YTÜ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

ÇEVRE KİMYASI I LABORATUVARI

RENK TAYİNİ

1. DENEYİN AMACI
Amaç; öğrencilere su ve atık sularda renk ölçüm yöntemlerinin öğretilmesi ve sonuçların
yorumlanması becerisinin kazandırılmasıdır.

2. DENEYİN ANLAM VE ÖNEMİ

Suyun rengi, doğal metal iyonları (demir ve manganez gibi), humus ve turba maddeleri,
plankton, bitkiler ve endüstriyel atıklardan dolayı oluşabilmektedir. Her hangi bir kaynaktan
temin edilecek suyun, kullanım amacına bağlı olarak (içme suyu olarak, sanayi proseslerinde
kullanım, …) renk giderimi (arıtımı) işlemi gerekebilmektedir.
İki tür renk kavramı vardır:
• Gerçek renk: Atıksu numunesi içindeki bulanıklık oluşturucu partiküllerin doğurduğu
rengin önüne geçilmesi için santrifüj ve filtrasyon tatbik edilmiş numunedeki renktir.
• Zahiri Renk: Santrifüj veya filtrasyon yapılmaksızın doğrudan ölçülen renktir.
Bazı sanayi atıklarında bulunan koloidal ve askıda maddeler o atıksuyun rengine önemli
derecede katkıda bulunurlar, bu durumdaki atıksu numunelerinde her iki renk türü
ölçülmelidir.
Ölçüm metodu seçimi
Renk tayin metotları genel olarak, standart çözeltilerle mukayese (görsel mukayese) metodu,
arazi metodu ve renk ölçme cihazları (spektrofotometre) ile ölçme metodu olarak verilebilir.
Görsel Mukayese Metodu, hemen hemen tüm içme suyu numunelerine tatbik edilebilir.
Belli sanayi atıksuları ile kirlenmeler, alışılmamış renkler üretebilir. Bu durumda bir cihazla
ölçme metodunun kullanılması yerinde olur. Üçlü filtre metodu (tristimulus) ve
spektrofotometre ölçüm metotları, platin-kobalt standartlarının iyi sonuç vermediği, önemli
ölçüde renk değişikliği gösteren numuneler için bile ünıform kromasite değişimlerini yansıtan
tek bir renk değeri hesabına imkan verirler. Laboratuvarda, görsel mukayese değerlerinin
kalibre edilmesi için cihaz yöntemleri ile zaman zaman kontrol yapılması gerekir.
Arazi metodu, renk değerini doğrudan ölçme imkânını veren pratik taşınabilir cihazlar
geliştirilmiştir. Bu cihazlar, kalibre edilmek şartıyla laboratuvarda da kullanılabilir.
Numuneleri cam kaplarda toplanır ve biyolojik ve fiziksel değişmelerin meydana gelmesi ile
numunede renk değişimine müsaade etmeyecek şekilde fazla bekletmeden analizini yapılır.
Soğutarak en fazla 2 gün muhafaza edilebilir.

2.1 GÖRSEL MUKAYESE METODU

Numunedeki renk, konsantrasyoları bilinen renkli solüsyonların numune ile görsel

mukayesesi ile belirlenir. Mukayese uygun şekilde kalibre edilmiş renkli özel cam disklerle
de yapılabilmektedir. Platin-kobalt renk ölçme metodu, kloroplatinat iyonu şeklindeki 1 mg

1
YTÜ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
ÇEVRE KİMYASI I LABORATUVARI
Pt/L konsantrasyonu ile oluşturulan 1 renk birimi esasında standart bir metottur. Kobalt/Platin
oranı, özel durumlarda renk tonunu yakalamak için değiştirilebilir.
Bu metot içme suları ve doğal suların renk ölçümü için kullanışlıdır. Genelde renkli olan
endüstriyel atıksularda tatbik edilememektedir.
Girişimler
• Bulanıklık: Doğal sulardaki bulanıklığın doğurduğu girişim santrifüj ve filtrasyon ile
giderilmelidir. Endüstriyel renkli atıksular diğer metotlarla ölçülebilmektedir.
• pH: Değişen pH ile suların rengi değişmektedir. Bu nedenle ölçüm yapılan pH da
rengin yanında kaydedilmelidir. Araştırma maksatlı çalışmalarda, değişik pH'lardaki
renk değişimleri tek tek ölçülmelidir.

