iareketi jilerinin talinde- ‘ilmeler = On + am ola- 2, diger ruler: win ke- erekir. ‘masin- éntem- mi ola- egerle- en bii- st simr 65 Sekil 1.51. Yelpaze, teoremi énem kazanmaktadir. Bu teoremle, herhangi bir plastik gekil verme iglemini gergeklestirmek icin, tezgahtan gelistirilmesi beklenen en biiyiik kuvvetin hesaplanmasi miimkiin olmaktadur. Vizioplastisite Bu yéntem, sckil degistirme bélgesinde sekil degistirme hin ve gerilme dagilmlarm: belirlemek icin gelistirilmis deneysel bir tekniktir. Bu amacla bir ylizey tizerindeki agin baslangig ve kiigik bir gekil degigiminden sonraki durumlan gézlenerek, sekil degistirme ve siiresi bilindiginden, sekil degistir- me hizlar1 ve daha sonra da plastisite denklemleri vasitasi ile gerilmeler he- saplanir. Sonlu elemaniar yéntemi Bu yéntemde, elastik~plastik bir cisimdeki sekil degistirme bélgesi son- lu sayida diigiim noktas ile birbirine bagh elemanlara biliinerek gerilmele- rin hesaplanmasina galigilir. 1.21 Géziimlii Problemler 1-Bir cekme deneyi cubugunun élgii boyu ly = 50 mm ve capi Dy= 4mm, deney sasinda éloiilen maksimum yiik 10 KN, élgii boyanun son uzunlugu 1,= 80 mm, biiziilme bélgesinin en kiigiik cap: ise 8 mm dir. Cekme dayam- mi, % kopma uzamasi ve % kopma biiziilmesi degerlerini hesaplayin.66 Gézim Gekme dayanum = = 2000 =796N/mm? % kopma uzamasi: — 80-50 499 %60 50 P /4—n3?/4 m4 2- Mukavemet katsayisi K = 700 N/mm”, peklesme iisteli n = 0,5 olan bir malzemenin (o = Ke") gereek ve miihendislik cekme dayanmlarim hesap- layin. % kopma biiziilmesi 100=% 43,8 Cézim Qekme kuvveti maksimum oldugu anda e=n = 0,5 olduguna gire gercek cekme dayanim = 700 (0,5) = 495 N/mm? Deney cubugunun maksimum yiikteki kesiti A ile gisterilirse in] 40 an =0,5 A ei den A=A,e% buradan da maksimum yiik P=cA=cA,e% ve gekme dayanim: Paget = 4956-9 =300N/ mm? ° bulunur. 3 — Yiiksekligi 40 mm olan bir silindire diizlemsel talamlarla basma de- neyi uygulanmaktadir, Talam hz: v = 0,1 m/s dir. Sekil degistirme hizim he- saplayin. Géziim | Sekil degistirme hizi ft5 olan hesap- gercek ia de- nt he- 67 4—Yukardaki problemde, silindirin yiiksekligi 10 mm oldugu anda ger- gek gekil degistirme ham hesaplay:n. ~ eéztim Gercek sekil degistirme hin h 0,010 5 — Oda sicakliganda bityiik dlgiide gekil degistirdikten sonra, celik bir parganin Brinell sertligi 300 kgfimm? bulunmustur. Malzemenin rezilyans modiiliinii hesaplayin. Cézim Malzeme oda sicalhginda biiyiik dleiide gekil degigtirmis oldugu icin tam plastik bir malzeme gibi kabul edilebilir. Tam plastik bir malzemenin Brinell sertlik degeri ile akma simm arasmdaki oran yaklasik 3 oldugundan malzemenin akma simi 220 -s00kgt /min? ve rezilyans modiilii de celik igin elastiklik modiili E = 20000 kgfimm? alina- rak Denklem (1,11) den 100? Sonnay = 0,25 ky /mm* 2.20000 ona Rezilyans mot bulunur. 