T.C.

GAZİ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI

KUZEY KAFKASYA ÖZERK CUMHURİYETLERİ

BAĞLAMINDA RUS DIŞ POLİTİKASI

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan
Ahmet Arkın BÖLÜKBAŞI

Tez Danışmanı
Doç. Dr. Mehmet Emin ÇAĞIRAN

Ankara - 2007
Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü’ne

Ahmet Arkın Bölükbaşı’na ait “Kuzey Kafkasya Özerk Cumhuriyetleri

Bağlamında Rus Dış Politikası” adlı çalışma, jürimiz tarafından
Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul
edilmiştir.

(İmza)
Üye............................................................
Doç. Dr. Mehmet Emin ÇAĞIRAN (Danışman)

(İmza)
Üye............................................................
Prof. Dr. Haydar ÇAKMAK

(İmza)
Üye............................................................
Doç. Dr. Hasan ÜNAL
 i

İÇİNDEKİLER

İÇİNDEKİLER................................................................................i

KISALTMALAR..............................................................................v

GİRİŞ.............................................................................................1

BİRİNCİ BÖLÜM

RUSYA FEDERASYONU’NUN SİYASAL VE İDARİ SİSTEMİ

I. RUSYA FEDERASYONU’NDA İDARİ YAPI.............................................6

II. RUSYA FEDERASYONU’NDA SİYASİ HAYAT.......................................9

A. Yeltsin Dönemi.......................................................................................9

B. Putin Dönemi........................................................................................13

1. Putin’in Reformları............................................................................17

a. Merkezi Otorite..........................................................................18

b. Oligarşi...................................................................................... 23

III. RUSYA FEDERASYONU’NDA FEDERAL YAPI ..................................25

A. Bütçe Federalizmi...............................................................................30

B. Federe Birimlerin Uluslararası ve Dış Ekonomik İlişkiler Kurma

Yetkisi.................................................................................................32

C. Federal Reformlar...............................................................................33

D. Rus Federalizminin Bugünkü Durumu................................................35

 ii

İKİNCİ BÖLÜM

RUSYA FEDERASYONU DIŞ POLİTİKASI

I. RUS DIŞ POLİTİKASI..............................................................................38

A. Dış Politikaya Yön Veren Akımlar......................................................40

1. Atlantikçiler...................................................................................41

2. Avrasyacılar..................................................................................46

II. DIŞ POLİTİKADA YELTSİN VE PUTİN DÖNEMİ...................................51

A. Yeltsin Dönemi Rus Dış Politikası.....................................................51

B. Putin Dönemi Rus Dış Politikası........................................................59

1. Ulusal Güvenlik Doktrini...............................................................61

2. Askeri Doktrin...............................................................................62

3. Dış Politika Doktrini......................................................................62

III. 11 EYLÜL SONRASI RUS DIŞ POLİTİKASI..........................................65

IV. PUTİN’LE İKİNCİ DÖNEM.....................................................................69

V. RUS DIŞ POLİTİKASINDA ENERJİ FAKTÖRÜ....................................71

VI. YENİ DÜNYA DÜZENİNDE RUSYA VE RUS DIŞ POLİTİKASI............74

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

RUS DIŞ POLİTİKASINDA KUZEY KAFKASYA

I. KAFKASYA KAVRAMI...........................................................................77
A. Kafkasya’nın Etnik Yapısı.................................................................78
 iii

II. KUZEY KAFKASYA...............................................................................80

B. Kuzey Kafkasya’nın Jeopolitik Önemi...............................................80

C. Rusya’nın Kuzey Kafkasya Politikası................................................82

D. Rusya Federasyonu ve Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri..................87

1. Genel Değerlendirme...................................................................87

2. Kuzey Kafkasya’da Etnik Çatışmalar...........................................88

a. Dağıstan....................................................................................89

b. Çeçenistan................................................................................92

c. İnguşetya...................................................................................95

d. Kuzey Osetya............................................................................97

e. Kabardey-Balkar.......................................................................98

f. Karaçay-Çerkes.......................................................................100

g. Adigey......................................................................................102

III. KUZEY KAFKASYA’DAKİ SORUNLARIN RUS DIŞ POLİTİKASINA

YANSIMALARI.............................................................................................104

A. Kuzey Kafkasya’daki Sorunların Yakın Çevredeki Etkileri................105

B. Çeçen Sorununun Yansımaları.........................................................110

1. Güney Kafkasya (Transkafkasya) Bölgesi....................................114

a. Gürcistan..................................................................................115

(1). Abhazya Sorunu.................................................................116

(2). Güney Osetya Sorunu........................................................118

(3). Panki Vadisi Sorunu...........................................................119

b. Azerbaycan..............................................................................121
 iv

c. Ermenistan...............................................................................123

2. Türkiye.........................................................................................125

3. Batı.............................................................................................127

a. ABD.........................................................................................129

b. Avrupa.....................................................................................131

IV. KAFKASYA’NIN GELECEĞİ..............................................................135

SONUÇ......................................................................................137

KAYNAKÇA...............................................................................144

ÖZET.........................................................................................155

ABSTRACT...............................................................................157
 v

KISALTMALAR

AB : Avrupa Birliği

ABD : Amerika Birleşik Devletleri

a.g.e. : Adı Geçen Eser

AGİK : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı

a.g.m. : Adı Geçen Makale

AGİT : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı

AK : Avrupa Konseyi

AKKA : Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Anlaşması

ASEAN : Association of Southeast Asian Nations (Güneydoğu

Asya Uluslar Birliği)

BDT : Bağımsız Devletler Topluluğu

Bkz. : Bakınız

BM : Birleşmiş Milletler

Çev. : Çeviren

Der. : Derleyen

Ed. : Editör

FSB : Federalnaya Sluzhba Bezopasnosti (Federal Güvenlik

Servisi)

G-7 : Gelişmiş Yedi Ülke ( ABD, Kanada, Almanya, Fransa,

İtalya, İngiltere, Japonya)

Haz. : Hazırlayan

IMF : International Monetary Fund (Uluslararası Para Fonu)

KGB : Komitet Gosudarstvennoy Bezopasnosti (Devlet

Güvenlik Komitesi)
 vi

NATO : North Atlantic Treaty Organization (Kuzey Atlantik

Antlaşması Örgütü)

OECD : Organisation for Economic Co-operation and

Development (Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü)

PACE : Council of Europe Parliamentary Assembly (Avrupa

Konseyi Parlamenterler Meclisi)

RF : Rusya Federasyonu

RSFSC : Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti

SB : Sovyetler Birliği

SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği

SVR : Sluzhba Vneshney Razvedki (Dış İstihbarat Servisi)

 GİRİŞ

II. Dünya Savaşı dünyayı iki kutba bölerek Soğuk Savaş ortamını
doğurdu. Batı Bloku’nun lideri ABD ve Doğu Bloku’nun lideri SSCB arasındaki
bu savaş Doğu Bloku’nun çöküşü ve Sovyetler Birliği’nin dağılması ile sona
erdi. Dünya artık ABD’nin tek başına hakim olduğu tek kutuplu bir dönemi
yaşamaktaydı.

1991 yılında Sovyetler Birliği’nin çöküşü, bu topraklarda on beş bağımsız

devlet ortaya çıkardı. Böylesine büyük bir parçalanma bölgesel etkileri bir
yana uluslararası sistemi de derinden etkileyerek dünyadaki güç dengelerini
değiştirdi. Eski Sovyetler Birliği’nin mirasını devralarak ortaya çıkan Rusya
Federasyonu’nun izleyeceği politikalar, belirsizliğin hakim olduğu uluslararası
ortamda geleceği şekillendirmedeki etkisi bakımından oldukça önemli ve
dikkate değerdi. Ortaya çıkan yeni jeopolitik durumun uluslararası ilişkilerdeki
yansımalarına dair tahminler yapılmaya başlandı.

Sovyetler Birliği’nin yıkılması, mirasçısı olan Rusya Federasyonu’nu

kimlik arayışına yöneltti. Rusya’nın Doğu’ya ve yakın çevresine mi yoksa
Batı’ya mı yöneleceği sorunsalı farklı dönemlerde farklı politikaların
izlenmesine yol açtı. Bu tartışma ülke içinde bulunan iki temel grup arasında
cereyan ediyordu: Batılı değerlerin kabul edilmesi ve Batı’yla bütünleşmeyi
savunan Atlantikçiler ile Rusya’nın Batı’dan uzak kendine özgü bir medeniyeti
ve jeopolitik konumu olduğunu, burdan hareketle yakın çevresinde etkin
olması gerektiğini savunan Avrasyacılar. Bu ortam içerisinde Rusya
Federasyonu yeni siyasi arenada farklı bir dış politika arayışı içine girdi. Geçiş
döneminin getirdiği zorluklarla birlikte, iç ve dış politikada yeni yöntemler
uygulamaya başladı. Zira, Rusya BDT’yi kurarken, yanı başında gelişmiş bir
Avrupa, Soğuk Savaş’tan galip çıkan güçlü bir ABD ve üzerlerindeki Rus
baskısından kurtulmak isteyen bağımsızlığına yeni kavuşmuş Avrasya
cumhuriyetleri vardı. Sınırların küçülmesiyle yaşanan bu siyasi-ekonomik-
 2

askeri değişim kimlik sorunu şeklinde ortaya çıktı ve Rusya yeni dünya
sisteminde hesaba alınan bir aktör olmanın yollarını aramaya başladı.

Rusya’da iç ve dış politikada izlenen tutumlar dönemlere ve karar

vericilerin değişimine göre gelişerek şekillendi. Avrasyacılık ve Batıcılık
arasında yaşanan kimlik arayışı, devletin kuruluşunun ilk yıllarında Batı’dan
yana tavır alınması ile bir rotaya girdi. Orta Asya ve Kafkasya’da bulunan eski
Sovyet cumhuriyetleri ile ilişkilerin ihmal edildiği bu dönem 1993’te yakın
çevre stratejisinin benimsenmesiyle sona erdi. Eski Sovyet sahası artık birincil
önemdeydi. Rusya bu bölgede eski hakimiyetini yeniden tesis etmek istiyordu.
Putin’le birlikte Avrasyacı eğilim belirgin hale geldi ancak 11 Eylül terör
saldırıları Rusya’yı özellikle uluslararası güvenlikle ilgili konularda Batı ile
işbirliğine yöneltti. Rus dış politikası yakın çevreyi ihmal etmeden Batı ile
ilişkileri dengeleyen ve çıkarları dikkate alan pragmatik bir niteliğe kavuştu.

Rus dış politikasının şekillenmesinde Kafkasya bölgesinin önemli bir rolü

vardır. Bölgenin jeopolitik konumundan kaynaklanan stratejik önemi dış
politikaya yansımaktadır. Rusya’nın Kafkasya politikaları başta bölge
devletleri (Türkiye, İran, Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan) olmak üzere, AB
ve ABD ile ilişkileri de etkilemektedir. Öyle ki, Kafkasya, zengin enerji
kaynakları ve mevcut konumuyla üzerinde nüfuz mücadelesinin sahnelendiği
bir coğrafyadır. Bu konumu itibariyle büyük güçleri kendisine çekmesi ve
Rusya ile karşı karşıya getirmesi kaçınılmazdır. Bölgeyi hayat sahası olarak
gören Rusya askeri ve siyasi anlamda kontrolü elinde tutma gayreti içindedir.
Bu değerlendirmeler doğrultusunda; Rusya’nın Kafkasya politikası,1

• Kafkaslar, buna bağlı olarak Avrasya’yı çıkarları doğrultusunda kontrol

etmek ve ABD aleyhinde kullanmak,
• ABD’nin kendine stratejik ortak olarak seçebileceği ülkeler ile işbirliği
yapmasını engellemek,

1
Akif KEMİK: “Kafkaslarda Türkiye-ABD İşbirliği”, Harp Akademileri Bülteni, Yıl 36, Sayı 196,
(Temmuz 2000), 161.
 3

• Kaybettiği değerleri belirli bir zaman sonra, tekrar kazanmak ve

eskisine nazaran daha büyük bir siyasi, ekonomik ve askeri güce sahip olarak
ABD’nin karşısında yerini almak şeklinde ortaya çıkmaktadır.

