec, derinlikli cahsmalarla da siyasi, kuluirel ve sosyal dinamikleri hakkinda fikir sahibi oldugurnuz bir konudur". Bizim burada yapmak istedigimiz, anahatlan bilinen Osmanh yerlesim surecinin onbesinci yuzyrl istanbul'unda nasil sekillendigine, gerek donemin helirleyici siyasi dinamikleri, gerekse sehrin fiziki ve sernbolik topografyasi tarafmdan nasrl belirlendigine bakrnak. Bu cahsmada, bilinenleri tekrarlamaktan cok, bu surecin iizerincIe cIaha az durulmus, bazi bakunlardan daha karrnasrk yon lerirrin altiru cizrneye ~ah§acaglz.

II. Mehmed ve vezirleri tarafmclan surici istanbul ve Uskiidar'cIa yaptmlan kulliyeler, program, islev, yerlesirn duzeni ve sit secimi baknmndan erken donem Osmanh kiilliyelerinden onemli aynhklar serg ilerler". Kisaca deginmek gerekirse: Islevler soz ko nusu oldugunda en carpici farkhhk sultan ve vezir kiilliyelerinin kurumsal ~er~evesinde gorulur, Kulliyenin merkezini artik cok islevli bir zaviyeli cami degfl, bir ulucami olusturmakradir. Yapim karari 1459 yilmda aim an Fatih kiilliyesincle bu farkhligin ozellikle aln cizilir: imaret yapIsI, kulliyenin merkezini olusturan, cami ve semaniye meclreselerini barrndiran genis havzarun disina yerlestirilmisn}, Vezir yapilan bu bakrmdan bir ikiligi banndmr: Vakfiyelerincle hutbe okunup cum a namazi kilinacak ulucami olarak kaydecIilen bu yaprlarin mimarisi, istanbul oricesi zaviyeli cami geleneginin donii§tiiriiImii§ sekillerini barmdrrrr. KiiIIiyelerin boyutlarmm biiyiimesine paralel olarak amtsal ifade de dcnusmektedlr. Fatih kiiIIiyesi onbesinci yuzyilda gerek Ortadogu gerekse Avrupa'nm en

genis ve kapsarnli insaat prograrm olarak one cikar; vezir kulliyeleri ins. aat programlan ve boyutlan acismdan Bursa ve Edirnedeki sul-

. "

tan kulliyeleri ile karsrlasunlabilecek boyutlardadir. BUiltin ned en-

lerini kuskusuz sehrin yeni banilerinin olusmakta olan ernperyal duyarhhgmda aramak gereldr. Kritovoulos'un kaydeclecegi gibi II. Mehmecl'in amaci Istanbul'u "cok eskiden oldugu gibi, gii~ ve zenginlik ve sasaada, egitim ve ticarette, bunin meslekler~e ve biitii~l i~~ seylerde, ozel ve kamusal bina ve amtlarda en zengm ve en g~H;:lu sehir haline getirmektir. "'1 Bu kapsamh projenin gel:(.ekle§mesll1c1~ onernli bir rol devletin yeni idari elitine dusecektir, Istanbul oncesi ile karsrlastmldiginda bu, onemli bir donusumun alum cizer: Banilerin ait oldugu sosyal grup 1453 oncesinde iist duzey ulema ve ernirlerken, yeni banilik mekanizmalan olusur. Hiikumdarm yam sira sehrin altyapisim olusturacak ve sehir hayatnn barmdiracak kurumlara gerekli maddi cevreyi saglayacak projeleri gerceklestirenler devletin yeni yonetici elitini olusturan, kokenleri (.ogunlukla Bizans ve Sirp aristokrat ailelerine dayanan devsirrnelerdir.

