Kafkasya Ve Kırım

..
• I. •

YENIDEN YAPILANMA SURECINDE

I

• • ••

, TURK CUMHURIYETLERI VE

• • • • •

. ISLAM ULKELERININ

•

I ' SOSYO-EKONOMIK YAPILARI VE

.. . . .. . ..

TURKIYE ILE ILI~KILERI .

istanbu11998

• • • •

YENIDEN YAPILANMA SURECINDE

• • • 0

, TURK CUMHURIYETLERI VE

• •• • •

ISLAM ULKELERININ

•

SOSYO-EKONOMIK YAPILARI VE

•• • • •• • •

TURK lYE ILE ILI~KILERI

istanbul 1998

MARMARA DNivERSiTESi ORTADOGU VE iSLAM ULKELERi EKONOMiK ARA~TIRMA MERKEZi Yaym No: 9

Yapim: KALiBRE GRAFiK LTD. srt.

Fazrlpasa Cad. No: 9 Topkapi / istanbul Tel: (212) 612 12 41 Birinci Baski, istanbul, Nisan 1998

ISBN 975400170-7

.. . BU .PRO]E, .

MARMARA UNIVERSITESI ARA~TIRMA FONU TARAFINDAN DESTEKLENMi~TiR.

YENiDEN YAPILANMA SiJRECiNDE TiJRK CUMHURiYETLERi VE iSlAM iJLKELERiNiN SOSYO..;EKONOMiK YAPllARI VE TlmKiYE iLEiLi~KiLERi

SUNU~

Elinizdeki kitap, 1993 yilmda Marmara Dniversitesi bunyesinde gen,;ekle§tirilen "Yeniden Yaprlanma Surecinde Turk Cumhuriyetleri ve islam Ulkelerinin SosyoEkoromik Yapilari ve Turkiye ile Iliskileri" baslikh arastirma projesinin yayulanrms halidir,

Sozkonusu proje Prof. Dr. Ahmet Tabakoglu baskanhginda yuruttilmii§ ve Ortacogu'da lsgucu-Goc ve Petrol bolumu Doc, Dr. Mustafa Aykac; Ortadogu Ulkelerinin Ekonomik Yapilan bolumu Yrd.Doc. Dr. Karnil Uslu ve Siyasi Tarihleri bolunu Dr. Sinan Marufoglu; Balkan Ulkeleri bolumu Yrd. Doc.Dr, Gulfettin Celik; Orta Asya Cumhuriyetleri bolumu Ar§. Gor, Fahri Solak; Kmrn ve 'Kafkasya

~ ~ .

bolumi Ars.Gor, Rahmi Deniz Ozbay; Guney Dogu Asya Ulkeleri bolumu Ars.

Gor, frol Ozvar ve Gtiney Asya Ulkeleri bolurnu Baki Cakir tarafindan yazilnusur, Prcje kapsaminda, islam Dunyasi'run genel gorunumu ve temel gostergelerinin toplu clarak okuyucuya sunulmasi amaclanmis, detayh analizlere girilmemi§tir. Bu yonuye calisma dokumanter bir ozellik tasirnaktadtr,

Kitzbm yayimmn daha fazla gecikmemesi icin proje tarihindeki bilgilere dokumlmarrus, kucuk duzeltmeler dismda aynen yaymlanrmstir. Okuyucunun bu hUSUSll gozonunde bulundurmasi yararh olacaknr,

Sozkonusu bolgelerde siyasi ve sosyal donusumun luzh olusu ve halen devam ediyor olmasi, verilerin guncelligini yitirmesine neden olmaktadir, Ancak Turkiyede bu konuya illskin verilerin toplu olarak yer aldigi eserlerin azligi nedenijle, cahsmarun bu haliyle de onernli bir boslugu dolduracagi umidindeyiz. Katkida bulunan arasnrrnacilara tesekkur eder, yararli olmasmi clilerim.

Prof. Dr. Ahmet Tabakoglu M.D. Ortadogu ve islam Ulkeleri Ekonomik Arasurrna Merkezi Muduru

i<;iNDEKllER

Giris

I. BDWm

Doc, Dr. Mustafa Ayka~

Ortadogu Ulkelerinde Isgucu-Gocu: Sorunlar ve Beklentiler

II. BDWm

Doc, Dr. Mustafa Ayka~ Ortadogu'da Petrol

III. Bolum

Yrd, Doc, Dr. Kami1 Uslu

Ortadogu Ulkelerinin Gene! Ekonomik Gorunumu

IV. BDWm

Dr. Sinan MarufogIu

Ortadogu'da Bazi Arap Ulkelerinin Kronolojik Siyasi Tarihleri

V. Bolum

Y rd. Doc. Dr. Giilfettin Celik

Balkan Ulkeleri ve Sosyo-Ekonomik Yapilan

VI. BDWm FahriSolak

Orta Asya Cumhuriyetlerinin Sosyo-Ekonomik Yapilan

VII. Bolum Baki Cakir

Giiney Asya Ulkelerinin Sosyo-Ekonomik Yap dan

VIII. BDWm Erol Ozvar

Guneydogu Asya Cumhuriyetlerinin Sosyo-Ekonornik Yapilan

IX. Bolum

Rahmi Deniz Ozbay

Kafkasya Ulkeleri ve Kinm'm Sosyo-Ekonomik-Siyasi Statuleri ve Kisa Tarihleri

11-12

15-34

35-55

57-169

171-219

221-280

283-339

341-376

377-389

391-463

DOKUZUNCU HOLUM

KAFKASYA iJIKErnRi VE KIRIM'IN SOSYO-EKONOMiK-SiYASi STATULERi VE KISA TARiHLERi

o 0 00 (0)

RAHMI DENIZ OZBAY

,0, Marmara Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Arastrrma Gorevlisi

Birinci Boliun

GENEL OLARAK KAFKASYA

I. COGRAfl KONUM VE DEMOGRAflK YAPI

A. Cografyasi

B. Etnik Ozellikler

C. Yerlesim Ozellikleri

II. TARllI BOYUNCA srrxst GELi~MELER

A. jeopolitik Onerni ve Tarihi

B. Moskova'run Dogusu

C. iran Etkisi

D. Avrupa Devletlerinin Ilgisi

E. Kafkasya Muridizmi

F. Gocler ve G6<; Sonrasi

ill. rtm:KiYE'DE KAFKASYALll.AR

A. Kurtulus Savasinda

B. Nufuslan ve Yerlesirn Merkezleri

1. Adigeler (Cerkesler)

2. Abhazlar (Abazalar)

3. Gurculer (Acara)

4. Gurculer (Migrel-Laz)

5. Karacay-Balkar (Turkler)

6. Cecenler

7. lnguslar

8. Osetler (Asetinler)

9. Dagistanhlar (Avar, Lezgi, Lak)

10. Kumuk ve Nogaylar (Turkler)

11. Kmmlilar (Turk Tatarlan)

IV. KAFKASYA'DA siYASi OLU~UMIAR Ikinci Bolum

KAFKASYA ilLKELERi VE KIRIM

I. AZERBAYCAN CUMHURiYETi

A. Cografi Konumu ve Demografik Yapi

B. Tarihce

C. Siyasi ve Idari Yapidaki Gelismeler

D. Sosyal ve Kulturel Ozellikler

E. Ekonomik Durum

1. Temel Ekonomik Gbstergeler F. Turkiye-Azerbaycan Ticari Iliskileri

1. Dl§ Ticaret

2. Anlasmalar

II. GtrRCiSTAN CUMHURiYETi

A. Cografi Konum ve Demografik Yapi

B. Tarihce

C, Siyasi ve Idari Yapidaki Gelismeler


E. Ekonomik Durum

1. Temel Ekonomik Gbstergeler

F. Turkiye-Gurcistan Ticari Iliskileri L Dl§ Ticaret

2. Anlasmalar

III. ERMENiSTAN cUMHURiYErt


B. Tarihce

C. Siyasi ve ldari Yapidaki Gelisrneler


E. Ekonomik Durum

1. Temel Ekonomik Gostergeler

IV. KIRIM OZERK cUMHURiYErt


B. Tarihce

C. Siyasi ve ldari Yapidaki Gelismeler


E. Ekonomik Durum

V. DAGISTAN OZERK cUMHURiYErt


B. Tarlhce


D. Ekonomik Durum

V. <;E<;EN-iNGU~ OZERK cUMHURiYErt


B. Tarihce



E. Ekonomik Durum

VII. KABARDEY-BALKAR OZERK cUMHURiYErt


B. Tarihce

C. Siyasi ve Idari Yapidaki Gelisrneler


E. Ekonomik Durum

1. Sanayi ve Tanm Sektoru Uretirni

VIII. KARA<;AY-<;ERKES OZERK.·BOLGESi


B. Tarihce


D. Sosyal ve Kulturel Ozellikler . E. Ekonomik Durum

1. Sanayi ve Tanm Sektoru Uretimi

IX. KARABAG OZERK BOLGESi


B. Tarihce

C. Siyasi ve ldari Yapidaki Geli§meler

D. Ekonomik Durum

X. NAH<;;IVAN OZERK cUMHURiYETi


B. Tarihce


D. Ekonomik Durum

XI. ADIGE OZERK BOLGESi


B. Tarihce



E. Ekonomik Durum

XII. KUZEY OSETYA OZERK cUMHURiYETi VE GirNEY OSETYA OZERK

BOLGESi


B. Tarihce



E. Ekonomik Durum

XIII. ACARA OZERK cUMHURiYETi


B. Tarihce



E. Ekonomik Durum

XIV. ABHAZYA OZERK CUMHURiYETi

A. Cografi Konum ve DemcgraflkYapi

B. Tarihce



E. Ekonornik Durum

GENEL KAYNAK<;;A

Sovyetler Birligi'nin cozulmesinden sonra Turk Cumhuriyetleri kadar Kafkasya ulkeleri de onlarca yilhk bir kopuklugun ardindan Turkiye ve dunya gunderninde yer almaya baslarmstrr. Ancak, bu gundemi <;;au§malar,sava§lar, siyasi ve ekonomile cekismeler olusturmaktadir,

Cesitli akraba-etnik gruplan banndiran cografyada bu hareketliligin yasanmas: bolgeyi ilginc kilmaktadir, Bu dusunceyle oncelikle Kafkasya ve halklariru tarumayl amacladik.

Cahsmarun Birinci Bolum'unde genel olarak Kafkasya'run onernini vurgularnak uzere ozellikle 19. yuzyildaki siyasigelismelere kisaca degindik. Bu gelismelerin gunurnuze kadar uzanan, Osmanli Devleti ve Anadolu uzerindeki etkilerini de "Goc'Ter aracilrgiyla incelemeye calisnk.

Ikinci Bolum'de ise, cesitl! etnik gruplan banndiran Kuzey ve Guney Kafkasya ulkelerini tarutmak arnacryla daha cok dokumanter nitelikte ozet bilgiler verilcli.

Konuya ilgi duyanlar icin gents bir Turkce kaynak listesi hazirlanarak claha aynnnli bilgilere ulasilma imkaru saglanrrusnr. BlI cahsrna yaYlll tarihinden cok once hazirlanmis olmasma ragmen yeni bilgiler elden geldiglnce derlenmeye gayret edilmisir,

Birinci Bolum

GENEL OLARAK KAFKASYA

I. COG-RAE KONUM VE DEMOGRAFiK YAPI

A. Cografyasi

Dc; kitanm (Asya, Avrupa ve Asya) arasinda yer alan Kafkasya genellikle Krnm'in dogusundan Hazar Denizi'ne kadar uzanan bolgeye verilen addu' '.

Kuzey ve Guney sirurlan "Kuzeyde Don nehrinden, guneydogu yonunde Manic; nehri boyunca Kuma' nehrine kadar'" veya biraz daha yukaridan Don'dan baslayarak Turk ve iran sirurlanna kadar uzanan topraklan icine almaktadir'",

Bir zarnanlar 'Kafkas' adirun smirh olarak tarumladigi dag zinciri, yarnaclarryla beraber 650 mil (1000 km kadar) uzunlugundadir .i. Kafkas daglannin en yuksek tepesi olan ve Kafkasya'run Olimp'i sayilan ELBRUZ Tepesi 5633 m.'dir '. Kuzeyde Kuban, Terek ve Kuma ile guneyde Rion ve Kura baslica nehirleridir. Kafkas nehirleri genel olarak daglara paralel akar ve sayisiz kollara aynhrlar. Bu yuzden Kafkasya dunyada esi pek az olan bir su sebekeslne sahiptir. Nehirlerin ana kolIan genis ovalar, yan kollar ise daglann cok icerilerine kadar sokulan uzun vadiler olustururlar, Bu ovalar ve vadiler cok guzel olduklan kadar verimlidirler. UIasim da vadilere baghdir. Bu nedenle tiC; nehrin birlestigi NAL<;iK bolgesi cok onernlidir, Bu yuzden Ruslar ilk once (1822) bu bolgeyi isgal etmislerdir h.

B. Etnik Ozellikler

Gunurnuzde Kafkasya'run etnik yapisiru tiC; grupta incelemek mumkundur:

1. Kafkas Kavimleri (KAS Irki)

2. Hind-Avrupa Kavimleri (ARi Irki)

3. Turkler (TURANiLER)

Kafkas kavimleri; Cerkesler (Adige-Abhaz), Nohciler (Cecen-Ingus), Dagrstanhlar (Avar, Lak, Lezgi vd) He Ari irkindan olmakla beraber Gurculerdir (Kartveller).

Hind-Avrupa kavimleri ise Ermeniler, Osetler, Ruslar, Don Kazaklan, Ukraynahim, Iranhlarla bazi Avrupa milletleridir.

Turkler ise Kumuklar, Nogaylar, Balkarlar, Karacaylar ve Azerilerden olusmaktadir 7.

C. Yer'lesim Bolgeleri

Kafkasya siyasi ve dogal olarak Kuzey Kafkasya ve Guney Kafkasya (Trans Kafkasya) olarak iki bolgeye aynhr. Kafkasya'nm dogu kisrru Asya, Batt I([S1111 ise

KAFKASYA ULKELERi VE IGRIM

399

Avrupa kitalan icinde incelenir 8. Guney Kafkasya'da, Azerbaycan, Errnenistan, Gurcistan Cumhuriyeti bulunmaktadir, Karabag Ozerk Bolgesi ile Nahcivan Ozerk Cumhuriyeti Azerbaycan'a, Acara Ozerk Cumhuriyeti ise Gurcistan'a baglidir. Kuzey Kafkasya'da ise Dagistan, Cecen-Ingus, Kuzey Osetya, Kabardey-Balkar ve Abhazya Ozerk Cumhuriyetleriyle, Karacay-Cerkes, Adige ve Guney Osetya Ozerk Bolgesi bulunmaktadir,

Onceleri kuzey ve batrya dogru cok daha genis bir cografyada yasayan Kafkas halklanrun ulkelerinin simdiki smirlan Sovyetler Birligi doneminde belirlenmistir, Rus yayilmacihgi bu ulkelerin hem toprak hem de nufus olarak oklukca kuculmesine neden olmustur.

Ayru etnik kokeni paylasan Cerkes ve Kabardeyler, Karacay ve Balkarlar ile Osetler bolunerek ayn cumhuriyetlerde yasamak zorunda kalrmslardir,

Guney Osetya ve Abhazya ise Gurcistan topraklanna katilrnak istenmistir.

II. TARiH BOYUNCA siYASi GELi~MELER

A. Jeopolitik Onemi ve Tarihi

Kafkasya, cografi konumu yuzunden bolgedeki buyuk devletler icin bel' zarnan onemini korumustur, Bu bolge li<;; kitarun arasinda yeralmaktadir, Akcleniz -Ege dahil- bogazlar ve Marmara Denizi-Karadeniz-Azak Denizi gibi birbirine bagh i<; denizlerin olusturdugu bir su koridorunun dogu ucunda, ayru zamanda Hazar Denizi vasitasiyla da Dogu'ya (Orta Asya'ya) baglannus bir konumdadir,

Bu koriclor, doguda Hazar Denizi'ne akan Volga Nebri ve Karadeniz'e akan Don, Dinyeper ve Dinyester Nebirleri ve Batidan yine bu clenize akan Tuna Nehri vasitasiyla Avrupa'run, guneyde Akdeniz'e akan Nil Nebri vasitasiyla Afrikarun bra kisrmlanrun iclerine baglanmaktadir.

Ayru zamanda FIrat ve Dicle Nebirleri cle bu koridoru meyclana getiren Hazar Denizi ile Karadeniz ve Akdeniz'in, Hind Okyanusu'na kolayhkla baglanrnalanru saglayacak bir konurnda bulunmaktadir,

Bu durum Kafkasya'run kuzey-guney ve dogu-bati yollanrun birlestigi bir 1:it'JIge olmasiru saglarnaktadir. Butun bunlar "insanlann dunya uzerindeki yayilma ve yerlesrne hareketleri bunu tesbit eclen arkeolojik cahsmalar gozonune ahmrsa grirulecektir ki Kafkasya, bagli bulundugu i<;; denizler koridoru, ilk etnik hareketlere, etnolojik olusum ve gelismelere sahne olmustur 9.

Tarih boyunca Asya'dan Avrupa'ya ve aksi yondeki, istila ve fetih hareketleri de Kafkasya ile alakali olmak zorunda kalnusur,

"Ruslar Kafkasya'yi isgal etmedikleri muddetce doguda ve banda ciddi hareketlere girisrnemislerdir" III.

400

KAFKASYA ULKELERi VE T<:IRIM

Sovyetler Birligi'nin dagilmasmdan sonra Kafkasya'da meydana gelen gelisrneler Kafkasya tarihinin bir nevi tekranndan ibarettir. ]eopolitik onerni, Kafkasya'yr asirlar suren bir mucadelenin ortasinda birakrrusur. Eski caglardan beri goc yollan ile cesitli millet ve devletlerin nufuz sahasmda bulunmasi Kafkas milletlerinin ya§amml her zaman guclestirmistlr. Bagunsizhklariru stirdurebilmek icin cogu zaman agu' faturalar odernek zorunda kalrruslardir,

Ruslar ile yapilan kanli muharebelerin sonunda 1.000.000-1.500.000 II Kafkas insarunm Osmanh topraklarina gocetmek zorunda birakilmasi da bunlardan suphesiz en onemlisidir,

Kafkasya, klasik tarihinin son donerninde ozellikle Rus-Iran ve Osmanl: Devletlerinin etkisine rnaruz kalrrusnr".

Osrnanli Devleti'nin Kafkasya'daki ilk fethi "Sohum'un 1451'c1e, yani II. Mehmet'in ilk saltanat yilmda Osrnanh donanmasi tarafindan" zaptedilmesiyle gerceklesmistir, Donanma ayru zarnanda Abaza ve Gi.irci.i kiyilanru itaati altma alrmsur". Bu bolgeler kendi yoneticileri idaresinde ve eski duzenlerinde yasayarak 1828 YIlina degin 375 yil Istanbul'a bagh kalmis, hukuken 1829 Edirne Anlasmasryla Osrnanhlardan Ruslar'a gecmistir, Osmanh Devleti'nin Karadeniz hakimiyeti yolunda ilerlerken Kafkasya'da fethettilderi bu yerler, elcIen cikan son Kafkas topraklan 01- mustur".

B. Moskova'nm Dogusu

Kiev (Ukrayna'da) Prensligi'nin 1200 senesinde Kipcaklar tarafrndan tahrip ecIilmesi neticisincIe Kiev bolgesi halki Volga bolgesine goc ecIer. 1147 senesinde kurulmus olan Moskova sehri bulundugu bolgenin iktisadi, cografi ve askeri bakimdan sahip oldugu i.isti.inli.ik ile IGSa zarnanda gelismls ve 1328-1341 arasinda Moskova Prensi ivan Kaliten'in zamanmda Rusya'da siyasi hakimiyet Moskova Prensligi'nin eline gecmis olur. Moskova diger bi.iti.in Rus Prenslikleri'ne hakim olur",

Bu esnada "Dogu Avrupa'yi istila ecIen Ti.irk boylari Kiev Prensleri'ni daha kuzeye cekilmeye mecbur ederek, Rus Ulusu'nun olusmasina yardimci olrnuslarcI1r"l7.

istanbul'un fethincIen soma ucuncu 'ROMA' (iIki Roma,ikincisi istanbul) ve SIcak cIenizlere inme hayaliyle gi.ineye dogru genisleyeri Rusya IV. ivan (ilk Rus Car'i) ile 1552'cle Kazan, 1556'da Astrahan Hanhklan'ru ortacIan kaldirarak AltJI10felu Devleti'ni isgal ermistir. Boylece Kafkasya, kuzeycIe Slavlar'Ia, kuzey-batida ise Kinm Hanligi ile temasa gecmis oldu'",

Buna mukabil Sokollu'nun 1569'cIa Hazar ile KaracIeniz'i birlestirrnek, Ruslar'a karsi Astrahan'i kurtarmak ve Asya'daki Turk Devletleriyle iliski kurmak icin ac-

KAFKASYA ULKELEID VE KIRll\t1

401

mak istedigi 'Don-Volga Kanab' Rus saldinlan ve Kmm'in isteksiz davranmasi ylizunden basanlamarrusur.

Osmanli Devleti 1475 yihnda Kefe ve Azak kalelerini ele gecirerek bu civardaki Venedik Kolonileri'ni kaldirrmsur. Kinm Hanligi da Osmanli himayesine gecmistiro Altmordu Devleti'nin ortadan kalkrnasi, Kinm ile Moskova Prensligi arasrnda, bu devletin mirasiru elde etme konusunda bir mucadele baslatnusnr, Osman It Devleti icin, gelisen Rus tehlikesi karsismda Kinm Hanligi'run onemi daha da artrrustir. Kirim, Ruslar'a karsi bir set olusturmasindan baska, Avusturya ve Iran'a kar§l da faydalamlabilecek bir konumdadir.

Rusya icin ise Karadeniz'e acilabilmenin tek yolu Kmm'i ele gecirebilmekti.

Uzun mucadeleler sonunda, Rusya ile Osmanli Devleti arasinda 1774'te imzalanan Kticuk Kaynarca Anlasmasiyla Kinm, Osrnanh tabiyetinden cikar, 1784'te Rusya'ya ilhak edilir, 1792 Yas ve 1812 Bukres Anlasrnalanyla bi.iti.in topraklan Rus hakimiyeti alnna girmis 0Iur'9.

c. iran Etkisi

Osrnanli Devleti'nin bu bolgeye nufuzundan once Iran'in, Dagistan ve ozellikle Azerbaycanuzerinde etkisi vardi, "Osmanli Devleti 1ran'1I1 Kafkasya'daki nufuzundan dolayi dogrudan dogruya bir Kafkas seferine irnkan gorememisti":". Ancak 1514'te Cakhran Savasi'nda lran'in yenilmesi uzerine Osmanli ordusu Kafkasya 'yn girrnis ve bu bolgedeki dururnunu lran'a kabul ettirmistir",

Iran'm 1736-42 arasmda Dagistan'i fetih tesebbusu sonuc vermeyecektir. Iranm buradaki nufuzu.Osrnanh Devleti'nin Turkistan ulkeleri ile iliskisinl kesiyordu. Dagrstan'in ele gecirilmesiyle Asya Ti.irlderiyle olan Hae ve ticaret yolu acilacakn. Don ve Volga Kanali ile Astrahan Hanligr'run Isgaliyle kapanan Asya Tlirklerinin Kinm-Karadeniz yolu acilacakti".

D. Avrupa Devletlerinin Ilgisi

Kafkas- Rus mucadelesinin dunyadaki tesiri 19. asnn baslanna kadar saclece Turkiye ve Iran'a donuk idi.

Fransizlar ile Kafkasyahlar'm ilk karsrlasmasi Misir'da olmustur, c1enilebilir. 1798'de Fransa'run M1Slr'1 isgal etmek istemesi uzerine, Misrr'm savunmasina katilmak uzere Kafkasya'dan Misir'a bir cok gonullu gitmistir".

ingilere ise Rusya ve Fransa arasmda 1807'de imzalanan Tiisit Anlasrnasmda 'Sark Meselesi'nin konu edilmesi uzerine, Rusya'ya kars: Kafkasya He ili~ld kurrnaya calisacaknr.

Lehistan (Polonya) da 1830'da Ruslar'a karst isyan etrnis ancak basansiz olmustu. Bir cok Lehli ulkesini terketmek zorunda kalmisnr. Bunlardan bir kisnu ve Rus

402

KAFKASYA ULKELERi VE KIRlM

ordusundan kacabilenler Kafkasya'ya siginnuslar, ortak dusmanlanna karst bernberce rnucadele etmislerdir. Digerleri ise Avrupa'daki devletlerin Kafkasya icin yardimiru temine cahsiyorlardi",

Alrnanya'run Kafkasya'ya ilgisi ise, daha cok II. Dunya Savasi'nda Kafkas ve Ortadogu petrolleri ve Ortaasya'ya donuk emelleriyle belirmistir,

E. Katkasya Miiridizmi

1826-1829 savaslannda bolgedeki iki buyuk musluman ulke (Osmanli Devleri ve iran) Ruslar karsismda gerilernislerdir, iran, bundan sonra bir daha Kafkasya ile ilgilenmezken Turkiye, 1854 yihna (Kmm Savasi) kadar bolgeye mudahele edemez. Ruslar ise butun guclerini Kafkasyalilann boyun egdirilmesi icin harcayabilmislerdir". Kafkasyahlann icine dustukleri bu durum varliklanrun ortadan kalkmaSI icin yeterli bir tehdit icli. Bu tehditten ancak butun Kafkasyalilan orgutlenmis bir birlige goturecek bir yol kurtarabilecekti. Tarihte bu kurtulus yolunu bulma ugrundaki cabalardan "Kafkasya Muridizmi" adryla bilinen hareket dogar".

Muridizmin ilk ortaya C;lkl§1 Seyh Mansur ile olur. Onun 1791 yihnda tutsak edilene kadar 5 sene boyunca verdigi mucadele Kafkasyahlar arasinda muriclizm ve cihat fikrinin yayilmasiru saglarmsur". Yaklasik 40 senelik bir aradan sonra, $eyb Mansur'un ulkusu tekrar canlanir ve Seyhlik makarruna sirasiyla, Gazi Muhammed (Gazi Molla) 1830-1832, imam Hamza 1832-1834 ve Seyh Samil 1834-59 gelir'".

"Gazi Muhammed sunlan soylemekteydi:

'Daglmm ilk gorevi ozgurluk ugrunda gazavat, yani cihat olmalidir, Dagh, ki111- senin tutsagi olamaz, kimseye harac veremez. Yasa karsisinda herkes esittir, Dagh, tutun ve uyusturucu madde kullanmamahdir, Ruhunu ibadetle beslemeli, gOC;suz olmarnah ve eglencelere kapilmaktan cekinmelidir'".

Gazi Muharnmed'in sozlerinde ifadesini bulan Muridizrn'in, islam dunyasindaki muridizmden tek farki "zarnarun siyasal ihtiyaclanni, Kafkasya rmiridizminin uygulayabilmesiydi'?", Kafkasya'da _Mtiridizm siyasal bir mahiyet kazannusnr, Muriel savaslan, 1859 yilmda Seyh Samil'in, yaninda ordusundan kalan sadece 50 ath ile tutsak eclilmesiyle sona erdi. "Seyh Samil Rusya'ya gonderildi ve 1869 Yll111a kadar Kaluga'da kaldr. Ardindan kendi istegi uzerine Kiev'e gonderildi. Ertesi yrl Hac yapmak icin (Istanbul'a ugrayarak) Mekke'ye gitmesine izin verildi. 4 Subat 1871'de Medine'de Hakkin rahmetine kavustu'?'.