Bölgesel düzeyde ise; Ermenistan ile stratejik ortaklığı pekiştirmek,

Gürcistan’daki etnik problemleri koz olarak kullanarak Gürcistan’ın toprak
bütünlüğünü tehdit etmek ve Azerbaycan’ın Hazar havzasındaki enerji
kaynakları ve terminallerini kontrol altına almak maksadıyla,Dağlık Karabağ
sorununun çözümü için Azerbaycan’a karşı Ermenistan’ı koz olarak
kullanmaktır.2 Kuzey Kafkasya’daki problemlerin Rusya’nın bu ülkelerle
ilişkilerinde etkili bir araç olduğunu söylemek mümkündür. Baskı ve müdahale
amacıyla, yakın çevresindeki etnik sorunları bu ülkeler aleyhine kullanan
Rusya, Kafkasya bölgesindeki kontrolü elinde tutmak istemekte ve Sovyetler
Birliği döneminden gelen etkinliğini kaybetmek istememektedir.

Rus dış politikasına yansımaları açısından, Kuzey Kafkasya ve

Transkafkasya’da (Güney Kafkasya) yaşanan gelişmeler birbirleriyle bağlantılı
olsa da bu çalışmada özellikle Rusya Federasyonu’na bağlı yedi
cumhuriyetten ( Adigey, Kabartay-Balkar, Karaçay-Çerkez, Kuzey Osetya,
Çeçenistan, İnguşya, Dağıstan) oluşan Kuzey Kafkasya üzerinde durularak
mevcut etnik ve siyasi sorunlar incelenmiş, gereken yerlerde Transkafkasya
ile ilgili sorunlara da değinilmiş ve bu çerçevede temel olarak Rus dış
politikası izah edilmeye çalışılmıştır.

Bu çalışmanın amacı şu şekilde özetlenebilir: Uzun tarihi ve zengin

kültürüyle Rusya dünyanın en büyük ülkelerinden biridir. Kendi içindeki
sorunlara rağmen, hatırı sayılır bir ekonomiye ve askeri güce sahip olmasının
yanı sıra Avrasya kıtasındaki mevcut konumu onun, uluslararası alanda
önemli rol oynamaya devam edecek bir aktör olduğunu göstermektedir. Bu
özellikleri dikkate alındığında Rusya gibi bir aktörün uluslararası ilişkilerinin,

2
Hakan KANTARCI: Kıskaçtaki Bölge Kafkasya, (İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2006), 111.
 4

dış politikasının ve dış politikasını etkileyen faktörlerin incelenmesi önem

kazanmaktadır. Böylece bu devletin değişen uluslararası sistem içindeki
konumu ve bunun gereği olarak izlediği küresel politikalar daha iyi
anlaşılacaktır.

Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. “Rusya Federasyonu’nun Siyasal ve

İdari Sistemi” başlıklı birinci bölümde Rusya’daki siyasi sistemin nasıl işlediği
Rus Anayasası çerçevesinde anlatılmış, yasama ve yürütme organları
hakkında bilgi verilmiştir. Siyasi gelişmeler Yeltsin dönemi ve Putin dönemi
şeklinde özetlendikten sonra, Putin’in iktidara gelmesiyle birlikte siyasi ve
ekonomik istikrarın sağlanması amacıyla yapılan reformlar kısaca
anlatılmıştır. Rusya’daki federal yapı ve federal unsurlarla ilgili bilgiler
verilmiştir. Bu bölüm, Rus dış politikasının daha iyi anlaşılmasını sağlamak
için hazırlanan, Rusya’nın iç siyasi gelişmelerinin ve idari sisteminin kısaca
anlatıldığı bir bölümdür.

İkinci bölüm “Rusya Federasyonu Dış Politikası” başlığını taşımaktadır.

Bu bölümde öncelikle Rus dış politikasının resmi çerçevesi Rus Anayasası
dikkate alınarak çizilmiştir. Dış politikanın oluşumunu etkileyen Rus düşüncesi
anlaşılmaya çalışılmış ve dönemler itibariyle Rus dış politikasının
incelenmesine geçilmiştir. Dönemlere göre dış politikanın izlediği seyir ve
genel dış politika eğilimleri sebep ve sonuçlarıyla birlikte ele alınmış ve bu
alandaki resmi belge niteliğindeki doktrinler incelenmiştir. 11 Eylül sonrası
değişen uluslararası sistemin etkisiyle yeni boyutlar kazanan Rus dış
politikası farklı yönleriyle irdelenmiş, dış politikaya yön veren akımlar
anlatılmıştır.

“Rus Dış Politikasında Kuzey Kafkasya” adlı üçüncü bölümün başında

Kafkasya bölgesi kavramı açıklanmış, bu bölgede yaşayan etnik unsurlardan
söz edilmiştir. Genel olarak Kafkasya’nın jeopolitiğinden hareketle bölgedeki
durum anlatılarak Rusya’nın Kuzey Kafkasya’ya yönelik politikaları ele
alınmış, bölgede Rusya’ya bağlı cumhuriyetlerdeki sorunlardan bahsedilerek
 5

bunların dış politikaya yansımaları tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu çerçevede;

Rusya’nın Güney Kafkasya Cumhuriyetleri (Ermenistan, Azerbaycan,
Gürcistan), Türkiye ve Batı (ABD ve Avrupa) ile ilişkilerinde, genelde Kuzey
Kafkasya özelde ise uluslararası bir yönü bulunması nedeniyle Çeçen
sorununun etkileri ve Rus dış politikasındaki yansımaları ele alınmıştır.
 I. BÖLÜM

RUSYA FEDERASYONU’NUN SİYASAL VE İDARİ SİSTEMİ

I. Rusya Federasyonu’nda İdari Yapı

Rusya Federasyonu başkanlık sistemi ile idare edilmektedir. 1993’te

kabul edilen Anayasa, ülkenin güçlü bir başkanlık altında Federal Cumhuriyet
düzeninde idare edilmesini öngörmektedir. Rusya Federasyonu’nun lideri ve
yöneticisi konumunda olan devlet başkanı dört yıllık bir süre için halk
tarafından seçilir. Aynı kişi üst üste yalnızca iki kez seçilebilir. Devlet başkanı
ülkenin iç ve dış politikasını yürüterek, izlenecek politikaları belirler.

Dokunulmazlığa sahip olan Rusya Federasyonu Devlet Başkanının;

başbakanı atamak, hükümet toplantılarına başkanlık etmek, hükümeti
görevden almak, üst düzey yargı ve denetim kurumlarının yöneticilerini
göreve getirmek ve görevden almak, Duma’yı feshetmek, af ilan etmek gibi
çok önemli yetkileri vardır. Rusya Devlet Başkanı aynı zamanda Rusya
Silahlı Kuvvetleri’nin Başkomutanıdır.1

Rusya Federasyonu’nun temsil ve yasama organı Federal Meclis’tir.

Federal Meclis, Federasyon Konseyi ve Devlet Duması’ndan oluşur. Üst
meclis konumundaki Federasyon Konseyi’nde federal unsurlar temsil edilir.
Konseye Rusya Federasyonu’na dahil olan birimlerin her birinden, bir kişi
temsil bir kişi de yürütme organından olmak üzere ikişer temsilci girer. Devlet
Duması dört yılda bir yapılan genel seçimlerle belirlenen 450 milletvekilinden
oluşur. Milletvekilleri belirli bir partiden veya bağımsız olabilir. Aynı kişi aynı
zamanda hem Federasyon Konseyi’nin hem de Devlet Duması’nın üyesi
olamaz. Devlet Duması milletvekili, devlet iktidarının diğer temsil organlarında

1
“Rusya’nın Siyasi Sistemi”, http://www.rusya.ru/tur/index/siyasi_ve_idari_yapi
 7

ve yerel özyönetim organlarında milletvekili olamaz. Federal Meclis daimi

olarak çalışan bir organdır. Federasyon Konseyi ve Devlet Duması
birbirlerinden ayrı toplanır. İşlev ve yetkileri açısından Devlet Duması yasama
özelliği ağır basan bir meclis, Federasyon Konseyi ise danışma ve temsil
özelliği ağır basan bir senato görünümündedir.2 Ancak son yıllarda öneminin
azaldığı bir gerçektir. Federasyon Konseyi’nde Rusya Federasyonu’na dahil
olan 89 idari birimden ikişer kişi olmak üzere toplam 178 üye bulunur. Son
yıllarda Federasyon Konseyi’nin yetkileri azaltılırken Duma, etkinliğini
artırmaktadır.

Rusya’da yürütme gücü hükümettedir. Rusya hükümeti, başbakan,

başbakan yardımcıları ve federal bakanlardan oluşur. Başbakan, görevine
Devlet Başkanı tarafından Devlet Duması’nın onayıyla atanır. Başbakan
atandıktan sonra en geç bir hafta içinde federal yürütme organlarının yapısı
hakkındaki önerilerini, başbakan yardımcıları ve federal bakanların isimlerini
Devlet Başkanına sunar. Hükümetin, federal bütçenin belirlenmesi, finans,
kredi ve para politikasının uygulanması, sosyal yardım, sağlık, kültür, bilim
gibi alanlarda tek bir devlet politikasının yürütülmesi, ülke savunmasının,
devlet güvenliğinin sağlanması için önlemler alması gibi görevleri vardır.
Rusya’da hükümetin, ağırlıklı olarak ekonomik yönetim organı olduğu
söylenebilir. Rusya’da Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay, Sayıştay gibi
yargı ve yürütme alanında kurulmuş anayasal yüksek devlet kurumları vardır.3
Bu idari yapılanma 12 Aralık 1993 tarihli Rusya Federasyonu Anayasası ile
oluşturulmuştur.

Ulusal güvenlik politikalarının saptanmasında önemli bir kurum olan

Güvenlik Konseyi, 1992'de Yeltsin tarafından çıkarılan Güvenlik Yasasıyla
kurulmuştur. Güvenlik Konseyinin iki tür üyesi vardır. Devlet Başkanı,
Başbakan, Konsey Sekreteri, Dışişleri Bakanı, Savunma Bakanı, FSB
(Federal Güvenlik Servisi) Başkanı, Konsey'in sürekli üyeleridirler.

2
Yaşar ONAY: Rusya ve Değişim, (Ankara, Nobel Yayınları, 2002), 203-204.
3
“Rusya’nın Siyasi Sistemi”, http://www.rusya.ru/tur/index/siyasi_ve_idari_yapi
 8

Federasyon Konseyi Başkanı, Duma Başkanı, Devlet Başkanlığı Ofis

Başkanı, İçişleri Bakanı, Adalet Bakanı, sivil savunmadan ve olağanüstü
durumlardan sorumlu Bakan, Genelkurmay Başkanı, Başsavcı, Sınır Koruma
Hizmeti Başkanı, SVR (Dış İstihbarat Servisi) Başkanı, Bilimler Akademisi
Başkanı ile Devlet Başkanının yedi idari bölge temsilcileri ve diğer üyeler
gerektiğinde Konsey toplantılarına katılırlar. Devlet Başkanı Güvenlik
Konseyine başkanlık eder ve toplantıya çağırır. Güvenlik Konseyi, milli
güvenlik ve dış politika konularında önerilerde bulunur, milli güvenliği
sağlayan kuvvetlerin ve unsurların faaliyetlerini koordine eder, alınan
kararların uygulanmasını kontrol eder.4

Rusya 17 milyon km² lik bir alan üzerinde yetmişi aşan farklı etnik
grubun yaşadığı ve anayasa ile belirlenen 89 idari birimden oluşan federal bir
devlettir. Bu birimler merkeze bağlı olmakla birlikte kendi yasaları, yasama,
yürütme ve yargı organları vardır. Bunların 21’i cumhuriyet, 2’si özel statü
şehir (Moskova ve St. Petersburg) , 49’u eyalet, 6’sı megabölge, 1’i özerk
bölge ve 10’u özerk yöredir. Ayrıca Putin döneminde getirilen bir uygulama ile
ülke 7 ayrı federal bölgeye ayrılmış ve başlarına doğrudan devlet başkanına
bağlı birer vali atanmıştır. Güç odaklarını merkeze çekmeye yönelik belirlenen
bu bölgeler Merkez (Moskova ve çevresi), Kuzeybatı (St. Petersburg ve
çevresi), Güney (Kuzey Kafkaslar ile Don/Rostov bölgesi), Volga, Urallar,
Sibirya ve Uzak Doğu olarak adlandırılmıştır.5

4
Osman Metin ÖZTÜRK: Ordu ve Politika, (Ankara, Gündoğan Yayınları, 1993), 252.
5
Feryal KALKAVAN: “Rusya Federasyonu'nda Federalizm ve Ünitarizm Tartışmaları”, Değişen
Dünyada Rusya ve Ukrayna, Der. Erhan BÜYÜKAKINCI, (Ankara, Phoenix Yayınları, 2004), 11.
 9

II. Rusya Federasyonu’nda Siyasi Hayat

A. Yeltsin Dönemi

Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından Rusya Federasyonu’nun ilk

devlet başkanı olan Boris Yeltsin 1991-1999 yılları arasında iki dönem süreyle
görev yapmıştır.