Arntsal ifadenin farkhlasmasmdan bahsederken, iizerinde nisbeten daha az durulan bir konudan, Osmanh sehrinin yerlesim dokusunun merkez noktalarrru olusturan kulliyelerin ozellikle Bursa ve Edirne'de sehir duvarlan dismda yer ahrken, lstanbul'cla bu yapilann suricine tasmmasma dikkat cekelim, Bu ilk bakista a§ik.m: bir nokta: islam ve Osmanh fetihlerinin nihai amaclanndan biri 'olan Kostantiniyye'nin fethedilip, Osmanh yerlesirninin sehir disma odaklanmasi gerek sehrin topografyasi, gerekse de sembolik onemi goz onime almdigmda imkanh goriinmez. Alum cizmek Istedigimiz, varolan bir sehir dokusu ve arntsal format uzerine yerlesen Osmanh kiilliyelerinin yeni bir sehirli karakter kazanmasi, bir yandan varolan sehir dokusuna uymu saglarken, diger yandan cla 0 dokuyu ~lonii§tiirecek, sehrin yeni hakimlerinin varligma isaret edecek bir gorse I dili ve mekan organizasyonunu ortaya cikaracak 01- masmdadir. Orneklernek gerekirse, Havariler kilisesinin yerine yapilan Fatih Kulliyesi, Bizans sehrinin amtsal arterinin kuzey kolu uzeriue yerlesir, on }'II kadar sonra tamamlanacak olan Murad Pasa kulliyesi ise, Mese'nin giiney kolu uzerinde arutsal bir alam -bunun Bovis forumu olup olmadigi kesin degildir, ancak Mese'nin amrsal

2 Osmanh sehirlerlnde mahalle yap lSI ve ozellikleri icin bkz. Ozer Ergenc, "Osmanli Sehriudeki "Mahalle'lnin i~lev ve Nitelikleri Ozerine", OsmanlI Ar"§tmnal,,n. 4(1989):-78; Suraiya Faroqhi, Men of Modest Substance: House owners and hOlIse property in seventeemh centl1l)' Ank"ra and Knyseri. Cambridge and London, 1987; Abraham Marcus, The Middle East 011 the E,'e of Modernity: Aleppo in the EiglJteenul Century. New York and Oxford. 1989. Onbesine] yiiz}'11 ve sonrasmda Istanbul mahallelerinin olusurnu icin bkz. Halil Inalcik, "Istanbul". Encyclopedia oi'Islnm, 5: 224-48.

3 Bu konunun etrafh bir tarnsmasi, sultan ve vezir yapilaruun donemin kiiltiirel ve siyasi dinarnikleri baglarmud« bir degerlendlrmesl icin bkz, Cigdem Kafescioglu. Constantillopolis//st.1nbul: Cultuml Encountel; Imperial Vision and the Making of the Ottomnn Capital. )'It}'1na hazn-lanrynr,

-I Kritovoulos, History oE Meluned the COllqueror. cev, C. T. Riggs, (Princeton. 1954). s. 141.

180

CiGDEM KAFESCiOGLU

OSMANLI ~EHiRCiLiGiNDE DOND~DM

181

karakrere sahip bir noktasi oldugu bellidir- uzerine yerlesir. Mahmud Pasa'nm biiyiik kiilliyesi Ayasofya ve ilk (Eski) Saray arasmdaki vadiye ve buradaki ticari dokuya bir Osmanh karakteri kazandmrken, Uskiidar'da Rum Mehmeel Pasa kulliyesinin eamisi, Osmanli mimari dilini Bogaz'rn karst kryisma tasrr, Kisaca soylemek gerekirse, yeni yapilar bir yanelan Bizans sehrinin ana arterler etrafmda sekillenmis (ve gel; ortacaglar boyunca gielerek belirsizlesmis) olan anitsal yapisim yeniden canlandmr, diger yandan Konstantinopolis' e Osmanh sehir'lerin e ozgii bir karakter kazandirrr. Bu donemin sultan ve vezir kiilliyeleri, gerek banilik sistemi acismdan, gerekse yapi programlan ve mimari elil acismdan sehrin sonraki yuzyil boyunea sahne olacagi kapsamli gelisrnenin temelini olustururlar.

kaynaklan da oldukca iyi bilinen, ilki D.L. Barkan ve E.H. Ayvercli tarafmdan basilrrns olan vakif tahrirleridir". Bunlara, kannmzca 01- dukca cekinceli bir sekilde kullarnlmasi gereken Ayvansarayi Hafiz Huseyiri'in 18. yy. sonlarmda yazrlmis Hndiketii'l-Cevsmi'si eklenebilir". Bu tabloyu daha radikal olarak degistirebilecek bir kaynak da 1540 ve 1545 tarihli cizye defterleridir". Burada ceruaat, mahalle ve rneslek kategorileri altmda 42'si surici ve 17'si Galata'da 59 Rum mahaIIesi ve bir kismmm yerleri herhangi bir kesinlikle saptanamayan 23 Ermeni ve 46 Yahudi cemaati kaydedilmistir ki, bu mahalle ve cernaatlerin ucte iki kadan onbesinci yuzyrldaki siirgun emirleri ile istanbul' a yerlesen nufustur!",