F. Goe;ler ve GOe; Sonrasr

Seyh Sarnil'in teslim olmasindan sonra dagrruk bir sekilde suren direnis lS64'te Kafkasyalilann yenilgisiyle sona erdi. Yenilgiyi surgun ve iskan politikasi izlecIi. Ruslar Kafkasyalilardan, yeni gosterilen yerlere yerlesrnelerini ya cla Osrnanh top-

KAFKASYA ULKELERi VE KIRIM

403

raklanna go<;; etmelerini istediler. Ruslar Karadeniz sahillerinde bulunan Kafkas yerlesim birimlerini surgun yoluyla kaldirdilar. Yerlerine Rus ve Kazaklar yerlestirildi". 1.000.000-1.500.000 kisi ise Osmanli topraklanna gocmek zorunda kakli". Kafkasyalilar, Balkanlarclan Anadolu'ya ve Arabistan'a uzanan gents bir cografyaya dagiruk olarak yeriestirildiler,

Goc hareketleri daha once baslayan Kinm Turk Tatarlanndan, 1783-1922 yillan arasinda Osmanli topraklanna go<;; edenlerinin sayisi ise 1.800.000 ki§i olarak tahmin edilrnektedlr". 1850-1885 ve 1905'te go<;; eden Karacay Turklerinin ise sayisi kesin olarak bilinmemektedir. Diger topluluklar icin de kesin rakamlar yoktur,

1877-78 (93 Harbi) Osmanli-Rus savasmda Kafkasyahlann Osmanli Devleti ordusuncla savasrnalan uzerine "Ruslar biraz da, surekli olarak kendilerini ugrastiran Kafkasya meselesinin cozumunu kolaylastirmak maksadiyla, Osrnanh Devleti'nden, yapilacak go<;; anlasmasimn Kafkasya'run butun musluman nufusunu kapsayan bir genislikte olmasmi talep ederle",

Kafkasya'daki insanlann goc oncesi fikirleri "Kafir memleketincle ve iclaresincle yasanrnaz. 0 halde ya savasarak olecegiz ya da rnusluman memleketlere gidecegiz"Y' seklindeydi. Topraklanru birakmak istemeyenler Ruslann zoruyla goc etmek ya da surgune ugrarnak zorunda kalnuslardir, Surgun, II. Dunya Savasi sonrasincIa cIevam etmis ve 1943-1944 yrllannda 2-3 milyon ki§i sozde ihanet sucuyla Sibirya ve Urallar gibi cesitll yerlere surulmustur. Bunlann % 40 kadan, daha surgun yerlerine ulasarnadan cesitl! nedenlerle hayatlanni kaybetmislerdir". Gurcistan ve Ermenistan halklan ise goc ve surgunlerin disinda tutulmuslardir, SacIece Batum bolgesindeki musluman Gurculer go<;; etmistir,

Kuzey Kafkasya'nm toplam nufusu goclerden sonra, Rus ve Kazaklarin iskan edilmelerine ragmen yan yanya azalmisnr".

19. yuzyil boyunca, Dogu ve Kuzey Rusya'run Kazan, Orenburg, Ufa ve Kuzey Kuban ile Kazan Tatarlan ve Baskird Turklerinin yasadigi Idil-Ural bolgesinden de musluman Turk topluluklan Osmanli topraklanna goc ederek yerlestirilmislerdir,

Rusya Imparatorlugu'nun parcasi haline gelen Kuzey Kafkasya'da birkac yerel ayaklanma disinda Carhk rejiminin yikildigi 1917 senesine kadar cidcli bir hareket gorulmedi.

Rusya'da 1917'de Carhk rejiminin yikilmasryla ortaya cikan idare boslugu sonucuncIa Rus olmayan milletlerin ulusal devletlerini kurma sureci basladi. 1918'de Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti pan edilir. i<;; ve dis dusrnanlann baskrsiru hafifletmek amaciyla bir Osrnanh ordusu Kuzey Kafkasya'ya gonderilir, Ancak 1918 Mondros Mutarekesi ile orelu geri cagnlmak zorunda kahrur, 1921'cIe Kizil Orclu Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti'ni sona ercIirir.

404


Ikinci Dunya Savasi'ndan soma Almanlarla i§birligi yapmakla suclanan Karacay-Balker Turkleri 1943'te, Cecen-Ingus ise 1944'te Sibirya'ya surulduler, Ancak 1950'den soma bir kisrru geri donebildi. Bu surgun, 1990'larcla bile si.ireeel~ Kabartay-Balkar, Oset-Ingus anlasmazliklanmn temelini atti, <;iinkii daha soma geri donecek olan halklann topraklanna kendileri surgunde .iken baska etnik unsurlar yerlestirilmisti",

Benzer bir sekilde Sovyet Cumhuriyetlerinin siyasi sirurlan belirlenirken Dagistan-Azerbayean ve Azerbaycan-Ermenistan arasinda toprak ihtilaflan dogurulmustur,

ill. rtm:KiYE'DE KAFKASYAI1IAR A. Kurtulus Savasmda

1908'cle Istanbul'da kurulan Cerkes Ittihad ve Teavun Cemiyeti'nin fikir ve cahsmalanrun temelini ozgur bir Kafkasya'ya kitlesel geri donus cabasi olusturmustur. Kurucular cogunlukla hem ittihatci hem de hilafetci gruplardan asker ve sivil burokrasiye mensup aydinlardi.

Milli Mucadele yillannda ise Yunan isgaline karst Turkiye'nin her yerinden gelerek, sayilan besbini bulan bir kuvvetle ilk direnis cephesini kurmuslardi. Ancak daha soma bu cephenin onderi Ethem Bey cesitli ihtilaflar nedeniyle vatan hainligiyle suclanmrstir.

Milli Mucadeleyi yuruten Itihat ve Terakki kokenli kadrolar 1923'te Manyas havalisinden 16 Cerkes koyunu, Yunanistan'da uslenmis Anadolu Ihtilali Cemiyeti Osmaniyesi ile i§birlif:F icinde olcluklan iddiasryla doguya surgun etmislercli. Cerkeslerin suclamalanru kabul etmeyen Teavun Cemiyeti uyelerinden ve Besiktas Klubu kuruculanndan milletvekili Fetgerey ~oenu TBMM'ye 1923 tarihinde iki tezkere verdi. Bu hareketin politik onemi DiAsPORA (surgun-dagilma) tarihincle ilk clefa bir Cerez aydmimn toplumu hedef alan bir resmi uygulamaya karst cik-

masiydr".

Anadolu'daki hareketin politik orgutlenmesinde cle Kafkas kokenli asker ve aydinlann onernli bir rolu vardir, Anadolu Hareketinin, istanbul Hukumetince tarundlgl Amasya Bulusmasi'nda Mustafa Kemal disinda hem istanbul Hukurneti'ni hem cle Anaclolu hareketini temsil eden kisilerin tamarruKafkas kokenlidir,

B. Niifuslari ve Yenlesim Merkezleri

Bugun Kafkas gocmenleri Turkiye'nin cesltll bolgelerine dagilnus bir halde, ozellikle istanbul ve Ankara gibi buyuk sehirlerde, Turk milletinin unsurlanndan biri olarak yasamlanru surdurrnektedirler.

Turkiye'de yogun olarak yasadiklan tahmin edilen sehirler ve tahmini toplam nufuslan ile Kafkasya'daki nufuslan asagidaki gibidir":

KAFKASYA ULKELERI VE IGRIM

405

1. ADIGELER (Cerkesler).

Turkiye'de: 3.000.000; ilk yerlesirn yerleri Sinop-Hatay arasinda di.iz bir hat

sekllndedir. Yogun olarak Marmara Bolgesi'nde yasamaktadirlar,

Suriye ve Urdun He Balkanlar ve ABD'de de yasamaktadirlar: 1.000.000. Kafkasya'da: 568.000: Adige, Karacay-Cerkes, Kabardey-Balkarda.

2. ABHAZLAR (Abazalar):

Ti.irkiye'de: 500.000; Bolu, Sakarya, Kocaeli, istanbul, Bilecik, Eskisehr, Balikesir, Bursa, Kutahya, Manisa, Mugla, Konya, Adana, Maras, Artvin, Sivas, Kayseri, Tokar, Sinop, Zonguldak, Amasya, Samsun, Ordu, Yozgat, Erzurum, Rize.

Suriye, Urdun, Sudan, Misir, Libya ve Tunus'ta: 50.000.

Kafkasya'da: 159.000; Abhazya, Karacay-Cerkes, Acara ve Kuzey Buz Denizi yakinlannda.

3. GiJR.CULER (Acara):

Turkiye'de: 1.000.000-1.500.000; Sovyet-Turkiye sirunnm cizilmesinden soma Alwin yoresinde, Ti.irkiye tarafmda kalanlarla, 1877-78 harbinden soma Acara (Batum) ve yoresinden goceden mi.isli.iman Gi.irci.ilerdir. Ordu, Sakarya, Bursa, Kocaeli, Samsun, Giresin, Bolu, Amasya, Bahkesir, Sinop, istanbul.

Kafkasya'da: 370.000; Acara'da,

4. GiJR.CULER (Migrel-Laz):

Turkiye'de: 240.000; genellikle Ti.irkiye'de belli bir bolgede yasayanlara Laz denilirse de, Migrel-Laz'lar etnik olarak kendi dillerini (Bir Gi.irci.i diyalekti) konusan bir topluluktur. Rize'de Ardesen, Findikli, Arhavi ve Hopa'da yerlesmislerdir.

Kafkasya'da: 1.000.000; Gi.ircistan'da.

5. KARA<;AY-BALKAR (Tiirkleri):

Ti.irkiye'de: 30.000 ve 10.000, Eskisehir, Konya, Kayseri, Afyon, Ankara, Sivas,

Tokat.

ABD'de New]ersey'de bir koloni.

Kafkasya'da: 156.000 ve 95.000, Karacay-Cerkes ve Kabardey-Balkar'da.

6. <;E<;ENLER:

Ti.irkiye'de 50.000; Maras bolgesinde yogun olarak yasarlar, Mardin, Sivas, Mus. Kafkasya'da: 957.000, Cecen-Ingus'ta.

7. iNGU~LAR:

Turkiye'de: Ti.irkiye'de sayilan ve yasadiklan bolgelere ait bir kayit bulunmamaida beraber Cecenlerin meskun olduklan bolgelerde yasadiklan tahmin edilebilir. Aynca Istanbul'da.

Kafkasya'da: 237.000; Cecen-lngus'ra.

406


8. OSETI..ER (Asetin).

Ti.irkiye'de: 40.000, Mus, Erzurum, Kars, Kayseri, Yozgat, Sivas.

Kafkasya'da: Kuzey ve Gi.iney Osetya'larda, 420.000 ve 180.000; glineyclekilerin cogunlugu muslumandir. Gurcistan'in baskisi nedeniyle kuzey'e , ,elillek zorunda kalnuslardir.

9. DAGISTANLll.AR (Avar, Lezgi, Lak):

Turkiye'de. 10.000 (daha fazla olmalan gerekir), Maras, Mus, Bahkesir, Kars, Sivas, Tokat, Denizli, Adana, Bursa, istanbul.

Kafkasya'da: 2.000.000; Dagistan'da.

10. KUMUK VE NOGAYIAR (Tiirkler):

Turkiye'de: 6.000 ve 1.000; Tokat, Sivas ve Canakkale ile Tokar, Sivas, Ankara, Gaziantep, Konya'da (sayilanrnn daha fazla olmasi gerekir).

Kafkasya'da.Ly.Outl Nogay (Karacay-Cerkes), (Adige'de) Romanya, Dobruca'da.

11. KIRIMLIIAR (Tiirk-Tatarlar):

Turkiye'de. 1-3.000.000; istanbul, Edirne, Bursa, Eskisehir, Ankara, Sivas, Izmir, Konya, Adana, Diyarbakir.

Ukrayna'da (Kinrn'a son birkac senede yerleselerle). 400.000 Halep, Rornanya ve Bulgaristan'da.

Yerlesim bolgelerinin Ti.irkiye'deki i<;; go<;; nedeniyle zamanla degi§mi§ oldugu muhakkaktir, Siraladiklanrmz, goclerden sonra ilk yerlesirn yerleri ve sonradan tesbit edilebilenlerdir. Kafkas kokenli Ti.irk vatandaslann nufuslanrun diger topluluklarla olan evliliklerinden ve nufus sayimlannda dikkate almmarnasmdan dolayi saghklr tesbit edilebilmesi mi.imki.in degildir,

Hayati BiCE'nin yaptigi bir hesaplamaya gore "1881-82'de Anadolu'daki 1110Sli.imanlar arasinda gocmenlerin en azindan % 20-25'Iilc bir oraru ternsil ettigi" 1914'te muslurnan ni.ifusun ise yaklasik % 40 gibi yuksek bir orarurun Osmanli topraklarina goc etmis muslumanlardan olustugu soylenebilir?", Anadolu'nun muslurnan nufusu 1881-82'de 9.700.000, 1914'te ise 12.7000.000 kadardir, 1.000.0000-1.500.000'10k bir Kafkas go<;;i.i toplam nufusun % 10.5-15.5 ve % 7.8- 11.8'ine tekabul etmektedir. Bizirn verdigimiz rakamlar ise Kafkasya kokenliler icin % 9 kadardu.


407

IV. KAFKASYA'DA SITASi OLU~UMLAR

Ekim Devrimi'nden soma, Kuzey Kafkasya milletleri 1918'de KUZEY KAFKASYA CUMHUIUYETI'ni kurarlar. Turkiye de destek 01l11ak amacryla bir ordusunu yoIIar. Guney Kafkasya'da 1918'de Azerbaycan, Gurcistan ve Ermenistan arasinda GUNEY KAFKASYA FEDERASYONU kurulur. Turkiye de Baku'nun Ruslann eIinden almmasi amacryla Azerbaycan'a bir ordu gonderir, Ancak Turkiye Mondros Mutarekesiyle ordulanru geri cekrnek zorunda kalir, 1921'de Kizil Orelu her iki cumhuriyeti de isgal eder. 1936'de Stalinist Anayasaya kadar Kuzey Kafkasya'da ozerk bolgeler, Guney Kafkasya'da ise 922'de Transkafkasya Sovyet Feclere Sosyalist Cumhuriyeti kurulur. 1936'de Sovyetler Birligi'nin dagilmasina kadar gec,;en devrede; Kuzey Kafkasya'run siyasi olusumu Rus Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine bagli, ADIGE ve KARA<;:AY-<;:ERKES Ozerk Bolgeleri ile DAGISTAl"\T, <;:E<;:EN-iNGU~, KUZEY OSETYA, KABARDEY-BALKAR Ozerk Cumhuriyetleri kurulur.

Guney Kafkasya'da ise, GURCISTAN, ERMENISTAN ve AZERBAYCAN, Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti oluriar. ACARA Ozerk Cumhuriyeti, GUNtY OSETYA Ozerk Bolgesi Gurcistan'a, NAH<;:IVAN Ozerk Cumhuriyeti ile KARABAG Ozerk Bolgesi Azerbaycan'a baglarur.

ABHAZYA ise Gurcistan ile bir birlik anlasmasi imzalayarak 1921'de bir Sovyet Cumhuriyeti olarak Transkafkasya Federasyonu'nda yer almasina ragmen Stalin donerninde, 1931'de statusu dusurulerek Giircistan'a bagh bir Ozerk Cumhuriyete donusturulmustur,

Turkiye'nin ACARA Ozerk Cumhuriyeti ile NAH<;:IVAN Ozerk Curnhuriyeti'nde

GARANTORLUGU bulunmaktadir. '

1985'de Gorbacov'un Genel Sekreter olmasi ile koklu ekonomik ve yapisal reformlar ongoren perestroika (yeniden yapilanma) ve glasnost (aciklik) politikalan baslar,

SSCB, varhginm surrnesini saglayan ideolojik faktorlerin anlarruru yitirrnesi ve bu faktorlere dayarularak gelistirilen ekonornik sisteme toplumsal guvenin zayiflamasi sonucu, 1991 yrhrun Arahk ayinda, birligi olusturan Cumhuriyetlerin ortak FI-' zas: dogrultusunda "de jure" -hukuken- olarak ortadan kaldinldi. Yerine eski duzence yaratilan ekonomik bagimhliklann zorlarnasi ile gelecegi bir hayli tarnsmah olan BAGIMSIZ DEVLETLER TOPLULUGU adi altinda yeni bir birliktelik kuruldu",

Kafkasya'daki Ozerk Cumhuriyetler ile Ozerk bolgelerin birbiri ardma bag1111- sizhklannm ilan etmeye baslamalan ise uzunca bir aradan soma tekrar catismalann baslamasina neden oldu. Abhazya ve Guney Osetya'nm Gurcistan tarafmdan ilhak edilmek istenmesi, Ermenistan'm Azerbaycan'i isgal etmesi ile Cecenlerin halen Rusya'ya bagh olduklan halde bagimsizhklanru ilan etmeleri bunlann en cok bilinenlericlir.

408

KAFKASYA illKELERI VE KIRIM

Dipriotlar

1. Meyclan Laorusse, Kafkasya Maddest.

2. Bice, 5.3.

3. Baddaley, 5.19

4. A.g.e., 5.20

5. Berkok, s.8

6. A.g.e., 5.9

7. A.g.e., 5. 268; Gokce, 5.6; Ersoy, 5.33-34.

8. Gokce, s.3.

9. Berkok, 5.11.

10. A.g.e., 5.12.

11. Tuna, 5.147-148; Kamaci: Ersoy, 5.95.

12. Gokce, 5.23.

13. Kirztoglu. 5.1. I'!. A.g.e., 5.5.

15. A.g.e., s.15.

16. Berkok, 5.310-311.

17. Kamacr, Ersoy, s.88.

18. Berkok, s,311.

19. Basbakanhk Devlet Arsivleri, s.:xJ\."CJX-XLI.

20. Gokce, 5.25.

21. A.g.e., s.24.

22. Kirzioglu, 5.251-252.

23. Berkok, s.425.

24. A.g.e., 5.426-428.

25. Baddaley, 5.227-228.

26. Kundukh, 5.15.

27. A.g.e .. 5.30-31; Baddaley, 5.72.

28. Tuna, 5.133.

29. Kundukh, s.43.

30. A.g.e., 5.43.

31. Baddaley, 5.450.

32. Kamaci; Ersoy, 5.95; Ersoy, s.13.

33. Tuna, 5.147-148; Kamaci; Er50Y, s.95. 3LI. Bice, s.44.

35. A.g.e., s.50.

36. Tuna, 5.137.

37. Bice, 5.101.

38. A.g.e., 5.51-52. 38. A.g.e., s.44.

40. Er50Y, 5.14-15.19.

41. A.g.e., 5. 14-16; Tezkireler yaymlanrrusur, Bak1111z, M. Fetgerey ~oenu, Cerkes Meselesi, Bedir yy., istanbul, 1993.

'i2. Bu bolurn hazrrlarurken faydalarnlan kaynaklar sunlardrr: Andrews, Bice, Tuna, Vanilis]: Tandilnva, Tuvkul, Ciloglu: ozellikle Kafkasya icin verilen rakarnlarda kirabm ikinci bolurnuyle ilgili cellskrler! vardir. Buna ikinci bolumdeki rakamlann eski istatistiklere duyaiunasr neden OI111u~tl1r, denilebilir,

·13. Bice, 5.55-61. 'i·1. Yener. s.

KAFKASYA ULKELEIU VE KIRIM

409

FAYDAIANIIAN KAYNAKIAR

Andrews, Peter Alford. Ti.irkiye'de Etnik Gruplar. Cev. Mustafa Kupusoglu, istanbul, Ant Yay. 1992. Baddeley, John F. Ruslann Kafkasya'yi lstilasi ve Seyh Samil. Cev, Sedat Ozden. istanbul, Kayihan

Yay. 1989.

Berkok, Ismail. Tarihte Kafkasya. istanbul, 1958.

Bice, Hayati. Kafkasya'dan Anadolu'ya Gocler, Ankara. Ti.irkiye Diyanet Vakfi Yay. 1991. Ersoy, Hayri. Cerkesler, istanbul. Mart Yay. 1993.

Gokce, Cemal. Kafkasya ve Osmanli lrnparatorlugu'nun Kafkasya Siyaseti. istanbul. ~e)'il ~al1lil

Egitim ve Kultur Vakfi yay. 1979.

"Kafkusya". Meydan Laorusse. Cilt. S.

Karnaci, Aysun ve Hayri Ersoy. Cerkes Tarihi. Istanbul, Turn Zamanlar Yay. 1992.

Kirzioglu, Fahrettin. Osmanhlann Kafkas Ellerini Fethi. Ankara. TUrk Tarih Kururnu Yay. 1993. Kundukh, Aytek. Kafkasya Muridizmi. Haz. Tank Cemal Kutlu. istanbul. Gozde Yay. 1987.

Tuna, Rahmi. "Cerkeslerin Kafkasya'dan G6<;;U", Kafkasya uzerine Bes Konferans. istanbul. KalklS K(iltlir Dernegi Yay. 1977.

TC Basbakanhk Devlet Arsivleri, Osrnanlr Devleti He Kafkasya, Turkistan ve Km111 Hanliklan Arnsindaki Munasebetlere Dair Arsiv Belgeleri. (1687-1908 yillan arasi), Ankara. 1982.

Yener, Miijde. "Sovyet Sosyalist Curnhuriyetler Birligi'nin Bagunsiz Devletler Toplulugunu Donusrnesi", Bagunsiz Devletler Toplulugu ve Orta Asya Cumhuriyetleri. istanbul. istanbul Sannyi OdaSI Yay. 1992.

iKiNci BOLUM KAFKASYA Ur.K:ELERi VE KIRIM

AZERBAYCAN CUMHURiYETi

A. Cografi Konum ve Demografik Yap1

Tarihi sartlar nedeniyle Azerbaycan, topraklari iki ayn devletin sirurlan icinde kalrms bir ulkedir,

Guney Azerbaycan, bugun iran sirurlan icinde, cevresinde yi.iksek daglar bulunan genis bir yaylaelan ibarettir. Cografi bakimdan Tebriz'in guneybansmda Urmiye golu, Hemeelan yaylalannda dogup Hazar Denizi'ne dokulen Kizil Ozen, Erdebil ile Tebriz arasinda yukselen Samalan Dagr (4811 m.) ile engebeli bir bolgeelir. Yuzolcumu 104.000 km=dir, En buyuk yerlesim merkezi Tebriz'dir, Nufusu yaklasik olarak 18 milyon civarmdadir.

Kuzey Azerbaycan ise bugun BDT (Bagimsiz Devletler Toplulugu) smirlan icinde yer alan, topraklanrun buyukce bir kismi Errnenistan'm i§gali altmcla kalan bir ulkedir, Baskenti Baku'dur, Azerbaycan'in 1919'daki olcumlere gore yuzolcumu 94.137 km=dir, Simdi ise 86.600 krrr' kalnusir. Nufusu 7.500.000 kisidir, Baku yaklasik 1.5 milyon nufusa sahip en buyuk sehirdir, Nufusun etnik dagiluni isc soyledir: % 87 Azeri, % 3.5 Rus, % 3 Ermeni, % 6.5 ise diger miIletlerden ibarettir, Km+ye 86 kisinin dii§tUgi.i Azerbaycan'da nufus arus luzi % 2'dir. Son donemde Ozbekistan'dan 15.000 kadar Ahiska Turku ile Ermenistan'dan ve Daghk Karabag'dan surulen 165.000 civanncIa Azerbaycan Turku de Azerbaycan topraklanna yerlestirilmistir,

Transkafkasya'nm dogu kesiminde yer alan Azerbaycan'in Hazar Denizi'ne genis bir kIYIsI vardir, Hazar Denizi ulkenin ayru zamanda dogu srrunru belirlerken, guneydogusunda iran, banda Ermenistan ve bu cumhuriyet arazisiyle Azerbaycan'dan aynlmis olan ancak Azerbaycan'a bagli bulunan Nahcrvan Ozerk Cumhuriyeti vasitasryla Turkiye, kuzeybatismda Gurcistan ve kuzeyinde Rusya Federasyonuna bagh Dagistan yer almaktadir. Bolgenin guneybatisi daglik, kuzeyi de Kafkas daglan ile cevrilidir. Gokce ve Goy golleri He topraklanrun buyuk kismi Kura ve Aras nehrinin deltalannm kansngi verimli ovalardan meydana gelmekteelir.

Bu ozelliklerinden oturu, Azerbaycan, bilhassa Osmanh Turklerinin hukumran oklugu asirlarda guneyi yaylak, kuzeyi kislak hayanrun yasandigr butun bir ulke ieli.

B. Tarfhce

Azerbaycan, milattan onceki asirlardan beri Turk yerlesimine devarnh sahne 0[mus bir ulkedir,

KAFKASYA ULKELERi VE KIRlM

411

islam oncesi <;;aglardan itibaren, Kafkas bolgesi Turk yerlesimlerinin cesitli toponomik izlerini bugun dahi tasimaktadir. Hun dagi, Kengerli, Borcak, Veheclli, Vehaicl ve bir cok yer adi eski Turk yerlesimlerinin dil ve medeniyet izini tasimaktachr. Hun, Kipcak, Sibir, Bulgar Turklerinin cesitli devirlerde Kafkas bolgelerine gelip yerlestigi bilinmektedir. Hatta Dede Korkut destanlarinm ihtiva ettigi pek cok unsurun ve motifin izlerine Yunan mitolojisinde rastlanmasi, M.O. L'C ve VIII. asirlarda Azerbaycan bolgesinde Yunan kolonileri eliyle Kafkaslarda yasayan Turk medeniyetinin unsurlannin eski Yunan'a tasindiguu gostermektedir, Son olarak M.O. VII. asirlarda Sakalann seferi esnasinda buraya ge!ip hakim zumreyi teskil etmislerdir,

Savas ve ticaret yollannm uzerinde olusu dolayisryla Kafkas bolgesine muhtelif soy ve clinlerden insanlar yerlesmislerdir, Dolayisryla egemen bir Hind-Avrupn kavrni alan Ermeniler de, Armenia diye adlandinlan bolgeye ge!ip yerlestikleri icin Arrnania'da yerlesenler manasina Errneni adryla adlandinlrmslardir.

Azerbaycan onceleri Bizans, daha soma da Arap futuhatma maruz kaI1111§t1r.

Bilhassa Hz. Peygamberden hemen soma islam futuhatmm Azerbaycan'a kadar yayildigi siralarda, VII. asirda Azerbaycan'in eskiden beri bir Turk ulkesi olarak zikredildigi Arap kaynaklannda gorulmektedir.

Selcuklularm tarih sahnesine cikmasryla Azerbaycan tam bir Turk ulkesi olrnustur. Mogel istilasinm hemen arkasinda llhanlilar zamanmda da Turk mecleniyeti devarn etmistir,

Yavuz Sultan Selim ile baslayip, III. Murat zarnarunda da Osrnanli hakimiyetinde bulunan bolgede Ruslann ve Iranhlann mudahaleleriyle cesitli kansikliklar hukum surmusrur. XVIII. yuzyilda yerli beylikler, Hanhklar adi 'altmda birbirleriyle mucadele ederek Ruslann istilasma kadar bolgeye hakim olmuslardir.