6— Uzunlugu 0,25 m olan aliiminyum bir parcada Sekil 1.44 e gire o, = 140 MPa ve o, = -140 MPa dir. Kalinti gerilmelerin giderilmesi amaci ile Parcaya cekme gerilmesi uygulanacaktur. Yik kaldwildyginda kalintn geril- melerin tamamen yokolmasi icin gekmede parganin uzunlugu hangi degeri almalidir? (Malzemenin akma simi 150 MPa, elastiklik modiilii ise 70 GPa chr), Gézim Gekmede o, degeri akma sumrna erismelidir. Bu durumda toplam birim sekil degistirme68 eo = Sh 4 So _ 140+160 EE 70-10 olur, Parganin yiiklit durumundaki uzunlugu |; ile gosterilirse =0,00414 0,25 00414 esitliginden 251 m bulunur. 7 - 508 mm capinda ve 2,5 mm et kalinliginda ince cidarh bir kiire p ig basincmin etkisi altindadr. Akma simi 14 kgf/mm? olan kiire malzemesi tam plastik kabul edilmektedir. Akmaya yol acacak p ig basincin Tresca ve von Mises kriterlerine gire hesaplayin. Géziam ince cidarh bir kire igin, asal gerilmeler 0,>0;>0, olmak tizere pd 6, =0, >D,), o.= 45° (6lii bélge olusturan diiz yiizeyli matrisler- de oldugu gibi) icin ve sirtiinmeli halde yukardaki denklem Wein k Dy halini alr. Dolayisiyla problemin verileriyle = = 6.254 In 6,25 = 22 1/8 127 bulunur. : Bundan sonra ekstriizyon malzemesi igin, gekil degistirme hrzmin mu- kavemete etkisini belirleyen o = Cé™ (Denklem (1.20) ye bakiniz) ifadesi saptanmahdir. Bu amagla, hazirlanmus gizelgelere bagvurulmalidw. Ornegin bakir igin 800...900 °C arasinda @ = 18,36 kgf/mm, m = 0,06 olduzundan* © T.Altan - FLW. Boulger, Jr. Eng. Ind., 95, 1009-1019, 1973.289 oO = 13,36 (22) °° = 16,1 kgf/mm? elde edilir. Denklem (6.8) den, o,,= o kabul edilerek 2.254 127 p=164(1.7ing25+ )=11456 kgf/mm* ve dolayisiyla ekstritzyon kuvveti . 2 P= p2z = 114,56 E127 4 P= 1450 ton bulunur. 2. Silindirik bir cubugun soguk ekstrizyonunda cap bir pasoda 12,7 mm den 11,5 mm ye indirilmektedir. Gubuk malzemesi igin o (N/mm?) = 700 (@)°2 verildigine gore ideal gekil degistirme isi metoduna gore ekstriizyon basinci- nu hesaplayin. Géziim Ideal gekil degistirme isi metoduna gére ekstriizyon basin birim haem sekil degistirme igine esittir (Denklem 6.1 ve 6.4 e bakimiz). Rijit tam plastik malzeme icin verilen bu denklemlerde akma smmmi gésteren o yerine pek- lesen bir malzeme icin malzemenin ortalama akma smi o,, (Sekil 4.6) kona- bilecegi gibi ckstriizyon basmemnin p=u=| ode a ifadesinden de hesaplanabilecegi agiktw. Dolayisiyla bu integralde = InSo = 9m 227 - 9,199 oldugu da 5=700@)" E i E kondugu takdirde, 7% 15 g6z niine alnarak ase { 700)" dé = 84N/mm? a bulunur. 