Hedikn'v: ve cizye defterlerini simdilik bir yana birakip. vakfiyeler ve vakif tahrir defterlerinin duzenlenis sekli irzerinde biraz durmak istiyoruz, cunku sehrin yerlesim oruntiilerinin tarihi, agn'hkh olarak bu kaynaklar iizerinden yazilrmsur. Ayasofya ve Fatih Camilerine vakfedilen mulkii kaydeden erken tahrirler ve vakfiyeler olsun, sultan vakiflan haric surici Istanbul'undaki tiim vakiflari ozetleyen 1546 tahriri olsun, bu kaynaklardaki ana birim hep mahalledir. Fatih vakfina ait gaynrnenkul, ev, dukkan, hamam, han vs. bulunduk-

Olusum ve geli§im, on iil; nahiye ve 300'e yakm mahalle temasma donelim. Osmanh Istanbul'u historiografyasmda soyle bir anlati one cikar: Kritovoulos tarihinde zikredilen, Mehmecl'in vezirlerine, her birinin kendi sel;tigi mekanda "saraylar ve carsilar ve tapinaklar insa etme leri " icin verdigi kornut uzre insa eclilen kiilliyeler, Fatih'in kendi vakfettikleri iIe beraber istanbul' un ilk nahiyelerinin merkezlerini olusturdu: Mahmud P~§a, Murad Pasa, Vefa, Ayasofya, Eyub, Cami-i Ceclid, yani Fatih Cami. Bayezicl doneminde aln nahiye daha kuruldu. Her nahiye belli sayida mahalleden olusuyordu. Fatih clevri sonlarinda -Ayverdi tarafmdan one surulen, ve simdiki zamanlara kadar gecerli kabul ediIen saYIIstanbul'da 182 mahalle kurulmustu, Bu sayi 1546'ela, gayri muslim mahalleleri kapsarnamak uzere 219'a, 1634'te ise 292'ye ulasnusn",

Bu sayilarm onbesinci yuzyil icin kaynaklan Fatih vakfiyeleri ve Ayasofya evkafinm gelirlerinin kaydedildigi cibayet defterleridir; ilk vakfiye 1474, son tahrir 1519 tarihlidir''. 1546 ve 1634 rakarnlanmn

. ,; Bu sayilar Ekrem. Hakki Ayverdi ve Halil Inalcik'm konu i1e i1gili cahsrnalarindan ahnnustir. Fetih sonrasi Istanbul'da mahallelerin olusurnuna iliskin ilk kapsarnh cahsma Ay_verdi tarafindan hazirlanan Fntili Devri Sonlanne/a Istnnbul Mnbnllelerl, $ellrin Iskntu ve Nt"ifilsll (Ankara, 1958) isimli eserdir. Halil inalclk'lIl Ellc)'c.l~p~e/ia ~f Islam'da yaymlanan "Istanbul" rnaddesi bu konudaki ana kaynaklardan b~n1l1 teskil eder (bkz. dipnot 2).

. "Fatill SlIl[,1ll Mehmed'in V,1kfi)'eleri. haz. Osman Ergin, (Istanbul, 1945); Zwei SUftslll'klllldell des Sulta~ Mellmed II. Fa till , Tahsin Oz. ed. Istanbuler Mitteilungen I~.(Ist~n .. bul. 1935).; Faull Me!l1l~ee/ II I'Rkfi)'eleri (.Ankara. 1938); MM 19: Aya.ofya \akfl clbayet deften. h. 895 tanhh. Ba~bakanhk ~Ivi; Muklita'a defteri. 914 and la ..

ter, Basbakanhk Arsivi KK 4988; A)"'sotya I.".kfi cibnyet deiteri, h. 926 tarihli, Istanbul Atatiirk Kutiiphauesi, M.C. 0.64. Sehrin en erken tahriri 1455 tarihini tasir. Halil Inalcik tarafmdnn yaYllla hazrrlanrnakta olan bu beige icin bkz, lnalcrk, "istanbul". Ell cyclopedia of Islam. 5:22448; Inalcik, "Ottoman Galata", Premiere Renconrre IIIeenmtionale sur l'Empire Oeoman et la Tllrqllie Moderne, Institut National des Langues et Civilisations Orientales, Maison de Sciences de I'Hornme, 18-22janvier 1985. haz. Edhem Eidem. (Istanbul and Paris, 1991), S. 17-116.