Azerbaycan, feodal hanlanndan bir kismirun Carhk Rusyasi'nm yayihrnci tuzagina dusmesi neticesinde Ruslar Kafkaslara kadar sokulrnustur. Ruslar, iran ile anlasmazhklanru 1813'te Gtilistan anlasrnasryla noktalamislar ve Aras nehri smir 01- rnak uzere Azerbaycan Turklugtl ikiye bolunmustur, lsgallertni surduren Ruslar, 1828'cle Turkrnencay anlasmasi ile Gulistan antlasmasimn hiikumlerini daha cia saglamlastrrrmslardir. Bundan soma Azerbaycan'm kuzey bolgesi Rus hakimiyeti altina girmistir, Boylece Azerbaycan Turklerinin bir kismi, kuzeyde kalanlar, bugun Azerbaycan denildiginde saclece aida ilk gelenler olmuslardir, Halbuki guneyde de, hem cle daha buyuk nufuslu bir Turk toplulugu bulunrnaktadir.

1905 Rus-japon Harbi'nin getirdigi imkanlardan faydalarularak Rus boyundurugunclan kurtulma carelerini dusunen aydinlar ve halk Birinci Dunya ve 1917 Bolsevik ihtilalinclen soma, Mehmed Emin Resulzac1e'nin liderligini yapugi milli hareket neticesinde 28 Mayis 1918'de Kuzey Azerbaycan Bagimsiz Devleti'ni kurrnus-

412

I<AFKASYA ULKELERi VE IGRIM

lardrr, Ancak kisa bir sure sonra 27 Nisan 1920'de Kizilordu isgaline ugrayan ulke Sovyetler Birligi'ne dahil edilmis, 1922 ve 1936 yillan arasinda Transkafkasya Sosyalist Federatif Cumhuriyeti'ne uye edilmis, 1936'dan sonra da Azerbaycan SSC adiru alnus, 30 Agustots 1991 tarihinde de bagimsizhgrm ilan etmistir.

C. Siyasi Ve Idari Yapidaki Gelismeler

Sovyet Cumhuriyetleri arasinda bagunsizhguu ilk ilan eden cumhuriyet Azerbaycan olmustur, 29 Eylul 1989'da Azerbaycan topraklan ve dogal kaynaklari uzerinde tek hakimiyetin Azerbaycanhlara ait oldugunu ve diger ulkelerle diplomatik ili§ki kurrna yetkisinin sadece Azerbaycan Parlamentosu'na ait oldugu ilan edilrnistiro Parlamento anayasada gerekli degisiklikleri yaparak Cumhurbaskaru Muttalibov'un gorevine devam etmesini kararlastirdi. Anayasaya gore cumhurbaskaru ve parlarnentoyu olusturan 300 milletvekili 5 yil icin secilmektedir, Basbakan ve bakanlar kurulu, cumhurbaskani tarafindan atanmakta, atamalan parlarnento onaylarnaktadrr, Kasun 11 'de parlamento kendi arasindan 50 i.iyeli gecici bir Ulusal Konsey secerek yasama yetkisini bu konseye devretmistir,

1992 yih Haziran aymda yapilan secimlerle Halk Cephesi Lideri Ebulfeyz Elcibey cumhurbaskanligman secilmistir.

1991 yilmda yapilnus olan anayasa ile ulkede baskanhk rejimi kabul olunmasina ragmen yeni anayasa cahsrnalan devarn etmekte ve secilecek siyasi sistem tartismalan surrnektedir.

Azerbaycan 60 kaza, 45 sehir ile Nahcivan Ozerk Cumhuriyeti ve Nagorno Daghk Karabag Ozerk Bolgesi'nden ibarettir.

Baskent Baku'nun dismdaki baslica diger buyuk sehirleri, Sunagait, Kuba, Ali Bayrak Lenkoran, Binkacevin, Tezlab, Seki, Hatfalan ve ~iv§a'dlr.

D. Sosyal Ve Kiiltiire1 Ozellikler

Azerbaycan Turkleri koylusu, sehirltsi ile cok misafirperver bir topluluktur.

Ti.irkiye'den gelmis biri, kim olursa olsun, orf ve adetler cercevesi icinde agu"lanmaktadir.

Ti.irk olmayan topluluklara kiz verilmesi cok azdir, fakat kiz ahnmaktadir. Dolayisiyla Azerbaycan'da evlenmelerde bir dengesizlik soz konusudur, Erkeklerden bir kisnu cesitli sebepler dolayisryla BDT icinde muhtelif sehirlere goc edip orada yerlesiyor, bir kismr Turk olmayanlarla evleniyor. Buna karsilik Azerbaycan kizlan Turklerden baskasryla evlenmedigi icin ulkede kadin nufusu cok fazladir.

Azerbaycan'da kadmlar devlet ve ekonomik hayat icinde yuksek oranlarda yer almaktadir. Bilim ve kulturde de kadmlarin rolu buyuktur, Ekonomide cahsanlann % 43'i.inli, ogretmenlikte de % 50'den fazlasiru olustururlar.


413

Bugun Azerbayean Cumhuriyeti'nin % 90'1 Azerbayean Turkudur, Turklerden baska ikinei etnik grubu % 4.5 i!e Ruslar almakta, bunlann bir kisnu kentlerde bir kisnu ise koylerde, ozellikle Calilabad ve Ismailiye bolgesinde oturmaktachr,

0/0 2.5 ile sadeee daghk Karabag bolgesinde ya§ayan Ermeniler % 3 oranmda, Lezgi ve Avarlar ile Dagistan etnik grubu Azerbayean'da yasamakta, Yahudiler, Ukraynalilar ve Gurculer ile baska milletlere ait azmliklar cia nufusun % 1 'ini olusturmaktadir, Son zamanlarda ozellikle Yahudi ve Ruslann bu ulkeden goce baslamaSl sonueu ulkedeki azinhk sayisinda du§u§ gozlenmektedir,

0/0 75'i ~ii, % 25'i Sunni Musluman olan Azeri Turklerinden baska bir dine mensup olan yoktur.

Azerbayean'da 19 universite meveutt:ur. 1991'de toplam ogrenci saYISI 1.409.000'dur. Okuma-yazma oraru ise % 98'dir. Azerbaycan'da Turkoloji arasnrmalan cok gelismis olup, butun Sovyet Turkologlanrun ortak clergisi olan Soveskay a Turkologiya (Sovyet Turkolojisi) adh ilmi dergi de Baku'de yaymlanmakradir.

1990'da Kultur Bakanligi'na bagli 4605 kutuphane, 3680 kulturevi, 125 muze, 40 dinlenme evi, 124 muzik okulu, 20 tiyaro, 43 halk tiyatrosu salonu, 33 kulturel dernek bulunmaktadir. Azerbaycan'da 168 gazete yaymlanmaktadir.

Son zamanlara kadar Sovyet ideolojisi cercevesi icinde yetistirilmis olmalanna ragmen, Azerbayean halki kendi milletinin eserlerine oldukca ilgi gosterrnektedir. Mesela Fuzuli, Koroglu, Dede Korkut, Geneeli Nizami, Hakani-i Sirvani, Nasrecldin Tusi, Nesimi vb. gibi, Sovyet devrinde de sahne oyunu yazan C. Cabbarli 0889-1934), sair S. Vurgun 0906-1965), roman yazan M. Huseyin 0909-1965), ~air R. Riza 0910-?) gibi edebi saluslar tin kazanrmslardu,

21 Agustos 1956'da Azeri dili, Azerbayean Cumhuriyeti'nin resmi dili olaruk ilan edilrnistir,

Azerbayean'm Sovyet yonetimi altina girmesiyle, Arap alfabesinden uzaklastrrma, Latin alfabesi kabul ettirme cabalan icine girildigi gorulmektedir. 1928'de ise Turkiye'de Latin alfabesi kabul edilinee Ruslar'in bu kez Latin alfabesini kakhrarak Rus K.ri! alfabesini koyrnalan, Sovyet Turkleri ile Turkiye arasindaki kulturelekonomik iliskileri kesmek yolunu tercih ettiklerini acikca ortaya koymaktadu.

Eski SSCB donerninde resmi dil Rusca ve Azeri Turkcesi iken son siyasi clegisiklikler nedeniyle Rusca halkin kullandrgi dil vasfuu kaybetmistir, Ancak hulen resmi yazisrnalann hepsi Rusca ve Kril alfabesiyle yapilmakta ve resmi dairelerde gbrevli kistler eski aliskanhkla Rusca konusmayi tereih etmektedirler. Azeri Turkcesi, Turkiye Turkcesine cok yakin ve onun gibi Oguz clilleri grubuna dahil bir Turk lehcesidir, Azeri Turkcesi bugun kuzey ve guney Azerbaycan'in dismda ay-

414

KAFKASYA ULKELERl VE KlRIM

nca Kuzey Kafkasya, Gurcistan, Ermenistan, Horasan, Iran'in kuzey ve diger bo- 1ge1erinde ve Dogu Anadolu'nun cesitl! bolgelerinde konusulmaktadrr.

Azerbaycan'da sirndi yeniden Latin alfabesi kabul edilmis ve uygulamaya gecilmek uzeredir, Boyle bir yaklasimm gerceklesmesi hie kuskusuz Turkiye, Azerbaycan arasi kulturel ve ekonomik turn iliskilerin suratle gelismesinde buyuk rol oynayacaktir.

E. Ekonomik Durum

Azerbaycan'da iktisadi gelisme ve kapitalist kesiminin ortaya e;;lkl§l 19. yuzyrl sonu ve 20. yuzyihn baslannda gerceklesmistir.

Caginuzm emperyalist politikalarryla ilgili engellemelere ragmen, yerel girisimciler tarafmdan cesitli sanayi, ulastirrna ve ticaret dallannda islermeler tesis edilmistir,

1870 yilmda Baku bolgesinde calismakta olan 46 petrol tasfiye i§letmesinclen 25'i Azerilere aitti. Petrol tasimacihginm % 80'inin Hazar Denizi uzerinden gerceklestirilmesi necleniyle, petrol gemisi filolanrun Azeri firmalan elincle bulundurulrnasina da ozen gosterilmisti. Balikcihk ve balik urunleri sanayiinde de sermayenin buyuk cogunlugu Azeriler tarafindan temin edilmisti, Azeri girisimcilerce, elektrik, sanayi, matbaa basim isleri, un fabrikalan, muteahhitlik hizmetleri, cesitli rnakineler ve sondaj isletmeleri gibi alanlarda da yatinmda bulunulmustu.

19. yuzyilm ikinci yansindan 20. yuzyil sonlanna degin Azerbaycan'da Carlik Rusyasi'run srrurlayici kurallanna ve sornurgeci tutumuna ragmen, ulusal onern tasryan buyuk lslermeler ortaya cikrrustnr,

Ancak yetmis yildan beri kumanda ekonomisine gore yonetilen Sovyetler BirIigi'nde rejimin izledigi ekonomik strateji geregt cumhuriyetler birbiriyle ya1<111 ekonomik iliskiler icinde bulunrnak zorunda birakilnuslardir. Baska bir ifade ile sanayi Ieesimleri, blr btuuruin parcalari olarale, ya baslea bir sanayi tesisi icin parca iiretmele ya da kendi tlretimleri icin digerlerinde iiretilen parcalan leullatunale durumundadirlar. Demiryollari ve'\karayollan ise eski Sovyetler Birltgi'nin ic biitiinliigiim7 saglayacale seleilde olusturulmustur.

Eski Sovyet Cumhuriyetleri arasinda otarsi sorununa mahkum olmayan, kendi kendine yetebilecek kapasitede olan cumhuriyetlerden biri de Azerbaycan'dir, Ancak Azerbaycan rnerkezi planlama stratejisi nedeniyle tanrnsal urun uretmeye zorlannus ve bir tarim ulkesi haline gelmistir, Bu nedenle ulkede petro-kimya sanayinin disinda agu sanayi fazla gelisemernis ancak bir takim hafif sanayi tesisleri kurulmustur, BlI tesisler de yeni techizat ve teknoloji transferine muhtacur.

Azerbaycan'da zengin petrol yataklari mevcuttur. Petrol, parnuk uretimiyle bir-

-.,.


415

likte ulkenin ekonomik temelini olusturmaktadir, Uretilen petrolun yaklasik % 65'i derinden cikanlmakradir, Petrol yataklarirun yuz yildan fazla yetebilecegi tahmin edilmektedir. Petrol kalitesi bakirrundan da, dunya petrolleri arasinda birinci suuda yer almaktadir. Rafineri kapasitesi de kendi iiretiminin cok iizerindeclir.

Azerbaycan'da petrolun yamsira enerji kaynagi olarak dogal gaz cia mevcuttur, Ulkenin her yamnda enerji kaynagi olarak kullarulmaktadtr, Cok zengin ve c;:c:;;itli madenlere ve minerallere sahiptir. Bunlar demir, bakir, kobalt, kursun, aluminyum, komur, gol ve kaya tuzlan ile az miktarda altin ve gumustur.

Elektrik enerjisi terrno-elektrik santrallerinden temin edilmektedir. Azerbaycan'da orgutlu bir tanm alt yapisi mevcuttur. Topraklarin verimli olmasmdan dolayi teknik bitki adi verilen pamuk ve tutun uretimi yildan yila artmakta ve ekonominin surukleyici gucu olarak degerlendirilen pamuk uretimine tahsis eclilen topraklar da genisletilmektedir,

iklimin uygunlugu tanmsal uninlerin cesidini arnrmaktadtr, BDT'nin kl§ sebzelerinin cogu buradan saglanmaktadir. Ekilebilir alanlann yaklasik % 40'mcla bugday ekimi soz konusudur,

Hayvancilrk ulke ihtiyacrru giderecek sekilde genisletilmistir, 15 milyon slglr ve 5 milyon koyun mevcuttur. Bolgedeki Kafkas daglanmn 1000-2000 metreye kadar earn ve diger agaclardan olusan bir ortuyle kapli olmasindan dolayi 100 cesit hayvan ve 350 cesit kus yasamaktadir, Aynca ulkede ipekcilik cle onernli bir yere sahiptir.

Kura ve Aras nehirleri uzerinde, Kura nehrinin Hazar Denizi'ne dokuklugu alanlarda bahkcilik yapilmaktadir. 90-100 civannda bahk cesidine sahiptir, Durrya havyar iiretiminin yilda 16 ton ile % 80'i Azerbaycan tarafindan gerceklestirilmekte ve bu urunun buyuk bolumu ihra~ edilmektedir.

Azerbaycan 1920 isgalinden sonra SSCB'nin merkezi planlama stratejisi gcregi onceleri bir tanm ulkesi olma yolunda ilerlerken, .. ulkede eIde edilen bu tanm urunlerinin islemesi gunderne gelince hafif sanayi gelismistir.

Petrol, dogal gaz, kursun, cinko, demir, bakir cevheri, aliiminyum gibi hammaddelerin buyuk oranlarda bulunmasi son yillarda agir sanayinin de gelismesinde etkili olmustur.

Eski Sovyetler Birligi'nde imal edilen petrol arama ve cikarma techizatimn % 70'i Azerbaycan'da yapilmakta ve 35 yabanci ulkeye de ayru zamanda ihrac edilmekteclir.

Buyuk ve cesitlilik arzeden sanayinin temelini enerji, imalat ve kimya gibi agll' sanayi dallan olusturmakradir, Kimyasal gubre, yakit, tanm ilaclari, makina yaglan, yapay kaucuk ve plastik sanayileri de mevcuttur.

416

KAFKASYA ULKELERi: VE KIRIM

Azerbaycan aynca soguk tekniginde uzmanlasmis bir ulkedir, Yilda ortalarna 3.000 adet frigorafik treyler, 300.000 adet ev tipi sogutucu ve 400.000 adet dolayinda klima uretilmektedir,

Hafif sanayi urunleri ise parnuklu kumas ve yunlu kumas, ayakkabi, ev esyasr ve diger uketim mallan olarak sayilabilir, Gida isleme sanayiinde ise et, balrk ve seine, meyvenin islenmesi ve konserve haline getirilmesi belirtilebilir.

Mevcut bankacihk sistemi cagdas ekonomik ve ticari kosullan giderecek kapasiteden yoksundur. Kamu bankalan konulanna gore uzmanlasnuslardn. 70 civannda ozel banka bulunmaktadir, Bankalar mevduat kabul etmekte ve krecli verebilmektedirler. Ancak bankalann buyuk bolumunde islemler sadece kaydi olabilmektedir,

Disahm ve dissanm konusunda en cok Rusya ve Ukrayna ile muhatap clan Azerbaycan'm Turk Cumhuriyetleri ile iliskisi dusuk seviyededir.Azerbaycan bliyuk olcude bug-day ithal etmektedir, Sattigi mallar arasinda ise raflne petrol urunleri, pamuk elyafi ve aluminyum profiller vardrr,

1991 1992 1993 1994
Cari Fiyatlarla GSYiH
(Ruble-Milyon) 26.676 183.186 1.500.000 3.450.000
Net Maddi Hasila
(Ruble-Milyon) 20.370 163.114 1.160.000 2.668.000
Net Maddi Hasila
Buyume Hizi % -1.9 -31.2 -14.4 -8.0
Gayri Safi Milli Hasila
Buyurne HIZI % -0.7 -35.2 -13.3 -8.0
Enflasyon
(Ti.iketici fiyatlan ile) 0/0 87.3 1.350.0 833 1.500
ihracat(Ruble-Milyon) 12.204 207.756 350.0 519.5 ($ milyon)
Ithalat (Ruble-Milyon) 11.011 131.580 241.0 482.7 ($ milyon)
DI§ Ticaret Dengesi
(Ruble-Milyon) +1.193 -76.176 -109.9 -36.8 ($ milyon)
Dis Bore; ($ milyon) 150 KAFKASYA Ur.KELERi VE KIRIM

Net Maddi Hasilanm Kaynaklarr

(1992) %
Tarim Ormancihk 31.1
Sanayi 51.2
lnsaat 8.6
Ulastirma-Haberlesme 5.2
Ticaret 2.4 Toplam ve Digerleri 100.0

Ihrac Urtmleri (1994)

Petrol urunleri Tekstil-parnuk

Metal ve boru 18 Makina ekipmaru ve elek. ale tier 14

Gida 8

Diger 9

Toplam 100.0

417

Net Maddi Hasrlanm Blleslmi

(1992) %
Kamu Tuketimi ~0.5
Ozel Tuketim 3.5
Net Sabit Yatmmlar 11.0
Stoklardaki Artis 7.8
Net lhracat 36.8
Kayiplar 0.4
Net Maddi HasIla 100.0 %

Ithal Uriinleri (1994)

%

33 18

Petrol ve gaz urunleri 39

Metal ve boru 15

Sebze 12

Gida 10

Makina 'ekipman 12

Diger 12

Toplam 100.0

ihracat Yaptlgl Bashca Ulkeler % Ithalat Yapttgl Bashca Ulkeler %
(1994) (1994)
Rusya 22 Turkmenistan 'r
_}
Ukrayna 9 Rusya 15
Turkmenistan 2.6 Ukrayna 11
Gurcistan 2.6 Kazakistan 6.6
Moldava 2 Moldava 1.7
iran 38 iran 8.5
Ti.irkiye 2.6 Turkiye 9.7 F. Tiirkiye-Azerbaycan Ticari Illskileri

Tarihsel ve kulturel yakinhk sebebiyle Azerbaycan'in, cok bi.iyi.ik onern verdigi Turkiye-Azerbaycan ticari iliskilerinin sadece ekonomik bazda degerlendirmesi yanlis olmakta, bu iliskinin daha genis bir perspektifle degerlendirilip bolgenin stratejik konumunun, guC;; dengelerinin ve siyasi gelisrnelerin de hesaba kanlmasi gerekmektedir.

418

KAFKASYA ULKELERI VE KIRIM

Azerbaycan, Ti.irkiye'nin Orta Asya'ya acilan bir kapisidir, Buna karsilik Azerbaycan da Ti.irkiye kaprsindan drs pazarlara acilarak, Ti.irkiye'nin bilgi, tecri.ibe ve imkanlarindan faydalanarak, bolgedeki ikinci ve etkin Ti.irk devleti olabilecek konumdadir,

28 Mayis 1992'de acilan Nahcivan karayolu ve daha sonra hizmete verilecek olan demiryolu ile dogalgaz ve petrol boru haru, bu acidan cok onernli gorulmektedir. Havayoluyla direkt baglanti kurdugumuz Azerbaycan'a denizyolu baglanusmin kurulmasi icin calismalann devarn ettigi duyurulmaktadir,

Turkiye ile diger Turk cumhuriyetleri arasmda kopru vazifesi gorecek olan Azerbaycan Cumhuriyeti ile siyasi ve ikisadi iliskilerin gelistirilmesi her iki taraf icin de son derece onernlidir,

1. D~ Ticaret

Yillar

ihracat($)

1992 1993 1994

102.245.734 68.213.710 132.123.686

ihracat

Sektor ad!

Tarim CBitkisel uretim) Mezbaha urunleri

Nebati ve hayvani yag i.iretimi Un ve benzeri i.iretim

Seker i.iretimi ve tasfiyesi Diger besin maddeleri Dokuma tekstil

Ayakkabi

Aga<; urunleri

Ilac ve kimyevi maddeler

Ithalat ($)

35.096.878 33.937.547 8.883.003

1993 ($) 10.169.927 2.224.832 7.031.205

13.102.099 1.302.942 2.440.122 1.893.674

411.689 1.832.681 3.349.655

Metal esya sanayii 2.267.589

Elektrikli ve elektriksiz mak. san.14.585.161

Kara nakil araclari sanayii Dizerleri

t»

Top la 111

1.691.868 4.910.66 68.213.710

D~ Ticaret Dengesi ($)

-67.148.856 +34.276.163 + 123.240.683

1994 ($)

14.963.438 2.583.084 18.29.915 1.871.579 2.156.614

10.461.290 18.977.321 6.451.628 9.220.95 13.964.079 3.431.874 17.648.981 1.279.877 10.683.411 132.123.686

DIS Ticaret Hacrni ($)

137.342.612 102.151.257 141.006.689

j

KAFKASYA ULKELERl VE IGRIM

419

ithalat
Sektor adi 1993 ($) 1994 ($)
Mezbaha urunleri 1.669.307 671.501
Circirlarna 23.778.084 2.907.088
Demir celik ve diger metal san. 4.892.911 2.760.529
Dokuma tekstil 207.680 1.629.853
Petro kimya ve petrol tasfiyesi 1.211.040 427.249
Digerleri 2.178.525 486.783
Toplam 33.937.547 8.883.003 2. Anlasmalar
Tarihi Yeri
24.4.1992 Baku
2.5.1992 Baku
3.5.1992 Baku
25.6.1992 Ankara
1.11.1992 Ankara
1.11.1992 Ankara 1.11.1992 Ankara
1.11.1992 Ankara
2.11.1992 Ankara
9.2.1994 Ankara
9.2.1994 Ankara Konusu

TIP ve Saghk Alarunda Isbirligi AnI. 0992-1995) Hava Tasrmacilrgi Anlasrnasi

Egitim, Ogretim, Uzmanhk Hizmetleri Teknik ve Bilimsel i§birligi Anlasmasi

Tek-Azerenerji Teknik i§birligi Anlasmasi

Ticaret ve Ekonomik Isbirligi Anlasrnasi TUBiTAK ile Azerbaycan llimler

Akademisi Arasindaki Bilimsel ve Teknik i§birligi Anlasmasi

Turizm I§birligi Anlasrnasi

Ulasnrrna Altyapisi I§birligi Anlasmasi Karayolu Tasnnacihgi Anlasrnasi

Bilimsel, Teknik, Sosyal, Kulturel ve Ekonornik Alanlarda Kapsamli I§birligi Anlasrnasi

Siyasal Darusmalara Iliskin Anlasma

GURciSTAN cUMHURiYETi

A. Cografi Konum Ve Demografik Yapi

Gurcistan milattan once IV. asirdan beri, Suram (Lik) daglanrnn dogusunda GOney Kafkasya'nin orta bolgesinde, Kur irmagi havzasinda yer alan 70.000 km=yi kapsayan ulkenin kornsulan, guneybatida Turkiye ve Ermenistan, guneydogucla Azerbaycan, kuzeyde Rusya, kuzeydoguda ise Dagistan'dir, Batt simnru ise Karadeniz cizer,

Ulkenin nufusu 5.4 milyondur. Nufusun % 69'u GOrcO, % 9'u Errneni, geriye kalan kismi ise sirasryla % 7 Rus, % 5 Azeri, %.3 Oset ve % 2 Abazalardan olusturmaktadir. Baskent Tlflis'in nufusu ise 1.5 milyonclur.

B. 'Iarihce

M.O. IV. yuzyildan bugunkuGurcistan'm guneydogu bolgesi Iranhlara vergi verrnekle birlikte bagimsiz ve mustakil ayn bir devlet olarak bulunuyordu, M.S. III. yuzyilda Pers (iran) ile Roma arasmda boy olcusme sahasi olan ulke IV. yuzyilda Bizans ile iran arasmda bolusuldu. Ortacagm Gurcu kabilelerinin birlestirilmesi konusunda cesitli cabalar olmustur, Ancak VI. yuzyilda Arap isgal! bu olusumu yanda keser. Araplar VII. yuzyilda Gurcistan'dan baska Migrelistan (Lazistan) ve Abhazya'yi isgal ederler.

Gurcistan'm en parlak donerni (1184-1213) Kralice Tamara donemidir, 1386 YIlinda ise Timur tarafmdan isgal edilir. 1443 yihndan sonra ise Gurcistan, aralannda bir cok problem olan prenslildere bolunur,

Istanbul'un 1453 yilmda Turklerin eline gecmesi Gurcistan'm Avrupa ile baglantisma darbe vurur. Bu tarihten sonra ulke Osmanh Devleti ile iran arasinda bir boy olcusrne sahasi olur. 1678 yilmda Tiflis ve Guney Kafkasya'nin tarnanum fetheden Osrnanh Devleti, Gurcistan'in dogu topraklanni elinde tutamuz. 1752-1784're Osmanh egemenligi sona erer. Dike, 1801-10 yillannda Rusya'ya iJhak edilir.

Rusya'da serfligin kaldmlmasindan Oc;,: yil sonra Gurcistan'da koyluler ozgurlesti, Yayginlasan egitim ve sanayi yatinmlan batih goruslerin ulkeye girmesini hizIandirdi. Carlik yonetiminin orgutlu siyasal etkinliklere izin vermemesi nedeniyle, toplumsal muhalefet, edebiyat cevrelerinde ve yerel meclislerde yogunlasu, Ulusal uyarusm onderi Prens ilia Cavcavadze, daha cok edebiyat hareketi niteligincle bir grllp olusturdu, Bu grup icinde dogan daha radikal akimlar 1883 yilinda gizli bir sosyal demokrat partin in kurulusuna zemin hazirladilar.


421

Gurcistan 1905 ve sonrasinda yogun kargasaliklara sahne oldu.