Bu dönemde Rusya’da meydana gelen siyasi ve iktisadi gelişmelere

yönelik yapılan araştırma ve raporların çoğunda, soğuk savaş döneminin izleri
görülmektedir. Geçmişten miras kalan önyargılı yaklaşım sonucu, Rusların
her yaptığı girişim, eski Rus İmparatorluğu’nun yeniden canlandırılmasına
yönelik girişimler olarak kabul görmüştür. Oysa bu girişimlerin tek bir amacı
vardı. ‘’Kötü gidişe son vermek ve uluslararası alanda Rusya’ya saygın bir yer
kazandırmak.’’ Bu döneme damgasını vuran hareket Demokratik Rusya
Hareketi’ydi. Kuruluşu 1988 yılına kadar uzanan ve liderliğini Boris Yeltsin’in
yaptığı Demokratik Rusya Hareketi’nin başlangıçtaki amacı, Komünist
Partisi’nin ve KGB’nin halk arasındaki itibarını düşürmek ve siyasi hayatta
etkinliği azaltmaktı. Bu yıllarda Demokratik Rusya Hareketi’nin hedeflerinden
biri Rus toplumunu ‘’Batı Modeli’’ çerçevesinde siyasi ve kültürel yönlerde
geliştirmek, bunun için ise Batı’nın desteğini kazanmaktı.6

Soğuk savaşın ardından kurulan yeni dünya düzeninde kazananlarla

kaybedenler arasındaki fark gittikçe açılıyordu. Ya yeni düzene ayak
uydurulacak ya da çöküş belirtilerine maruz kalınacaktı. Kaybedenler
arasında yer alan Rusya’nın lideri Yeltsin bu durumla baş etmek için bir
strateji benimsedi: Rusya’nın Batı ile hızlı bir şekilde bütünleşmesi. Bu,
kendilerinin, babalarının ve büyük babalarının içinde yaşadıkları kurumların
yıkılıp dağıldığı 1991 yılının o kargaşası içindeki son haftalarında hemen
hemen tesadüfi olarak benimsenen bir strateji idi. Yeltsin içerde serbest
piyasaya ve demokratikleşmeye, dışarıda ise ABD ile stratejik ortaklığa

6
Fikret İ. OLGUN: “Rusya’nın Bugünkü Durumu Üzerine”, Yeni Forum, Sayı 303, (Ağustos 1994),
23.
 10

sarıldı. Yeltsin, oyunun yeni küresel kurallarını esasta kabullendi ve Rusya’yı

bu sistemin içine mümkün olduğu kadar çabuk sokmanın peşine düştü.
Ancak, Batılı politik ve ekonomik danışmanların hızlı tedbirlerine acele içinde
sarılırken Yeltsin ve etrafındakiler, Batılı modellerin Rusya’nın şartlarına
uydurulması ihtiyacına yeterli dikkati göstermede başarılı olamadılar.7

Yeltsin’in bu stratejisi 1990’lar boyunca inatla uygulandı; ulusal ve

bölgesel seviyede seçimler düzenli bir şekilde yapıldı; endüstrinin %70’i
devletten özel teşebbüse devredildi ve Rusya en düşük gümrük vergileriyle
ölçülen dünyanın en açık ekonomilerinden biri oldu. Bununla beraber bu
stratejinin başarısızlığı ortaya çıkmaya başladı: Milli gelir nüfusun üçte birini
yoksulluğun içine atarak sekiz senede iyice azaldı. Liberaller bile gerekli
reformların sadece yarısının yapılmasının gerektiğine inandı. Bu gerilemeye
rağmen, Yeltsin dümende olduğundan politikada bir değişiklik yapılmadı.8

1993 yılına gelindiğinde halk Devlet Başkanı Yeltsin’e verdikleri desteği

bir miktar çekti. 12 Aralık 1993 tarihinde yeni parlamento (Devlet Duması)
seçimlerinde komünistler iyi oy almıştı. Reformcuların durumu ise parlak
değildi. Diğer taraftan Jirinovski başkanlığındaki aşırı sağcı Liberal Demokrat
Parti %25 oy almıştı. Halk gidişten memnun olmadığını seçim sonuçları ile
ifade etmişti. Seçim, Rusya’nın dış politikası üzerinde etkisini hemen gösterdi.
Hemen hemen bütün politikacılar milliyetçiliğe ve Batıyı eleştirmeye
başladılar. Rusya’nın dış politikası özellikle komşu ülkeler söz konusu
olduğunda daha saldırgan hale geliyordu. Ancak seçim sonuçlarına rağmen
Yeltsin reformlara devam etmekte kararlıydı.9 Bu seçimlerde 12 Aralık 1993
tarihli anayasa da kabul edilmiştir. Yeni anayasa başkana; hükümete iki kez
güvenoyu verilmemesi halinde Devlet Duması’nı feshetme, Devlet
Duması’ndan geçen kanunları kabul etmeme, Parlamentoya başvurmadan

7
Peter RUTLAND: “Putin’in İktidar Yolu”, Kadim Komşumuz Yeni Rusya, Haz. Yılmaz TEZKAN,
(İstanbul, Ülke Kitapları, 2001), 152-153.
8
Peter RUTLAND: a.g.m., 152-153.
9
Abdullah DEMİR: Tarihten Günümüze Rus Yayılmacılığı ve Yeni Kurulan Cumhuriyetler,
(İstanbul, Ötüken Neşriyat, 1998), 168.
 11

resmi kararlar alabilme gibi yetkiler vererek başkanın konumunu

güçlendiriyordu.

Yeltsin ve ekibi reformlar konusunda kararlı bir şekilde hareket

etmelerine rağmen halkın yaşam koşullarında gözle görülür bir düzelmenin
gerçekleştirilememesi, hatta koşulların giderek ağırlaşması, örgütlü suç
odaklarının (Mafya) giderek Rus halkının yaşamına damgasını vurması
reform karşıtı grupların işini kolaylaştırmıştı. İktisadi reformlara verilen öncelik
ve izlenen siyasetler ile halkın tercihleri ayrı çizgilerde gelişmeye başlamış ve
karşılaşılan sorunların çözümünde ortaya çıkan görüş ayrılıkları ülkeyi iç
savaşın eşiğine kadar getirmişti.10 Reformlara karşı olan Devlet Başkanı
Yardımcısı Rutskoy ile Parlamento başkanı Hasbulatov ülkedeki
kutuplaşmayı tahrik etmiş, bunun üzerine Parlamento Yeltsin’i görevden
alarak yerine Rutskoy’u atamıştı. Bunun üzerine Yeltsin parlamento binasını
topa tutarak Rutskoy ve Hasbulatov’u tutuklatmıştı. Bu siyasi krizde,
beklenenin aksine ordu Yeltsin’i desteklemişti. 12 Aralık Parlamento
seçimlerinde reform yanlılarının ağır bir yenilgiye uğramasından sonra
Yeltsin, tamamen Batı yanlısı bir politika izlemenin başarı getirmediğini
anlamış ve bu tarihten sonra doğu ile batı arasında orta yolu benimseyen bir
anlayışa yönelmiştir. Batı yanlısı Atlantikçi grubun temsilcileri tasfiye edilmiş
ve Avrasyacı söylemde bulunanlar önemli görevlere getirilmiştir.

16 Haziran 1996 Başkanlık seçimlerine çok az bir zaman kala, Rus halkı
geleceğe endişeyle bakmaktaydı. Yaşam standartları Sovyetler Birliği’nin
dağılmasından sonra giderek kötüleşmişti. Halk büyük umutlar bağladığı
reformların bekledikleri refahı getiremediğinden şikayetçiydi. Örgütlü suç
(Mafya) oldukça yaygındı. Eski günlere duyulan özlem giderek artıyordu. Bu
gelişmeler başkanlık seçimlerini daha da önemli bir hale getiriyordu. Böyle bir
ortamda gerçekleştirilen seçimlerin ilk turundan, hiçbir adayın %51 oy
alamaması nedeniyle sonuç alınamadı. Yeltsin %35, Zuganov %31.5, Lebed
%14.9, Yavlinski %7.6, Jirinovski %6 oy almıştı. Temmuz ayında yapılan

10
Yaşar ONAY: a.g.e., 110.
 12

ikinci tur oylamada Yeltsin bir kez daha başkan seçildi. Ancak başkanlık
Yeltsin’e pek yaramadı ve kısa süre sonra ciddi sağlık sorunlarıyla karşı
karşıya geldi.11

1996 seçimleri, kazanmasına rağmen, Yeltsin’in taraftarlarının azaldığını

göstermekteydi. Yeltsin eski çevresini uzaklaştırarak, yeni oluşan oligarşi
grubunu etrafında topladı. Bazı bölge valileri ile ad hoc anlaşmalar yaparak
başkanlık seçimlerini kazanmıştı. Yeltsin’in 1996 seçim kampanyasını parasal
ve medya güçlerle destekleyerek kazanmasını sağlayan, böylece Yeltsin ve
ailesine yakınlık kuran ve bu suretle Rus yönetimini en tepede etkileme
imkanına kavuşan Oligarklar yedi grup altında toplanabilir. Bunlar Alfa,
İnkombank, Logovaz, Menatep, Most, Oneximbank ve Sbs-Agro gruplarıdır.12

1991-1994 iktidarının birinci döneminde: Yeltsin’e güvenen Batı dünyası

parlamento seçimleri öncesinde daha sağ çizgi izleyen Yeltsin karşıtlarının
parlamento içinde bombalanmalarını alkışlamış ve bu yoldan demokrasinin
kurulacağını sanmıştır.13 Yeltsin idaresinin son dönemlerinde, Rusya’nın Batı
ile ilişkilerindeki dengeler oldukça ilginç bir yapı arz etmekteydi. Sık sık
değişen Rus hükümetleri önemli uluslararası kararlarda geleneksel Rus
tavrından farklı olarak etkin olmayan bir görünüm sergilemiş, buna karşılık
Batı, Yeltsin rejimine maddi, manevi destekte bulunarak ülke yöneticilerinin
anti-demokratik faaliyetlerine göz yummuştur.14

Yeltsin yönetiminin ikinci döneminde de ekonomik ve siyasi istikrarsızlık

devam etmiştir. Yeltsin’in ikinci kez seçilmesinde önemli rol oynayan oligarklar
siyasete girmiş, mafyanın ortaya çıkışıyla devlet düzeni bozulmuş, ard arda
gelen ekonomik krizler yaşam standartlarını düşürmüştür. Vaad edilen yaşam
koşullarına ulaşılamaması hatta bu koşulların daha da kötüleşmesi sistem
karşıtlarının sayısını artırmıştır. 1998’deki büyük ekonomik krizle halk tam bir
11
Yaşar ONAY: a.g.e., 114-118.
12
Fikret ERTAN: Rusya’nın Dönüşümü, (İstanbul, Kızılelma Yayıncılık, 2001), 53.
13
Hasan KÖNİ: “Günümüzde Rus Milliyetçiliği ve Sonuçları”, Avrasya Dosyası, Cilt 1, Sayı 1,
(İlkbahar, 1994), 7-8.
14
Asem NAUŞABAYEVA: “Yeltsin’den Sonra Putin’le Yeni Rusya”, Stratejik Analiz, Cilt 1, Sayı 1,
(Mayıs 2000), 7.
 13

yoksulluk ve sefalet içine düşmüş, IMF ile yürütülen çalışmalar nedeniyle dış
yardıma olan bağlılık artmıştır. Günden güne dış borç yükünün artması,
ancak bunun devlet kasası yerine özel kişilere aktarılması, devlet dışında
farklı yapılar olduğunu gösteriyordu.15

Yeltsin, iktidarı döneminde başbakanlık görevinde sık sık değişikliğe

gitmiş, 1998-1999 yılları arasında dört başbakan (Çernomirdin, Kiriyenko,
Primakov, Stepaşin) atamış ve sonunda Putin’i bu göreve getirmiştir. Buradan
yola çıkarak Yeltsin’in başbakanlık koltuğunu, kendisine bir halef bulmak için
kullanmış olduğunu söyleyebiliriz. Yerine geçecek kişi önemliydi çünkü Yeltsin
elindeki imkanları ve ayrıcalıkları kaybetmek istemiyor, kendisine bağlı bir
halef istiyordu.