7 Istnnbul V"k.tflan Tnbrlr Deiteri 953 (1546) Tnrihli, haz, Orner Lutfi Barkan ve Ekrern Hakki Ayverdi, (Istanbul, 1970).

H Avvansarayi HafIZ Hiiseyin, Htulikntii'l Cemwi, (Istanbul, 1281) Ayvansarayi'nin en erken nfishasi 1780 tarihini tasiyan eserinde buluuan Fatih donerni banilerine ait bilgiler baska kaynaklarla karsilasunlmadan onbesinci yiizylla air veriler olarak kullarnlnusur. HafIZ Hiiseyin'iu Fatih donerni eshasma clair yazdrklanmn en azmdan bir krsmmm efsanevi bir i~erigi bulundugu soylenebilir.

!l Basbakanhk Arsivi, TT 210, TT 240. Halil Inalcik Encyclopedin of Islam'da yayinlanan istanbul maddesinde bu belgeleri tarutnusur. Stefanos Yerasirnos'a bu belgelerin onbesinci yihyll Istanbul'u icin onemine dikkatirni ~ektigi icin tesekkur ec1erim.

III lstanbul'un Osrnanlrlar tarafmdan yeniden iskaiu ve siirgiin politikalan icin bkz. Stefanos Yerasimos, "La cornmunaute juive dIstanbul it la fin du XVI siecle". Turcica, 27(1995):101·130; ayru yazar. "Osmanh Istanbul'unun Kurulusu", OSllWllll Mimarllgmm Yedi YiiZ)'lll Ulllslamrasl bir Miras (lst.'lnbul, 1999); aym yazar, "La communatlte grecque·orthoc1oxe de Const.'lntinople aux lendements de la conquete ottomane." (yaYlnda?).

182

C;;iGDEM KAFESC;;iOGLU

OSMANLI SEHiRCiLiGiNDE DONUSUM

183

Ian mahallelere gore kaydedilmis ve smirlari verilmis, nahiyeler sahneye ilk defa 1546 tahririnde cikmrs, buracla da benzer bir sekilde, her bir nahiyeye ait her mahallede, mahalle camisinin vakfmdan baslayarak 0 mahalle sakinlerinin vakfiye ozetleri -vakfedilen gaynmenkul veya para, ve vakif gelirlerinin aktig; hayrat kaydedilmistir.

Kisaca, btl belgelerin bize verdigi ilk ve en goriunu- bilgi, idare nezdinde sehrin bir mahalleler toplanu oldugu, en azmdan her hangi bir kayit sozkonusu oldugunda, ana birimin, gerek yerlesim bolgeleri, gerekse ticari bolgeler icin, mahalle oldugudur. Her bir belgede bir oncekinden daha fazla sayida mahalle kaydedilrnis 01- masi da belli bir buyumenin gostergesiclir. ilk bakista. Ve her beIge kendi icinde bir butiin olarak ele ahndigmda. Ama bu kaynaklan yanyana koyup birarada degerlendirmeye kalkarsak, cok daha karmasik bir resimle, ve yine buyumeye isaret eden fakat ilki kadar cizgisel olmayan bir kurguyla karsilasmz. Bir kac sayr verrnek gerekirse: Fatih vakiflannm 1474 civanna tarihlenen ilk vakfiyesinde 55, 1480 civarma tarihlenen ikinci vakfiyesinde de 61 mahallenin adi gec;:er. Yani sayilara bakacak olursak 1474 ve 1480 arasmda 6 yeni 'rnahallenin kurulrnus oldugunu farzedebiliriz. Ama durum daha farkhdn, cunku ikinci belgedeki 61 mahalle isminden yalmzca 30'u ilk tahrirde bulunmaktadir. Yani alu sene icinde olan sehirde aln yeni mahalle olusmasmdan ziyade, tahrircilerin mahalle farzettikleri yerlesimlerin, veya mahallenin merkezi veya nirengi noktasi olarak gordukleri yerin -bu bir cami, hamam, cesme, sehir kapisi, amtsal sutun olabilir- c;:arpici derececle degi~mi~ olmasidir. Idareciler sehre her bakuklarmda bir mahalleler toplann gonnusler, ama her seferinde baska mahallelerden olusan bir toplam gorrnuslerdir. Farkh sekilde soylemek gerekirse, sehrin kendisinden cok zihinlerincle btlIunan, mahallelere bolunmus sehir imgesini, fetih sonrasi istanbul' unun karmasik ve degisken yaplsl iizerine empoze etmislerdir.