1917 Ekim devriminden dogan firsatlar nedeniyle Gurcistan, Azerbaycan ve Ermenistan ile birlikte Han edilen Guney Kafkasya Federasyonu dahilinde ozgurlugune kavustu, Ancak Batum, Ardahan, Artvin ve Kars sancaklarinm Sovyet Rusya tarafindan, 1915'de Osmanh Devleti'ne iade edilmesini kabul etmeyen Gurculer Guney Kafkasya Federasyonu'ndan cikip, aym yil bagimsizhguu ilan ederek Alman denetimine girdiler.

Gurcu asilh olan Stalin ve G.K. Orconikidze'nin baslannda bulundugu Kizilordu Gurcistan'a girerek 25 Subat 1921'de Tiflis'te Sovyet yonetimini egemen kildi.

Gurcistan, Ermenistan ve Azerbaycan'la birlikte Transkafkasya Federasyonu'na girdi. 1936 yilmdan soma ise SSCB'nin Cumhuriyetlerinden biri olelu.

c. Siyasi Ve Idari Yapidaki Gelismeler

Gorbacov'la gelen yeni donernde Gurcistan 1991 yilinda bagunsizlrgim Han etti. Yapilan ilk secimde % 90'm uzerinde bir oy oraru ile Ziviael Gamsakhurdia basa gecti. Ancak kisa bir sure soma askeri elarbe ile Gamshakurelia elevrildi. Askeri cunta Edwarel Sevardnadze'yl basa gecirdi (1992).

Gurcistan 250 uyeli bir parlamentoya sahiptir. Bugunku sirurlan icinde Abhazya, Acara Ozerk Cumhuriyetleri ile Gi.iney Osetya Ozerk Bolgesi bulunmakradir. Abhazya'run bagimsizhgmr ilanetmesi ve Guney Osetya'mn, Kuzey Osetya ile birlesrnek istemesi yuzunden Gurcistan hukumeti bu bolgelerde cesitli i<;; catismalara girmistir,

D. Sosyal Ve Kulturel Ozellikler

Gi.irci.i halki Kafkas siradaglanrun gi.iney eteklerinde yasayan ki.ilti.irel kokleri antik caglara kadar uzanan bir halkur, Gi.irci.ilerin etnik olusurnlan, kendilerinden onceki Kafkashlar, Latinler, Yunanhlar degislk zamanlarela buraya gelen Turkler, Araplar, Iranlilar ve Mogollar istirak etmlslerdir,

Gtinumuzde kayitlara Gurcu olarak gecirilen halklar: Kartveller (Gurculer), Migreller, Kevsurlar, imretler, Guriler, Psavlar, Acaralar vb. halklardir. Aynca gunluk yasarnlannda kendi ana dillerini kullanmaya devam eden ve Gi.irci.i dilini ZQrunlu yasarn dili olarak kullanan Svanlar, Migreller ve Lazlar vardir, Gurcistan nufusunun elini dagihrrum; % 76 Hiristiyan (Ortodoks), % 10 Musliirnan, % 3 Musevi ve % 11 diger dinler olusturrnaktadir.

Gurcu eelebiyat dilinin gelisimi ikiye aynhr. M.S. 12. yuzyila kadar olan eski Gurcu edebiyati ve yeni Gurcti edeblyati. Gurcu edebiyati elili 19. yuzyilin ikinci

422


yansinda llya Cavcavadze, Akaki Tsereteli ve Vaja Psavela gibi yazarIann oldugu kadar takipcilerinin de ozgun katkilanyla canIanan bir gelisim yasarmstrr.

Tillis kulturel ve tarihi acidan bu gelisime kaynaklik etmistir, Turk ve MlisIoman hakimiyetinden kalma bir cok tarihi eserlerden baska, Rus i§galinden soma, 1917 senesine kadar Rusya lmparatorlugunun Kafkasya GeneI Valilig! merkezini teskil etmis oldugu icin, Kafkasya Turk ve Muslumanlanrun merkezi idareleri de bu sehirde toplanmisnr. Bu sehlrde Turklere ait bir cok dini, idari mi.iesseseler, cami, mektep, tiyatro, matbaa, kutuphane vb. vardir, Hala bu sehirde tahmini bir rakarn olarak 50.000'den fazla Turk yasamaktadir.

E. Ekonomik Durum

Gurcistan'm dogal kaynaklan ozellikle tanm ve turizmin gelismesine uygun niteliklere sahiptir, Gurcistan halki diger Sovyet. Cumhuriyetlerindeki halklann hepsinden daha yuksek bir yasam standardina sahiptir. Fakat son birkac yilda ulkenin ekonomik performansi bir hayli dusmustur,

Gurcistan'm tanmsal uretirni, tahil, seker pancan, aycicegi, patates, seine, meyve, uzum, narenciye, c;;ay, et, yumurta ve sutten, sanayi uretimi ise yakit ve enerji turleri, metalurji, makine imalatr, kimyasal ve agac;; urunleri, insaat malzemeleri ve tekstil mami.i11erinden olusmaktadir. Onemli sayilabilecek islenmis gida uretiminde de bulunmaktadir,

Sanayi sektoru disandan ithal edilen enerji, hammadde ve ara mallara bagunhdir. Toplam sanayinin % 75'ini devlet islermeleri uretirken tarim sektorunde ticarete ve finansal faaIiyetlerde ozel sektorun onernli paYI vardir (ekili alanlann % 18'i ozel sektore aittir).

Gi.ircistan 1990'da disa oldukca acik bir ekonomiye sahipti. Ihracatm GSMH'c1aki paYI % 41, ithalatin ise % 46 idi. Tanm sektorunun Net Maddi uretim icindeki payi % 32, hafif imalat sektorunun ise % 40 civanndadir, lnsaat sekt6ri.ini.in payl % 13, ulasim % 4, ticaretin ise % 5 kadardir, lhracaun yansiru tarim urunleri (cay, narenciye, maden suyu, alkollu ickiler ve tutun) olustururken ithalatm onernli bolumunu enerji urunleri, bugday, seker ve agir makinalar kapsamaktaydi.

Gurcistan'da cahsan nufusun % 20'si sanayi sektorunde % 22'si ise tarim sekt6ri.inde istihdarn edilmistir,

Devlet'in top lam gelirlerinin GSYiH icindeki paYI ortalama % 29.8, toplam harcamalann ise ortalama % 30.2'dir.

Gurcistan Ulusal Bankasi 1992 basindan itibaren merkez bankasina donusmustur, Gi.ircistan'da faaliyet gosteren 60 ozel banka vardir. lhtisas bankalarryla karsiIastinldrginda ozel ticari bankalann faaliyetleri 6nemsizdir.

423

1991 1992 1993
Cari Fiyatlarla GSYiH (Milyon, Ruble) 20.766 124.397 1.980.000
Cari Fiyatlarla Net Maddi Hasila
(Milyon, Ruble) 14.737 82.755 1.220.000
Sabit Fiyatlarla Net Maddi Hasila
(Milyon, Ruble) 8.632 8.891 8.000
Fert Basina GSYiH
(Carl Fiyatlarla/Ruble) 360.000
Buyume (%) -20.6 -5.6 -30.0
Enflasyon (%) 81.1 1.500 2.000
lhracat (Milyon-Ruble) 5.337 24.411
Ithalat (Milyon-Ruble) 5.372 30.827
Ticaret Dengesi (Milyon-Ruble) -35 -6.416
Doviz Kuru $ 1 = 750 kupon (Mart 1993)
$ 1 = 69.000 kupon (Aralik 1993)
$ 1 = 805.000 kupon (Mayis 1994)
$ 1 = 998 Ruble (993) Net Maddi Hasrlanrn Sektorel Dagiluru %

Tarim Ormancihk 47.1

Sanayi 34.1

lnsaat 7.8

Ulastirma-Haberlesme 3.0

Ihrac Urtinleri Ruble/Milyon 1991

ithal Urtinlerl 1991

. Ruble/Milyon

Makina-Metal lslen 1.489 Hafif Sanayi 1.038
Hafif Sanayi 1.218 Makina-Metal lslen 792
Gida Sanayii Urunleri 1.146 Gida Sanayii Urunleri 750
Enerji 596
Kimyasal ve Petrol Urunleri
Diger 1.484 Diger 1.674
Toplam 5.337 Toplam 5.372 ihracat Yaptlgl Baslica Ulkeler (1991) %

~in 21.5

Polonya 11.1

Almanya 10.7

Avrupa Birligi Ulkeleri 3.7

Eski Comecon Uyesi Ulkeler 21.5

ithalat Yaptlgl Baslica Ulkeler (1991)%

Turkiye 2.7

Almanya 9.8

ABD 6.2

Eski Comecon Uyesi Ulkeler 11.0

Avrupa Brligi Ulkeleri

8.8

424

KAFKASYA ULKELERl VE KIRIM

F. Tiirkiye-Giircistan Ticari ~kileri

1. Drs Ticaret Yt!

1992

1993

1994 (Subat sonu)

Ihracat ($) (000) Ithalat ($) (000)

11.616 6.321

34513 21.893

7.829 2.952

Gurcistan'la d!§ ticaretimiz, belli bash mal gruplan itibariyle asagida gosterilmistir:

Ihracat (1993) Sektor Ad! Tanm Urunleri ~eker

Un

Tutan ($) (000) 9.153 5.234 4.364 4.249 1.971

Nebati ve Hayvansal Urunleri Kara Nakil Araclan

Cam Sanayi Plastik Sanayii Diger

Toplarn

1.112 1.112 6.841

34.513

Ithalat (1993) Sektor Ad!

tutan ($) (000)

Demir Celik Urunleri Diger Metal Urunleri Kimyevi Gubre Petrol

Petrokimya Sanayii

13.246 2.397 1.700 1.022 1.004

Diger 21.893

2.251

1993 yilinda suur ve kryi ticareti yoluyla Gurcistan'a ihracatinuz 15.2 milyon $, ithalatmuz ise 59.7 milyon S'dir.

2. Anlasrnalar

Tarihi Konusu

30.7.1992 Dostluk, i§birligi ve iyi Komsuluk Anlasmasi 30.7.1992 Ekonomik ve Ticari Isbirlig! Anlasmasi 13.1.1994 Guvenlik i§birligi Anlasmasi

13.1.1994 Gtimruk Isleri Alarunda i§birligi ve Karsihkli Yarduna Iliskin Anlasma 13.1.1994 Gumruk Idaresi Arasinda Gumruk Belge ve Isaretlerin

Karsihkh Tarunmasma lliskin Anlasma 13.1.1994 Spor Alamnda i§birligi Anlasmasi 13.1.1994 Turizm Alanmda i§birligi Anlasrnasi

13.1.1994 Tanm Alaninda Teknik Bilimsel ve Ekonomik i§birligi Protokolu 13.1.1994 TC Sanayi Bakanligi ve Gtircistan Cumhuriyeti

D!§ Ekonomik lliskiler Kornitesi Arasinda

Ticari, Ekonomik, Bilimsel ve Teknik i§birligi Protokolu

ERMENiSTAN cUMHURiYETi

A. Cografi Konumu Ve Demografik Yapr

Ermenistan, islam Ansiklopedisi'nin verdigi bilgiye gore Ermeniye (I'Arrnerie), Emeviler devrinde El-Cezire Eyaletine tabi iken sonralan bu eyaletten aynlarak dogruca hilafet merkezine baglanan bir vilayete ve bu bolgeye Araplarca verilrnis olan isimdir.

Ermeniler de tarihsel olarak Ermenistan diye adlandinlan cografya uzerinde yasarms ve gunumuzde cle bu topraklann bir kisrru uzerinde varhgini surduren halktil'. Anaclolu'nun dogusunda guney Kafkasya'nm ve Mezapotamya'nm bir bolumunu icine alan bu bolgede siyasi bir varhk olarak ilk oraya cikislarr M.O. VI. yuzyila raslar,

Gunumuzde ise kuzeyincle Gurcistan, batismda Turkiye, guneyinde Nahcivan Ozerk Cumhuriyeti ve iran, dogusunda ise Azerbaycan'm arasmcla 30.00 km=llk bir yuzolcumune sahiptir. Nufusu ise yaklasik 4.000.000'clur. Bunun % 68'i sehirlercle, % 32'si ise kirsal kesimcle yasamaktadir, Nufusunun % 89.7'si Ermeni, 0/0 2.3'li Rus, % 5.3'u Azeri'den olusmaktadir,

B. Tarihce

Heroclot Ermeni halkimn kokenlerini, Anadolu'ya Trakya uzerinden gelen Frigyalilarda ve onlann denetimi altmdaki halklarda aranustir. Modern Ermeni tarihcileri ise, Ermeni uygarhgmm Urartu Kralhgi'nm kulleri uzerinde vucut buldugunu savunurlar.

M.O. 550'de Pel'S lmparatorlugu'na harac odeyen Ermeni valileri, 331'de Buyuk lskender'in istilasma ugrar, 190-184'te ise Roma'run egernenligine boyun egerek topraklan iki vilayete aynlir. Bagunsizhklanna kavusmalan II. Dikra'run 94 yilmda tahta gecmesine kadar surer, Ancak 66 yihnda Roma'ya toprak vermek zorunda kalirlar ve bu tarihten sonra 400 yil boyunca Roma-Part-Pers surtusmesinin tam 01'tasmcla kahrlar.

Ermeni ulkesi sonraki yuzyillarda sirasryla Arap, Selcuklu ve Mogel istilalarma ugradi. Selcuklulann Anadolu'ya gelmeleriyle Ermenilerin bir bolumu Anadolu'ya go~ ederek ve burada 135 yuma kadar Klikya Ermeni Kralhgim kurdular,

16. yuzyildan sonra Ermenistan iran ileOsmanh Devleti'nin cekisme sahasinda kaldi, Bu durum iki yuzyil boyunca surdu, Osmanli Ermenileri, musluman halkla aralannda olusturduklan uyum neticesinde devletin onernli kadernelerinde cesitli gorevlere atandilar. Dogu ile bati arasmda kopru konumunda olan ulkeleri sayesinde ticarette de onemli konumlara yukseldiler.

Ancak, 19. yuzyilin ikinci yansmda milliyetci akimlann etkisi aluncla kalmaya basladilar, 1887'de Hincak, 1840'ta Tasnak partileri kuruldu. Bu hareketlenmecle

426

KAFKASYA ULKELERl VE KIRlM

Kafkasya uzerine yuruyen Rusya'run kiskirticihguun yanmda Avrupa'da yetismis Ermeni aydinlannm etkisi buyuktur, Oysa cahskanliklan ve devlete sadakatleri sayesinde Millet-i Sadika (Sadrk Millet) olarak adlandmlrruslardi.

Osmanh-Rus Savasi (1877-78) ve Ayestefanos (Yesilkoy) Anlasmasi'ndan soma konu Ermeni Sorunu'na donustu. Karsihkli olarak bir cok insarun oldi.igO olaylar 1915 yilmdaki Ermeni gocune kadar surdu.

Mayis 1918'de Guney Kafkasya'da ancak iki yil yasayabilecek olan kucuk bir Ermeni Devleti kuruldu. 1920 yihnda Bolseviklerin eline ge<;;en yonetim, 1922 yilmda Gurcistan ve Azerbaycan ile birlesip Transkafkasya Federasyonu'nu olusturdular.

Errnenistan 1936 yilinda yeniden duzenlenen SSCB Anayasasi ile Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak tescil edildi. Bu tarihten sonra SSCB'nin dagilrnasryla bagimsizhk sansmi yakalar, Ancak kornsusu Azerbaycan'la, Karabag Ozerk Bolgesi nedeniyle savasa girdi. Azerbaycan'm topraklanrun % 20'sini isgal eden Ermenistan BDT uyesidir,

C. Siyasi Ve Idari Yapidakl Gelismeler

SSCB'de bagimsizhk ruzgarlan esmeye baslaymca, Haziran 1988'de Ermenistan Hukurneti, Yukan Karabag'in Ermanistan'a baglanmasmi istedi. Azerbaycan bu istegi reddetti. 7 Aralik 1988'de meydana gelen deprem Errnenistan'da buyuk hasar yapti. Gumru'nun % 80'i yikildi. Yaklasik 100.000 kisi oldu, buyuk maddi hasar rneydana geldi. 1989 mayisinda yasal hale gelen Ermeni Milli Hareketi, 1990'da yaprlan serbest secimleri kazandi. Parlamento Yukan Karabag'm ilhakrru onaylach. Agustos 1990'da Levon Ter Petrosyan parlamento baskanligina secildi ve bu ay icinde bagimsizlik karan ahndi. Ermeni milisler, Ermeni Milli Hareketi'nin basan kazandigi 1990 secimlerinden itibaren durrnadan askeri hedeflere saldmyorlardr. Gorbacov once milislerin silahsizlandmlmasr icin cahsti, olmayinca Nisan 1991'ele Moskova'da yapilan Gorbacov-Ter Petrosyan gorusmest de milislerin silahsrzlandinlmasuu saglayamadi. Yukan Karabag'da catismalar yogunlasirken Eyli.il 1991'cle yapilan Referandumda bagunsizhk onaylandr (%93.3 evet). Ekim 1991'de Levon Ter Petrosyan cumhurbaskaru secildi, Mayis 1992'de Ermeniler Yukan Karabag'in kontrolunu ele gecirdiler, Bundan soma Karabag sorunu uluslararasi bir sorun haline geldi. ore yandan Azerbaycan da Yukan Karabag'in ozerklik statusunu ipral ederek bolgeyi dogrudan merkeze bagladi ve baskent Stepanakert'in adiru Hankenti olarak belirledi. Ermenistan ile Azerbaycan arasindaki anlasmazhk ilan edilmemis bir savasa dondu.

190 uyeli Ulusal Meclis'te; 150 uye secimle 40'1 ise parti listesinden yeralrnaktadir, Temmuz 1995 ve 2000 yillannda Ulusal Meclis, EylOI 1996 ve 2001 yillannda ise Baskanlik secimleri yapilacaktir.

KAFKASYA ULKELERi: VE I<IRIM

427

D. Sosyal Ve Kiiltiirel Ozellikleri

Ermeni dili Hint-Avrupa dil ailesine mensuptur. V. yuzyrlin baslannda olusturulmus clan alfabesi sayesinde komsu dillerden fazlaea etkilenmeden varhgiru korumustur, Ermeniee 38 harften olusan Ermeni A1fabesi ile yazilir.

Ermenistan'da yaklasik 65.000 yuksek ogrenim goren ogrenci ile 1500 kutuphane meveuttur. Gazetelerin gunluk tiraji yaklasik 900.000'dir.

E. Ekonomik Durum

1.452.000 calisan nufusa sahip Ermenistan'da, bu miktarm % 32.2'si sanayi, % 13.8'i tanm sektorlerinde istihdam edilmektedir. Sovyetler Birligi'ndeki, butce geIirleri icinde Ermenistan'in payi sadeee % 1.4 idi. Yilhk hububat uretimi 200.000 tonu bulmaktadir, Bashca urunleri icinde, rnakine sanayi, forklift, elektrikli ekipmanlar, telekominikasyon cihazlari, mineraller, tekstil urunleri, elektrik motorlan (SSCB) % 4.7, orgu giyim (SSCB) % 4.7, senelik 170.000 ton meyve ve 485.000 ton sebzeyi sayabiliriz.

Net maddi uretirnin % 75'i buyuklugunde dis ticaret hacmine sahiptir, Ancak bunun % 66'SI diger SSCB ulkeleriyleydi. Uretiminin % 26's 1 ihracata, tuketimin % 31'i ise ithalatla gerceklesmekte,


Ekonomik Gostergeler 1992 GSYiH (Piyasa Fiyatlanyla-Dram) 62.0

GSYiH (bin $) n/a

GSYiH Reel Buyume % -52.4

Tuketici Fiyalanyla Enflasyon % 830.0

Nufus (milyon) 3.7

Ihracat fob (milyon $) 335

Ithalat fob (milyon $) 405

Cari Hesap' (milyon $) -50

Degisim Oraru (ort.)d Darma.S n/a

30 Mayis 1997 Daram 486.34 = 1 $

GSYiH Kaynaklan 1994 %

Tarim ve Ormancihk 43.5

Sanayi 299.1

Insaat 6.7

Ulastrrma ve Haberlesme 4.0

Toplam (Digerleriyle) 100.0

1993 1994 1995 1996"
3.9 187.5 528.0 660.0
n/a 0.7 1.3 1.6
-14.8 5.4 6.9 5.8
1.920.0 5.060.0 280.0 18.7"
3.7 3.7 3.6a 3.5
156 215 271 20
254 394 674 800
-67 -104 -279 -493
n/a 288.36 405.93 413.93"
GSYiH Unsurlarr 1994 0/0
Ozel Tuketim 94.3
Karnu Tuketimi 11.5
GS Sabit Yatmrnlar 20.2
Net Ihracat -33.8
Kayiplar "1.6
GSYiH 100.0 428

KAFI<ASYA ULKELERl VE IGRIM

ihracat 1995 Mucevher

Makina ve Ekipman Mineral Uretimi

Temel Metaller ve Turevleri

33 14 11 11

ihracat Yaptlan Ulkeler Rusya

Turkmenistan

Belcika

a Tahmini

b Fiili

c Resmi Transfer Harici

d 1993 Kasim'da piyasaya suruldti

32.7 25.3 11.4

0/0

Ithalat 1995

%

33 33 9 8

%

20.0 17.0 9.2

Ermenistan'm 1994 ve 1995'te, Turkiye'den 4 milyon $ ithalati gerceklesmistir,

%

Ithalat Yaptlan Ulkeler Rusya

ABD

Gurcistan

KIRIM OZERK cUMHl1RiYErt

A. Cografi Konum Ve Demografik Yap!

Kinrn yanmadasi guneyinden ve batismdan Karadeniz, dogusundan Azak Denizi He sanlmisnr. Kuzeyinden karaya Orkapi He baglanrmstir, Bu toprak parcasinm uzunlugu 30 ve genislig! 9 km'dir. Kmm yanmadasirun en genis yeri 320 km'dir, Kuzeyden, guneye ise 200 km'dir. Yarimadarun yuzolcumt; 27.000 km+dir.

Kmrn Hanhgi ise toprak olarak Kinm Yanmadasi, Kipcak Bozkin, Kuban, Taman ve Kabardey bolgelerinden meydana geliyordu. Bunlann yuzolcumu 600.000 krn=ye yakin idi. Kinm Yanmadasi dogrudan, hem siyasi hem de idari bakimdan, Han'a bagh sayihrdi. Fakat oteki bolgeler ancak siyasi bakimdan Han'a tabi idiler: ama bir cesit ozerklikleri vardi.

Kmrn yarunadasi sahillerinin uzunlugu bin krn kadardir, Korfez ve koylan ile burunlan coktur. Bu sebeple liman ve iskeleler deniz ulasimina elverislidir,

Yanmadarun gtineyinde Yayla Daglan ormanlik ve kayahknr, Yayla Daglanrun uzunlugu 150, geni§ligi 50 km'dir,

Kinm'in 3/4'tinti kapsayan ve bol rniktarda, cesitli ekin yetistirilen ve parnuk veren ovalik krsnu ise daglann kuzeyinde yer ahr,

Nufusu (1989) 2.500.000'dir. Bunun 1.621.000'i Ruslar, 626.o00'i Ukraynahlar, 50.000'i Beyaz Ruslar, 37.000'i Kinm Tatarlan, 18.000'i Yahudi, 7.000'i Moklavyalilar, 6.000'i Polonyahlar, 3.000'i Rumlardan ibarettir, Baskenti Simferopol'dur,

1783'teki nufusun kompozisyonuna bakildiginda, (bu tarihte Rus isgaline girmislerdir) nufusun % 78.Tsini olusturan Kmrn Tatarlanrun cok azmhkta kakhguu gormekteyiz (nufusun % 15'i).

1993'te Kinrn'a donerek cadir kentlerde ya§ayan Kinm Turklerinin sayrsi 400.000, Kinrn dismda BDT'de 1.000.000 olduklan tahmin edilmektedir. TOm dunyada ise nufuslan tahminen 5.000.000'dur.

B. Tarihce

Kl1'1m Hanhgi, kurulusunun (1438) baslangicinda saglam merkezi bir otoriteye dayandmlnusti. Altmordu Devleti'nin dagilmasi He ortaya cikan hanlar birbirlerini tarumarmslardrr, aralannda savasa tutusmuslardir, Bu esnada Kl1'1m uzerindeki Osmanli-Cecen cekismesi de devam etmektedir.

Bu kansik durum karsisinda Ikinci Mengli Giray, Osrnanh Padisahi Fatih Sultan Mehmet ile bir anlasma yaparak Osmanli Devletinin tabiyetine girmistir (1475). A'Vl. yuzyilm basinda Altmordu Devleti'nin ortadan kalkmasi ile Kum ve Moskova Prensligi arasmda, bu clevletin mirasiru elde etme konusunda mucadeleler ha~Ianusnr.

430


Osmanh Devleti icin, gelisen Rus tehlikesi karsismda Kmm Hanhgi'run onerni daha da artrrusnr, Ruslara karsi bir serhad teskil etmesinden baska, konumunun Avusturya ve lran'a karst da kullarnlabilecek durumda olusu, Osmanli Devleti'nin Kinm ile daha yakindan ilgilenmesini gerektiriyordu.

Gi..ineye ve sicak denizlere dogru ilerlemeyi kendine hedef olarak secen Rusya icin, Karadenize cikabilmesinin tek yolu Kinrn'i ele gecirrnekti. Rusya bunun icin uzun zaman ugrasir. Osmanh Devleti ile 1774 yilinda imzaladrgi Kucuk Kaynarca anlasrnasi ile Kinm, Osmanli himayesinden cikarak bagimsiz olur. Osmanli Devleti'nin Karadenizdeki hakimiyeti bir olcude sona erer ve Rusya'run Balkanlara ve buradaki Hristiyan ahaliye propaganda firsati dogar, Aynca istanbul Bogazirun tahkimi de zorunlu hale gelmistir,

1781'de Kinm Ham olan Sahin Giray'm yaptigi hesapsiz reform harketleri ve Rus tehlikesi yi.izi..inden isyan eden Kmm halki, Han'm II. Katherina'dan yardun g6rmesi ile basansiz olrnus ve otuzbin kadar Kmm Turku katledilmistir,

1779'da Aynahkavak anlasmasi ile Rusya, Kmrn ve Taman'i bosaltacagiru taahhut etmis ancak Kinm Hanhgi'nm tabiyetinde olan Kuban bolgesi uzerinde iki taraf da hak iddia etmekten vazgecmemislerdir.

Osmanlilar, Nogaylarm ve Cerkeslerin kendi tebaJan oldugunu ileri suruyor, Rusya ise, ileride 0 bolgeleri de ele gecirrneyi di..i§i..indi..igii icin, Kmm'a bagh kalmalanru istiyordu. Nitekim Osmanh Devleti bolgede, basinda Kmm hanzadelerinin bulundugu Kuban Hanligi'ru kurdurmustur, Bu sayede 0 bolgenin kontrol altinda tutulmasi arnaclannustir, Kmm 1783 yilmda Rusya tarafindan ilhak eclilcli. Taman ve Kuban da Fransizlann araya girmesiyle Rusya'ya birakilarak, Kuban Nehri iki clevlet arasinda sirur olarak kabul edilmistir,

1784 anlasmasi ile Kinm'm Rusya'ya ilhakr tarurnyor ve boylece OZi gibi onemIi bir eyalet elden cikrrus oluyordu. 1792'de irnzalanan Yas anlasmasi ile de Dinyester'e kadar olan arazi Rusya'ya birakilryordu, 1812 yilmda imzalanan Bukres anlasmasi ile Bucak'in da elden cikmasi i..izerine Kinm Hanhgr'mn butun topraklan Rus hakimiyeti altma girrnis oldu.