Yeltsin dönemi, yeni kurulmuş ve demokratik yapıya geçmeye karar

vermiş bir devlet olarak Rusya’nın kendini aradığı, ülke içi ayrılıklarla
uğraşıldığı, ekonomik ve siyasi istikrarsızlıkların yaşandığı, uluslararası
alanda da prestij kaybedilen bir dönem olmuştur. Siyasi ve iktisadi alandaki
başarısızlıklar nedeniyle halkın desteğini ve güvenini yitiren Yeltsin 31 Aralık
1999’da devlet başkanlığı görevinden istifa ederek yetkilerini V. Putin’e
devretmiştir.

B. Putin Dönemi

Yeltsin, görevinden ayrılırken yönetimi, halef olarak seçtiği Putin’e

bırakmış, Putin’in vekaleten sürdürdüğü devlet başkanlığı 26 Mart 2000
seçimleriyle halk tarafından onaylanmıştır. Seçimlerin ilk turundan zaferle
çıkan Putin (%52.6 oy ile) Rus devletini toparlamaya yönelik uygulamalarına
başlamıştır.

15
Erhan BÜYÜKAKINCI: “Vladimir Putin Döneminde Rus Dış Politikasına Bakış”, Değişen
Dünyada Rusya ve Ukrayna, Der: Erhan BÜYÜKAKINCI, (Ankara, Phoenix Yayınları, 2004), 143.
 14

1952’de Leningrad / St. Petersburg Kenti'nde doğan, Leningrad Devlet

Üniversitesi Hukuk Bölümü mezunu olan Putin, 1975'ten itibaren KGB'de
çalışmaya başlamıştır. Leningrad Şehir Konseyi'nde danışmanlık, belediye
başkan yardımcılığı gibi görevler yapan Putin, 1996'da Kremlin Sarayı
Mülkiyet İdaresi Başkan Yardımcılığı'na atanmış ve bu görevini, 1997 yılına
kadar sürdürmüştür. 1997 ve 1998'de Devlet Başkanlığı İdaresi Başkanı ile
Devlet Başkanlığı Denetim İdaresi Başkanı olarak yapmıştır. 1998-1999
yıllarında, Rusya İç İstihbarat Servisi FSB'nin başkanlığını yaparken, aynı
zamanda, yeni Rusya'nın "politbürosu" olarak da adlandırılan Rusya Güvenlik
Konseyi'nin sekreterliği görevini yürütmüştür. 9-16 Ağustos 1999 tarihleri
arasında başbakan yardımcısı ve başbakan vekilliği, 16 Ağustos'tan itibaren
de başbakan olarak görev yapmaya başlamıştır. Devlet Başkanı Boris
Yeltsin'in 31 Aralık 1999'da istifa etmesinin ardından 26 Mart seçimleriyle
devlet başkanı seçilmiştir.16

Putin’i bu kadar kısa süre içinde başarıya götüren nedenlerden en

önemlisi Çeçen savaşında izlediği sert politikaydı. Çeçenya’da sürdürülen
savaş Putin’in Rusya’daki prestijini artırmıştı. Çeçen halkına karşı yürütülen
savaş Putin için bir iç politika konusu olmuş, hatta savaş bu amaçla
körüklenmişti. Böylece Rus milliyetçiliği güçlenmişti. Putin zaten seçimlerden
önce Rusya’nın kurtuluşu için Yeltsin’den farklı olarak milliyetçiliğe ve
devletçiliğe vurgu yapıyordu. Bu söylem Rus halkının önemli bir kesimi için bir
süreliğine de olsa umut olabilmişti, zira uzun zamandır yoksulluk ve sefalete
sürüklenmiş olan Rus halkı ülkeye istikrar getirebilecek güçlü bir lider imajına
bel bağlamıştı.17 İkinci Çeçen Savaşı (1999) sayesinde popülaritesi artan
Putin, Çeçen savaşçılarına karşı mücadelede sert tavır içerisinde olmuş ve
Rusların çoğunun düşüncesine paralel faaliyetlerde bulunmuştur. Bu amaca
ulaşmak için de gerekli ısrarı sergilemiştir. Bu yüzden bazı yorumcular, halkın
seçimindeki esas faktörün Putin’in kişiliği olduğunu iddia etmektedir. Putin’in
Yeltsin tarafından seçilmesine rağmen karakter ve siyasi görüş yönünden

16
“Vladimir Putin”, http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=387
17
Yaşar ONAY: a.g.e., 141-142.
 15

Yeltsin’e zıt bir kişiliğe sahipti. Dürüst, amirlerine sadık, çok konuşmayan,
sakin, kesin kararlar alan, sert şahsiyetli birisi olarak tanımlanan Putin, bu
dönemde Rusya toplumunun içgüdüsel olarak aradığı başkan yapısına
uymaktaydı.18 Her halükarda, Putin’in bütünüyle anayasal kurallar
çerçevesinde seçildiğini, şahıs olarak halkın geniş onayını aldığını ve
seçilmesinin de politik açıdan hiçbir iktidar değişimini ifade etmediğini itiraf
etmek gerekiyor. O daha çok Yeltsin’in, kazanılanı koruyacak ve Rusya’yı
eski büyüklüğüne ulaştıracak olan, seçilmiş bir mirasçısı ve vasisidir.19

Putin’in Yeltsin’in halefi olduğu ilk kez söylendiğinde, Batıda onun da

aynı yoldan yürüyeceği hesap ediliyor ve aslında böyle bir tutum batının işine
de geliyordu. Oysa, gerçek böyle gelişmedi. Başkan sıfatıyla Putin tarafından
seçilen ziyaret güzergahının sadece Avrupa turnesinden ibaret olmayıp, Çin,
Kore Halk Demokratik Cumhuriyeti, Hindistan, Moğolistan, Küba gibi ülkeleri
de kapsaması Batılılarda kuşku uyandırdı. Batılı liderlerle yaptığı ilk
görüşmelerde Putin bağımsız olduğunu gösterdi. Ancak bu tutum, kendisini
diğerlerinden üstün gören, karşısındakini savaşa davet eden bir insanın
gösterişli tutumu değildi.20

Putin’in karşısında bulunan görev, demokrasinin güçlendirilmesinden çok

Rus devletinin yeniden inşasıydı. Putin’in mücadelesi sadece Sovyetler
Birliği’nin dağılmasını takip eden devlet kurumlarındaki çöküşü durdurmak için
değildi. Putin’in görevi, yeni küresel çevre içinde yeni kurumlar oluşturmaktı.
Sovyet kurumları çökerken, dışarıdaki dünya yerinde durmuyordu.
Küreselleşmenin karmaşık dinamikleri yeryüzündeki bütün devletleri radikal
reformlar yapmaya zorlamıştı. Serbest ticaretin giderek arttığı, uluslararası
sermayenin hızlı bir şekilde akıp durduğu ve bilgi devriminin olduğu bir
dünyada gelişmiş ülkelerin eski refah ve sanayi yönetimi fonksiyonlarını
kısıtlamak ve uluslararası rekabette yer almaya dikkatlerini çevirmekten

18
Asem NAUŞABAYEVA: a.g.m., 169.
19
Wolfgang SEIFFERT: Vladimir V. Putin, Ed. Zerrin YILMAZ, (İstanbul, Gendaş Yayınları, 2004),
32.
20
Yevgeniy PRİMAKOV: Kapalı Kutu Rusya: Üst Düzey Siyaset Koridorlarında Bir Yaşam, Çev.
Nuri EYÜPOĞLU, (Mataş Matbaası, 2002), 11.
 16

başka seçenekleri yoktu. Putin’in, iktidara geldiği ilk aylarda Yeltsin’in

başlattığı ama tamamlayamadığı Rusya’yı modernleştirme görevini
tamamlayacağı düşünülüyordu.21

Putin, reformlardan vazgeçmeden veya tamamen yeni bir istikamete

yönelmeden yapacaklarını Yeltsin siyasetinin mirası üzerine inşa etmekteydi.
Devlet yönetiminin güçlendirilmesi, ülkenin yasal bütünlüğünün sağlanması,
siyasi parti rekabetini getirecek bir sistemin kurulması gibi Yeltsin’in
çözemeden bıraktığı konular üzerine gitti. Endüstrinin özelleştirilmesi ve Batı
ile işbirliği esasına dayalı dış politika gibi Yeltsin’in zamanında köklü
değişikliğe uğrayan alanlara nispeten dokunmadı. Demokrasi, Pazar
ekonomisi, uluslararası toplulukla ilişkiler gibi temel konularda Putin’in
siyaseti, selefinin güttüğü siyasetin bir devamı niteliğindeydi. Her şeyden öte
Putin’in görevi Rus devletini küresel çevrenin meydan okumalarına karşı hazır
hale getirmekti. Ancak, özellikle valiler ve oligarşi ile mücadele etmek gibi,
Yeltsin modelinden ayrıldığı noktalar da vardı. Yeltsin’in politik tarzı, Sovyet
Komunist Partisi bürokrasisinde geçen yıllarında öğrendiği şekilde
formaliteden uzak, “arka oda” usulüne uygundu. Yeltsin’in şekilci kurallara ve
yasalara karşı alerjisi vardı, daha çok kişisel gizli pazarlıkları tercih ederdi. Bu
tarzla cumhuriyetlere ve bölgelere karşı federal politikayı yürüttü ve yine bu
tarzla belirli seçkinlerin eline büyük bir servetin transferi ile sonuçlanan
özelleştirme programı dahil Rusya ekonomisini yönetti. Putin ise aksine
“Kanunun diktatörlüğünü” tesis etmedeki ilgisini göstermek için oyunun
kurallarının temiz ve açık olacağını yüksek sesle dile getirdi. Gayrı resmi
kişisel ilişkilerden daha resmi kurumsal uygulamalara doğru yönetim
tarzındaki bu değişim Putin başkanlığını en önemli mücadele konusudur.
Başkan seçilmesinden altı ay sonra, Putin’in Rusya’yı yönetmiş olan gayrı
resmi ilişkiler ağını çözmeye doğru bazı kararlı adımlar attığı görüldü.
Bununla birlikte, Putin’in iktidara yükselişi büyük ölçüde bu arka oda
manevralarının bir sonucuydu ve Putin’in kendisi, başkan seçilmeden ve
seçildikten sonra bir süre bu tür özel ilişkilere önem verir gözükmüştü. Ancak