Mahallelerin sayrsl ve btl sayrnm arusi kurgusuna boylece bir soru isareti ilistirdikten sonra, mahalle tarununa ve mahalle-cami, veya mahalle-dini merkez paradigmasi diyebilecegimiz anlayisa gelelim; hem boyle yerlesimlerin varhgma ve biitun icindeki oranlarma bakmak, hem de en azmdan istanbul ozelinde bu paradigmanm kaynaklarda ne zaman ve nasil gecerlilik kazanchgmi anlayabilrnek icin,

Bu kaynaklan sehrin yerlesim tarihini yazrnak uzere ilk clefa kullanan Ekrem Hakki Ayverdi'den baslayarak tarihciler mahalle-cami paracligmasma sadik kalmislardir. Boylece, 15. ve erken 16. yy. defterlerinde kaydedilen, ancak 1546 tahririne girmeyen mahallelerin "zaman icinde kayboldugu", veya "baska bir mahallenin srmrlari icine dahil edildigi' dii§uni.ilmu§tiir11• Bu mekanlarm sehrin vakif haritasi, veya Musliiman haritasi diyebilecegimiz haritasmdan silindikleri acikur; fakat bir noktada birilerinin (cabi, mutevelli, mahalleli, vs.) btl mekanlari mahalle olarak gordukleri ve bir seferligine de elsa oylece kaydettikleri, veya kaydedilmesine onayak olduklarun goz online ahr, ve "kaybolan" mahalleleri isin icine katarsak, merkezi kurgudan oldukca farkh bir resimle karsrlasmz. Soyle ki: Belli bir kesinlikle Fatih devrine tarihlenen 126 mahalleden yalmzca 64'ii yani yansl kadan bir cami etrafmda kurulmus gibi goriinmektedir12• Diger mahallelere baktlglmlzda soyle gruplarla karsilasmz: Carsilar ve ticaret merkezleri -Un Kaparu, Balik Pazan, Balat Pazan: sehrin kapilan-Bab-r Orya /Neorion Kapisi, Odun Kapisi, Bab-i Edirne ve Bab-i Vasiliko (botanik anlamnun tercumesiyle Feslegen Kapusi olarak da kaydedilmistir): merkezi, veya amtsal boyutlardaki Bizans yapllarl~Aslanh Ev, Tekvur, Libs Manasnri; veya arutsal siltunlar- KIZ Tasi, Hacaru'l Amud, Hacaru'l-Mansub: hamamlar-Sirt Hamann. Alaca Harnam, Kazasker Hamann, Gedik Pasa Hamann; ve surgun topluluklanmn geldikleri yerler-Balat, Edirneli Yahudiler, Aksaray, Bunlann onernli bir kisrrn gayri-miislim mahallelerdir, 1546 vakif tahririnde bulunmamakla beraber, 1540 ve 45 cizye defterlerincle karsirmza cikarlar.

Diger yandan, isimlendirme pratiklerindeki belirsizlikler, aym mekana, bazen aynl defterde hem Sirt Hamann Mahallesi hem Mercan Aga Mescidi mahallesi, bir baskasma hem Mustafa Pasa Hamann hem Mevlana Husrev Mescidi Mahallesi denmesi de mahalle merkezinin veya nirengi noktasmm, mahallede bir cami bulundugu durumlarda bile muglak olabildigine isaret eder.

Galata'da benzer bir durum soz konusudur: Halil Inalcik'm kullandigi 1455 tahririnden baslayarak, 1520'lere kadar, Galata mahal-

II Ayverdi, Fsuil: Devri SOnlalllJcla lstnnbul Mnhnlleleri.

12 Bu sayilara kaynak teskil eden belgeler, 11. Mehmed d6nemi ve hemen sonrasma tarihleneu vakif belgeleridir (bkz. dip not 5). Konunun daha detayh bir tarusmasr icin bkz. Kafescicglu. Constalldnopolis/Istallblll.

184

<;:iGDEM KAFES<;:iOGLU

OSMANLl SEHiRCiLiGiNDE DONOSOM

185

leleri Osmanh idaresinin gozunde kilise merkezIi imis gibi goriinmemektedirl3• Daha ziyade her bir bolgedeki ileri gelenler Osmanh tahrircileri nezdinde mahaIleyi temsil eden ve tannnlayan kisiler olrnustur. 1540 cizye defterinde Galata mahaIIelerine bakngirmzda, yansl kadarmm kilise ismi tasrdiklarrm, kalanmm daha cok iIeri gelender, veya diger nirengi noktalarmm isimlerini tasidiklanrn goruruz.