1921'cle Ozerk Cumhuriyet olan Kmm, 25 Haziran 1946'cla lagv edilerek Rusya Federasyonu'na bagh bolge (Oblast) haline getirildi. 1954'te ise Ukrayna'run Sovyetler Birlgine sadakatinin hediyesi olarak Ukrayna'ya baglandi.

18 Mayis 1944'e kadar Kmrn'in tamamma yakiru Kinm Turkleri ile meskun icIi.

Bu tarihte Kmrn Ti..irkleri 1500 yilhk tarihi vatanlanndan vagonlara ve kamyonlara istif ecIilerek Sibirya ve Orta Asya'ya Stalin'in emri ile si..irgi.in edildiler.

1944'ten sonra Kinm, Slav CRus, Ukrayna ve Beyaz Rus) gocrnenlerle doldurulcIu. Kremlin, Kmmh Turklere haksizhk yaptigiru 5 Eyli..il 1967'de yaymladigr bir kararnarne ile ibn etti.


431

Kinmh Turkler 1950 yilmda mi.icadeleye basladilar. 5 Eyli.i11967'den soma binlerce Kmmli Turk mal ve mi.ilklerini satarak Kmm'a donrneye basladilar, Fakat Rus rnakamlan Kmm'a donenlerin ev, esya ve i~ sahibi olmalariru onlediler ve ikarnet kayitlanru yapmadilar, Sovyet milis ve askerleri zor kullanarak bunlan Kmm'dan disan cikardilar. Sovyetleri Birligi icinde dagirnk yasayan Kmm Turkleri'ni kulturlerinden ve egiumlerinden mahrum ettiler.


Sovyetlerin dagilmasiyla, Ukrayna Cumhuriyeti'nin olusurnunda Krnm Tatar Ozerk Cumhuriyeti olarak yer alnusnr, Halen bu i.ilkeye sahip 01111ak icin Ukrayna ve Rusya arasinda bi.iyi.ik bir mi.icadele si.irmektedir. Idari yap 1 tamamen Ruslann elindedir. Bu nedenle buradaki Rus halki Rusyarun olusumunda yer almayi tercih etmektedirler. Bu amacla once bagimsizhklanru kazanrnak ve soma cia Rusya'nin olusumuna gecmek isterken, azmhkta kalan Kinm Turkleri ise Ukrayna'nin olusurnunda yer alrnak istemektedirler.

Kinm Turklerinin hakh mi.icadelelerinde en onernli gelisme Mayrs 1991'de Ozbekistan'da Kinrn Tatar Milli Hareketi Teskilatr'mn kurulmasi oldu. Baskanhgma 1966'dan beri Kinm halki icin mi.icadele veren ve 6 defa hapis ve si.irgi.in cezasi alan Mustafa Abdulcernil Kmmoglu secildi, Teskilann gayesi olarak sunlar tesbit edilmistir:

1. Km111 Turklerine milli ve manevi haklanrun tam olarak verilmesi,

2. ltibarlanrun acik ve net olacak bir sekilde iade edilmesi,

3. Vatanlan Kinrn'a toplu ve teskilath olarak dondunilmesi ve

4. Milli ve manevi medeniyetlerini yeniden kurup gelistirebilmeleri icin, milli cumhuriyetlerinin yeniden kurulmasi yonunde cahsrnalar yapmaknr.

Kmm Turklerinin rnucadelelerinde onernli bir gelisme de Ikinci Kinm Turk (Tatar) Kurultayi'run 25-30 Haziran 1991 tarihinde Kinm'm Akmescid sehrinde aradan 74 YII gectlkten soma toplanmasi olmustur, Milli Emele giden yolda en onernli gelisme sayilan bu kurultayda butun yetkilerle techiz edilmis 33 kisilik Kmm Tatar Milli Meclisi teskil edildi. Ve baskanligina Mustafa Abdi.ilcemil Kinmoglu, yardrmcihgina cia Rifat Cabar secildi.

SSCB'nin cozulmesi sirasinda Tatarlar, Kinm'a donme hakkmi elde etmek icin harekete gectilerse de sonuc alamadilar,

1990'larda nufusunun ancak % 7'si Tatar olan Kinm Ozerk Bolgesi'nin parlamentosu, 4 Eyhil 1991'de bagirnsizhk karan aldi, ama bu istek Ukrayna tarafmdan reddedildi. Ancak Rusya, acikca olmasa cia, nufusunun % 67'si Rus olun Kmm'in bagllllslzhglO1 desteklernekteydi.

18 Mayis 1994 Km111 Ti.irklerinin surgunlerinin 50. yilrydr.

432

KAFKASYA ULKELERi VE ICIRIM

D. Sosyal ve Kiiltiire1 6zellikleri

5 Universite (30.000 6grenci), 1100 ortaokul (3500 ogrencl), 27 teknik okuI (28.000 6grenci) cok sayida kutuphane, muze, tiyatro bulunmakradir.

Kinm Turkleri'nin dili, Kipcak grubuna girer. Ancak, Oguzca'run bazi ozelliklerini de gosterir,

Kinm'daki mimarhk amtlannda ozellikle Selcuklu ve Osmanli etkileri dikkati ceker, XIV.-XV. yuzyillara tarihlendirilen Eski Kinm'daki Ozbek Camisi ve Medresesi, Bahcesaray'daki turbe gibi eserier Selcuklu uslubundadir, xv. yuzyildan sonra ise Osrnanh etkisi gorulur. Gozleve'deki Tatarhan Camisi (1552) Mirnar Sinan'in yapindir.

E. Ekonomik Durum

En onernli yeri tanm almakradir. Ulkenin turn topraklannda dunyaca meshur dinlenme yerieri, turistik tesisler bulunmaktadir (Yalta, Sivastopol, Kerc, Feodonya, Yevpatonya).

Sanayiinde elektrik enerjisi uretimi, demir uretirni, makine yapmu, televizyon uretimi, kimya sanayisi, alkollu icki uretimi ve cesitl! hafif sanayiler yer almaktadir .. Bashca zirai sahalardan uzumculuk (bagcihk). ve hayvancihk onemlidir,

Kinrn'da 493 cesit seftali, 235 cesit kayisi, 350 <;e§it badem, 264 cesit incir ve 47 cesit zeytin yetistirmek rnumkundur.

Gi.iney sahillerinde ise !avanta, kolonya gibi kokulu sular yapmak icin cesitl: guller ve cicekler yetistirilmektedir,

Kinrn'daki demir yataklan Rusyadakilerin en zengini, di.inyadaki dernir yataklannm dorduncusudur.

Kinm'da dort yuzden fazla tuz veren gol bulunrnaktadir, Petrol, kukurt, sulfat, komur gibi cevherler de bol miktarda bulunmaktadir.

Onernli sanayi alanlan ise: Demir uretirni, siyah metalurji, gemi imalati, kimya sanayi, deri ve kundura sanayi, tutun sanayi, insaat sanayi, sarapcilik, konserve SLJnayii, tuz sanayi ve balik sanayiini sayabiliriz.

Dogal kaynaklan arasinda ise yukanda saydiklanrruzin disinda, muhtelif kirec-

ler ve tedavi carnurlanru sayabiliriz. .

DAGISTAN OZERK cUMHURiYETi

A. Cografl Konum Ve Demografik Yapr

Dagistan, Kafkasya'nm dogu bolgesini teskil eden toprak parcasma verilen bir adchr. Dogu sirurlan boyunca Hazar Denizi uzarur, Batismda Cecen-Ingus Ozerk Cumhuriyeti, guneybatisinda Gi.ircistan, gi.ineyinde Azerbaycan bulunur. Kuzeyindeki Rusya Cumhuriyeti ile sirurlanm Kuma nehri belirler. Ulkeyi sulayan sayisiz irmaklardan bazilan Tarak, Samur, Sulak, Kurak vb.'dir.

Iklimi karasal sayilabilir, Yazlan steak ve kurudur. Temmuz ayinda sicaklik 23°C civanndadir, Daglarda yaz geceleri bile oldukca soguktur.

Hazar Denizi sahillerinde geneIlikle tuzlu batakhklar ve yer yer kUI11saIIar hulunmaktadir. Ulkenin Rusya srrunna yakm bolgesi \=01, yan bozkir ozellikleri gC)Sterir.

Dagistan 50.300 km2 olup 1989 ni.ifus sayimma gore 2.022.000 kisidir, Ni.ifuSUJ1 % 40'1 sehirlerde yasamaktadir. Baskenti Mohackala'dir (327.000). Dagistan'da pek cok etnik-lingustik gruplar birlikte yasarnaktadir. Bunlar arasinda Avarlar (601.000), Lezgiler (465.000), Darginler (365.000), Kumuklar (285.000), Lakla r (118.000) ve Tabasaranlan (98.000) sayabiliriz.

B. Tarfhce

Tarihciler, Dagistan'i olusturan unsurlann, M.O. VI yuzyil baslarinda Albanya Federasyonu icinde bir arada yasadiklan konusunda hemflkirdirler, Albanya, Dagrstan'a Romahlarca verilen isimdir. Bu arada Kuzey Kafkasya'run diger bolgelerinde oldugu gibi Dagistan da arka arkaya Alan-Sermat gibi Hint-iran kokenli gocebe topluluklan ile Hun-Avar-Bulgar kokenli topluluklann istila ve yerlesmelerine taruk olur,

IV. yuzyilda Dagistan'da Hristiyanhk ve Yahudiligin ortaya 91wgl gorulmekteelir. VI. yuzyilda Mogel kokenli Hazarlar Dagistan'r isgal ederIer ve Hazar Hakanligiru kurarlar, VIII. yuzyilda ise Amp-islam fetihleri Hazar Hakanhgina UIa~Ir. islarniyet luzh bir bicimde yayilarak diger dinlere kisa zamanda ustunluk saglar. X. yuzyilda Dagistan muslumanlasir. Fakat A'V. yuzyrlda dahl animistler azrnliklar halinele yasryorlardr. Yahudiler ise bugun dahi varhklanni surdurmektedirler,

Dagistan'da Yahudi varligi, Asur Imparatorlugu'nun Yahudi Devletleri Ylk111asindan soma, Yahudilerin tarihi mi.ittefikleri Iranhlarca yerlestirilmeleri neticesinde gerceklesmistir, Bu yuzden etnik gruplardan biri olan Tatlar Yahudilerle. lranhlann kansrnasi sonucunda olusmustur,

Dagistan srrasryla XV. yuzyilda Tirnur'un, xv. yuzyilm ikinci yansr ile ..\.'\11. yCtzyilda Osrnanh Devleti'nin, XVII. yuzyilda ise Safavilerin istilasina ugUI1l1sliL

434


1722'den itibaren de Ruslann, Dagistan srmrboylannda gozukmeye baslamasi ile Dagistan halklan mucadelelerine devam ederler. Bu donernde Dagistan iki isgalci guce karst destansi bir mucadele verir, Bir yandan Iran'a diger yanclan Rusya'ya karst mi..icaclele verdiler. 1700'lti yilllann sonunda Dagistan'da Imarnet ve islam i§galci guclere karst savasin bayraktarhguu yapacaktir. imam Mansur'un Cecen iclerinclen baslayan mucadeleri Hamza Bey ve Gazi Muhammet He devam edecektir, Irnamlann sonuncusu Samil ile baslayan savas Rusya Carhgmr 201' durumda brrakir, Carhk ordusu bir avuc yurts ever karsisinda onulmaz yaralar alir, Ancak 1859 yilrna kadar 30 yrldan fazla suren savas paglIlann gucunu ti.iketir. Daghlar her iki taraftan cia yi.izbinlerce insaru telef eden savasi mecburen birakmak zorunda kalirlar. ~amil tutuklarur ve si.irgi.ine gider. Rusya aruk Dagistan'in tek hakim gucudur. Fakat bu hakimiyet yer yer sekteye ugrar, ayaklanmalar birbirini takip ecler. Bu ayaklanmalann en onemlilerinden biri de 1877-1878 ayaklanmalandir,

Rusya'da devrim gunlerinde Carlik zor duruma di.i§ti.igOnde kaybedilmis olan bagnnsizhgi yeniden kazanabilmek icin Dagrstanlilar ayaklandilar, 11 MaYIs 1918'cle Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti'nin kuruldugunu ilan ettiler. Cumhuriyetin sinrrlan Karadeniz'den Hazar Denizi'ne kadar butun Dagh topraklanru kapsiyorduo Cumhuriyetin bagirnsrzhgmr ilk taniyan ulke Turkiye olclu. Ancak gerek Mensevik gerekse Bolseviklerin saldin ve tazyiklerine dayanarnayan Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti hukumeti yikildi, yoneticiler ulkeyi terk etmek zoruncla kaldilar.


13 KaS1l11 1920'de Dagistan Ozerk SSC kuruldu. 1991'de SSCB dagihnca Rusya Federasyonu'na bagh bir cumhuriyet oldu.

Dagistan Cumhuriyeti Mart 1992'de Federasyon Anlasmasi'ru kabul etti. Mayis 1993'te ise egernenligini deklare etti. Ayni yilm Aralik ayinda yeni Rus Anayasasi'na karsi oylarna yapti ve kendi Anayasasi'ni 26 Temmuz 1994'te benimsedi.

Dagistan, Federal Devlet ve Cecenistan arasindaki catismadan ciddi sekilde etkilenmekteydi. 21 Mart 1996 yilinda Dagistan Devlet Konseyi (Yuksek Idari Yapi) iki sene daha gucunun devarn etmesi icin oylama yapti. Cumhuriyetci anayasarun maddeleriyle karst karsrya kalsa ve Avarlar gibi bir kac etnik grubun protestosu soz konusu olsa cia anayasal kurulus bu karan onayladi. Karsit gruplar, "ldare'xleki komunistleri guclerini devarn ettirmekle sucladilar, 1995'in basmda meclis secimlerinde Islarnci, aynlikci ve kornunist partiler, Cecenlstan'dakl savasa karst 01- malan nedeniyle oy topladilar.

D. Ekonomik Yapl

Dagistan bir sanayi ulkesi degildir, DIke halkmin gecirni genellikle tanm, hayvancilik ve geleneksel el sanatlartdir. Terek Deltasi ve Hazar Denizi boyunca uza-

KAFKASYA OLKELEIU VE KIRIM

435

nan sahil seridl boyunca tanm ve bagcilik yapihr, Dike topraklanrun % 15'i ekime elverislidir, Tarim alanlannda bugday rrusir, pirinc uretilir, Yuksek ve yaylalik yorelerde buyuk ve kucuk hayvan yetistiriciligi yapilir. Aynca ulkede elma, arrnut. kayisi, uzum gibi bircok meyve turn yetistirilir, Bu yuzden konserve sanayi gelismistir, Sanayi dallan genellikle icki, hah, izocam, el aletleri, maden kesme aletleri, kimyasal gubre, deri, yun, elektrik kaynaklan ve konserve gibi alanlarda yogunlasmisnr, Aynca geleneksel el sanatlan (comlek, kuyumculuk vs.) uretilebilmektedir. Dunyaca unlu Dagistan halilan ulkenin her yerinde uretilir, Lezgi, Tabasaran, Dargi halilan oldukca degerlidir, Bu halilar genellilde kucuk boyutlu seccadelik seklindedir. Oldukca ince dokunan dugum ipleri yunden olur ve kisa kesilir, Cozguleri yun, atkilarrysa pamuktandir, Desenler cok parcali ve geometrik olup, parlak ve renkli bir mozaikten olusur, Demir isleme de gelismis bir sanat dalidrr. Petrol ve dogal gaz yonunden zengin topraklara sahip Dagistan'da komur cevheri yataklari bulunmaktadir, Oteki onernli sanayiler makina yaplml, insaat malzemeleri yapurn, kereste isleme, cam, sarap ve gida isleme alanlandir, Dike ekonomisinde Hazar Denizi'nde bahk ve havyar uretimi de onernli bir yer tutar.

Maden kaynaklan ise petrol, dogal gaz, kukurt, linyit ve kok komuru, apotit, fosfor, cesitl! renkli madenler ve maden sulandir,

Turizmde ise dunyada degerlendlrilemeyen bu den li potansiyele sa hip bir 01- keye raslamak gercekten zordur. Dagrstan'm dogu smirlannr kusatan Hazar (K<1sbi) Denizi sahilleri gents kumsallara sahiptir, Hazar Denizi'nde her ti.irli.i deniz sporu yapilabilecek olrnasma ragmen, olanaklar gecit vermemektedir. Adindan da anlasilacagi gibi ulke cografyasi yuksek Kafkas sira daglanyla kaphdir, Yilrn 12 ay: zirveleri karlarla kaph daglar dagcihga elverislidir, Kayak, atcihk gibi cesitli bra turizmi olanaklan gelisirse umut vadetrnektedir. Dagistan'da dogal yasarn oldugu gibi korundugundan ve avcihk kontrollu olarak surdurulegeldiginden doga severler ve avcilar icin ilgi odagi olacaktir, Dagistan'in daglannda kartal, dag kecisi gibi bir cok hayvan dunyarun ilgisini cekecektir. Aynca ulkenin kuzeyinde Terek Nehri'nin denizle birlestigi yerde gents deltalar ve batakhk alanlar dogal yasanun turn canlrligryla surdugu yerlerdir.

<;E<;EN-iNGU~ OZERK cUMHURiYETi

A. Cografi Konum. ve Demografik Yapr

Kuzey Kafkasya'nm guneydogu bolurnunde, Kafkas siradaglanrnn kuzey etekleriyle Terek duzlugt; (Nogay Stepi)'nin guney kesiminikapsamaktadrr,

Kuzeyde Rusya Cumhuriyeti'nin Stavropol EI (Kray)'I, kuzeydogu ve doguda Dagistan, batida Kuzey Osetya, guneyde Ise Gurcistan bulunmaktadrr.

Kuzey bolumunde kara iklimi hakimdir. Akarsulan bati-dogu dogrultusunda akan Terek Irrnagi havzasina baglidir, Akarsulardan sulama lslerinde de faydalaruhr. Duzluklerde ve daglik bolgelerde goller vardir. En buyuk golu Kezenoyam'dir. Terek duzlugunun guney kesimi ekime elverislidir, Terek Vadisi'nde cayir bitkilerl hakirndir. Cecen duzlugu de ekime elverislidir,

Nufusun en sik oldugu yer Cecen duzlugu (Grozni cevresi) ve Terek Vadisi'dir. <;:ogunlugu Cecen ve Inguslar meydana getirir. Son yillarda Ruslann da sayisi artnustir,

Yuzolcumu 19.300 km+dir. Nufus (1 Ocak 1991) 1.290,OOO'clir. Baskend Grozni'dir (401.000), Toplam nufusun % 57.9'u Cecen, % 12,9'u lngus, % 23.1 'i ise Rus ve diger milletlerden olusrnaktadir,

B. 'Iarihce

Arkeolojik kalmtilann ve toponominin tarukligina gore Cecen ve Inguslarrn KlIzey Kafkasya'run yerli halklanndan olduklan anlasilmaktadrr, 17. yuzyrla kadar tarihleri i.izerinde pek az bilgi toplanabilmistir,

13 ve 14. yuzyillarda Mogollara ve Timur'a karst vatanlanru korumak amaciyla karsi koyan bashca ulus Cecenler olmustur, Rus saldinlanna karst Kafkas halklari i1e ittifak kurrnaktan ve destek vermekten geri durrnarmslardir, Ancak 1396 yilindaki Timur'a karst savasinda bozguna ugrayan Cecenlerin tarihleri yuzyillarca inkitaya ugranustir. Tekrar toparlanmaya calisirlarken kuzeyden Ruslar ve Kazaklar belirmistir, Bu neclele 1708, 1722 ve 1732 yillannda Kazak ve Nogaylarla beraber, bunlarla carpisrruslardu. 1735 yilmda Kmrn Haru'na karst, 1758'cle de yine Rus birliklerine karst savasirlar, 1785'ten itibaren ise surekli Ruslarla savasrnak zorunda kalnuslardu. 1810'cla lnguslar Rus egernenligine gecmisler, 1830'da Ruslara karsi Gazi Muhammet'in onderliginde baslayan cihad onder-imamlann sonuncusu olan ~eyh Samil'in 1859'da teslim olmasina kadar surmustur, Cecenler son olarak 1877'de Ruslara karst ayaklanrruslardir,

11 Mayis 1918 yilinda kuru Ian Kuzey Kafkasya Daglilan Cumhuriyeti'ne dahil olmuslardir. 1920'cle ise Kizilordu bu olusumu sona erclirir. 1934'te ise Cecen-Ingw,! Ozerk Curnhuriyeti olusturulur.

KAFKASYA ULKELERl VE KIRlNl

437

II. Dunya Savasi'nda bagimsizhk ugruna Almanlarla isbirligi yaptiklan gerekcesiyle savastan sonra topluca Sibirya'ya surulen Cecenler 1956 yilmda anayurtlanna donebilmislerdir.


Cecen-Ingus Ozerk Cumhuriyeti, Kuzey Kafkasya'da yerleserek eski SSCB icinde Rusya'run olusumu icinde yer almaktadir, Eski SSCB'nin dagilmasiyla Rusya'run olusumunda tekrar yer aldilar,

26 kasim 1990 gi.ini.i Cecen Halk Meclisi toplandi. Kurultay baskanhgina Hava Major General Dudayev secildi, Cecenler bu kurultayda egemenligini ilan etti.

1991 yih esnasinda Cecen Halkinm Ulusal Kongresi teclricen sabik Cecen-Ingu§ Cumhuriyeti'ncle etkili bir guc sahibi oldu ve Ingus liclerlerle bolgenin ikiye aynlmasi konusunda fikir birligine vardilar. Kesin smirlar sonraki bir anlasma ile karara baglanacakti, Fakat bolgenin en genis bolumu uzun donernde bir Cecen Cumhuriyeti (Cecenya) olusturacakn.

Rusya'dan bagimsizhk lddiasiru tasiyan bu yeni siyasetin devlet baskanhgma donuk secimleri 27 Kasim'da yapildi. Bu secimleri Dudayev kazandi. Duclayev'in baskanligi altmda Cecen Cumhuriyeti, uluslararasi alanda tarunmasa da, bagimsizIrk iddiasini surdurdu, 12 Aralik 1993 tarihincle yapilari Rusya Devlet Dumas: secirnlerinde yer almadi, 16 Aralik'ta Cecenler yeni Rus Anayasasi'ru recldettiler.

Haziran 1992'de Rusya Federasyonu Yuksek Sovyeti Inguserya'run mustakil varligiru bicimlendirerek lngus Cumhuriyeti'nin Rusya Feclerasyonu icinde olusturulmasi hakkindaki kanunu kabul etmisti. S1I11rlar tam olarak tanrmlanmanusti fakat lngus bati topraklanna hakim olelu.

Bu yeni cumhuriyet, Kuzey Osetya Curnhuriyeti'nin dogu bolgelerinin ve baskentinin bir kisnum istecli. Bu sehir Osetyahlar tarafindan alindigr 1930'lara kadar ortak bir bassehirdi, Yasayanlann cogunlugunun lngus oldugu Prigonadri tartismalann merkezini olusturrnaktaydi. Nisan 1991'cle cikan federal bir kanun, vatanlanndan cikanlan insanlann tekrar topraklanm satin alma haklannr tesis etmekteyeli. iki Curnhuriyet arasinda (Kuzey Osetya-Ingusya) baslayan silahli tehditler Ekim 1992~de basladi ve 1994'e kadar devam etti. 27 ~ubat 1994'te Cumhuriyet'te Anayasa taslagirun bir referanclumu olan parlamento ve Baskanlik secimleri eszarnanh olarak yapildi. lngusya'da yasayanlann toplam % 97'si Anayasa raslagi lehinde oy kullandi.

Arahk 1994 basinda Federal Rus askeri birlikleri Cecenya'ya girdi. Ocak basincla Baskanlik Sarayi'ru kontrole aldi, Cecenlerin direnisi burun cumhuriyette deyam etti. 1996 ~ubat'1I1a kaclar tahminen 50.000 kisi causmalarda olduruldu. 250.000 kis! evsiz kaldi, 500.000 kisi rnulteci oldu.


lngusetya nufusu genelde Federal Baskan Boriltz Yeltsin rejimini destekleeli.

Fakat Cecenistan'daki savasa muhalefetini guclu bir sekilde surdurdu.

Gi.ini.imi.izde, Kuzey Kafkasya'nm oldugu kadar diger Kafkas Cumhuriyetlerinin de en guclusu olarak kabul edilmektedir. Ulkenin ell;! politikasi oncelikle ve ozellikle Kuzey Kafkasya'run yerli halklanrun varolusuna ve korunmasina yoneliktiro Bu yi.izc!endir ki Kuzey Kafkasya Daglilan Konfederasyonu ve buna yonelik cabalar desteklenmektedir. Bunlarla ekonomik ve siyasi dostluk si.irdi.iri.ili.irken devletin hukurnet temsilcileri komsu i.ilkelerle de Iliskiyi gelistirrne yollanm izlemektedir.

D. Sosyal Ve Kulturel Ozellikleri

3 i.iniversite (16.000 ogrencf), 12 teknikurn (12.600 6grenci), 542 ortaokul (256.000 ogrenci) bulunmaktadir,

E. Ekonomik Durum

Sanayisi ve ziraan orta duzeye gelismistir, Yeralti kaynaklan bakimmdan zengindir. Petrol ve yeralti gazlanna hemen hemen her yerde rastlanmaktadir, Maden suyu kaynaklan coktur, Yapi gerecleri (kirectasi, alci, kuvars kumu, kil) de boldur. Irrnaklan onernli hidroenerjiye sahiptir.

Elektrik enerjisi i.iretirni, petrokimya sanayisi, gida sanayisi gelismistir, Maden ve makina sanayi bahsedilmeye deger,

Tanm alarunda tahil ekimi, bagcilik, bahcecilik ve hayvancihk basta gelir. Hububat (357.000 ton), seker pancan (152.00 ton), aycicegi (14.00 ton) yetismekre aynca, hayvancihk alaninda (320.000 buyukbas, 793.000 kucukbas, 125.000 do- 1111.1Z, 11.300 at) cia yeterli bir yaprya sahiptir (1990 rakamlarryla).

KABARDEY-BALKAR OZERK cUMHURiYErt


Kuzey Kafkasya'da, Kafkas Daglan'run kuzey eteklerinde, Terek Irmagi havzasinda yer ahr, Kuzeyinde Rusya, dogusunda Kuzey Osetya, guneyinde Gurcistan, batismda ise Karacay-Cerkes bulunur. Bir bolumunun orrnanlarla kaph olmasina ragmen kuzey bolurnu gents bozkirdir, Balkarlar daha cok, Karacaylann dogusunda Baksarn, Cegem ve Cerek Nehirlerinin gectigi vadilerde yogunlasmrslardir.

Cumhuriyetin yuzolcumu 12.500 km=dir. Nufusu 768.000 olup Kabardeyler 363.000 (% 48), Balkarlar 71.000 (% 9), Ruslar 363.000 (% 48), Ukraynalilar 12.000 (% 1.7) ve diger halklar ise 65.000 (% 8.7) kadardir.