21
Peter RUTLAND: a.g.m., 152-153.
 17

Rus politik tarzının değişmesi kolay olmayacak, resmi düzene geçiş uzun
yıllar alacaktı.22

1. Putin’in Reformları

Rus Milli Güvenlik Servisi FSB’nin başkanı iken, Yeltsin tarafından 16

Ağustos 1999’da başbakanlığa getirilen ve 2000 ile 2004’te üst üste iki defa
devlet başkanlığına seçilen Putin’in temel misyonu, dağılma emareleri veren
devleti yeniden toparlamak, Çeçenistan savaşına radikal bir çözüm bularak iç
çemberdeki ayrılıkçı akımlara kesin bir set çekmek ve dışarıda Rusya’yı
yeniden güçlü bir devlet konumuna yükseltmek idi. Yeltsin’in demokrasiyi
kurmak ve liberal ekonomiyi yerleştirmek adına, Rusya’da sebebiyet verdiği
ekonomik kaos ve sosyal çalkantı ortamında Putin, kendine yakın St.
Petersburg ekibini yanına alarak, “Rusya nasıl kurtulur” sorusuna cevap
bulabilmek doğrultusunda, sistemin temel aksaklıklarının giderilmesiyle işe
başlamıştır.23

Başkan Putin, 2000 yılından itibaren başlattığı reformlar ile ülkenin

Sovyetler Birliği döneminden miras, temel ekonomik ve sosyal sorunlarına
“Rus modeli” yaratmak suretiyle kalıcı çözümler bulmaya öncelik vermektedir.
Temel iç problemlerini çözemeyen bir Rusya’nın, tutarlı ve uzun vadeli bir dış
politika izlemesi de mümkün değildir. Bu bakımdan, devletin önce ekonomiyi
düzeltmesi ve enerji sektörü gelirlerinin, ekonomik dokunun yenilenmesi ile
halkın refahına tahsis edilmesi önem arz etmektedir. Halkın refahının artması
yoluyla, iç barışın tesisi kolaylaşacak ve ülke daha kolay yönetilebilir bir
duruma gelecektir. Ancak, bütün bunların gerçekleşmesinde temel unsur,
yapılan reformların halk tarafından benimsenmesidir.24

22
Peter RUTLAND: a.g.m., 152-153.
23
Fevzi USLUBAŞ: SSCB’den Sonra Sıra Rusya’da Mı? Afganistan, Küresel Terör ve ABD
İmparatorlukların Bataklığı, (İstanbul, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 2005), 130.
24
Fevzi USLUBAŞ: a.g.e., 108.
 18

a. Merkezi Otorite

Rusya son yüzyılda iki kez dağılma sürecinden geçmiştir. Bunlardan ilki
Çarlık Rusya’sının yıkılışı, ikincisi de SSCB’nin çöküşü olmuştur. Bu
parçalanmanın sebebi, etnik ya da azınlık çatışmalarından çok, merkezi
otoritenin zayıflaması olmuştur. Rusya Devleti’nin ilk Başkanı Boris Yeltsin
döneminde merkezi otorite bir kez daha zayıflamış ve Yeltsin, Rusya’ya bağlı
cumhuriyet ve bölgelere adeta, “alabildiğiniz kadar özgürlük havası alın”
mesajını göndermişti. Hatta Brezezinsky adlı ABD’li sosyolog, Rusya
topraklarının gelecekte sadece Moskova ile sınırlı kalacağını ileri sürmüştü.
Ancak Putin’in devlet başkanı seçilmesiyle, Rusya’nın merkeziyetçi
sisteminde büyük değişikliklere gidilmiştir. Putin ilk iş olarak daha önce 89
idari birimden oluşan Rusya’yı, yeni bir yapılandırmaya tabi tutarak federe
cumhuriyet ve bölgelerin yetkilerini sınırlandırmış, tıpkı devlet kurumlarında
olduğu gibi gücü tek elde toplamıştır. Putin ekonomi alanında da devletin
kontrolü ele almasını sağlamıştır.25 Putin; oligarşiye, medyaya, cumhuriyetlere
ve bölgelere karşı merkezi devlet gücün yeniden tesis etmeyi taahhüt ederek
iş başına gelmiştir.

Devletin yeniden yapılanması doğrultusunda, Yeltsin döneminin

“Asimetrik Federal”26 sisteminin değiştirilmesine ağırlık verilmiştir. Eski
Başbakan ve Putin’in 2000 yılındaki başkanlık yarışında en büyük rakibi olan
Primakov’un “Rusya’nın birliğini muhafaza etmek için dikey devlet otoritesinin

25
İlyas KAMALOV: Putin’in Rusya’sı: KGB’den Devlet Başkanlığına, (İstanbul, Kaknüs Yayınları,
2004), 117.
26
“Asimetriklik” federal devletin, kendi iç yapısı itibariyle federe birimlerinin coğrafî, ekonomik ve
diğer faktörlere bağlı olarak farklı yetkilerine ve farklı statülerine müsaade edip varlıklarını kabul
etmesidir. Rusya Anayasası’nda asimetrik yapıya doğrudan izin veren herhangi bir kural yoktur. Fakat
anayasanın bir kısım maddelerini ve pratiği analiz ettiğimizde karşımıza asimetrik bir yapı
çıkmaktadır. Örneğin, ”Cumhuriyetlerin kendi anayasa ve yasama faaliyetleri vardır. Kray, oblast,
federal şehirler, özerk oblast ve özerk okruglar tüzük (ustav) ve yasama mevzuatına sahiptirler (md.
5/2)” maddesiyle cumhuriyetler dışındaki diğer birimler devlet olarak kabul edilmemektedirler. Bunun
bir sonucu olarak cumhuriyetler kendilerine ayrı statü garanti eden asimetrik federasyonun
savunucusu olmuşlardır. Bkz. Bekir DEMİR: “1990 Sonrası Rusya’sında Etno-Politik Ayrışma
Süreci”, http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm
 19

yeniden tesisi şarttır” görüşü çerçevesinde, muhalefetin de desteğini alan

Putin, Mayıs 2000’de idari reformları başlatmıştır. Önce yerel parlamentoların
çıkarttıkları kanunların, federal mevzuata uygunluğu şartı getirilmiş ve
bölgesel ekonomik farklılıkları azaltmak amacıyla, toplanan vergilerin merkez
tarafından, bölgelerin ihtiyaçlarına göre dağıtılmasını öngören yeni
düzenleme yapılmıştır. Daha sonra, etnik kıstaslara göre oluşturulmuş ve
kendi başlarına otonom hareket etmek alışkanlığını kazanmış olan 89 idari
bölge, kurulan 7 üst bölgeye (Merkez Rusya, Kuzeybatı Rusya, Güney
Rusya, Volga, Urallar, Sibirya ve Uzakdoğu Rusya ) bağlanmış ve buralara,
çoğu asker kökenli, Putin’e sadakati ile tanınan süper valiler atanmıştır. Süper
valilerin denetimine giren 89 bölge valisi, üst meclis görevini yapan
Federasyon Konseyi Üyesi olma hakkını kaybetmiş ve kendilerine istişari
mahiyetteki, Devlet Konseyi’ne üyelik imkanı sağlanmak suretiyle bu valilerin
icraatları kısıtlanmıştır.27

Cumhuriyetler ve bölgeler üzerinde federal otoriteyi kuvvetlendirmek için

kullanılan idari örgütlenmenin en çarpıcı örneği, mevcut askeri bölgelerle
örtüşen yedi süper bölgeyi oluşturan bu Başkanlık Kararnamesidir. Bu yeni
süper bölgelere baş yönetici olarak atananların beşinin general olması
hiyerarşik niyeti açıklamaktadır. Bu idari değişikliğin başlıca gayelerinden biri
bölgelerde görev yapan binlerce federal memurun, cumhuriyet başkanları
veya bölge valilerinin eli altında değil federal merkezin kontrolü altında
kalmasının sağlanmasıdır. Merkezi onayı gerektiren bölgesel öneriler şimdi
Moskova’ya gönderilmeden önce süper bölgenin onayından geçecektir. Belki
de bu yeniden idari örgütlenmenin en dikkati çeken tarafı (sınırlarının
ekonomik ölçütler yerine askeri bölgelerin sınırlarına göre tespit edilmesinin
dışında) merkezi otorite ile bölgeler arasında herhangi bir müzakere veya
tartışma olmadan gerçekleşmiş olmasıdır. Putin yönetimi tarafından bölgeler
üzerine tek taraflı olarak zorla uygulanmıştır. Ayrıca yedi federal bölgenin tam
yetkili temsilcilerinin seçimi tamamen başkanın tercihi olmaktadır. Putin,
merkezi devlet otoritesinin tesisi için sadece seçilmiş dahi olsa yerel yetkilileri

27
Fevzi USLUBAŞ: a.g.e., 131-132.
 20

görevden alma yetkisini üstlenmekle kalmamış, vali ve başkanları bazı

yetkilere sahip olan Federasyon Konseyi’nden de uzaklaştırmış ve onları yeni
teşkil edilen ve sadece tamamiyle bir danışma organı olan Devlet Konseyi’ne
aktarmıştır. Rusya Devlet Başkanı bu organı aşırı merkezi baskı altında milli
bir mutabakat sağlanması için kullanmayı arzu etmektedir. 22 Kasım 2000
tarihinde yapılan Devlet Konseyi’nin toplantısında yaptığı konuşmada Putin;
“Ortak faaliyetlerimizin en önemli kısmı iktidarın dikey yapısının
güçlendirilmesidir. Bu, federal merkezin kontrolünü gerektirir. Devlet
Konseyi’nin böyle bir kontrol için mükemmel bir vasıta olacağına eminim.”
demiştir.28

Yeni oyunun kurallarını çabuk kavrayan bölgesel elit, merkezle açık bir
cepheleşmeye gitmemiştir. Milli cumhuriyetlere ve diğer bölgelere gözdağı
verildikten sonra, bölgeler ve hatta milli cumhuriyetler kendi mevzuatlarını
federal mevzuata uyduracaklarını açıklamaya başlamıştır. Bölgelerle ilişkiler
açısından Putin’in giriştiği hareket atak olarak nitelendirilse de, 1998 yılından
beri izlenmeye çalışılan bölgesel politikanın bir devamıydı. O zaman da
ekonomik baskı unsurlarını elinden kaçıran merkez, mahkemeleri, polisi ve
diğer baskı unsurlarını kullanarak bölgeleri etkilemeye çalışıyordu. Putin,
bölgesel liderlerle alakalı birtakım hukuki düzenlemelere gitmesinin yanında,
bölgelerin ekonomik özgürlüklerini kısıtlama girişimlerinde de bulunmaya
başladı.29

Alt yasama organı olan ve 2000 yılından beri Kremlin’i destekleyen,

“Birleşik Rusya Partisi”nin ağırlıkta olduğu 450 üyeli Duma’nın icraatlarına
yönelik, Kremlin’in denetiminin artırılması amacıyla Putin, 12 Eylül 2004’te
yeni bir düzenleme yapılacağını ilan etmiştir. Buna göre, yarısı mahallen ve
diğer yarısı parti listesinden seçilmekte olan Duma milletvekillerinin, bundan
böyle sadece merkezdeki parti listesinden seçilmesi ve mahallen aday

28
Archie BROWN: “Vladimir Putin ve Merkezî Devlet Gücünün Yeniden Tesisi”, Kadim Komşumuz
Yeni Rusya, Haz. Yılmaz TEZKAN, (İstanbul, Ülke Kitapları, 2001), 195-196.
29
Anar SOMUNCUOĞLU: “Rusya Federasyonu’nda Merkez-Bölge İlişkilerinin Ekonomik Boyutu”,
Kadim Komşumuz Yeni Rusya, Haz: Yılmaz TEZKAN, (İstanbul, Ülke Kitapları, 2001), 34.
 21

gösterilmemesi suretiyle, “bölgelerden gelebilecek çatlak seslerin”, Duma’da

görev yapmasının engellenmesi ve Duma’nın homojen bir yapıya
kavuşturulması planlanmıştır. Aynı şekilde, mahallen seçilen ve Başkan
tarafından her an görevden alınabilen 89 bölge valisinin, bundan böyle
sadece Başkan tarafından atanması ve bu atamanın mahalli meclisler
tarafından onaylanması öngörülmek suretiyle, “merkez”in otorite ve
denetiminin taşraya taşınması hesaplanmıştır.30