2.1.1 Deney Düzeneği

2.1.1.1 Kullanılan Araç ve Gereçler:
• Nessler Tüpleri, 50 ml
• pH metre
2.1.1.2 Kullanılan Kimyasallar:
• 1,246 gr K2PtCl6 (500 mg metalik Platine eşdeğer) ve 1,00 gr CoCl2.6H2O (250 mg
metalik Kobalta eşdeğer) 100 ml kons. HCl ihtiva eden distile suda çözülür ve litreye
tamamlanır. Bu stok standart 500 birim renk ihtiva etmektedir.
• 50 ml'lik Nessler tüplerine stok standarttan sırasıyla 0.5, 1.0, 1.5, 2.0, 2.5, 3.0, 3.5, 4.0,
4.5, 5.0, 6.0 ve 7.0 ml koyup seyreltme ile yine sırasıyla 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40,
45, 50, 60 ve 70 renk birimi ihtiva eden standart serileri hazırlanır. Bu hazırlanmış
standart renk serisi (kirlenme ve buharlaşmadan) gelecekteki kullanımlar için korunur.

2.1.2 Deneyin Yapılışı

Numuneyi bir boş Nessler tüpü içine doldurup, standartlarla mukayese ederek sonucu tespit
edin. Eğer numunenin rengi 70 birimi aşarsa, distile su ile seyreltme yaparak rengini tayin
edin. Eğer numunede bulanıklılık varsa, filtre edilip edilmemesine göre rengi hakiki veya
zahiri renk olarak not edin. En son çalıştığınız numunenin pH değerini ölçünüz ve kaydediniz.

2.1.3 Hesaplamalar
1. Eğer numunedeki renk doğrudan belirlenmişse, o değeri renk (birim) olarak kaydedilir.
2. Numune eğer seyreltilmiş ise, renk değeri aşağıdaki denklemle hesaplanır.
A × 50
Re nk =
B
A: Seyreltilmiş numunedeki renk.
B: Seyreltme için alınmış orijinal numune, ml.
3. Bulunan renk değerlerinde aşağıdaki tabloda verilen yuvarlatmalar yapılır:

2
YTÜ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
ÇEVRE KİMYASI I LABORATUVARI
Renk (birimler) En küçük birim
1–50 1
51–100 5
101–250 10
251–500 20
4. Numune pH'sı kaydedilir.

2.2 FOTOMETRİK METOT

Filtre edilmiş bir numunenin rengi, numuneye bakıldığında onun renk durumunu tasvir
edecek terimlerle ifade edilir. Renk tonu (kırmızı, yeşil, sarı v.s. ) hâkim dalga boyu,
parlaklık derecesi luminans ve doyma (soluk, pastel v.s) saflık terimleri ile ifade edilir. Bu
değerler, bir fotometre yardımıyla filtre edilmiş bir numunenin ışık geçirgenlik özellikleri ile
en iyi şekilde belirlenebilir. Renk birimi Hazen olarak ölçülür.
Bu metot, içme suları, yüzeysel sular ve evsel ve sanayi atıksularına uygulanabilir.
Bulanıklık girişim yapar. Bu nedenle numune filtre edildikten sonra cihaz ölçümleri
yapılmalıdır.

2.2.1 Deney Düzeneği

2.2.1.1 Kullanılan Araç ve Gereçler
• MERCK SQ-118
• Filtrasyon sistemi (vakum pompası, GF 52 filtre kağıdı, santrifüj, Nuçe erleni,
porselen süzme hunisi)
2.2.1.2 Kullanılan Kimyasallar
• H2SO4 (pH<2 ise 0.5 mol/l H2SO4 kullanılarak pH yükseltilir)
• NaOH (pH>12 ise 1 mol/l NaOH kullanılarak pH düşürülür)

Şekil 1. MERCK SQ–118

2.2.2 Deneyin Yapılışı

Öğrenciler A, B, C ve D olmak üzere 4 gruba ayrılacak ve aşağıdaki tabloda belirtilen
numuneler üzerinde çalışacaktır.