Kabardey-Balkar Ozerk Cumhuriyeti'nde cahsanlann sayisi 267.000'dir. Yonetimde ise (Kabardeylerde ve Balkarlarda) toplamm % 69.8'idir.

B. Tarfhce

Rusya Cumhuriyeti'ndeki Cerkeslerin u<;; ayn soydan olustugunu kabul etmek mumkundur, Bunlar, Adigeler, Cerkesler ve Kabareleylerdir.

Kafkasya'da yasadiklan alanlarda icice olduklanrn dusunursek, bunlann benzer tarihi sureci yasadiklanru anlayabiliriz.

Kabardeylerin tarihini, diger Kafkas milletlerinden ve ozellikler Cerkeslerin tarihinden ayn tutrnak rnumkun degildir,

Kabardeyler XIII-XV. yuzyillarda Batt Kafkasya'dan gelmisler ve Kabardey adrru almrslardir, Kabardeyler soy bakimindan Adigelere baghdiriar. Esiclen Kuban lrmagi boylannda, Dogu Karadeniz kryilannda onlarla karsihkh olarak yasarruslardir. Kafkasya yerli halklanndan Ruslarla ilk munasebette bulunan kesim Kabardeyler olmustur, Bu kavmin esas halktan aynlrnis maceraperest unsurlan Ruslarin hizmetine giriyordu. IV. Ivan da, 1567'de Terek Irrnagi'nda Terek adryla bir kale yaptirnustir.

Kabardey ulkesinde Rus nufusunun guclenmesi Kinm Hanhgi'ru ve Osmanh Devleti'ni kuskulandirrrusnr, 17. yuzyilin ilk yillannda Rusya'ya karsi acilan IsvecLehistan savasindan yararlanarak ve yerlilerin cagnsina uyarak Kabardey ulkesi Osmanh Devleti tarafindan elele edilmistir, .

Kabardeyler, Turkleri sevincle karsilarmslardir, Osrnanh-Rus savasmdan 0735- 1739) sonra, Kabardeyler Osrnanli Devleti ile Rusya arasinda yapilan 1739 Belgrad anlasmasryla mustakil bir ulke sayilarak bagimsizliklan tarunnns ve Osmanh Devleti ile Rusya arasmda bir engel olmasi saglanmisur.

1768-1774 Osmanh-Rus savasindan sonra ise Kaynarca Anlasmasiyla Kabardey ulkesi Ruslara birakilmrsur. Ruslar Kuban Irmaginm kuzeyinde oturan Kabardey-

440

KAFKASYA ULKELERi: VE KIRIM

leri kihctan gecirirler, Bir kisrm Kuban'in sol kiyisma kacar, Ruslar buralarda sehirler kurmaya baslaymca (783) Kabardeyleri Kuban ve Terek-Malka nehirlerinin arasina sikrstirdilar. Fakat Kabardeylerin Ruslara karst ayaklanmalan uzun sure deyam etrnistir. Ayaklanmalann bastmlmasmdan sonra KabardeyIerin Turkiye'ye gocleri devarn etmistir, 1922 yihnda ise Kabardey-Balkar Ozerk Cumhuriyeti kuruldu.


1991'de Turk Halklan MecIisi'ne katildilar. 18 Arahk'ta ilk Balkar Halk Ulusal Konseyi kongresi, Balkaryarun bagimsrzhgrru ve Rusya Federasyonu icerisinde bir Balkarya Cumhuriyeti olustugunu Han ettiler,

Kabarday-Balkar bagirnsizlrgr 31 Arahk 1991'de Han edildi. 1995 zarfinda Federal yetkililerle ikili bir anlasma imzalandi, 21 ~ubat 1996'da Baskan Valeri Kukov, Cumhuriyetin, Bagimsiz DevIetIer Toplulugu'nun Abhazya'ya yaptinm uygularnaSI seklindeki karanna uymayacagim Han etti. Kabarday-Balkar idari bir Baskanhga ve bi-cameral bir yasama mecIisine sahiptir. Yasarna MecIisi, Cumhuriyetin Sovyeti olarak bilinen bir ust kurum ve TemsiIciler Sovyeti denilen bir alt kurumdan olusmaktadir, Eski yonetici siruf yekilerin federal hukumet ve kornunist parti arasinda bolunmesine ragmen kontrolu elinde tutrnaktadir,

D. Sosyal Ve Kiiltiirel Ozellikler

Kabardey-Balkarlar sunni muslumandirlar, Kabardey'lerin ana dili Kafkas clillerinin Abhaz-Adige grubuna aittir, Balkarlar Ural-Altay dil ailesinin, Turk kolunun Kipcak grubunun bir boyu clan Karacaylara cok yakin bir dili konusurlar, Iki halk cia hernen hemen istisnasiz ve ilk dil olarak kendi ana dillerini kullarurlar. Cogu resmi dil olan Rusca'yi cok iyi konusur,

Bu ulkede 143 ortaokul (10 ydhk-126.000 ogrenci), 10 teknikum (87.000 6grenci), 2 universite (11.500 ogrencf) bulunmaktadir. Kultur alarunda 250 kutuphane, 3 muze, 231 kulub'e sahiptir. Cok sayida tiyatro ve sinema bulunmaktachr, Kabarcley dilinde 2 clergi (39.000 tirajli), 2 gazete (1.825.000 tirajlr), Balkar dilinde 1 gazete (1.575.000 tirajli) basilmaktadir (1984).

E. Ekonomik Durum

Kabardey-Balkar ekonomisinin . temelini sanayi sektoru olusturrnaktadrr.

GSMH'nin % 60'mclan fazlasiru sanayi sektoru olusturur. Aglr sanayi, elektrik enerjisi uretimi ve metalurji 6nemlidir. Makine yaplml da gelismistir, Bu Cumhuriyette tarim gelismistir, Kabardey duzlugunde bugday, rrusir, dan ve ayc;ic;egi yetistirilir, Daglann eteklerinde de sebze ve meyve ve uzum yetistirilmektedir, Aynca hayvancilik cia yapilmaktadir. Dag koylerinde zengin otlaklar vardir, DIke dag turizminde ilerlemektedir.

KAFKASYA ULKELERl VE KIRlM

441

Sanayi ve tanrn sektorlerinin i.iretimleri (1989) ise §oyledir. Elektrik enerjisi 200 milyon kW/s, kereste 27.1 bin rrr', kablo 13.3 bin m'.

1. Sanayi Ve Tarun Sektorfi Uretimi (1989 Yilt)
Urunler Ol<;ii (1.000) .Miktar
Elektrik Enerjisi kW/s 220.000.0
Kereste m3 27.1
Kablo m3 13.3
Orman Urunleri m3 42.0
Karton ton 1.9
Beton-demir urunleri m3 348.0
Kerpic (biriket) adet 112.000.0
Pamuklu kumas m' 400.0
Yi.inli.i kurnas m' 700.0
Trikotaj adet 4.700.0
Ayakkabi cift 1.532.0
Konserve kutu 197.000.0
Sekerleme ton 45.1
Et i.iretimi ton 32.6
Tereyagi ton 0.5
Bitkisel Yag ton 10.0
Hububat ton 546.0
Ay<;;i<;;egi ton 31.0
Patates ton 137.0
Sebze ton 103.0
Buyukbas hayvan adet 336.0
Domuz adet 147.0
Kucukbas hayvan adet 441.0
At adet 23.6 KARA<;A.Y-<;ERKES OZERK BOLGESi


Kuban Vadisi'nin orta ve yuksek kesirninde yer ahr, Kuzeyinde Rusya (Stavrapol Vilayeti) dogusunda Kabardey-Balkar, guneydogusunda Gurcistan, guneyinde Abhazya ve batismda ise Rusya ve Adige bulunmaktadir. Baskenti Cerkesk'tir (115.000).

Bu bolgenin toplam nufusu 422.000'dir. Yuzolcumu Ise 14.000 km+dir, Karacaylar 129.500 (% 42.4), Abazinler 27.500 (% 6.6) ve Nogaylar 13.000 (% 3.2)'dir.

B. 'Iarihce

Bazi rivayetlere gore Karacay Turkleri, aslen Kinmh olup 15. yuzyilda KInm'dan Kafkasya'ya gelip yerlesmislerdir. Kafkasya'da yerlestikten soma yilllarca Kabardeyler ile mucadele etmisler ve bu mucadeleler ancak Kafkasya'da islam hakimiyeti ve bunlar arasinda Islami kardeslik duygulannm yer etmesi ile son bulmustur, Boylece en ge<;; 15. yuzyildan- itibaren Kafkasya'nm asli unsurlanndan biri haline gelen Karacay Turklerinin bir kismi daha guneydoguda yerlesmis ve yerlesim yerlerine nisbetle Balkarlar adr ile arulmaya baslanuslardir,

Karacay ve Balkarlan Hazar Denizi Turklerinin kalmtisi olarak kabul edenler de vardir. Ayru zamanda Hun-Turk Imparatorlugu'nun yikilmasmdan soma meydana gelen Kafkasya Bulgarlanrun torunlan oldugu da iddia edilmektedir,

Karacaylann tarihi gelisimi kornsu Cerkes kabileleriyle beraber dusunulmelidir.

15. yuzyilda Kmm'm Osmanhlara gecmesiyle Cerkezisran Osmanli yonetimi altma girdi. Bu devirde yapilan Osmanli-Rus savaslannda Karacaylar, Osrnanli Devleti tarafinda yer aldi. Rusya ile Osrnanhlar arasmdaki 1812 anlasmasindan sonra bolgesinde kalan Karacaylar 1822'de isyan etti. Yapilan savaslar, Karacaylann arazi, nufus ve milli servetlerinin elden cikmasma yol acti. Koylerine Rus gocmenler yerlestirildi, kendileri Turkiye'ye goc etmeye zorlandilar, 1905 ihtilalinden yararlanarak hi.irriyetlerini elde etmek istediler, fakat basan kazanamadilar, 1917 Rus ihtilalinden sonra da 1918'de Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti icinde milli hayatlariru kurmaya basladilar. Fakat once Car taraftarlanmn, sonra da Bolseviklerin saldinlanna ugradilar. Karacaylar 1921'e kadar silahh mucadelelerine devam ettiler. Bolsevik yonetimi srrasinda Karacaylar, Karacay-Cerkes Ozerk Bblgesi'ne kanldilar, 1944 'te lkinci Dunya Savasi sonlannda Sibirya'ya surgune giden Karacaylar daha soma 1950'lerlede yurtlanna dondulerse de buyuk nufus kayiplanna ugrarmslardrr,


Cerkesler de Karacaylarla beraber Stavrapol Vilayetine (Kray) bagh olarak idari acidan sekillendirilmts ozerk bir bolgedir, 4 kucuk bolge (Rayon)clen ibarettir.

KAFKASYA ULKELERl VE KIRIM

1992 Federasyon Anlasmasi sartlan geregi Cumhuriyet statusune yukseltilen bolgede etnik aynmcihk, Kafk:asya'daki diger cumhuriyetlere nazaran minimumduro

4 Subat 1996'da Uluslararasi Cerkes Halklan Birligi'nin idari komitesi ve konseyinin toplantisi Abhazya'ya yaptmmlar uygulama karanru protesto etmek icin yapildi. 6 Mart 1996'da Curnhuriyet'in Cumhuriyetci Baskanhk konusundaki referandum sonuclanna dayah yeni bir anayasal sistem benirnsendi. Onceki yil Rusya Federasyonu i!e sorumluluklan paylasma konusunda anlasma saglanmisu. Komunistler, bu muhafazakar bolgede hakim parti olarak kalrnrslardir, (1995'in sonundaki Federal Parlamento secimlerinde oylann % 40'ml kazannuslardir), KaracayCerkes halen siyasi bagirnsizhk mi.icadeesi icindedir.


Karacay-Cerkes toplumu Sunni-Hanefi'dirler, Cerkesler Kafkas dil grubunun Abhaz-Adige kolundan, Kabardeylere yakin bir di! konusurken, Karacaylann ana di!i Balkarlar gibi Kipcak grubundandir,

Karacay-Cerkes Ozerk Bolgesi'nde 181 ortaokul (69 bin ogrenci), 5100 agrencili teknik okul, 1 Universite (4100 ogrencf) bulunmaktadir. Yilda-Karacay dilinde 47 bin, Cerkes dilinde 6.000 kitap basilmaktadir.

Karacay dilinde 2 dergi (139.000 tiraj) , 1 gazete (889.000 tiraj) yayinlanmaktadir, Bu bolgede 200 kutuphane, 240 kulup, muzeler, tiyatrolar vs. bulunmaktadrr.

E. Ekonomik Durum

Karacay-Cerkes Ozerk Bolgesi bol miktarda iktisadi kaynaklara sahiptir, Komur, bakir, mermer, cinko vs. cikanlmaktadrr, Sanayi esas itibariyle Cerkesk sehrindedir. Sanayinin % 65'i buradadir, Baslica sanayi sahalan perro-kimyadir. Gida macldeleri, makine yapinu, tekstil VS, sanayii de gelismistir,

Tarimda en cok bitki uretimi yaprlmaktadir, Hububat, seker pancan, aycicegi, patates cok i.ireti!mekteclir. Hayvancilik da oldukca gelismistir, Ozellikle at yetistiriciligi cok onem tasimaktadir,

443

444 KAFKASYA illKELEID VE KIRllvl
1.Sanayi Ve Tarnn Sektoru Uretimi
Urunler 61~ti (1.000) Miktar
Elektrik Enerjisi kW/s 900.000
Komur ton 210
Orman Urunleri m3 42
Kereste m3 88.1
Trikotaj adet 1.400
Ayakkabi ctft 9.185
Cimento ton 2.682
Beton-demir urunleri m3 1.407
Kerpic (biriket) adet 116.000
~eker ton 45.1
Sekerleme ton 4.2
Konserve kutu 14.400
Et uretimi ton 22.3
Yag ton 1.3
Bitkisel Yag ton 0.1
Hububat ton 182
~eker pancan ton 370
Ay~i~egi ton 27
Patates ton 179
Seine ton 47
Buyukbas hayvan adet 283
Ki.i~i.ikba§ hayvan adet 28
Domuz adet 28
At adet 19.8 KARABAG OZERK BOLGESi

A- Cografi Konum Ve Demografik Yap!

Karabag, tarihteki Kur ve Aras Irma klan ile Gokce-Gol arasindaki tarihi Arran'm daghk bolgesi ile bu bolgeye bagh ovalardan ibaret bir eyaletin ve 18. asirda bu eyalet dahilinde kurulan rnustakil bir Turk Hanhgirun adidrr,

Bugun ise Karabag'in daglik bolgesinden ve Karabag arazisinin dortte birinden az olan 4400 km+llk bir yuzolcumune sahip bir ozerk bolgeden soz etmek mi.imkundur,

Yukari Karabag da denen bu bolgenin nufusu 188.000 ki§i olup baskenti ise Hankenti'dir, Karabag'da nufusun dagilirm soyledir.

Azeri Ermeni Rus Toplam

B. Tarihce

1805'te Karabag Hanbgl, Rusya'ya tabi olmustur, 1822'de ise Hanhk lagvedilip yerine Karabag Eyaleti kurulmustur, 1840 tarihinde ~u§a Kazasma cevrilmis 1868'de Gence Valiligi ihdas edilmis ve 1921'e kadar idari bolunmelere ugranus-

37.264 123.076 1.265 162.181

tir.

Rus hakimiyetine girdikten sonra, bu durumun saglarnlastmlmasi icin diger eyaletlerden buraya sistemli bir sekilde Ermeniler yerlestirilmistir.

1917'de vukubulan Rus ihtilali i.izerine Kafkasya'da milli istiklal hareketleri basladigi zarnan, Ermeniler Karabag uzerinde hak iddiasina kalkistilar. Bu yuzden bozulan asayisi 1918'de Osmanli ordulan yeniden saglarmslardir. Osmanh kuvvetleri cekildikten sonra, Mondros mutarekesi geregince, galip devletler nanuna Azerbaycan'i isgal eden ingiliz kuvvetleri kumandanhgi ve nufusun cogunlugu itibariyle Turk olusunu dikkate alarak 1919'da Karabag'i, Azerbaycan arazisine dahil ibn eclerler. 1920 Rus istilasmdan sonra ise buraya ozerklik verilcli.

Boylece Rus-Errnenistaru'run kurulmasi saglarurken tarihi Karabag'm buyuk bir kismiru teskil eden Zengezur Kazasi da 1921'c1e buraya dahil edilmis, 1923'c1e Karabag'm daglik bolgesinde Cevansir, ~u§a ve Cebrail kazalannda Ermenilere ozerklik verilmis, boylelikle Daglik Karabag Ozerk Bolgesi meydana getirilmisiir. Ermenilerin sistemli bir sekilde iskan edilmeleri, Karabag'da Ermeni nufusunun zaman icerisinde artrnasina yol acnustir. Bu arada, Stalin'in emri ile yi.iz binden fazla Azerbaycan Turku baska yerlere iskana zorlanmisir. 1904 yilinda % 6 olan Ermeni nufusu 20. yuzyilm ortalannda % 60-70'lere cikanlnustu.

Ozellikle 1900'lerin sonu Kafkasyasmda Ermenlerin Azerbaycan topraklannda saldmlanru yayginlasnrdiklan yerler, Karabag ve Nahcrvan bolgeleridir. Zira Kara-

446


bag ve Nahcivan, Dogu Transkafkasya ile Turkiye arasinda stratejik bir koridor meydana getirmektedir. lste bu sebeple, her iki bolgeye Carlik Rusyasi ve daha sonraki donernlerde sisternli olarak Ermeni goc ve iskaru tesvik edilmistir, Gunumuzde de gelisen olaylar aym politikanm devam ettigini gostermektedir.

C. Siyasi-Idart Yaprdaki Gelismeler

5 Temmuz 1921'de Azerbaycan idaresi altmdaki Daglik Karabag'a ozerklik hakkr tarnnmis ve 7 Temmuz 1923'te merkezi Azerbaycan'm Susa sehri oimak uzere, Daghk Karabag'in Ozerk Bolge olmasi karan kabul edilmistir,

Cesitll donernlerde Ermenilerin bolgedeki . talepleri gunderne gelmis, ancak herhagi bir degtsiklik olmamrsti.

Karabag Ozerk Bolgesi Meclisi, 20 Subat 1988'de yorenin Ermenistan'a baglanmasuu isteyen bir karar aldr, Yuksek Sovyet Prezidyumu istegi reddetti. Erivan'da gosteriler, pasif direnis; Henkenti'nde grevler basladi, Azerbaycan'daki gosterilerde 32 kisi oldu (Mart 1988). Catismalar durmaymca bolgenin yonetimi dogrudan Moskova'ya baglandi, 2 EyWI 1991'de Yukan Karabag meclisinin Ermeni uyeleri bagrmsizlrk ilan ettiler.

Azerbaycan Parlamentosu da ozerklik statusunu kaldirarak bolgeyi dogrudan yonetimine aldi. 10 Arahk'ta yapilan halk oylamasmda Ermeni ahali bolgenin bagIn1Slzhgmi onaylayarak Ermenistan'la birlesme iradesini belirtti. 1992'de anlasmazlik uluslararasi nitelik kazandi. Azerbaycan ve Ermenistan AGiK'e kabul edildiler. AGiK Karabag'a bir komisyon gonderdi. Rusya Subat sonunda Karabag'daki birliklerini geri cekti, Ermenistan Turkiye'nin bans plaruru geri cevirerek butun Karabag'i Isgal etti ve 4 km genisligindeki Lacin koridoruyla Ermenistan'a bagladi. Bunun uzerine Turkiye Errnenistan'a ekonomik ambargo uygulamaya basladr.

D. Ekonomik Yapr

Hayvancilik ve orrnancihk isletmelerinln yam sira, pek gelismemis sanayi (deri isleme, mobilyacilik, dogal ve yapay iplik kullanan tekstil sanayileri, besin sanayileri) etkinliklerine de rastlarur.

NAHCIVAN OZERK cUMHURiYE1i

A. Cografi Konum Ve Demografik Yap1

Nahcivan Ti.irkiye'nin dogu hududunda, Aras nehrinin kuzeyinde, kuzeyinde ve dogusunda Ermenistan, gi.ineyinde iran olan ozerk cumhuriyettir, Ti.irkiye ile oniki km'lik sirun bulunmaktadir,

Nahcivan Ozerk Cumhuriyeti'nin yuzolcurnu 5.500 km', nufusu 295.000, IX1§kenti ise Nahcrvan kentidir, Nufusun dagilimi ise soyledir, Azeri 229.968, Ermeni 3.406, Rus 3.807, top lam 240.459.

B. Tarihce

Nahcivan sehri Halife Osman zamaninda Muslumanlar tarafindan fethedilrnistil'. Daha soma cesitli Arap hanedanlanrun yonetiminde bulunmus ve 1136-1225 yillannda hi.iki.im si.iren Ildenizli Atabeyler donerninde de bu Atabeylere baglanmisnr, Nahcrvan, Atabeyler yonetimi sirasmda oldukca onernli ve gozde bir merkez haline gelmistl.

Celaleddin Harzemsah'm Azerbaycan'i ele gecirdigi donemde bu hi.iki.imdann eline ge<;en Nahcivan, Mogel istilasi sirasinda tahrip edilmistir, Nahcivan sehri, Kanuni Sultan Si.ileyman'm 1554'te iran uzerine yaptigi sefer sirasmda bir kere daha tahrip olmustur,

Nahcivan, III. Murad zamarunda Osrnanhlarm eline gecmis ise de 1603'te ise Tebriz'in Safeviler tarafindan ahnmasi i.izerine terkedilmistir, Nahcivan, Azerbaycan uzerindeki Osmanh-iran savaslan sirasmda devarnh zarara ugrarnasina ragmen varhguu korumaya devam etmistir,

Evliya Celebl'nin verdigi bilgiler gore 17. yuzyilda 50.000'den fazla nufusa sahip onernli bir merkez halinde bulundugu anlasrlmaktadir,

Azerbaycan Hanhklanrun bagunsizhklanru kazandiklan donemde Nahcivan Hanhgi'rnn diger hanhklann aksine iran yonetiminden tam olarak kopamadigi ve Osmanli Devleti ile yakm mi.inasebetlerinin bulundugu gorulmektedir.

Nahcivan'daki hanhk, 1828 yihnda iran tarafindan Rusya'ya birakilnustrr. 1917 ihtilalinden soma Nahcivan Arzerbaycan'a bagh, ozerk bir cumhuriyet haline getirilmistir. Fakat Nahcrvan ile bagh bulundugu Azerbaycan arasmda toprak bagi birakilmarms, ikisini birbirine baglayacak olan Zengezi.ir bolgesi Ermenistan'a verilmistir.

Anadolu'da Milli Mi.icadele hareketi si.iratle teskilatiarurken Errnenilerin Turklere karst Dogu Anaclolu'cla giristikleri katilamlar da bilindigi gibi dayarulmaz bir hal alnustrr, Sovyetlerin bu konudaki kesin tavnru 6grenmek icin Moskova'ya gonderilen TUrk heyeti ile Sovyet yetkilileri arasinda, 24 Ternmuz'da baslayan gorusmelerin agirlrk noktasiru Ermeni meselesi teskil etrnistir, Bu gorusrneler sirasrnda 10

448


Agustos 1920'cle Erivan yonetimi He bir anlasma imzalayan Sovyetler, Ti.irkiye ile Azerbaycan arasinda bulunan Nahcrvan'i Ermeniler'e birakrmslardu.

Moskova gorusmelerinin neticesiz kalmasi i.izerine Sovyetlerin destegini alan Ermeniler, 24 Eyli.il'cle saldinya gecmisler, bunun i.izerine 28 Eylul'de Kazim Karabekir Pasa kumandasindaki Ti.irk Orclusu Dogu harekatina baslanustir,

Bu harekatm sonunda 2 Aralik 1920'de Ti.irkiye He Ermenistan arasmda imzalanan Gi.imri.i Anlasmasinin 2. maddesi ile, Nahcivan bolgesi gecici olarak Turkiye'nin himayesine birakrlnustir, Ti.irkiye He Sovyet Rusya arasinda daha soma, 16 Mart 1921'de Moskova'da imzalanan Dostluk ve Kardeslik Anlasmasinm 3. maddesi ile de taraflar, Nahcrvan bolgesinin himaye hakkrni ucuncu bir clevlete hicbir zarnan birakmamak sartiyla, Azerbaycan koruyuculugunda ozerk bir bolge teskil eclilmesi konulannda anlasmislardir.

Sozkonusu Anlasmarun 3. maddesi §U hukrnu tasimaktaydi.

"Bagitlr taraflar, anlasmamn 1 (c) ekinde belirlenen smirlar icindeki Nahcrvan kesiminin, koruyuculuk hakkuu bir ucuncu devlete hie; bir zarnan brrakmamuk sartryla, Azerbaycan koruyuculugunda ozerk bir bolge halinde olusturulmasi 1<:0- nusunda anlasnuslardir."

Nah~lvan bolgesinin Azerbaycan himayesinde ozerk bir bolge olmasi icin son clerece kararh davranan Turkiye, Moskova Anlasmasinda yer alan bu hususu, Kars Anlasmasmin 5. maddesine de koydurmustur. 13 Ekirn 1921'cle Kars'ta imzalannn Turkiye ile Ermenistan, Azerbaycan ve Gi.ircistan arasindaki Dostluk Anlasmasuun 5. maddesinde §U husus yer almaktaydi.

"Turkiye Hukumeti ile Ermenistan ve Azerbaycan Sovyet Hi.iki.imetleri, isbu anlasmarun 111 sayih ekinde belirtilen sirurlar icinde olrnak uzere, Nahcivan bolgesinin Azerbaycan'm koruyuculugunda ozerk bir i.ilke halinde olusturulmasi konusun cia anlasnuslardir."

c. Siyasi Ve Idari Yapidaki Gelismeler

Cumhuriyetin ozerk olmasinm nedeni i.ilkenin ana topraklanndan Ermenlstan arazisiyle aynlrrus olmasindan kaynaklanrnaktadtr, Aynca bolgede Azeri nufusun agirhklr olrnasr da bu cumhuriyetin Azerbaycan'a bagh olmasina katkida bulunmustur,

Yonetimde ozerk olan cumhuriyetin kendi parlarnentosu, hukumeti, bayragi ve amblerni ile baskenti bulunmaktadir,

D. Ekonomik Durum

Ekonornisi tanma dayah olan cumhuriyette, Azerbaycan halt sanayisinin yun gereksinimini karsilarnak icin koyun besiciligi yaprhr, Sanayi madencilik, ipekli dokumacihk, pamuk ve gida islemeyle smirlidir,

ADIGE OZERK BOLGESi

A. Cografi Konum ve Demografik Yapr

Kafkasya'da ingur Irmagi ile Don nehrine kadar Karadeniz ile Azak Denizi kiyilan, buralardan doguya dogru, Don, Kuma, Terek If111agm111 uzannsi boyunca Kafkas srradaglanrun kuzeyinde bulunan alana Adigey adi verilir. Adigey halkrna Adige, veya yabancilann deyimiyle Cerkes denilmektedir.

Adige Ozerk Bolgesi ise, Kuban irmagmm sag ve sol sahillerindeki ovahktan guneyde Soci sehrinin yakmlarina kadar sokulmaktadrr, Yuzolcumu 7.600 kmdir.