Putin’in mahalli idareleri ve Merkez’deki Yasama Organı’nın tamamen

Kremlin’e bağlanmasını öngören bu yasal düzenlemesi “terörizmle mücadele
için şart” gerekçesiyle halka sunulmuştur.31 Ancak, Rusya gibi dünyanın en
büyük ve yaklaşık 70 etnik grubun bir arada yaşadığı bir ülkede, federal bir
sistemde demokrasinin vazgeçilmez unsuru olan mahalli idarelerin Merkez’in
uydusu haline getirilmesi demokrasinin geleceği bakımından sakıncalıdır.
Putin’in 12 Eylül 2004 günü açıkladığı idari reformların gerçekleşmesi
durumunda, yerel yönetimler tamamen Merkez’e bağlı duruma
getirileceğinden ve Federal Meclis üzerinde Kremlin’in denetim imkanları
artacağından ülke içinden ve Batıdan, bu “kanun diktatörlüğü”ne yönelik
eleştiriler gelmiştir.32 2000 yılında Rusya'nın idari birimlerini yedi federal bölge
altında toplayan ve bunların her birisine bir 'süper vali' atayan Putin, Eylül
2004’teki Beslan okul eyleminden hemen sonra valileri kendisinin atamaya
devam edeceğini açıklamıştır. Karar antidemokratikliği nedeniyle
eleştirilmiştir, ancak Putin'in bakış açısından federasyonun dağılmasına ve
bölgesel ayrılıkçılığa karşı bir önlem niteliğindedir. Ekonomik açıdan
bakıldığında ise Putin'in stratejisi karşılıklı faydalar çerçevesinde Moskova ile
bölgeler arasındaki bağları güçlü tutmaktır. Moskova, bu doğrultuda bir
yandan bölgelerde Ural ve Sibirya petrollerini Vladivostok'a bağlayacak boru

30
Financial Times, 13.09.2004 ve 14.09.2004.
31
Financial Times, 13.09.2004.
32
Fevzi USLUBAŞ: a.g.e., 132.
 22

hattı gibi dev projeler başlatırken, diğer yandan özellikle Sibirya ve Uzakdoğu
Rusya'daki bölgelerin valiliğine zengin işadamlarını atamıştır.33

Başkan Putin, Beslan katliamı sonrası küreselleşen ve Rusya’ya da

sıçrayan terörle mücadele edebilmek için mahalli yönetimlerin ve yerel
güvenlik birimlerinin Merkez tarafından denetlenmesinin gerekli olduğunu, 12
Eylül günü 89 bölge valisiyle yaptığı görüşmede açıklamıştır. Bu çerçevede,
sorunlu etnik bölgelerin idaresi, doğrudan Başkanlığa bağlanmış ve güvenlik
FSB’ye devredilmiştir. İlk aşamada Çeçenistan-Dağıstan bölgesine “Başkan
Temsilcisi” olarak, istihbarat uzmanı Dimitri Kozak atanmış ve bölgedeki
güvenlik sorumluluğu ordudan alınarak FSB’ye verilmiştir. Aynı şekilde,
ülkenin gümrük kapıları ve önemli giriş noktalarındaki denetim yetkisi, FSB ile
Alfa ve Vimpel gibi özel timlere devredilmiştir. Mahalli güvenlik birimlerinin,
organize suç örgütleri veya terörist gruplarla olası organik bağları
çerçevesinde, yetkileri kısıtlanmış ve bu birimler doğrudan FSB’ye
bağlanmıştır.34

Putin’in güçlü devletin tesisi amacıyla başlattığı bu reformlarla yerel

yönetimlerin tamamen dışlanması ve yasama organının iktidarın denetimine
geçmesi halinde, Federal Sistem’in arızaya uğraması ve demokrasinin
doğrudan “merkezde kilitlenmesi” kaçınılmaz gözükmektedir. Böyle bir
gelişmenin ise, Rusya’nın birliği için etnik veya İslamcı ayrılıkçı hareketlerden
dahi tehlikeli bir durum yaratacağı muhakkaktır.35 İdari alandaki bu reformlar
Avrupa tarafından antidemokratik bulunmakta ve Rusya’nın Avrupa için
partner olma özelliğinin her geçen gün azalmakta olduğu dile getirilmektedir.
Gereğinden fazla “merkezi” bulunan Rus idaresindeki bu uygulamaların
geriye dönüş şeklinde yorumlanması Rusya’da demokrasinin tartışılır
olduğunu göstermektedir.

33
Altay ATLI: “Rusya'nın Alternatif Yatırım Haritası”, Radikal, (23 Aralık 2005),
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=173704
34
Financial Times, 05.09.2004, 14.09.2004 ve 30.09.2004.
35
Fevzi USLUBAŞ: a.g.e., 137.
 23

b. Oligarşi

Oligarşi, sadece belirli bir zümrenin bir ülkeyi yönetmesiyle ortaya çıkan
yönetim biçimidir. Genelde yönetimdeki grup, askeri, siyasi veya maddi olarak
ülkenin önde gelen gruplarından birisidir.

Rus anlayışına göre Oligarşi; sadece zengin olan insan değil, siyasetin
içine giren, yasaları çiğnemek için koşullar hazırlayan, ya da Rus yasama
sisteminin kusurlarından yararlanarak, toplum hesabına akla hayale
sığmayan zenginliklerin yolunu açan iktidarla bütünleşen kişi demektir.
Oligarşi klanına ait olanın temel özelliklerinden biri, kamuoyunu yönlendirmek
amacıyla, kitlesel iletişim araçlarını ele geçirmektir.36

Gorbaçov’un SSCB Komünist Partisi Birinci Sekreterliği görevine

seçilmesinin ardından, batmakta olan Sovyet ekonomisinin kurtarılabilmesi
için yürürlüğe soktuğu liberalleşme çalışmaları ve reformlar, hızla
parçalanmaya giden ülkede yeni bir sınıfı ortaya çıkarmıştır. Gorbaçov’un
reformları ile başlatılan liberalleşme çalışmaları sayesinde ilk sermaye
birikimlerini gerçekleştiren bu sınıf, SSCB’nin dağılmasından sonra hayata
geçirilen özelleştirme sayesinde ülkedeki mal varlıklarının büyük bir kısmını
çeşitli yollarla (genelde hukuk dışı) üzerlerine geçirmiştir. Başlangıçta Yeni
Ruslar olarak adlandırılan bu kesimin giderek güçlenmesinden sonra
Rusya’da ve Batı dünyasında SSCB’den kalma politik terminolojilere atıfta
bulunurmuşçasına oligark (oligarşi yöneticisi) olarak adlandırılmaya
başlanmıştır. Bu sınıf Yeltsin döneminde ekonomik gücüne politik güçler de
katarak Kremlin içlerine kadar girmiş ve o dönemde iyice palazlanarak
güçlenmiştir. Ekonomik güçlerini Yeltsin döneminde politik alanda rahatça
kullanarak bakanların ve başbakanların atanmasında kilit roller üstlenen bu
sınıf, Çeçenistan savaşından, ülkenin iç ve dış güvenlik sorunlarına kadar
birçok alanda da söz sahibi olmuştur. Ellerindeki maddi güçle Yeltsin’in ikinci
defa seçilmesinde büyük katkıları olan bu kesim, hasta Yeltsin iktidarının son

36
Yevgeniy PRİMAKOV: a.g.e., 3.
 24

dönemlerinde yeni bir veliaht arayışına girmiştir. 1998’den başlayarak

yaklaşık bir yıl içerisinde veliaht denemeleri birbirini izlemiştir. Ancak sırasıyla
denenen Kiriyenko, Primakov ve Stepaşin’in başbakanlıkları Yeltsin’i ve
oligarkları tatmin etmemiştir. Arayışlar sonucu bir süre önce Federal Güvenlik
Servisi FSB’nin başkanlığına getirilen V. Putin önce başbakan ve sonra da
veliaht olarak atanmıştır.37

Yeltsin’in görevini Putin’e devretmesiyle, Rusya’nın iç ve dış

politikasında hızlı bir değişim süreci başlamıştır. Dışarıda Rusya bölgesel bir
süper güç ve bir enerji süper gücü olma yönünde adımlar atmaya başlarken,
içeride federal yapı güçlendirilmiş ve Kremlin’e yeni bir yönetim anlayışı
getirilmiştir. Putin’in yeni yönetim anlayışının temelinde hiç şüphesiz ki,
Yeltsin’den farklı olarak tek başına ve güçlü yönetim bulunmaktadır. Putin ilk
olarak, Kremlin’i çeşitli güçlerin etkisinden kurtarmak için seçimleri bile
beklemeden işe koyulmuştur. Putin’in daha seçilmeden oligarklara yönelik
‘sermaye etkisini iktidara dayatanlar bir sınıf gibi davranmaktan vazgeçsinler!’
sözleri o dönemde fazla ciddiye alınmamıştır. Ancak seçildikten kısa bir süre
sonra Rusya’nın en büyük iki oligarkı Berezovski ve Gusinski’nin mal
varlıklarına el konularak yurt dışına kaçmak zorunda bırakılması Putin’in
aslında hiç de şaka yapmadığını göstermiştir. Putin’in verdiği mesaj gayet
açıktır: “Ben sizin haksız yere edinmiş olduğunuz servetlerinize
dokunmayacağım, siz de politikaya ve devlet yönetimine karışmaya
çalışmayacaksınız.”38

Yeltsin döneminde Rus siyasetine tepeden etki eden, istediği siyasi ve

iktisadi kararları çıkarttırabilen bu oligarkların büyük bir kısmı, Putin tarafından
etkisiz hale getirilmiştir. Ancak Rusya’da oligarşinin tamamen sona erdiği
söylenemez. Rusya’da oligarklar zaman zaman Rus siyasal sistemine

37
Sinan OĞAN: Rusya’da Siyaset ve Oligarşi, (İstanbul, ASAM Yayınları, 2003), 2-3.
38
Sinan OĞAN: a.g.e., 3-4.
 25

eleştiriler getirseler de Başkan Putin’i hedef alan eleştirilerden kaçınmakta

veya çok gerekliyse bunu medya yoluyla analistlerine yaptırmaktadır.39

III. Rusya Federasyonu’nda Federal Yapı

1990’larda siyasi dönüşüm geçiren ve demokratikleşen Rusya’nın

totaliter bir devlet yapısından bir federasyona dönüşmesinin en önemli
zorunluluğu, çözümlenmemiş ‘milliyetler meselesi’ olmuştur. Bu meselenin
kökleri ise tarihte yatmaktadır. Sovyet zamanındaki federalizm, milliyetler
meselesinin çözümünde kullanılan araçlardan birisi olmuştur. O yıllarda ilan
edilen federasyon Rusya’nın Rus olmayan halkları için düşünülmüştür. Ancak,
hızla güçlenen Bolşevik idaresi için federasyon kısa zamanda bir araçtan çok,
milliyetler meselesini perdeleyen bir örtü haline gelmiştir.40 SSCB’nin
yıkılmasından sonra oluşan demokratik ortamda idari sistem hukuki açıdan
olduğu gibi pratik açıdan da federal bir sisteme dönüşmek zorundaydı.
Çünkü, Rusya’nın çok geniş topraklara ve çok milliyetli bir nüfusa sahip
olması bu zorunluluğu gerektiriyordu. Bu milletler arasındaki bir kısım
ulusların kendi milli devletlerinin kurulma planlarını yapmakta olması ve
demokratik faaliyetlerin de az da olsa hareketlenmeye başlaması federasyon
sistemine geçişte katalizör etkisi yapmıştır.41