Bu konu iIe baglanuh olarak, gerek mahaIIe tarihi gerek Istanbul'un kurulusu historiografyasmda merkezi yer alnus bir baska varsayimdan bahsetmekte yarar var: MahaIIenin etnik ve dini homojenligl. Btl konu gerci baska sehirler baglarmnda Ozer Ergenc, Siireyya Faroqhi, Ronald Jennings tarafmdan sorgulanrms, ama Osmanh Istanbul'unun kurulusu kurgulanndaki merkezi yerini kaybetmemistir!". Bu anlanyi kisaca ozetleyecek olursak: Istanbul'un fethini rnuteakiben Fatih Mehmed Osmanh topraklarmm cesitli bolgelerinden Muslim ve Gaynmiislim topluluklarr, dave tIe ve siirgiin yoluyla istanbul'a getirtmis, bu topluluklar bir arada, keridi dini merkezleri etrafinda kurulan mahaIIelerde yerlestirilmistir. Bu duzenli, hucresel homojenite resminin cizimini yalmzca modern tarihcilere atfetmek haksizhk olur aslmda; daha 15, yy. sonlannda Vicenzah Angiolello istanbul'da her biri kendi mahaIlelerinde yasayan topluluklardan bahsetmis, Kefe surgunlerinin mahalle ve kiliselerini ayrmularryla anlatrmsurt". Ama, bu resmin bir de daha karrnasik ters yiizii vardrr ki uzerinde pek durulmarms, tahrir defterlerinin sundugu kisi ve yer isimleri kalabahgr arasmda kaybolmustur, Siirgiin toplulugu-dini merkez fikrine bir karsi-ornek vereIim:

Eminonu'nde bugun Riistem Pasa Camii'nin bulundugu noktaya fetihten hem en sonra Haci HaIiI Mescidi yapilrrns ve hemen hemen aym zamanlarda Edirne'den surulen bir Yahudi toplulugu bu bolgeye yerlestirilrnistir, Mahalle en erken vakfiye ve tahrirlerden 1546 tahririne kadar Edirneli Yahudiler mahallesi olarak kaydedilmistir. Edirneli Yahudiler sehrin ilk surgunleri, I:IaCl HaIiI Mes-

cidi de sehrin ilk mescidleri arasmdadir. Ya Yahudiler bir mescidin etrafmda yerlestirihnis, veya mescid Yahudi mahaIIesinin ortasma yapilmis, 16. yuzyil sonlanna, Yeni Valide Cami projesine kadar da bu durum pek kimseyi rahatsiz etmernistir!".

Yahudilerin bu bolgenin sabit sakinleri oldugu (ki bu bolgede aynca ii<;: sinagog vardir}, mescidin de bolgenin gundiizcu sakinleri olan Musluman tiiccar ve zanaatkar icin yaprlmis o ldugu dusunulebilir. Ama yine Halic boyunda biraz banya kaYIP ticari bolgeriin biraz disma cikarsak, yine <;:arpici bir karrnasayla karsrlasabiliriz. Mesela: Unkapam yakmlarmdaki Mustafa Pasa Hamarm z Mevlana Husrev Mescicli olarak adlandirrlan mahaIIede 1495'te kimlerin yasadigina bakarsak §U kisilerle karsilasmz: Fatma bint-i Miirsel, Marodko Todoros Zunmi, Nasuh bin Karabula, Hamza Neccar, Karagoz bin Abdullah, Matyos bin Doka Zimrni, Mustafa bin Yani Yetim, Kosta Miclillili, Kocabaz Zimrni, Rahus Trabzoni!", Ozellikle Halic boyundaki ve sutlarmdaki diger mahalleler cle karrnasik nufuslan banndirrmslardir. Cemaatlerden olusan mahalleler bulunmakla beraber, sehirde dini ve/veya etnik homojeniteye sahip olmayan pek cok mahalle vardir.