3- Ticari saflkta bir aliiminyum takozun (1100) ekstriizyonunda tiriin290 capi takozunkinin yarisi, matriste agisi 8° dir. Bu ckstriizyon isleminde ig sekil degistirme isinin énemli olup olmadhgim irdeleyin. Gézim Denklem (6.13) den, r = 0,75 alarak A = 0,42 bulunur. Denklem (6.14) den ise, 1100 aliiminyum igin C, = 0,89 ve C, = 0,092 olduguna gre, 4 = 0,89 + 0,092 (0,42) = 0,93 elde edilir. Fiziksel olarak 9 < 1 olamayacagindan, bu ekstriizyon igleminde ie gekil degigimi olmadigi, dolayisiyla sekil degisiminin homojen oldugu sdylenebilir.ir tel ckop- ‘Jama rlun- a ha- imis ritzey soguk veya er ge- (6.12 ya da vol acarlar._ 309 Yaglamanin uygun olmamasi soguk cekilmis cubuk ve tellerde yiizey gatlaklarina yol acabilir. Cizik bir matris, hata yaglama, gekme strasinda sert bir partikiiliin stirtiklenerek malzeme ile matris arasina sikismasi gibi nedenler de tiriinde boyuna dogrultuda gizikler olugmasina yol agar. ‘Yiizey hazirlamanm iyi olmamasi soguk cekilmis iiriinde renk bozulma- sina ve tufal batmasina neden olur. Sekil degisiminin homojen olmamasi, soguk cekilmis cubuk, tel ve boru- Jarda kalint: gerilmeler bulunmasina yol acar (Sekil 7.19). Bu sekilden de gé- 3 8 {400 é 8 MPa b 4200 Kalints gerilme (psix 10 3) 8 =jpl_1._1 po 0 10 20 30 40 60 60 70 Kesit daralmasi (7) ekil 7.19. 1045 celiginin soguk cekilmesinde, kesit daralmasimn, yiizeyde, boyuna dogrultuda- ‘ki kalinta gerilmeye etkisi (B.S. Nachtman, ASME Paper 55-SA-49). rilebilecegi gibi cok kiiciik kesit daralmalari yorulma émriinii arttwan bas- ma kahnti gerilmeleri dogurmaktadir. Kalint gerilmeler, yorulma émriinden ba: mas imeli korozq © yon catlamasma ve yiizeyden bir miktar talas kaldirilmasi halinde carpilma- yon catlamasina ve yiizeyde n_bir miktar talag kalciriimas) halinde carpi Soguk celilmig cubuk, tel ve borular gerektiginde, eksenleri farkl: dog- rultularda olan silindir ciftleri arasindan gecirilerek dogrultulur (Sekil 7.20) 7.15 Céziimli Problemler 1— Mukavemet katsayisi K = 1800 MPa, peklegme iisteli n = 0,80 olan 10 mm capinda bir eubuk soguk cekilerek cap: 8 mm ye indirilmektedir. Mal-310 ekil 7.20. Soguk cekilmis dairesel kesitli bir cubugun dogrultulmasi (sematik). zemenin matristen gikis hizini V, = 0,5 m/s ve randimami %70 kabul ederek iglem igin gereken giicii ve matris basincmin matris ¢ikigindaki degerini bu- lun. Gézim Pee 2 e =8= nit 1300-(0,446)2 0,30+1 =785MPa 2 A, = 22-50 mmm? =5.10% m? olduguna gire Denklem (7.2) den cekme kuvveti P= 785.0,446.5.10% = 0,0175 MN ; OSEEOS 20,0125MN-m/s=0,0125 MW =12,5kW bulunur. Denklem (7.8) e gére matris basinci, matris iginde herhangi bir kesitte P=O- Gay ifadesiyle hesaplamr. Matris basincmin gikis kesitindeki degerini bulmak igin bu denklemde o yerine malzemenin cikistaki akma smuri ve O,, yerine311 de cikigtaki o, gekme gerilmesi konmalidir. Malzeminin cikis kesitinde akma sim 6 = Ke" = 1300 (0,446) = 1020 MPa ve gekme gerilmesi oldugundan. p= 1020 - 500 =520 MPa bulunur. 