3
YTÜ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
ÇEVRE KİMYASI I LABORATUVARI
Grup İncelenecek Numune
A Çeşme suyu
B Evsel atıksu
C Katı atık depolama alanı sızıntı suyu
D Deri endüstrisi atık suyu
Numunelerin Hazırlanması:
İki ayrı tüpte 50’şer ml’lik numuneler oda sıcaklığına getirilir. Bunlardan biri orijinal pH'da
bırakırlırken, diğerinin pH’sı asit veya baz kullanılarak (yukarıda belirtilen derişimlerde) 7’ye
getirilir. Bu iki numune de filtre edilerek süspansiyon ve koloidal maddeler giderilir.
Belirtilen gruplardaki öğrenciler numunelerinde
• bulanıklık,
• zahiri renk ve
• gerçek renk tayinlerini yapar.

2.2.3 Hesaplamalar
A × 50
Re nk (birim ) =
B
A: Seyreltilmiş numunedeki renk, birim.
B: Seyreltme için alınmış orijinal numune, ml.

4
YTÜ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
ÇEVRE KİMYASI I LABORATUVARI

BULANIKLIK TAYİNİ

1. DENEYİN AMACI
Amaç; öğrencilere su ve atık sularda bulanıklık ölçüm yöntemlerinin öğretilmesi ve
sonuçların yorumlanması becerisinin kazandırılmasıdır.

2. DENEYİN ANLAM VE ÖNEMİ

Bulanıklığa sulardaki kil, silt, ince bölünmüş organik ve inorganik maddeler, çözünür renkli
organik bileşikler, plankton ve diğer mikroskopik organizmalar neden olur. Bulanıklık
ölçümünün temel prensibi, numuneye gelen ışığın bulanıklık tarafından absorbe edilmesine ve
dağılmasına dayanır.
Bulanıklığın içme suyu arıtımında özel bir önemi vardır:
• Estetik bakımdan: Herkes içeceği suyun berrak görünüşlü olmasını istemektedir. Zira
bulanıklığı meydana getiren askı halindeki maddeler üzerinde, sağlığa zarar veren
mikroplar bulunabilir.
• Filtre edilme bakımından: Suyun bulanıklığı ne kadar fazla olursa filtre edilmesi o
kadar güç olur. Fazla bulanık sularda çökeltme işi daha pahalıya mal olmaktadır.
• Dezenfeksiyon: Bulanıklığı fazla olan sulardaki canlı organizmalar, askı halindeki
bulanıklık maddeleri üzerinde bulunduklarından klorun bunlara tesiri daha zordur ve
daha fazla klor kullanılmasına sebep olur.

2.1 FORMAZİN YÖNTEMİ İLE BULANIKLIK TAYİNİ

Bu yöntemde formazin polimeri standart bulanıklık süspansiyonu olarak kullanılır. Deney için
hazırlanan Formazin süspansiyonunun verdiği bulanıklık 400 NTU ile ifade edilir.
Girişimler:
Bulanıklılığı tayin edilecek su ve atıksu numunelerinde hızla çökelen kaba ve serbest
partiküllerin bulunmaması istenir. Kullanılacak numune kabı içinde hava kabarcığının ve
cam yüzeyinde lekelerin olması hatalı okumalara neden olur.
Suda "gerçek rengin" bulunması da bulanıklık ölçümünün düşük değer vermesine sebep olur.
Suyun renkli olmasına neden olan çözünmüş maddeler ışığı bir miktar absorblar ve sonuçta
ölçülen bulanıklık değerleri gerçek değerden daha düşük olur.
Ayrıca deneyde kullanılan numune tüplerinin içi ve dışı çok temiz olmalıdır. Üzerinde leke ve
toz varsa yumuşak kâğıt ile temizlenmelidir. Aletle okuma sırasında numune tüpleri içinde
hava kabarcıkları olmamalıdır.