1519 Ayasofya tahrir defteri ve ondan onceki-kaynaklar boyle karrnasik bir resim sunarken, 1546 clefterincleki, her bir mahallenin, merkezinde bir ulucami bulunan bir nahiyeye dahil oldugu, kaydedilen her mahallenin bir mescicle sahip oldugu tablo nasil ortaya cikrmstrrP!" 1546 vakif tahrir clefterinin tum sehri cami merkezli mahalleler, ve bunlann olusturdugu nahiyeler etrafmcla resmetmesi, diizeltmeci diyebilecegimiz bir mannkla dini olmayan merkezleri sehir haritasmdan silmesi, ve 1540 ve 1544 cizye tahrirlerinde de ilk defa cok sayida kilise ismi tasiyan Rum mahallesi bulunmasi tesadiif olmayabilir. Dini merkez etrafmda sekillenen ve etnik ve dini acidan gorece homojen bir nufus banndiran mahalle fikri ve pratigi, onaltmci yuzyil ortalarmda agll"hk kazanrms olmahdir.

13 Halil Inalcik, "Ottoman Galata."

l<l Ronald C.Jennings, "Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century:

A Study of Kayseri, Kamman, Amasya, Trabzon, and Erzurum", Intemetionni journnl of Middle Eastern Studies, 7 (1976) :21-57; Ozer Ergenc, "Osmanh Sehrindeki "Mahalle"nin lslev ve Nitelikleri Ozerine": Suraiya Farcqhi, Men of Modest Substance.

If! Giovan Maria Angiolello, Viaggio di Negroponte, haz. C. Bazzolo (Vicenza, 1982), S. 24.

In Yeni Valide Cami projesi ve liman bolgeslnin Yahudi cemaati icin bkz. Lucienne Thys-Senocak, Tlle Yeni Vruide Mosque Complex in Eminomi, Istnnbul (1597- 1665), Doktora Tezi, Pennsylvania Universitesi, 1994.

17Zwei StiftsurkuncJen des Sultan Mehmed II. Fntih, S. 54-56.1480 civarma tarihlenen bu vakfiyede isimleri kaydedilen mahalle sakinleri, II. Mehmed rarafmdan vakfedilen ernlake bitisik miilkleri bulunanlardir.

18 Ayverdi ve Barkan, istanbul V'"lall,,1'1 Tnhrir Deiteri.

186

C;:iGDEM KAFESc;:iOGLU

OSMANLI $EHiRCiLiGiNDE DClN"O$UM

187

Burada, fetih sonrasi donemden fazlaca uzaklasmayarak, bir de mahalle tammmm, ve caminin bu tanimdaki yerinin mahalle sakinleri nezdinde ne o ldugunu sorahrn. Kisiler ve topluluklar arasmdaki, topluluklar ve yonetici elit arasmdaki iliskiler agma dair, yani bahsettigimiz hayali ve/veya gercek fiziki cercevenin barmdrrdrgr ve urettigi iliski aglanna ve dinamiklerine dair bilgi -hukumler, seri mahkeme sicilleri- bu donernde yok denecek kadar azdir. Ama yine 1546 tahriri bize mahallenin ve mahalle camilerinin insani iliskiler cercevesinde nereye oturdugu, ya da oturmadigi konusunda ipuclan verir: Bu belgenin ilk bakista bize sundugu bilgi, mahalle camiinin mahallenin fiziki oldugu kadar sosyal iliskiler agll1ll1 da merkezinde yeraldigidir: Her mahallede kaydedilen ozel vakiflardan c;ogu vakif gelirinin bir kismim mahalle camisine ayirrmslardrr: Belirli bir sayida cuz okumasi veya hatim indirmesi karsiligmda imama veya muezzine maas, veya camiye vakfedilen Kuran, rahle, kandil, kece, mum, kandil yagt icin para, veya yine cami musternilannda kullarnlmak uzere kap kacak, kazan kepce mahalleli tarafmdan vakfedilmistir. Yani mahalle camii, en azmdan mahallelinin hayrr isleri soz konusu oldugunda, merkezi bir yerde duruyor gibi gorunmektedir. Osmanh eli tin in sehirliye sundugu hayratm kurum sal cercevesi ve gorsel/rnekansal isareti camidir. Sehirlinin bu hayran, ve dolayisiyla patronaji kabulunun de cercevesi ve isareti de camidir,