2— Gergek gerilme gercek gekil degistirme egrisi o = Ke" geklinde olan bir malzemenin soguk cekilmesinde bir kademede elde edilebilecek en biiytik kesit daralmasim analitik olarak gikarin. Her tiirlii kayxp ihmal edilecektir. Géziim Denklem (7.1)e gére ve peklesen bir malzeme igin gekme gerilmesi Oy =6,InA2=0,¢, A, oldugundan o,, yerine kondugu takdirde Ket “ntl bulunur. Gekme gerilmesi en cok malzemenin akma sumrina egit olabilecegi igin qikasta a (ama = Ke? ae Key -Ket ntl e,=n4l elde edilir. ¢, = In (Ap/A,) oldugundan312 A In—tent1 A Aa ceo AL PgR ay Ay dulunur. Bu ifadeden, rjit tam plastik bir malzeme igin n = 0 koyarak % 63 bulunduguna dikkat ediniz,432 oe Alan ‘bigimlendirici C= ‘Top Bk Sekil 8.170. Blektromanyetik gekillendirme yéntemiyle bir tiipiin bagka bir parca ile birlestiril- mesi. Sekil 8.171. Kabartma 8.16 Céziimla Problemler 1— Kalinhgi 6 mm olan bir sagta 25 mm gapinda bir delik delmek igin gerekli kesme kuvvetini hesaplayin. Malzemenin ekme dayamim 100 kgf/mm! dir. Gézim Delme icin gerekli stampa kuvveti, Denklem (8.1) e gre P=0,7 el = 0,7-100°6 (x 25) = 33000 kgf433 2— Kahnhga 1 mm olan celik bir sag biikillerek sekillendirilmektedir. Bikme yaricap: 12,7 mm, malzemenin 0,2 akma sinim 28 kgf/mm’ ve elastik- lik smi 20000 kgf/mm? olduguna gére geri yaylanmadan sonraki biikme ya- ngapim hesaplayin. Cézim Denklem (8.5) e gére 3 Re g(18728) (12,728) 5 9 o47 R, 20000-1 20000-1 oldugundan 1 bulunur. 3— %23 uzatildzinda kalinhgi %10 azalan bir sagin derin gekme orant sim ne olabilir? Gézim Gekme deneyinde hacum sabitligi nedeniyle wel _ Wola! dir. %23 uzama igin My = 1,23 ve %10 kalinlik azalmas1 igin de e/e, = 0,90 ol- duguna gore * =0,903 ‘oii Wo bulunur. Buradan anizotropi parametresi olarak In(w/ We) In(e/e,) R ifadesinden pe mLl07 = 0,965 Ini,111434 elde edilir. Sagin diizlemsel izotrop oldugu kabul edilirse ortalama dikey ani- zotropi parametresi R = R = 0,965 olacagindan Sekil 8.189 dan derin cekme oramt simi 2,4 bulunur. 4— Altiminyum alasumndan ince cidarh kiresel bir kabin gap: 200 mm dir. ig basing altinda bu kabm capi emniyetle ne kadar biiyiiyebilir? Géziim Esit iki eksenli germe séz konusu oldugu icin Sekil 8.77 den yurtilmaya yol agmayan en biiyiik e, degeri yaklasik %40 bulunur. Dolayisiyla ED ="Dy _ 9,49 t D, = 280mm bulunur. 5— Kalnhg: 2,54 mm olan bir plaka satan haddeleme dogrultusunda, bu dogrultu ile 45° aci yapan dogrultuda ve haddelemeye dik dogrultuda ¢1- karimis olan gekme deneyi parealan iizerine eni w = 19,05 mm, boyu 1 = 50,8 mm olan dikdértgenler cizilmis ve parcalar sirayla aym gekme kuvvetiyle (plastik alanda) yiklenmislerdir. Yiikleme sonunda, gekme parcalar: tizerine cizilmis olan dikdértgenlerin boyutlan agagida verilmistir. Dogrultu 1(mm) w (mm) 0 63,5 16,51 45 64,77 16,002 90 62,23 17,018 ‘Sag malzemesinin ortalama dikey anizotropi parametresini hesaplayin. g Haddeleme dogrultusunda e,=In (63,5/50,8)-0,223 ve ey =In(16,51/19,05) =~0,148 oldugundanil 435 Ry = -0,143/(0,223 — 0,148) = 1,79 ve benzer gekilde de Rys = 2,54, Ry = 1,26 bulunur. Malzemenin ortalama di- key anizotropi parametresi ise 1,79 + 2-2,54 + 1,21 4 = 2,03 degerindedir.