39
Sinan OĞAN: “Rusya'da Oligarşinin Millileştirilmesi Arzuları”,
http://tr.rutam.org/content/view/29/26/
40
Anar SOMUNCUOĞLU: a.g.m., 22.
41
Muhammet KARADAĞ: “Rus Federalizminin Tarihi Gelişimi ve Geleceği”, Rusya Stratejik
Araştırmaları-1,Ed. İhsan Çomak, (İstanbul, Tasam Yayınları, 2006), 32.
 26

Sovyetler Birliği’nin son yıllarında, bugünkü Rus federalizminin42 kökleri

ve aynı zamanda onun problemlerinin kökleri de atılmıştır. 20. yüzyılın
başında olduğu gibi, merkezi otoritenin zayıfladığı ortamda, Rusya’nın Rus
olmayan halkları harekete geçmiş ve milli kültürlerine dönüş, milli bilinçlenme
hareketleriyle birlikte siyasi talepler de söz konusu olmuştur. Kağıtta
otonomiye sahip olan bu halklar, gerçek otonomi için mücadeleye girişmiştir.
Ancak bu mücadele daha büyük bir oyunda, SSCB ve Rusya Sovyet Federatif
Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSC)’nin siyasi elitleri arasındaki oyunda bir koz
olarak kullanılmıştır. Gorbaçov başkanlığındaki SSCB merkez idaresine karşı
iktidar mücadelesine girişen RSFSC başkanı Yeltsin ve ekibi, merkezi
zayıflatmak amacıyla , RSFSC içindeki özerk cumhuriyetlerin yönetimlerinin
egemenlik arayışlarını desteklemişlerdir.43 Başkan Yeltsin’in otonom
cumhuriyetlere yönelik “yutabileceğiniz kadar egemenlik alın” sözleri
cumhuriyetlerin egemenliklerini ilan etmesiyle sonuçlanmıştır. Otonom
cumhuriyetlerin federasyon yapısı içerisinde bu şekilde ayrıcalıklı hale
gelmesi kray44 ve oblastları45 da harekete geçirmiş ve bunların otonom

42
Teorik planda Rusya federalizmi, diğer ülkelerdeki federalizm modellerinden farklılığı yönüyle
önemli bir tartışma konusu olmaya devam etmektedir. Federalizm; geleneksel manada birkaç
cumhuriyet, eyalet, kanton ve benzeri birimlerin tek bir devlet halinde birleşerek örgütlenmeleriyle
oluşturdukları siyasi-idari yapıdır. Örgütlenen devlet şekline de federasyon adı verilmektedir.
Federasyonun karakteri, yaratılma tarzına bağlıdır. Anlaşma ya da bir Anayasaya bağlı olarak
devletler birleşebilir. (Anlaşma sadece uzlaşmaya varma süreci değil, aynı zamanda hukuki bir
belgedir.) 1922’de RSFSC, Ukrayna, Beyaz Rusya ve Kafkasötesi Cumhuriyeti’nin kurdukları SSCB
anlaşmaya bağlı olarak kurulan federasyonlara örnektir. Anlaşma ile kurulan federasyonlar daha çok
adem-i merkeziyetçidirler. Bir anayasanın kabulü ile ya da anayasada yapılan değişiklikle federasyon
kurulabilir. Hindistan, Pakistan, Etiyopya ve Belçika (1993’te yapılan değişiklikle) anayasa ile
kurulan federasyonlardır. Diğer taraftan bir federasyon bu iki tarzın birleştirilmesiyle, yani “anayasalı-
anlaşmalı” olarak da kurulabilir. Yeni bir federasyon kurulurken seçilen model gelecekteki federal
ilişkileri doğrudan etkilemektedir. 1918-1922 yılları arasında SSCB’nin büyük cumhuriyeti Rusya,
uygulamada farklı olsa da biçimsel olarak özerklik temeli üzerine oturtulmuş anayasal federasyon
olmuştur. 31 Mart 1992’de imzalanan Federal Anlaşma ve 12 Aralık 1993’te kabul edilen Anayasa ile
birlikte “anayasalı-anlaşmalı federasyona” dönüşmeye başlamıştır.
http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm
Rus akademisyenler Rusya’daki federal sistemi açıklamak için federalizmi iki kısma
ayırmaktadırlar: Birinci kısım federal devletler adem-i merkezi federasyonlardır; ikinci kısımdaki
federal devletler ise merkezci federasyonlardır. Burada bahsedilen merkezi federalizm, üniter devletin
birçok özelliğini kendisinde toplamış bir sistemdir. Şu anki Rus federalizmini bu ikinci kısım sistem
içerisine dahil etmektedirler.
43
Anar SOMUNCUOĞLU: a.g.m., 23.
44
Kray: Bölge düzeyinde yönetsel birim. (Eyalet) Oblastlar gibi vali tarafından idare edilir. Kray ile
oblast arasında tarihi isimlendirme farkından başka bir fark yoktur.
 27

cumhuriyetler ile aynı statüde federasyon birimleri olma hakkı gündeme

gelmiş, bu eğilim hızlı bir şekilde gelişmiştir. Bu yeni hukuki statü önce
merkez ve federe birimler arasında yapılan Federal Sözleşmelerde daha
sonra da 1993 Anayasasında yerini almıştır.46

Oblast ve okruglarda47 ortaya çıkan kitlesel hareketler, bağımsızlık

deklarasyonları veya daha yüksek statü talepleri beraberinde Rusya’nın idarî
yapılanmasında değişiklikler yapılmasını zorunlu hale getirmiştir. Bu
gelişmeler üzerine Rusya Federasyonu, birliği oluşturan özerk
cumhuriyetlerle, 31 Mart 1992 tarihinde kısaca “Federal Anlaşma” olarak
bilinen, “Rusya Federasyonu İçindeki Egemen Cumhuriyetlerin İktidar
Organları ile Rusya Federasyonu İktidar Organları Arasında Yetkinin
Paylaşımı Hakkında Anlaşma”yı imzalamıştır . 12 Haziran 1990 Bağımsızlık
Deklarasyonu, 1992’deki Federal Anlaşma ve 1993 yılında kabul edilen
Anayasa Rusya Federasyonu’nun hukukî alt yapısını oluşturmuştur.48 Federal
Anlaşmada federasyonun yönetsel hiyerarşisini yansıtan üç farklı belge
imzalanmıştır: biri merkez ile özerk cumhuriyetler arasında; biri merkez ile
kraylar, oblastlar ve Moskova ile Petersburg kentleri arasında; ve biri de
merkez ile daha büyük kray ve oblastlara bağlı özerk oblast ve okruglar
arasında. Fakat Mart 1992’den sonra Federal Anlaşma, kendi ekonomik ve
siyasal faaliyetlerinde daha belirgin bir denetim hakkına sahip olan özerk
cumhuriyetler ile şimdi daha doğrudan federal hükümetin yetki alanına giren
kray ve oblastlar arasındaki çekişmenin bel kemiğini oluşturmuştur. Ağırlığını
Rus etnik kökenlilerin oluşturduğu kray ve oblastlar federasyon içinde özerk
cumhuriyetler tarafından işgal edilen ayrıcalıklı konuma tepki

45
Oblast: Özerk yönetim bölgesi. (Bölge) Yeni Anayasa’ya göre Rusya Federasyonu’nda idari-
bölgesel bölünme esasına dayalı olarak kurulmuş ve seçimle veya bazen atamayla başa gelen vali
(gubernatör) tarafından idare edilir.
46
Muhammet KARADAĞ: a.g.m., 34.
47
Okrug: İl düzeyinde yönetsel birim. (Bölge, çevre) Daha çok kuzeyde yaşayan azınlık etnik gruplar
için kurulmuştur, fakat hukuki statüleri diğer birimler kadar belirli değildir. Genel olarak kray ve
oblast sınırları içinde yer almaktadırlar. Nüfuslarının az olmasına karşın özellikle zengin yer altı
kaynaklarıyla yıllarca SSCB ve şimdi Rusya Federasyonu için vazgeçilmez bölgeler olmuşlardır.
48
Bekir DEMİR: “1990 Sonrası Rusya’sında Etno-Politik Ayrışma Süreci”,
http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm
 28

göstermişlerdir.49 Anlaşmada cumhuriyetler “egemen” ve toprak bütünlükleri

garanti edilen öğeler kabul edilirken kray, oblast ve diğer özerk birimlerin
bütünlüklerine aynı önem verilmemiştir. Anlaşmaya göre, kray ve oblastların
kendi topraklarında yasama, yürütme, yargı gibi devlet iktidarını simgeleyen
organları, cumhuriyetlerin devlet organları kadar dikkate alınmamıştır.
Cumhuriyetler uluslararası ve dış ekonomik ilişkilerde özgür iştirakçi olarak
kabul edilirlerken kray, oblast özerk oblast ve özerk okruglar bağımlı
iştirakçiler olarak kalmışlar, yer altı ve yer üstü zenginlikleriyle beraber toprak,
üzerinde yaşayan cumhuriyet halkının öz malı kabul edildiği halde diğerleri bu
ayrıcalıktan mahrum bırakılmışlardır.50

12 Aralık 1993 tarihinde referandum ile kabul edilen Anayasanın 5.

maddesi, idari sistemi şöyle ifade etmektedir:51
Rusya Federasyonu, Rusya Federasyonunun eşit haklara sahip
unsurları olan cumhuriyetler, topraklar, vilayetler, federal şehirler, özerk
vilayetler ve özerk alanlardan oluşur.
Cumhuriyet (devlet) kendi Anayasası ve mevzuatına sahiptir. Toprak,
vilayet, federal şehir, özerk vilayet ve özerk alanlar kendi Tüzüklerine ve
mevzuatına sahiptirler.
Rusya Federasyonunun tüm unsurları, federal devlet hakimiyet
organlarıyla olan karşılıklı ilişkilerinde ve kendi aralarında eşit haklara
sahiptirler.

1993 Anayasası daha önceleri cumhuriyetlerle yapılan federal

anlaşmaların anayasada formüle edilerek güçlendirilmesini sağlamıştır. Bu
Anayasa hukuken yeni federe birimleri de içine alarak simetrik bir federal

49
Fahrettin ÇİLOĞLU: Rusya Federasyonu’nda ve Transkafkasya’da Etnik Çatışmalar, (İstanbul,
Sinatle Yayınları, 1998), 13.
50
Bekir DEMİR: a.g.m., http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm
51
“The Constitution of the Russian Federation”, Chapter 1, http://www.constitution.ru/en/10003000-
02.htm
 29

yapı52 oluşturmuştur. Ancak kendi içinde çelişkiler de bulunmaktadır.

Anayasa, 1992 Federal Anlaşmayı içermekte, egemen unsurların varlığını
tanımakta ama aynı zamanda federal yasaların, egemen unsurların
yasalarından daha üstün olduğunu söylemektedir. Anayasanın 5. maddesi
bütün federal birimlerin eşit olduğunu söylemekte ama diğer taraftan 3.
maddesi altı tip federal birim teşkil etmektedir; bunlar oblast, kray, cumhuriyet,
otonom oblast, otonom okrug ve federal önemdeki kent.53 Anayasanın 5.
maddesinde yalnızca cumhuriyetler federasyon yapısı içerisinde devlet olarak
tanımlanmakta, oblast ve kraylar ise idari-bölgesel yapılanmalar olarak
nitelendirilmektedir.