5
YTÜ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
ÇEVRE KİMYASI I LABORATUVARI

2.1.1 Deney Düzeneği

2.1.1.1 Kullanılan Araç ve Gereçler
• MERCK SQ-118
• Türbidimetre tüpü
2.1.1.2 Kullanılan Kimyasallar
• Bulanıklık içermeyen distile su veya demineralize su.
• Stok Bulanıklık Çözeltisi:
Çözelti 1: 1 gr hidrazin sülfat -(NH2)2.H2SO4- distile suda çözülür ve 100 ml'ye
tamamlanır.
Çözelti 2: 10 gr hegzametilentetramin -(CH2)6N4- bir miktar distile suda çözülür ve
100 ml'ye seyreltilir.
100 ml'lik ölçülü kapta bu iki çözeltiden 5'er ml alınıp karıştırılır. 25±3°C'de 24 saat
bekletilir ve daha sonra 100 ml'ye tamamlanır, karıştırılır. Bu çözeltinin bulanıklığı
400 NTU (Nefelometric Turbidity Unit: Nefelometrik Bulanıklık Birimi)'dir. Bu
çözeltiler bozulmadan bir ay kullanılabilir.

2.1.2 Deneyin Yapılışı

2.1.2.1 Türbidimetre Kalibrasyonu (MERCK SQ-118 ölçüm için hazırlanacak):
0-1000 NTU bulanıklık farkını ölçebilecek hassasiyette olan türbidimetre, numunenin
bulanıklık durumuna göre 0-9.99 veya 0-99.9 veya 0-999 aralığı için sıfırlanır ve kalibrasyon
çözeltisi yardımıyla kalibre edilir. Kalibrasyon çözeltisi için standart Formazin çözeltisi veya
benzeri bulanıklık verici maddeler (örn. kil) kullanılır.
2.1.2.2 Bulanıklık Ölçümü
• Numuneyi iyice karıştırılır. Hava kabarcıkları gidinceye kadar beklenir.
• Türbidimetre tüpüne (25±1 ml) numune koyulur. Tüp iyice kurulanır ve türbidimetre
cihazındaki yerine yerleştirilip ışık almaması için üzeri kapatılır.
• Bulanıklık değeri cihazın dijital ekranından veya kalibrasyon (ölçümleme) eğrisinden
doğrudan okunur.
Bulanıklık biriminden 1000 NTU’dan yüksek olduğu numunelerde yapılacak işlemler:
• Numune iyice karıştırılır.
• Belirli bir hacım alınır ve bulanıklık içermeyen su ile seyreltilir (böylece bulanıklık
1000 NTU'dan daha düşük değerlere düşürülmüş olur).
• Tablo 1’deki seyreltme faktörleri göz önüne alınarak numunenin bulanıklığı
hesaplanır.

6
YTÜ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
ÇEVRE KİMYASI I LABORATUVARI

2.1.3 Hesaplamalar
Bulanıklık eğer,
• 1000 NTU'dan düşük değerlerde ise okuma cihazdan doğrudan yapılır.
• 1000 NTU'dan büyük değerlerde ise gerekli seyreltme işlemleri yapılır ve sonuç
aşağıdaki eşitlikten yararlanılarak hesaplanır.
A( B + C )
Bulanıulan( NTU ) =
C
Eşitlikte;
A: Seyreltik numunede okunan bulanıklık, NTU
B: Seyreltme suyu hacmi, ml
C: Numune Hacmi, ml

Tablo 1. Bulanıklık Okumalarındaki Hata Payları (Hassasiyet)

Bulanıklık Aralığı Hata Payı
(NTU) (Hassasiyet) (NTU)
0–1 0.05
1–10 0.1
10–40 1
40–100 5
100–400 10
400–1000 50
>1000 100

3. DEĞERLENDİRME VE YORUM
Bu bölümde öğrenciler;
• Yapmış oldukları Renk ve Bulanıklık deneyleri ile ilgili elde ettikleri sonuçları
değerlendirerek yorumlayacaklardır.
• Her grup diğer grupların elde ettiği sonuçlarla kendi sonuçlarını kıyaslayacak ve
sonuçları -nedenleriyle birlikte- açıklayacaklardır.