lenin sosyal merkezine oruramadigi durumlar da vardrr. Fatih doneminde istanbul kadisi, sonra da muftu olmus Mevlana Husrev'in Aksaray'da Murad Pasa Camii yakmlarmda yapnrdigi mescid bun a bir omektir!". Insa edilmesinden itibaren mahalle tahrirlere Mevlana Hiisrev Mescidi Mahallesi olarak gecmistir: belli ki idare nezdinde. bu mahallenin rnerkezi Mevlana Husrev Mescididir. Ama mahalle!i evkafnun gelirini mescide degil de, mescidin hemen yakmmda 1480 veya 90'larda kurulan iki Halved tekkesine vakfetmistir. Bu vakfiyelerden birinde mahallenin isrili Mevlana Hiisrev Mahallesi olarak degil de tekkelerden birine adirn veren Seyh Siileyman Halife Mahallesi olarak kaydedilmistir-". Mahalleli nezdinde buranm sosyal ve sembolik merkezinin Mevlana Husrev Mescidi degil Seyh Suleyman Halife tekkesi oldugunu soylernck miunkiindur.

Daha yakmdan baktigirmzda, yine daha farkh bir resimle karsilasmz. Mahalleli hayraunm mahalle camisine vakfedildigi vakiflar buyuk cogunlukla 1490'lar ve sonrasindandir. Bu tarihten onceki, yani Fatih donemine tarihli aile vakiflarmm yarisinm rnahalle camisiyle hicbir iliskisi yoktur, gelirleri mahalle dismda, bazen de sehir dismdaki hayrata vakfedilmistir. Yani diyebiliriz ki, ancak 1490'lardan baslayarak mahalle camisi yalmzca maddi cevreyi isaretleyen bir merkez olmaktan C;IlGP, mahallenin sosyal ve sernbolik merkezi haline de gelmistir. Mahalle camisi hem kurum olarak hem de fiziksel yap! olarak, banilerden -yani Osmanh elitinden- rnahalleliye, mahalleliden de baniye akan hayratm, ve bu hayir islerinin barmdirdrgi patronaj iliskilerinin aracisi, ya da aractlarmdan bid olmustur.

Ama, bunun olmadigi, yani bir mahalle camiinin kurulup, resmi olarak 0 mahallenin merkezi farzolunmasma ragmen, mahal-

Kisaca tcparlamak gerekirse: Burada iizerinde durdugumuz onaltmcr yuzyil ortalarma kadarki donemde, sehrin iki ayn yerlesim haritasi oldugunu soyleyebiliriz: Biri idarecilerin evkaf, vergi, nufus vs. kaydetmek amacryla olusturduklarr, yani devletin sehri idare,

. kontrol, ve vergilendirme mekanizmalanrn yaratmak ve idame ettinnek iizere kullandigi harita; digeri, sehirlilerin, mahalle sakinlerinin kirnlik ve aidiyet duygulan, gunluk cevrelerirri algrlayis bicimleri, ve bu cevrenin mekansal ve zihinsel smirlarmm nerelerden gec;tigi ile belirlenen bir harita. Ve bu iki harita, bunlara sehrin resmi ve gaynresmi yerlesim haritalan diyebiliriz, hicbir zaman tamarrnyla ortusmemislerdir. Bu farkh haritalar, en azmdan burada uzerinde durdugumuz donern boyunca, surekli degisim icinde olrnuslardrr. Yerlesirn dokusundaki degiskenlik, muglakhk, gec;irgenlik ozellikle ilk yetmis yilda belirgindir, ama 16. yy. ortalannda da devam etmektedir.

Bu, muazzam buyukhikte, muazzam politik ve sembolik onerne sahip, ama bos ve harap bir sehrin yeniclen yapilandigi, fiziksel rnekanlanmn lie zihinsel imgelerinin yeniden sekilleridigi bir donemdir. Bu donernde cizgisel bir evrimden ziyacle karmasik ve degisken bir yap! bulmanuz sasiruci clegil. Onbesinci yuzyil istanbul mahallelerinin goriiniirdeki istisnailigi, sonraki donemler ve baska

l!l A.g.e .• s. 310-14.

211 A.g.e .• 5.312. no. 1815.

188

CiGDEM KAFESCiOGLU

yerler iizerine sorular sormarmza yarayabilir: Sehir bir surgunler sehri, bir hukiimdarm bilincli ve zorla yaranrm oimaktan cikrp kendi mekanizrnalarrm olusturdugunda, Istanbul'un mahalleleri "tipik" Osmanh mahallelerine daha cok benzemeye basladilar rm? Yoksa istanbul'un ilk Osmanh yiizyrh boyunca yerlesim dokusunu bicimlendiren degiskenlik ve gecirgenlik 0 kadar da istisnai degil mi idi? Celiskili gorunse de, iki somya da -derecelerle- olumlu cevap verilebilir.