Nufusu 135.000 ( % .30)'i Adige ve 215.000 (% 70)'i Rus 01111ak uzere 450.000 kadardir. Az sayida veya iki halkin arasina kan§1111§ bir halde Ukraynali, Ermeni, Nogay ve Yahudi de yasarnaktadir,

B. Tanihce

Tarih boyunca Kafkas ve Cerkes (Adige, Kabardey vs.) halklanrun daha cok icinde bulunduklari jeopolitikten oturu, benzer kaderi paylastiklan aida geldiginde Adige tarihiyle, diger Cerkes soylannm tarihleri arasinda ortakhklar bulunmasi son derece tabiidir, Ancak, arastirmarmz strasinda cumhuriyetlerin §imdiki siyasiidari sirurlan dikkate ahndigmdan mumkun oldugu kadar farkli tarihi ozellikler dikkate almrnaya cahsrlmis, tekrarlardan kacmilrmsnr.

Cerkesler, tarih boyunca Grekler, Inkitler, Rornahlar, Bizanshlar, Hunlar, Alalar, Avarlar, Hazarlar, Kipciklar, Altmordulular, Kmrn Tatarlan, Araplar, lranlilar, Gi.ireuler, Lazlar, Dogu Slavlari ve 11. ve 12. yuzyillarda Adige masallannda Frenk sekIinde gecen Bat! Avrupa halklan ile iliskiye girmislerdir. Bu iliskilerin bazilan gecici olurken bazilan ise asirlarca surerek bu halkm arulannda derin izler biraknustir.

ilk Yunan Adige-Abhaz iliskileri M.O. yuzyillar arasinda Karadeniz'in kuzey kiyilannda kurulan ticaret kolonileri devrinde baslar, Araplar ise 8. yuzyilda Kafkasya'da agirliklanm hissettirmeye baslarlar. Bu tarihlerde Adigeler Hazar Kralligi'run bunyesinde bulunmaktadirlar. Abhazlar ise Abbazya Kralhg) adr altinda bagunsrz ve guclu bir devlettir. Orta Asya'dan gelen yeni goc dalgalanrun neticesinde Hazar Devleti'nin yikilmasi Bizans ve Avrupalilara yeni i§ olanaklan saglar. CenevizIi ve Veneclikli tuccarlar Klr1l11, Adige ve Abhaz kryilanda bir cok ticaret kolonisi 01 ustururlar,

Cengiz lmparatorlugu donerninde bu saharun transit onerni oldukca artmrsur. 1263 yilinda MISlr Sultarn ile Bizans Irnparatoru arasinda yapilan anlasmaya g<ire Karadeniz'de Misir gemilerinin de dolasmasina izin verilir. Misirhlar bu hakk: daha cok esir ticareti icin kullandilar. Bu esirlerin 14-16. yuzyilda Mrsir'da kurduk-

450

KAFKASYA illKELERi VE KlRIM

Ian Memluk yonetirni bu yonuyle oldukca ilginctir, Ancak Mernluk Devleti'ni kuranlann, Mogel istilasr sonueu ulkesini terk etmek zorunda kalan Kuzey Kafkasyalilar oldugu da iddia edilmektedir.

13. yuzyilin ilk yansmda Dagistan'i ele gecirip Adige ulkesine gecen Mogel 01'dulari Adigelerin rum direnmelerine karsin ilerlerler ve Azak denizi kryrsmdaki Taman Yanmadasr'ndaki Cengiz kolonilerini altusr ederler. Bu tarihten sonra Adigeler uzun sure Altinordu Devleti'nin yonetimi altinda kahrlar, Iliskiler sonralan dostluk ternelinde gelismis ve Alunordu Hanlannin cocuklanrun terbiyesi ve yetistirilmesi bizzat Adigeler tarafindan yapihr olmustur, Ayni sey daha sonralan Kirun Hanlanrun cocuklan icin de soz konusu olacaktir,

Adige-Rus iliskileri ise daha 10. yuzyilda baslamrsur, Bunun nedeni ise Taman Tarhanligi uzerindeki karsilikh hak iddialarrydi.

Cerkeslerle Ruslann savasi bu olaydan sonra da surdu. Fakat Dogu Avrupa'yi istila eden Turk boylan Kiev Prenslerini daha kuzeye cekilrneye mecbur ederek, Rus ulusunun olusmasina yardimci oldular .

.

Zayiflayan Altmordu Devleti'nin bu zaafindan yararlanarak Moskova cevresin-

de varhklanru oturtan Ruslar, yeniden Adigelerle karsi karsrya geldiler.

Bizans Imparatorlugu'nun Osmanlilar tarafindan ortadan kaldmlmasmdan sonra, Bizansh prenseslerden bid ile evlenip Bizans lmparatorlugu'nun iki bash kartaliru devlet arrnasi olarak benirnseyen ve bu sekllde kendisini de Bizans Imparatorlugu'nun varisi olarak ilan eden III. Ivan'in torunu muthis Ivan IV. Kafkasya'yi istilaya hazirlanarak Hazar Denizi eivannda bir kale yaptmr, Ancak IV. Ivan'dan sonraki Rus yonetimiyle (1594-1604) karst karsiya gelen Adigeler, Rus ordusunu rnaglup ederler. Bu olaydan sonra Adige-Rus iliskileri tamarnen savas haline donusur.

Cerkes-Rus iliskileri surekli olarak konrye giderken, Osmanlilar 1475 yilinda Kefe'yi hemen sonra Azak kalesini ele gecirerek civardaki Venedik kalelerini ortadan kaldmrlar, Bu hareket sonueunda da Kmrn Hanhgr da Osmanh himayesine gec;:er. Bu sekilde Adigelere kornsu olan Osmanlilar zor kullanmak yerine onlan muslumanlasnrrnak ve duygusal olarak Halifeye baglamak istediler.

Bu arada Rus-Cerkes savaslan rum hiziyla surmektedir, Ruslar surekli ilerleyerek stratejik mevkileri ve kaleleri ele gecirmeye baslarlar, Kafkasya'cla bir cevirme hareketine girisrnislerdir.

Onceleri Osmanhlar tarafrndan pek onern verilmeyen Cerkeslerin 1. Alxlulmeeicl zamarunda birdenbire deger kazandigiru goruyoruz. Ruslar Taman, Kuban, Daglstan ve Gurcistan'a yerlesmeye baslarruslardrr, Osamanhlar Rus yayilrnucilgrna karst ropraklanru koruyabilmek icin bir Cerkes duvan olusturrnaya karar verdiler,

Cunku Cerkesler gerektiginde hemen hazir hale gelebilecek 80.000 kisilik bir ordu cikarabilirlerdi. Osmanh yoneticileri dindarhgi ve iyi ahlaki ile tanmnus, aslen Kafkas kokenli Ferruh Ali Pasa, Sogucak Kalesinden baska Gelincik Limaru'rn ve Anapa'yi onararak yava§ yavas Cerkeslere yakinlasnus ve onlarla steak iliskiler kurmustur, Ancak Ferruh Ali Pasa cahsmalanni tamamlayamadan Istanbul'a geri e;,:agnlml§tlr. Bundan sonra da Cerkezistan'rn Istanbul'a baglanmasi isinin suya du§ti.igi.inii goruyoruz.

Ruslann uzun bir si.irede basardigi cevirme hareketi ve kaleler Cerkeslerin 1840 yihndaki siddetli saldmlanna bir Yl1 bile dayanamadi, AYl1l yil icerisinde hirer hirer Cerkeslerin eline gecti. Osmanli Devleti'nin ozellikle Balkanlardakl yenilgileri sonucunda, 1829 Edirne Anlasmasryla Kafkasya'run bir anlamda Rus topragi oklugunu kabullenmesi Cerkesleri hie memnun etmernisti. Aslinda Cerkesler kendilerini Osmanli tebaasi da saymryorlardi. Cunku Kuzey Kafkasyalilarla Osmanlilann iliskileri ortak dusmana karsi ortak tavir seklinde gelismisti. Edirne Anlasmasiyla Osmanh Devleti bu degerli muttefikini feda etmek zorunda kalmisnr. Cerkesler bir muhtira ile hem Babiali'yi hem de Ingiltere'yi uyardilar. Hemen ardmdan ingiltere ciddi tedbirler almaya karar verdi.

lngiltere'ninlstanbul Konsolosu, Kafkasya'da cereyan eden olaylan dikkatle izIiyor ve Londra'yi Cerkes ulusal savasina destek vermeleri konusunda sik sik uyanyordu. Ona gore Cerkeslerin desteklenmesi Ingiltere'nin cikannaydi.

Edirne Anlasmasi'run Cerkezlstan'la ilgili rnaddesini tanimayan lngiltere, 1837 yihnda Basbakan Lord Palmerston'un bir notasi ile Cerkezfstan'm bagunsizhgim res men tarudi.

Cerkes Ulusal sorunu bu sekilde yepyeni bir boyut kazaruyordu. Seyh ~amil'in Cerkezistan'a gonderdigi naibi Muhammed Emin de 1859 yilinda Ruslara teslim 01- mak zorunda kalrmsti. Onun yerine ulusal mecIis kurma girisimi de basansiz kalmca Cerkesler direnislerine dagnuk bir sekilde devam ettiler. 1864 yihnda CerkesRus savaslan sona ermis oldu.

1864 yilmda savas kesin olarak kaybedilince Ruslar Karadeniz sahillerinde Cerkes yerlesimleri tamarnen ortadan kaldirdilar, Bu bolgede oturan Adige, Ubih ve Abaza halklanrun tarnamiru yerlerinden ettiler. Ubih ve Abazalann tarnanu, Adigeier' in % 80'i Osrnanh topraklanna suruldu.

1864 surgunu hakkinda bircok tahmini rakam verilmesine karsi en cok kulla- 1111an degerler 1.000.000-1.500.000 kisidir,

Gocten sonra Adigelerin Kabardey kolu Terek Eyaleti ile Sivastopol Vilayerine (bugunku Stavropol nn Batt Adlgelerini_ise Karadeniz Vilayetine (bugunku Krasnodor iii) bagladilar.


451

452

KAFKASYA ULKELERi VE IGRlM

Bilindigi gibi goc ya da surgun seklinde adlandinlan ve Cerkeslerin, ozellikle de Kuzey-Bati Kafkasya'da oturan Sapsig, Abzah, Ubih, Abhaz halklanrun, 3-4 bin yillik tarihinin belki de en dramatik olayinm sonuclan bu halklarin gelecegini cok fazla etkiledi. Kuzeybati Kafkasya Adigeleri nufuslannm % 80'ini bu gocte kaybettiler.

Gocten once Adige kabileleri arasinda en fazla nufusa sahip olan ~apslglar Kafkasya'da yok denecek kadar azaldr,

Adige goc,;menleri Balkanlardan, Arap collerine kadar Osmanli Imparatorlugu'nun dart bir yaruna dagildilar.

Yeni yerlesim yerleri Osrnanh Devleti'nin politik cikarlan dogrultusunda belirlenmisti. Ornegin Cerkesler Sinop-Reyhanh arasinda duz bir cizgi halinde yerlestirilcli. Suriye, Urdun gibi 19. asnn sonlarma kadar Osmanli yonetimincle ya§ayan ulkelerde ise yine Turkler ile Araplann arasina yerlestirildiler.

Bundan baska istanbul yonetimi olasi bir Anadolu isyanmm Istanbul'a ulasmasim engellemek icin Adige ve Abhazlardan yogun bir nufusu Marmara Bolgesine yerlestirdi.

Balkanlarda ise durum ayru, ama hedef farkliydi. Cerkeslerin bu defa Mi.isli.imanlarla Hiristiyan tebaa.un arasma yerlestirildiklerini goruyoruz. Ancak sonunda Berlin Anlasmasiyla Balkanlardan crkanlrmslardrr.

C. Siyasi Ve Idarl Yapidakl Gelismeler

1918 yilmda kurulan Kuzey Kafkasya Cumburiyeti'nin i.iyesi olan Adigeler bu Cumhuriyetin cok kisa ornuriu olmasi yi.izi.inden tekrar basibos kakhlar.

27 Ternmuz 1922'de ise Kuzey Kafkasya'da kurulan ozerk olusumlarclan biri olarak Adige-Cerkes Ozerk Bolgesi adiyla Sovyetler Birlgi'nin icinde yer ahrlar. 1928'c1e Adige Ozerk Bolgesi adiru alrr.-Ust kaderne yonetim rnerkezi Rusya Cumburiyeti'nin Krasnodar Vilayeticlir. Baskenti Maykop'tur. Bu vilayetin simrlan icinde, ozerk bolge statusunde varhgim surdurmekteydi, Ancak, M. Gorbacov'un haskanligi altindaki Glastnost Politikasmin dogusuyla beraber, Adige-Han Hareketi olusmustur, Ulusal bir Yasarna Konseyi olusumunu talep eden b1.1 glUp, ozerk bolgecle milliyetcilik ve bagimsizlik bareketini baslatn. 28.06.1991 'de Adige resmen "egemenligini" ilan etti.1992 Mart'inda Federasyon Anlasmasmin imzalanmasryla bir Cumhuriyet olarak tarundi, 10 Mart 1995'te Anayasa kabul eclilcli. Reformislerin ve Federal Hukumetin supheleri cok yayginsa cia kornunistler en populer parti olarak kaldi. B1.1 parti R1.1s Devlet Duma'si secimlerinde Curnhuriyet simrlan dahilinde verilen oylann % 41'ini alrmsti.

I __j

KAFKASYA ULKELERi VE K1RlM

453

D. Sosyal Ve Kiiltiirel Ozellilderi

105 ilkokul, 84 ortaokul, 45 lise, 4.500 ogrencili 1 Pedogoji (Egitim) Enstitusu, 45 docent, 119 kadro, 1 Bilimsel Arastirma Enstitusu, 1 Konservatuvar, Cocuklar icin 1100 ogrencili 6 muzik okulu bulunmaktadir.

Yilda cesitli dallarda 200 kitap, gunluk Sots Adigey Gazetesi, birkac ozel gazete, ABAE bilimsel dergisi, ADPA bilimsel dergi yayinlanmaktadu.

Radyo istasyonu: Maykop'tadir.

Ve son yillardaki yaym olaylan: 1. Adigey Halkirun Tarihi, 2. Adigece Sozluk.

3. Rusca-Adigece Sozluk ve 4. Hadagatle-Asker arastirma ekibinin 7 cillik dev yapttt Nartlar'in tarnamlanmasi olmustur ..

Kultur Sanat Kuruluslan: Halkozanlan Merkezi, Yazarlar Orgutu'dur.

Eski Tarihi Eserler Mtizesi ile 400 kutuphane (toplam 2 milyon kitap kapasiteIi) vardtr.

Sanat Eglence Kuruluslan. Adige Devlet Dramatik Tiyatrosu, Rus Devlet Dramatik Tiyatrosu, 169 Sinema Salonu. 40 Film-Tiyatro Salonu. 300 tane de Film ve Sahne Yapitlarr gosterilebilen yer vardir,

Okuma yazma oraru % 100'dtir. Her Adige kendi diline, edebiyatina ve durumuna gore ya yazarak ya okuyarak ya da konusarak egitime katkida bulunur,

E. Ekonomik Durum

Cumhuriyet'in temel iktisadi faaliyeti tanmdir, Tanmsal uretim baslica bugday, aycicegi, seker pancan ve tutunden olusur, Diger ekonomik faaliyetler arasinda

ancilik, hayvancilik onernli bir yer tutrnaktadir. .

Sanayiinde ise, tekstil uretimi ile tanmsal urun ve kereste urunlerinin i§lenmesi yer ahr, Bunlann yanmda rnekanik muhendislik gibi agir sanayiler ile dogalgaz uretimi bulunmaktadrr,

KUZEY OSETYA OZERK BOLGESi VE GUNEY OSETYA OZERK BOLGESi


Asetinler, gunumuzde Kafkas srradaglanrun giineyinde ve kuzeyinde iki ayn ozerk yonetim seklmde yasarlar, Kuzey Osetya'run kuzeyinde Stavrapol iii, dogusuncla Cecen-Ingus, batisinda Kabardey-Balkar, guneyinde ise Gurcistan ve Gi..ircistan smirlanna dahil olarak Guney Osetya bulunmaktadir,

Kuzey Osetya'mn topraklan Terek, Uruh, Ardon, Kabkevka irrnaklan ile beslenir. Kuzey Oserya'nin yuzolcurm; 8.000 km', nufusu 637.000 kisidir, Bu ni..ifusun % 66'sl' Oset (Asetirndir, Baskenti Orconikedze sehridir,

Gi..iney Osetyahlar ise Kafkas daglannm guneyinde Gori, Kutais bolgelerinde yasarlar, Yuzolcumu 3900 krn', nufusu 125.000 olup, bunun % 60 Oset, % 29'u Gurcu'dur, Baskent Sinvali sehridir.

B. 'Iarihce

Tarihte Alan halkirun gunurnuzdeki son bakiyeleri oldugu varsayilan bir Kuzey Kafkasya halkrdir, Bir cok tarihci Asetinlerle Alanlann aymhguu savunmaktadu. Asetinler kendilerine iron (bir bolumu Gron) derler. Dillerininin, Iran'm eski clillerinden Polovice'ye cok yakin oldugu sbylenir.

Asetinler'ln atalan olan Alan halki M.O. 1. yuzyilda Kafkasya'ya gelmisler. Alanlar, Hunlann baskisryla M.S. 370-385 yrllarinda batrya dogru gocmusler, Bu gocler sirasmda Alan halkirun Kuzey Kafkasya'da kalmayi becerebilen bir kolu gi.ini.imi.iz Asetinlerini olturmustur,

Daha sonralan Mogel istilalan da bunlar uzerinde agtr sonuclar biraknustir. 19. yuzyila kadar Kafkas daglannin i..icra koselerinde, bir taraftan Kabardeyler, diger taraftan Gtirculer tarafrndan izole edilerek uzun sure yasadilar.

Zamanla guclenen Carhk Rusyasrnm steak denizlere inebilme emelleri ti.im Kafkasyahlann oldugu gibi Asetinlerin de huzurunu kacirrnaya basladi. Olaylar, 19. yuzyilda Carhk Rusya'sirun bu yoreyi i§gal etmesiyle basladi. Ozellikle Guney Osetya, Gi.iney ve Kuzey Kafkasya'yi birlestiren onernli gecitleri bulunduruyorclu.

Gurcistan'in 1801 yihnda Rusya'ya ilhakindan sonda Asetinlerin Rusya'ya karst devarn eden mucadeleleri kucuk araliklarla 50 yil daha si.irmi.i§ ve 1850'lerde sona errnistir,

Guney Osetya ise Gurcu idaresine birakilmis ve zorla Hristiyanlastmlnuslardir. Cerkesler de yenilinee 1864 yilinda itibaren Kafkas surgunleri basladi. Asetinler, bu goclerde fazla bask! gorrneden kendi istekleriyle yurtlanru terk ettiler,

KAFKASYA ULKELERl VE KIRIJvI

455

1917 devriminden soma Gurcistan'da iktidan elinde bulunduran Mensevik Gurcu y6netimi zamarunda Guney Osetya tipki Abhazya gibi zorla Gurcistan'a ilhak edilmeye cahsildi.

1918 yihnda bagimsiz bir cumhuriyet kurdularsa da uzun omurlu olmadr, Sovyet iktidan Osetya'yi ikiye ayirarak bir bolumunu Guney Osetya Ozerk B61- gesi adryla 20 Nisan 1922'de Gurcistan'a diger bolumunu, Kuzey Osetya Ozerk Bolgesi adryla 7 Temmuz 1925'te Rusya Federasyonu'na bagladi. Daha sonra Kuzey Osetya Ozerk Bolgesi 5 Arahk 1936 yilinda ise Ozerk Cumhuriyet statusune yukseltildi.

ikinci Di.inya Savasi bittikten soma ise, 1944 yilinda ulkelerinden surulen Cecen ve Inguslardan bosalan koylere, Asetinler zorla yerlestirildiler, 1957 yihnda affa ugrayip, tekrar yurtlanna donen lnguslann koyleri geri verilmis, sadece bir kac koyde lngus ve Asetinler a§agl yukan esit sayida nufusla yasamaya baslarmslarch.

Guney Osetya 12 Aralik 1990 yihnda Cumhuriyet ilan etti. Gurcistan bu kararr tanimadi ve Gurcu gruplan yoreye saldirdi, Yuzlerce insan olduruldu, yaralandi. Binlercesi Kuzey Osetya'ya g6c,; etmek zorunda birakildi.

1992'de Oset-Ingus catismasmm baslarnasryla bolgedeki ve turn Osetya'daki inguslar bosaltildi,

C. Siyasi Ve Idari Yapidakl Gelismeler

Guney Osetya, Kuzey ile birlesmek isteyerek Kasun 1990'da bagunsizhk ibn eder. 1991'den itibaren Guney Osetya ile birlesmenin sekli konusunda onernli tartismalar yasandi, Ancak bu nedenle Gurcistan'la catismalar cikti . Mart 1991'de ateskes saglandi, Gi.ircistan ayru yil Eylul ayinda bolgenin ozerkligini kaldmnca c,;atismalar yeniden basladi. Ocak 1992'de Osetler tekrar bagimsrzlik ilan ettiler, catismalar surdu, Bu catismalar Gurcistan ve Guney Osetya silahli gucleri arasinda, binlerce Gi.iney Osetyahrun 050.000-200.000) Kuzey Osetya'ya gocermesine yol acn. Temmuz 1992'de Rusya rnudahele ederek bir tabur askerle sukuneti sagladi,

Ayru donemde Cumhuriyet y6netimi, lnguslar tarafindan 1944'te suruldukleri bir bolge hakkindaki talepleri tanimayi reddeti. Bu yuzden Ekim 1992'de siddet olaylanna ve etkilenen bolgelerde guvenslzltgi yol acti,

1994'te silahh catismalann sone ermesine ve bansin saglanmasina ragmen b61- gede guvenlik saglanamadi. Bu gercegi baskentte 30 Ocak 1996'da bir terorist arafmdan bir sunni caminin bombalanmasi g6stermektedir. Mart ayinda Cumhuriyet, Federal Hukumet tarafindan lnguslann eski yerlerine geri donmelerini engellernemesi konusunda uyanldi.

456

KAFKASYA ULKELERi: VE KIRLM

7 Arahk 1994'te kabul edilen Anayasa geregi Cumhuriyet, eski ismi olan "AIania'ya geri dondu. Bolgede Komunist Parti hakimdir. 89 Federal birim icerismde sadece bir partinin, 1996 Aralik genel secimlerinde oylann yeniden c;ogunu (%] 52) kazandigi tek bolgedir.


Kafkas toplumlan icinde di! ve edebiyatuu en iyi sekilde gelistirerek isleyen Asetinler bu konuda onernli adimlar atnus olrnalanna ragmen, gunumuzde, Osetya'da bilhassa yeni nesil icerisinde Oset dilini konusarnayan bir cok insana rastlamak mumkundur,

Yakin zarnana kadar Oset clilinin okullarda secrneli dil olarak kullarulmasi bilhassa §ehirlerde boyle bir sonueu dogurdu. Son birkac yildir buyuk zararlan farkedilen bu sistem degistinlmts, ilk ogretlrnde Asetin dili-edebiyati ders olarak mecburi hale getirilmistir,

Oset Dili, Iskitler ile Antikcag'daki Sarmatlar'in kullandigi dille uzak akrabadir.

Eski iran dilinin kimi ozelliklerini (fiil ornekleri, 8 durumlu ad cekimi) korur. Ses yapisr, Kafkasya'daki Hint-Avrupa olmayan dillerclen etkilenmistir; bugunku sozlukte Rusca'dan cok aktarrna vardir, XIX. yuzyil sonunda edebiyat dili olarak kuIarulan Aset DiIi, Kril abeeesiyle yazihr,

E. Ekonomik Durum

Kuzey Osetya'da tarim, sebze ve tahil uretimi, hayvan besiciliginden olusur. Sanayileri: hafif sanayiler, kimyasal maddeler, cam liretimi ve gida endustrisidlr.

Alcak yarnaclarda ve Mozdok yakinlannda, sulamayla bugclay, mrsir, patates, kenevir ve rneyve yetistirilir, Daha yukseklerde ise koyun ve Slg11' besiciligi yaplhr. Vladikavkaz'da yogunlasmis olan sanayi insaat malzemeleri liretimi, metalurji ve gida islemeye dayarur, ayrca kursun, cinko ve bor madenciligi yaprlir. Buyuk Kafkaslar'in her iki yarundaki ormanlardan, basta kayin olmak uzere bol miktarda kereste elde edilir. Terek uzerinde, hidroelektrik santralleri insa edilrnistir,

ACARA OZERK cUMHURiYETi


Acara topraklan Rize daglannrn, Coruh Irrnagi a§agl C;;lgmnm dogusundaki uzantisi uzerinde yer ahr, Kuzeyinde ve dogusunda Gurcistan, guneyinde Turkiye batismda ise Karadeniz bulunmaktadir.

Nufusu 393.000, yuzolcumu 3.000 krn+dir, Baskenti Batum, nufusu 136.000'c1ir.

Acaralilar (% 40)'dan baska Turk, Gurcu (% 29), Rus, Ermeni ve Rurnlar cia bulunmaktadir

B. Tarihce

Acara Ozerk Cumhuriyeti'nin 1921 yani kurulus oncesi tarihini baskenti Oh111 Batum ve cevresinin tarihiyle ele almak mumkun olabilir. Cunku Acara Ozerk Cumhuriyeti'nin varhgi ve kurulus nedeni bolgedeki ulkelerin, Batum ve cevresinin starusuyle ilgili kararlandir,

Eskicagda adi Bathys idi, Once Pers lmparatorlugu'na baglrydi, Sonra Pontes Kralr Mithradates'in egemenligine girdi. Pompeus zaferleri sonunda Rornahlann eline gecti (M.O.) Hdrianus devrinde Roma icin askeri bir ugrak yeri olarak kullaruldi. M.S. VI. yuzyilda Bizanshlar tarafinda isgal edildi ve butun Lazika bolgesiyIe birlikte, Bizans'a tabi olan Vasal krallan tarafindan idare edildi. Ortacag'da Vati adiru tasiyan Baturn, istanbul ile ticari iliskiler kurdu. XII. yuzyilda Gurcu Kralicesi Tamara clevrinde en parlak zamanlanru yasadi. 1221'clen itibaren sirasryla Mogollar ve Gurculer tarafindan yagmaya ugradi.

