23.1 Elektrik Yoklerinin Ozellikleri Parcaciklar arasindaki clektromanyetik kuwet, doganin temel Y rene biridir. Bu béliime. eleku stil besvetlerier torte Szellikleri anlaularak baslanacak, sonra, herhangi iki yaklit parcacik arasindald temel kuwet yasas. olan Coulomb yasast taruisilacaktir. Ardindan, bir yuk dagulio: ile iliskili elektrik alan kavrami sunulup dteki yikldi parcacike lar tizerindeki etkisi anlaulacakur. Belli bir yik dagihminin elektrik alaninin Coulomb yasasindan nasil hesaplanacags gosterilecektir. VikIit bir paracigin dazgiin bir elektrik alandaki hareketinin anlatim: ile balium bitirilecektir. 23:0 ELEKTRIK YOKLERININ OZELLIKLER Elektrik yakleri ve kuwetlerinin varhigum gostermek igin birkag basit deney ya- palabilir. Ornegin, sagnrm kuru bir giinde taradiktan sonra, taragin kagit par- salariny cektigini géreceksiniz. Gekim kuwveti cogu kez. kigat parcalarini di sirmeyecek kadar kuwetlidir. Ipek ya da Kiirke slirilmty cam veya listik gibi bagka maddelerle de aym olay gézlenebilir. Bir baska basit deney, sisirilmis bir balonun yinle ovalmasidir. Bu durum: dda balon odanin duvan veya tavanina saatlerce yapistk kalabilir. Boyle davra. han cisimlerin elekritlenmis veya elektrikle yiklenmis olduklan sbylenir, Ayak- Kabilariniz yin bir haliya iyce sirterek, vicudunuza kolayca elektvikleyebilir. siniz, Bir arkadasiniza hafifce dokunarak (ve onu korkutarak) wicudunuzdaki bu yiki hissedip ondan kurtulabilirsiniz. Uygun kosullarda birbisine. byl. YALITKANLAR VE iLETKENLER # Maddeler, elektrik yiikiini iletme yeteneklerine gére simflandinihrlar. Elektriksel Hetkenler, elektrik yiiKlerinin icinde dzgiirce hareket ettikleri, yalitkanlar ise edemedikleri maddelerdir, Cam, lastik gibi maddeler elektriksel yalitkan sinifina girerler. Bu tir madde- ler siirtitlerek yiiklendiklerinde, yalnzca sirtinen bélgeleri yaklenir ve bu yik maddenin bagka taraflarina gecemez. Buna kargin, bak, aluminyum ve giimlis gibi maddeler iyi elektriksel ilel-_gjchair'ieuenale ——-kenlerdir_ Bu_maddelerin_kiicak bir bélgesi yiiklenildiginde, yitk iletkenin 007 tim yitzeyine cabukca dagibr. Bir bakir cubuk elde tutulup yiin veya kiirke sti- riikrse kigtik bir kagat parcasim cekmedigi gériilir. Buna gére metalin yk: lenemeyecefi sanihr. Ote yandan, bakur cubuga tahta bir sap takthp saptan tu- tularak siirvildiginde cubuk yaklenerek kagit parcasim ceker. Bunun agikla- ‘asi, yalitkan tahta olmadigmda, siirtmeyle olusan clektik yiklerinin bakar- dan Wicuda oradan da topraga gecmesi seKlinde yapmhr: Yahikaii tata sap, yi kiin ele gecmesini énler. Yaniiletkenler, elektriksel ézellikleri yahtkanlarla iletkenler arasinda bir yerde bulunan tigiine’ bir made sinifidnr. Silisyum ve germanyum, transistor ve isk veren diyot gibi cesitli elektronik aygitlarin diretiminde sikea kullanilan yantiletkenlerin iyi bilinen érnekleridir. Yaniiletkenlerin elektriksel dzellikleri, malzemelere istenilen miktarlarda belli yabanct atornlar katilarak bityiik oran- da degistirilebilir. Bir iletken, iletken bir tel veya bakar boruyla topraga baglanrsa, topraklan- diga séylenir. O zaman toprak, elektronlarmn kolayca gidebilecegi sonsuz bir “gider” olarak diisinillebilir. Bu gdz Sniinde tutularak bir iletkenin indtikesi- yon denilen bir iglemle nasil yiiklenebilecegi anlastlabilix. Indaksiyonu anlamak icin, Sekil 23.3a'daki gibi topraktan yalititmas ilet- ken nétr (yiiklenmemis) bir kiire gézdniine alnsin. Bu kiire yakinina eksi yak- \i lastik bir cubuk yaklasurildiginda ktirenin cubuga yakin bolgesi art yitk faz- lah kazamrken, uzak bélgesi ayn: miktarda eksi yiik fazlalgi kazantr. (Yani, Kiirenin cubuga yalan kismindaki elektronlar kérenin dbiir yanina gecerler. Cubuk kireye degmese de bu gerceklesir.) Kare iletken bir telle topraga bag- Janarak aymi deney yapshrsa (Sek. 23.3¢) iletkendeki bazt elektronlar gubukta- ki eksi yak tarafindan itileceklerinden bunlar toprak teli iizerinden topraga akarlar. Toprak baglaniuh tel kaldarilinca (Sek. 25.34) iletken kitrede indiihsi- yonla art bir yiik fazlahgy olusur. Lastik cubuk kiireden uzaklasurildiginda (Sek. 23.3), indiksiyonla olusan aru yak topraklanmamis kiirede kalir. Unut- mayalim ki benzer yikler arasindaki itme kuvvetlerinden dolayt kiirede kalan induksyonla yakleme