1483'te bagimsiz Lazika'ya katildi. 1564'te Kanuni Suleyrnan clevrincIe Osmanhlann eline gecti ve 1878'e kadar Turk topraklan icinde kakli, 1878 Ayestefanos Anlasmasryla harp tazminaurun bir kismi olarak Rus carligina verilcli. Berlin Kongresi'nin imzalanmasmdan sonra Batum 25 Agustos 1878'cle isgal eclileli. Ruslann burada kurduklan serbest liman 1886'ya kadar devarn etti. Daha onceleri, 1850 51- ralannda Ruslar burada Rus Deniz Seferi ve Ticaret Sirketi (Russkoye Obscestvo Parahodstva i Torgouli) adh bir acentelik acrmslardi. Boylece Batum Kinm-Anadolu-Kafkasya haturun son iskelesi oldu. Birinci Dunya Savasi'run sonunda, 3 Mart 1918'cle Brest-Litovsk'da Osmanh Devleti'yle Rus-Bolsevik hukumetinin imzaladigl anlasmaya gore Batum Turklere geri verildi ve 0 gunlerde ayru adla kurulan hag!111S1Z bir sancagin merkezi oldu. Rus <;arhgl yikilinca kurulan Gtircistan da Batum'un Turklere ait oldugunu tasdik etti. 30 Ekim 1918 Monclros Mi.itarekesincIen sonra Osmanli Devleti Batum'dan cekildi ve sehri Ingilizler isgal etti. Turkiye Buyuk Millet Meclisi hukumetinin protestosundan ve askeri harekata gecmesinden sonra Batum, Ardahan ve Artvin ile birlikte Turkler tarafindan geri almch (16 Marl 1921). Fakat Moskova'da imzalanan Turkiye-Rusya Anlasmasi geregi olarak, Turk

458

KAFKASYA ULKELERI VE KIRlM

kuvvetleri sehri bosaltn ve Batum, Gi.ircistan Sovyet Cumhuriyetine birakildi. Fakat yine aym anlasmaya uyarak Ruslar burada Ozerk Acaristan'i kurdular ve Baturn'u da bolgenin idare merkezi yaptilar,

c. Siyasi Ve idari Yapidakl Gelismeler

1921 yihnda Sovyetler Birligi'nde, Gi.ircistan Sovyet Cumhuriyeti'ne bagh olarak kurulan Ozerk Cumhuriyettir. Batum bolgenin baskenti ve idari merkeziclir. Slmdiki Basbakan Arslan Abasidze'dir.


Acarlar mense bakimmdan Gi.irci.ilere benzerler, konustuklan clil de Gurcu eliline komsudur, Bununla beraber eski devirlerden beri denizden gelen cesitli kavimlerin etkisi altinda kalmislardir. 16. yuzyilda muslumanhgi kabul etmislerdir, Acarahlardan baska Ti.irk, Gi.irci.i, Rus, Ermeni ve Rumlar bulunmaktadir.

E. Ekonomik Durum

Acara her mevsimi bol yagl§h, yazlan steak, kislan ihk bir iklimi bulunan, gur ormanlarla kapli daglara sahiptir. Bu daglann eteklerinde <;;ay bahceleri, meyva, nusir, fasulye ve tutun tarlalan bulunur, Halk gecimini bi.iyi.ik olcude tarim (meyve, cay), hayvancilik (sign), ve ormancihkla saglar, Ulkede, ozellikle Batum'da demir, kereste, cimento, seramik, tutun fabrikalan vardir, Aynca Batum, Baku'ye, boylece Hazar Denizi'ne demiryolu, karayolu ve petrol borulan ile baghdu. Ekonomik onerni vardir, Bolgenin onernli bir limarudtr, Petrol rafinerisi oldugundan petrol ihrac yeridir.

ABHAZYA OZERK CUMHURiYErt


Abhazya Ozerk Cumhuriyeti, Kafkas Daglannm ana silsilesinelen sa bile uzanan, guneyelen Karadeniz, bandan Psov ve dogudan ingur nehirleri ve Gurcistan ile smtrlanrrus bir ulkedir,

Baskenti Sohum, yuzolcurnu 8.600 km''dir. Nufusu (1991), Abaza 93.000, Gi.irei.i 60.000, Migrel-Laz 155.000, Rus 76.000, Ermeni 77.000, Svan 25.000, Ukraynah 15.000, Rum 14.000, Turk 10.000, Estonyah 1.800 ve diger uluslar ise 18.000 kadar olup, toplam 535.000 kisidir,

B. Tarihce

M.O. 13-12. yuzyillarda kurulrnus oIan Kalkhide Kralhgi'nin rnaden ve· metalurji merkezi olan Abhazya ve Abhaz halki bu kralhk, M.S. 2. yuzyilda Rornahlar tarafmdan yikilmca, Kralhgin bunyesinde bulunan Laz ve Migreli halklan gibi Roma lmparatorlugLl'nun egernenligine girdi.

M.S. 4. yuzyilda ise Roma Imparatorlugu'nun yerini alan Bizans'm egemenligi alnna gireli. 6. yuzyilm ortalannda Abhaz kokenli halklar Bizans Imparatorlugu'na karsi ayn bagimsizhk savasi verdiler.

M.S. 7. yuzyilda Arap ordulan Gtiney Kafkasya'ya ulasirlar; Gurcistan, Ermenistan ve Lazika'yi isgal ederler. Aneak 737 yilmda Abhaz ordusu ilerlemelerini durdurur, Bu zafer Abhaz Kralhgi'run ternel tastru olusturur, Arap-Abhaz savaslan bu tarihten soma da si.irer. Abhaz Kralhgi, Iazika ile Batt ve Guney Gurcistan topraklanru ele gecirip Ermenistan'a komsu olur.

904 yilinda Ennenistan Kralhgi yikihnca rum Gurcistan Abhazlann eline ge<;;er. Selcuklu Devleti 1049 yihndan itibaren bu ulkeye akinlar duzenlemeye baslar ve 1088'de Tiflis'i Abhazlardan ahr, 1122 yihnda ise Tillis geri ahrur,

1213 yilma kadar Abhaz Devleti'nin simrlan dogudan Hazar Denizi'ne, gi.ineyde Aras Nehri'ne hatta bazen cok daha genislemis bulunuyordu. Guneydogudaki sirur bugunku Azerbaycan topraklannda yer alan Arran'in bir kisrruru icine ahyordu.

1232 yihnda Mogollar Gi.iney Kafkasya'run buyuk bir bohimunu istila eclerler. Bir sure soma 1344'e kadar Abhaz Devleti, llhanh Devleti suurlan icinde siradan bir vilayet haline gelir.

1801 yihnda Gurcistan Krali Rus egernenligini tanryinca Abhazlar cia zorunlu olarak Ruslarla iliskiye girerler. Ruslar Kuzey Kafkasya'yi 1864 yihnda kesin olarak ele gecirinee, Abhazlann bir kisrru, birlikte savastiklan Kuzey Kafkasyah kardes halklar olan UbIl1 ve Adige halklan ile birlikte Osmanli topraklanna zorunlu goce tabi turuldular, 1866 toprak reforrnunun dogurdugu huzursuzluklar ile 1877-78 Osrnanh-Rus savaslan suasmdaki bagimsizhk girisimi sonueunda, Osmanhlardan gereldi yarduni goremeyince de dort ay suren bir direnisten sonra nufusun yansmdan fazlasi Osmanh topraklanna gocer,

1917 Ekirn devrirni ile Rus Carhgi'run tarihe malolmasmdan hemen soma Abhazya yonetimi Kafkasya'daki Menseviklerin eline ge<;;er. Abhazya Mart 1921'e kadar Mensevilderin elinde kahr, 4 Mart'ta Abhazya'da Sovyet yonetimi kurulur. 28 Malt 1921'cle Ba-

460


tum'da Gurcistan ve Abhazya temsilcilerinin kanldigr Bolsevik Partisi Merkez Komitesi Kafkasya Temsilcileri Konferansinda Abhazya Sosyalist Sovyet Curnhuriyeti ibn edilir. 1932 yilmda starusu Stalin tarafindan degistirilerek Gurcistan'a bagl: bir ozerk cumhuriyete donusruruldu.


1977 yilmda duzenlenen Sovyetler Birligi Anayasasi'na llygun olarak 1978 yilmda Abhazya ve Gurcistan anayasalan yenilenir. Birbirlerine entegre olan bu anayasalarla Abhazya-GOrcistan-SSCB iliskileri yeniden belirlencli.

Ancak Gorbacov'la gelen yeni bir donernde Gurcistan'in Abhazya'yi ilhak cabalan yogllnluk kazarur, Bunun uzerine Abhazya'da yasayanlar, Abhazlann tarihsel baskenu Lrkhru'da duzenledikleri clev mitingde 30 binden fazla kisinin imzaladigi ortak deklarasyonda Abhazya'run iclari ve hukuki statusunun korunmasiru istediler.

Ayru yil Gurcistan'da Gamsakhurdia donerni basladi. Gurcil milliyetciligini ternsil eden Gamsakhurdia iktidara gelir gelmez, Abhazya'nm Gurcu topragi oldugunu ibn elti. Abhaz-Gi.irci.i iliskileri daha cia gerginlesti.

1989 ve 1990 yilmda, Gilrcistan iktidar organlan, 1921 yilmdan 1989 yrhna kadar gecen sure icinde alman turn hukuki kararlan gecersiz kildi. Gurcistan-Abhazya iliskilerini di.izenleyen kararlar da bu gecersiz kilinan kararlar icinde yer alryordu, Bu suretle Abhazya ve Gurcistan arasindaki karsilikh iliskilerde hukuki bosluk dogmus oldu.

Abhazya hnkumeti Gurcistan'a c;agn yaparak, iki ulke iliskilerinln ele ahnacagi gorusmelerin yapilmasuu istedi. <;:agrtlann yarutsiz kalmasi uzerine Abhazya parlamentosu 25 Agustos 1990'da egernenlik deklarasyonunu yaymladi. Gurcistan bu karan tarnmadiguu belirtti.

Gi.ircistan yonetimi Subat 1922'de yururlukteki 1978 Anayasasi'ru lagvetti ve 1921 anayasasina dondugunu ilan etti. Boylece Gurcistan-Abhazya iliskilerini duzenleyen son devletlerarasi hukuk belgesi de gecersiz oldu. Abhazya'run Gamsakhurdia'yi devirerek yonetime gelen Sevardnadze'ye de yaptigr c;agn yarutsiz kakli,

Abhazya Parlamenrosu, 23 Temmuz 1992 tarihli oturumunda, 1978 Abhazya Anayasasi'ru gecersiz saydi ve 1925 AnayasasI'na donme karan aldi, 1925 Anayasasi'na gore Abhazya, egemen bir devlet olarak Gurcistan He ittifakr bazmda birlik olusturuyorduo

Abhazya Parlamentosu'nun 1925 Anayasasi'ru yururluge koyan karannda, Gurcisan He iuifak projesi hazirlayacak grubun kurulmasi He ilgili ozel bir madde vardi. Abhazya Parlamentosu'nun 14 Agustos 1922'de yapilacak toplantismda Gi.ircistan ile ittifak projesi ele ahnacakn. Ancak toplanamadi. Bu tarihte Gurcistan ordusu Abhazya'yi iggal etti.

Onbesbine yakin sehid veren Abaza, Turk, Cerkes cok sayida Cecen ve cliger Kuzey Kafkasyah gonulluler 27 Ekim 1993 gunu Sohum'u yeniden alarak Abhazya'yi Gurcistan isgalinden kurtardilar, Abhazlann zaferiyle, Migrel (Hristiyan Laz), Acarlar (Musli.iman Gi.irci.i!er) ve Guney Osetlerin de bagimsizhklan gundeme gelm.i.~tir.

D. Sosyal Ve Kulturel Ozellikler

Abhazya'da tamamen Abhazca olarak ogretim yapan Abhaz ilkokullan dort yikln.

KAFKASYA ULKELERl VE IaRIM

Daha sonra gerek orta ogretimde, gerekse Sohum Abhaz Universitesi'nde Abhaz eli! ve edebiyati dersleri tamamen Abhazca olarak yapilmaktadrr. Diger dersler ise RUSC;:I'c.hr. Bunlardan baska yine Abhazca olarak calisan teknik arasnrma kurullan ve okullan. konservatuar, tiyatro, devlet matbaasi ve devlet yaymevleri vardir.

Milli Sair-Edip Ulya Dimitri ile Milli Hikayeci-Edip Samson Cenba'run eserleri bazi Avrupa dillerine cevrilmistir,

Bunlann disinda muzik, folldor sahasinda basanh cahsmalanyla tarunan bir Abhaz Milli Dans ve Sarkilar Ekibi de vardu.

E. Ekonomik Durum

Abhazya'da sanayiden cok, baslica gelir kaynaklan hayvancilik, meyvacihk, orman urunler ve turizmdir,

Bolgede agu' sanayiye yardimci olarak kimya endOstrisi ve zengin maden komuru islermeleri gelismistir, DIke bol manganez ocaklan, c;e§itIi maden filizleri ve tabii in~a:lt malzemelerine sahiptir, Ayru zarnanda nehirlerinden de elektrik enerjisi ekle edilmektedir,

Ulkenin daf,:anm teskl eden kayalar, granit, orfir ve sair olusumlann cesitleri olmak i.izere baslica madenleri; altin, (pek az rniktarda) gurnus, simli kursun, anti-mann, demir, manganez, nikel, baku, civa, cinko, zirruk, kibrit Oretimine ait parlayici mac.leni maddeler, kukurt, maden komuru, birkac c;e~it mermer, mutfak tuzu, alci §ap, amyant, yer sakizi, !itograf tasi vs.'dir.

Bunlardan ancak, neft, rnanganez, bakir, maden kornuru, ki.iki.irt onemli mikrarda i.iretim ve ihrac edilmekteclir. Ayru zarnanda cok miktarda maclen sulan ve kaplica kaynaklan bulunmaktadir.

Deniz sahil sehirlerinde ve akarsularda yapilan bahkcihk ile cleniz tlcaret filosunun ekonomiye onemli katisr vardir,

Gudawta, Schum ve Ocamcira'da caycihk ve narenciye uretimi halkm bashca kaynagidu. Tutun ekimi bilhassa gelismistir, Abhazya'run Sohum limaru cikartma iskelesi vazifesi gormekte ve istanbul bir aracilik rolu oynarnaktadu. Kafkas tOti.inlerinin turtl, Turk tutunlerinin ayrudir. Baslica ekim makileri daglann gOney yamaclanndadu:

Gi.iney'de zeytin, portakal, limon, okaliptus, akasya, rnanolya, Liyaj mesesi, ve palmiyelerin her cesidine uygun bir toprak ve iklim vardir,

Abhazya'da yakin zamana kadar, eski caglardan beri yogun olan ormanlann geni;! bir kismuru teskil eden yabani meyva agaclanrun rslaluna gidilmis ve meyvacihk bolge ekonomisinde onemli bir yer almisnr,

Yine bu orrnanlann degerlendirilmesi yonunden kerestecilik ve orrnan uninleri sanayii gelismistir, Bundan baska Sohum ve civan tabii plaj ozellikleri yarunda bir cok tesislerle de donanlnusnr. Pisunda, Afgan ve Ritsa kasabalan cia tabi guzellikleri, maden sulan, ilicalan ve dinlenme tesisleriyle bolgenin ekonomisine turizrn yoluyla onemli katkida bulunurlar,

461

GENE!.. KAYNAKQ\.

Abhaz Gercegl, Haz. Kuzey Kafkasya Kiilnir Dernegi Basm Yaym Kornisyonu. Ankara, 1992. Aokgoz, HaW. oguz Eli Azerbaycan Istanbul. Turk Dunyasi Arasnrmalan vakf), 1989. Ahmed Cevdet Pasa, Kmm ve Kafkasya 'Iarihcesi, istanbul, 1307.

Allen, W.E.D.-Paul Muradott, 1828-1921. Tiirk-Rus Smmndaki Harplerin Tarihi. Ankara, 1966. AmIcba, Gerg. Abhazlar, Lazlar. <;ev. Hayri Ersoy, istanbul, Nart Yay. 1993.

Andrews, Peter Alford. Tiirkiye'de Etnik Gruplar. Istanbul, Ant-Turnzamanlar Yay. 1992. Anisimof Sergei. Kafkas Ktlavuzu. Cev. B~! Sadik, istanbul, 1926.

Argun, Yumg. Abhazya'da Y~am Ve Kiiliiir. istanbul, Nart Yay. 1990.

Aydemir, lzzet, GO<;. 1990.

Aykan, Hasan (Cev.), Rus GOziiyle Kafkasya Ve Kafkasyaldar. DUz. Hayti Ersoy . istanbul, Nan Yay. 1994 Baddeley, john E Ruslann Kafkasya'yi lstilasr ve -Seyh!;lamiL Cev. Sedat Ozden. istanbul, 1989.

Barbs, Cafer, Kafkasya'run Kurtulus Miicadelesi. istanbul, Kitabevi, 1990.

Baj, jabaghi, Cerkesya'da Sosyal Y~aYL'? ve Adetler. Ankara, 1%9.

Bala Mirza. --<;erkesler-, islam Ansiklopedisi. Ill.c, istanbul, 1%3.5.375-386.

"Gurcistan", islam Ansiklopedisi. N. e. istanbul, 1%4, 5.837-845.

"Azerbaycan Sovyet Cumhuriyeti'nin Mensei Hakkinda", Azerbaycan Yrl 39, sayi 272. lstanbul.

Mart-Nisan 1990, 5.13-14.

Benrungsen, Alexander; Chantal Lemerder Quelquejay. Stepte Ezan Sesleri. Cev, Nezih Uzel. lstanbul. 1981.

Sufi ve Komiser. Cev. Osman Tiirer, Ankara, 1988:

Benningsen, Alexander. Kafkaslarda Miisliiman Gerilla Savasr (1918-1928). Cev. Akin Kosetorunu. Ank:II:1. 1984.

Berzeg, Sefer E. Kurtulus Savasi'nda Cerkes GOc;;menleri. Nart Yay. 1990. Berkok, Ismail, Tarihte Kafkasya. Istanbul, 1958.

BJjl~ky;U1, P. Minas. Karadeniz Ktytlan Tarih ve CografyasL Haz, Hrand D. Andreasyan, istanbul, 1%9. Bice, Hayati, Kafkasya'dan Anadolu'ya <i09er. Ankara, Tiirkiye Diyanet Vakfi, 1991.

Budak, Sevim, ve digerieri, Bagimsrz Devletler Toplulugu ve Orta Asya Cumhuriyetleri. Istanbul. istanbul Sanayi OcbSJ Yay. 1992

Buthay, Mustafa. Kafkasya Hanralari, Haz, Ahrnet Cevdet Canbulat Ankara, 1990. Buyuka, Orner, Abhaz Tarihimin iskeleti. Istanbul. Abhazoloji Yay. 1993.

Abhaz MitolojisiAnar; nu? istanbul, Abhazoloji Yay. 1971.

Hazreti Ibrahim ile Avubla ve Kafkashlar. istanbul, Abhazoloji Yay. 1975.

Kafkas Kaynaklanna GOre ilkY~lar, ilk insanlIk, Kafkas Ge:n;ekleri. Abhazoloji Yay. 1985.

Cabaijl, Vassan-Giray. Kafkas-Rus Miicadelesi. Istanbul, 1%7.

Canbek, Ahmer. Kafkasya TIcaret Tarihi. Haz. Kuzey Kafkasyaldar Ktiltiir Dernegi, 1978 Celik Ostrum. Ingiliz Belgelerinde Tiirkiye Ve Kafkasya. Ankara, 1992.

~cenin B1!'3ktJw. Izler, Ankara, 1988.

Ciloglu, Fahrettin. Giircillerin Tarihi. istanbul, Ant Yay. 1993. Daryal, F. Kafkas Almanagi, istanbul, 1936.

Devlet Arsivleri Gene! Mudiirliigii. Osmanh Devleti ile Azerbaycan TUrk Hanhldan Arasmdaki Miinasebetlere Dair Arslv Belgeleri (1578-1914). L c. Ankara, 1992.

Eastern Europa and the Commonwealth of Independent States, 1997, Europa Publications Limited. Ersoy, Hayri. Cerkesler; istanbul, Nart Yay. 1993.

Erel, Serafettin, Dagistan ve Dagistanlilar, istanbul, 1%1.

Erkan, Silleyman. Kmrn, Kafkasya ve Dogu Anadolu <i09eri. Samsun, 1993 (YaYII11anm;llTIl~ DoktOI~1 Tezi). Gammer, Mose, Sovyet Tarihciliginde Sarnil, Cev. M. Gokhan Mentes. Istanbul, ~amil Egitim ve Kiilti.ir Vakf!. 19%.

Georgia, Armenia. TIle Economist Intelligence Unit Country Report 2nd. quarter 1997.

Gokbilgin, Ozalp. Kmrn Hanlrgi'run Siyasi Durumu (1532-1577). Ankara, Aranirk Universitesi Yay. 1973. Gokdemir; Aluner Ender. Cenub-i Garbi Kafkas Hiikiimeti. Ankara, 1989.

Gozaydin, Ethem Feyzi. Kmrn Turklerinin Yerlesrne ve GOc;;meleri. istanbul, 1959.

Goztepe, T:U1k Mumraz. Imam Samil, istanbul, 1991.

KAFKASYA ULKELERi VE I(]RIM

463

Giines, Mehrnet, Evliya <;:elebi Ve Hasim Efendi'nin (:erkezistan Notlan. istanbul, 1%9. Gokce, Cernal. Kafkasya ve Osmanh Imparatorlngu'nun Kafkasya Siyaseti. istanbul, 1979. Habtcoglu, Bedri. Kafkasya'dan Anadolu'ya G6ger. istanbul, Mart Yay. 1993.

Henze, Mary L, XIX. YiizyIl SeyyahIanna Gore Orta Kafkasya'da Din. <;:cv. Alunet Edip Uysal, Ankara, 19&1. HJZal, Ahrnet Hazer. Kuzey Kafkasya, Ankara, 1981.

HJZ.ll, Alunet Hazer. Kuzey Kafkasya Hiirriyet Ve isttikIal Davasi, Ankara, 1%1. I1gar, lhsan. Birinci Rusya MiisliimanIan KongresL Ankra, 1988.

inalok, Halil. Osmanh -Rus Rekabetinin Mense'i ve Don-Volga Kanah 'Iesebbiisii". BelIeten. S:I)'146. Ankara. Nisan 1948, s.349-402.

Ipek, Nedim. "Kafkasya'dan Anadolu'ya Goder, OndokuzmayJS Universitesi Egitim Fakiiltesi DergisL SaYI 6. Sarnsun, 1992, s. 97-124.

Ismail Mrzi-Ulu. Merkezi Gafgaz'in Etnik Tarihinin Kiiklerine Dogru. Cev. Silleyman Eliynrh; Mehman Abdulla. istanbul, Turk Diinyasr Arastirmalan Vakfi, 1993.

istanbul Sanayi Odasi, AzeriJaycan, Giirci.strui, Kazaki.stan, K:t.rgIZistan, Rusya Federasyonu, Ukrayna. istanbul, 1993.

istanbul Ticaret Odasr, AzeriJaycan. istanbul, 1992

Kafkasya Ahvaline Dair Rapor. istanbul, Karargah-i Urnurni lstlhbarat ~ubes~ 1918. Kafkasya Uzerine Be!i Konferans. istanbul, Kafkas Killti.ir Dernegi Yay. 1977. Kamacr, Aysun, Hayri Ersoy. Cerkes Tarihi. istanbul, Turnzarnalar Yay. 1992

Karabagh, Nolan; ve digederi. Azerbaycan'm DogaJ. KaynaklanyIa Ekonomik Potansiyeli Karsismda Tiirkiye'nin D~ Ticaretini Gelistirrne OIanaklan. Ankara, Milli Produktivite Merkezi Yay. 1993.

Karci, Ramazan. "~imali Kafkasya'da Tehcir ve Katliam". Dergi. II. C, Say! 5, Miinih, 1956, 5.35-50. Kirzioglu, M. Fahrettln. OsmanWann Kafkas Ellerini Fethi, Ankara, 1976.

Kosok, Psirnaha. Kuzey Kafkasya Hiirriyet Ve Istlklal ~1 Tarihinden Yapraklar. istanbul, 1<)(10. Kundukh, Aytek. Kafkasya Miiridizmi (Gazavat Tarihi). Haz, Tank Cemel Kutlu, istanbul, 1987.

Kurat, Akdes Nimet. IY.-XVIII. Yiizy:tJ.Ia.rda Karadeniz Kuzeyindeki TUrk KavimIeri ve DevletIerL Ankara, 1972.

Iagutt, jean K.. Kafkas MiicadelesL Cev. Fazil Gunes. istanbul, 1945.

Melunet Emin Resulzede. AzeriJaycan CumhuriyetL istanbul, Azerbaycan Tiirkleri Ki.ilti.ir ve Dayarusma Dernegi Yay. 1990.

Muhammed Tahiru'l-Karakhi. imam I;!amil'in Gazavatt. Ter. Tahini'l-Mevlevi. Yay. Tank Cemal Kutlu, Istanbul, 1987.

Mutercirnler; Erol. Tiirkiye Ve TUrk Cumhuriyetleri Iliskileri Modell Anahtar Kitaplar Yay. istanbul. 1993. Noghumuka, Sora. Cerkes Tarihi. Cev, Vasfi Gusar; istanbul, 1974.

Ozbek, Baturay. Cerkes Tarihi KronolojisL Ankara, 1991.

Quelquejay, Chanral Iernercier; "Ihtilal ve te;: Savas Suasinda Azmhktaki Mushirnanlar". Stratejik Acrdan Sovyct Miisliimanlan ve Diger Aztn.blda.r. Cev, Yulug Tekin Kurat, Ankara, 1988, s.79-111.

Saray, Melunet; ve digerleri, Kafkas Arasnrmalarr L istanbul, 1988.

Kafkas Arasnrmalan II. istanbul, 19%.

Saydarn, Abdullah, Kmm ve Kafkas GQgeri (1856-1876). S=1.II1, 1992 (Yaymlanrnarrus Doktora Tezi). Soenu, Melunet Fetgerey. Kafkasya Servct MenbaIan. istanbul, 1924.

Tavkul, URIk. "Karacayhlann Mense'leri". KuzeyKafllasya. Sayi 61. istanbul, Haziran-Ternmuz 1980, s.23-25.

Kafkasya Daghlannda Hayat Ve Kiiltiir. istanbul. Otuken Yay. 1993.

Tiirk Dimyasr El Kitabt. TUrk Kulturunu Arasurma Enstiti.isi.i, 1976.

Tiirkiye'nin Kafkasya Politikasi Nedir, Ne Olmahdu-? Haz. Kaf Der. Ankara, 19%. Terirn, Serafettin. Kafkas Tarihinde AbazaIarve (:erkeslilc Mefhumu. Istanbul, 1976.

Uludag, llhan, Vildan Serin. SSCB'deki TUrk Cumhuriyetlerin Sosyo-Ekonomik AnalizIeri Ve Tiirkiye ilc Iliskileri, Istanbul Ticaret Odasi, Istanbul, 1990.

Ulu(bg llhan, Salih Meluneclov (Konuk Yazar), Sovyetleri Birligi Sonrasi Bagun.s1Z Tiirk Cumhuriyctleri ve Tiirk Gruplarirun Sosyo-Ekonomik Ana1izi Tiirkiye iIe ~kilerL Istanbul, 1992.

UseIL-;. A. "Giiney Kafkasya'da Derniryolu Nakliyatr" Dergi. Sayi 6. Miinih, 1956, s.87-102.

Olki.isal, Miistecib. Kmrn, Tiirk TatarIan istanbul. 1980.

Vanili~i. Muluunmed, Ali Tandilava. Cev. Hayri Hayrioglu. Lazlarm Tarihi. Ant Yay. istanbul, 1992.

Kafkasya Ve Kırım

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kafkasya Ve Kırım

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

..

You might also like

Kafkasya Ve Kırım

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kafkasya Ve Kırım

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

﻿..

You might also like

..