Rusya federalizminin hukuki temeli Federasyon Anlaşması ve Anayasa

ile atıldıysa da, 1990’lı yıllarda Rusya’daki federasyon sistemini esas olarak
belirleyen unsurlar federasyon üyeleri ve federal merkez arasında yapılan ikili
anlaşmalar olmuştur. İlk anlaşma 1994 yılında Tataristan Cumhuriyeti ile
yapılarak bazı sorunlar çözüme kavuşturulmuştur. Bu anlaşma, Anayasa’daki
“bütün federe birimlerin eşitliği” prensibini gerçekleştirme yerine, RSFC
zamanındaki “asimetrik federalizm” anlayışına dönüşe hizmet etmiştir.54
Tataristan anlaşmasının ardından Moskova, diğer milli cumhuriyetlerle ikili
anlaşma imzalama yoluna gitmiştir. Böylece milli cumhuriyetler lehine federal
sistemde bir çarpıklık doğmuştur. Bu durum hem Rus bölgelerini rahatsız
ediyordu, hem de Rusya’nın kurmaya çalıştığı dengeli federasyon modeline
aykırıydı. Bu yüzden zamanla bu tür anlaşmalar Rus bölgeleriyle de
yapılmaya başlanmıştır. Ancak bu gelişme de, ilk başta oluşmaya başlanan
federasyonun dengesizliğini ortadan kaldırmamıştır. Anlaşmaların sonucunda
siyasi ve ekonomik olarak daha güçlü olan Tataristan, Başkurdistan ve Saha
Cumhuriyetleri, diğer cumhuriyet ve bölgelere göre daha avantajlı birer
anlaşma yapmıştır. Genel olarak ise, milli cumhuriyetler bölgelere göre birçok
ayrıcalık elde etmiştir. Ancak bu ikili anlaşmalar da hukuki kargaşayı ortadan

52
1993 Anayasasında simetrik olarak nitelendirilen federal yapı, federal birimler arasında öngörülen
farklılıklar nedeniyle uygulamada asimetrik özellikler göstermektedir.
53
Peter RUTLAND: a.g.m., 182.
54
Bekir DEMİR: a.g.m., http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm
 30

kaldırmamıştır. Cumhuriyet anayasalarında Federal Anayasaya aykırı birçok

madde bulunmaktadır.55

A. Bütçe Federalizmi

Rusya’da federasyon üyelerinin eşitsizliğinden kaynaklanan bir bütçe

federalizm dengesizliği söz konusudur. Burada kastedilen, direkt merkez-
bölge mali ilişkileriyle alakalı olarak genellikle bölgelerin bütçeye aktardığı
vergi oranlarının farklı olmasıdır. Bu tür çarpıklığın iki önemli sebebi vardır: 1)
Federasyon üyelerinin ekonomik farklılığı; 2) Bütçeler arası ilişkilerin merkezle
bölgelerin pazarlığı sonucunda oluşması.56

Rusya bütçe sisteminin önündeki başlıca problem bölgelerin ekonomik

yapıları, ekonomik gelişme düzeyi ve mali imkanları açılarından önemli ölçüde
farklı olmalarıdır. Bölgeler arasındaki farklılıklar bölgelerin mali imkanlarına da
yansımaktadır. Rusya’da bazı bölgeler gelirlerinin %60-65’ini federal bütçeye
aktarırken, bazıları ise harcamalarının %85-95’ini federal bütçe fonlarından
karşılamaktadır. Bütçe federalizminin dengesizliğinin diğer sebebine, yani
1990’lı yıllarda bütçeler arası ilişkilerin merkez ve bölgeler arasındaki
pazarlıklarla oluşmasına gelince, doğal olarak böyle bir pazarlık oyununda
bölgelerin pazarlık güçleri önem kazanır. Bölgelerin pazarlık güçleri, bölgenin
ekonomik yapısı, ülke ekonomisi için ekonomik önemi, jeostratejik konumu
veya sadece bölge valisinin etkinliği gibi aktörlere göre değişebilir. Ancak
bütün bunlardan öte, Rusya bölgelerinin pazarlık gücünü daha çok etnik
konular belirlemiştir. Ülkede ayrılıkçı hareketlerin ve etnik rahatsızlıkların
çıkmasından çekinen merkezi yönetim, bazı milli cumhuriyetlere ‘Rus

55
Anar SOMUNCUOĞLU: a.g.m., 24.
56
Anar SOMUNCUOĞLU: a.g.m., 31.
 31

bölgeleri’nden daha fazla ayrıcalık tanımıştır. Tehlikeli olmayan milli

cumhuriyetlere de sırf statülerinden dolayı benzer ayrıcalıklar tanınmıştır.57

1993 Anayasasındaki federe birimlerin eşitliğinin bütçe ilişkileri itibariyle

uygulandığını söylemek oldukça zordur. Zira, cumhuriyetler merkezle ikili
anlaşmalar sayesinde toplanan vergilerin oldukça az bir kısmını merkezi
bütçeye ödemektedirler. Bütçe ilişkileri itibariyle federal ilişkilerdeki mevcut
uygulama, RF anayasasının federe birimlerin merkezle olan ilişkilerinde eşitlik
ilkesini getiren 5. maddesine tamamen ters düşmektedir. Milli devlet
formasyonunda olan federe birimler (cumhuriyetler ve otonom okruglar),
federe merkezle olan bütçesel ilişkiler itibariyle, Rus nüfusunun çoğunlukta
yaşadığı oblast ve kraylarla kıyaslandığında oldukça ayrıcalıklı bir konumda
oldukları görülmektedir. Merkez tarafından bütçe yardımlarında da
cumhuriyetlerin yine ilk sırayı alması bütçe ilişkileri açısından asimetrik
yapının bir diğer yanını oluşturmaktadır.58 Bütçe federalizminin milli
cumhuriyetlerin lehine çarpık olmasının birçok objektif sebebi mevcuttur. Milli
cumhuriyetlerin çoğunluğu ülkenin en az gelişmiş kısımlarıdır. Bu durum
özellikle Kuzey Kafkasya cumhuriyetleriyle ilgilidir. Sibirya’da bulunan milli
cumhuriyetler de fakirlikle boğuşmaktadır. Kuzey Kafkasya ve Sibirya milli
cumhuriyetlerinin yerli halkları geleneksel olarak tarımla uğraşmaktadır. Bu
ise doğal olarak ekonomik gelişmişlik düzeyinin diğer bölgelere nazaran daha
düşük olmasının bir sebebidir. Üstelik Kuzey Kafkasya gibi bölgelerde, sosyo-
ekonomik gelişmenin düşük olması etnik ve dini problemleri körükleyici
niteliğe de sahiptir.59

Bu dengesiz bütçe ilişkileri, özellikle merkezi vergilerle besleyen donorist

birimlerin60 sayısının zaman içerisinde azalmasına sebep olmuştur. Zira, etkin

57
Anar SOMUNCUOĞLU: a.g.m., 32.
58
Muhammet KARADAĞ: a.g.m.,36-37.
59
Anar SOMUNCUOĞLU: a.g.m., 33.
60
Donorist Birimler: Moskova Şehri, Hantı Mainskiy Özerk Oblastı, Sverdlovsk, Samara, Perm,
Nijniy Novgorod, Moskova Oblastları, Yamala-Nenetskiy Özerk Oblastı, Rezan Oblastı
 32

ve verimli çalışan birimlerin gelirleri federal merkez tarafından vergiler yoluyla

merkezi bütçeye aktarılmakta, buradan da gelir seviyesinin düşük olduğu
diğer bölgelere transfer edilmektedir. Diğer bir ifadeyle, bir kısım birimler
ürettiğinden az tüketmekte, bir kısmı da ürettiğinden fazla tüketmektedir.
Federal merkez yapmış olduğu bu dengesiz politikanın mevcut olan olumsuz
neticelerini bilmesine rağmen bu politikalarına devam etmektedir. Etmektedir
zira, diğer cumhuriyetlerin de yeni bir Çeçenistan olması durumundan oldukça
çekinilmektedir. Üvey evlat muamelesi gören federe birim idarecileri merkezin
bu gayri adil muamelelerinin düzeltilmesi gerekliliğini, dozu yavaş yavaş
sertleşen oranlarda dile getirmektedirler. Öyle ki bazen bu doz üstü kapalı
tehditler halini bile almaktadır.61

B. Federe Birimlerin Uluslararası ve Dış Ekonomik İlişkiler Kurma

Yetkisi

Rusya Federasyonu’nun idari birimlerinin dış ekonomik ilişkiler kurma

yetkisi sorunu tümüyle çözüme kavuşmamıştır. Rusya Federasyonu, federal
devlet temel prensiplerinin oluşturulduğu bir dönemden geçmektedir. Bu
temel prensipler aynı zamanda merkez ile idari birimlerin yetki sınırlarının
çizilmesi süreci içinde oluşmaktadır. Bu süreç çerçevesi içinde idari birimler
dış ekonomik faaliyetlerini gerçekleştirme yönünde aktif bir çaba
sergilemektedir. Bu yeni eğilimlerin Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri’ndeki
gelişimi aynı zamanda onların Türkiye Cumhuriyeti ile kurdukları ekonomik
işbirliği çerçevesinde gerçekleşmektedir.62

Kısmen Donorist Birimler: Saint Petersburg, Çelabinsk Oblastı, Krasnoyarsk Krayı, Tomsk,
Leningrad, Yaroslav, Belgorod, Novosibirsk, İrkutsk, Omsk, Kalujk, Volgagrad, Tversk, Ulyanovsk
Oblastları, Krasnodar Krayı, Udmur, Orenburg, Tulsk Oblastları
61
Muhammet KARADAĞ: a.g.m., 39-40.
62
S.L.LOGUNOVA: “Türkiye Cumhuriyeti İle Ticari-Ekonomik İşbirliğinin Gelişiminde Rusya
Federasyonu İdari Birimlerinin Rolü: Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri Örneği”, Dünden Bugüne
Türkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik ve Kültürel İlişkiler, Der. Gülten KAZGAN, Natalya
ULÇENKO, (İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003), 331.
 33

İdari birimlerin bağımsız dış ekonomik faaliyette bulunma hakkı RF

Anayasasında yer almamaktadır. Formalite açısından bu birimlerin yabancı
devletlerle ekonomik ilişki kurmaya hakkı yoktur. Rusya Federasyonu yasaları
idari birimlerin dış ekonomik ilişkiler kurma hakkını yabancı federal devletlerin
idari birimleriyle ya da onların bazı bölgeleriyle ilişki kurma hakkıyla
sınırlamaktadır. Rus Anayasası dış politika ve uluslararası ilişkiler konusunu
tümüyle Rusya Federasyonu’nun yürütme alanına dahil bir konu olarak
değerlendirmektedir. (71. maddenin K ve L şıkları) Ancak uluslararası ve dış
politik ilişkilerin koordinasyonu, uluslararası anlaşmaların uygulanması Rusya
Federasyonu ile idari birimlerin ortak yetkisine bırakılmaktadır. (72. maddenin
1. bölümünün O şıkkı) Söz konusu maddeye göre, Rusya Federasyonu bir
bütün olarak uluslararası hukuk öznesidir. Rusya Federasyonu idari
birimlerinin uluslararası ve dış ekonomik ilişkilerine gelince, bu ilişkilerin
kurulması yetkisi ile ilgili sorun tümüyle çözülmüş değildir. Federasyonun idari
birimlerinin uluslararası ve dış ekonomik ilişkileri üzerine RF Anayasası’nın
yaklaşımı konusunda resmi bir yorum yapılmamıştır.63

RF Anayasası ile Federasyon Anlaşması arasındaki idari birimlerin

yetkilerine dair söz konusu uyumsuzluk, bağımsız dış ekonomik faaliyet
yürütme ve ayrıca diğer devletlerle gerekli anlaşmaları imzalama hakkı
tanıyan maddelerin Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri’nin (Dağıstan
Cumhuriyeti, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti) anayasalarında yer almasına yol
açmıştır. Yasalardaki bu uyumsuzluk, Rusya idari birimleri ile merkezin
yetkileri arasındaki sınırların çizilmesi konusundaki RF yasalarının daha
geliştirilmesi yoluyla çözümlenmelidir.64

63
S.L.LOGUNOVA: a.g.m., 332.
64
S.L.LOGUNOVA: a.g.m., 332.
 34

C. Federal Reformlar

Yeltsin’in iktidarda olduğu dönem içinde başkanın federal unsurlarla

ilişkileri pazarlıklar üstüne kuruludur.65 Bazı federal unsurlara tanınan
ekonomik, siyasi ayrıcalıklar diğerlerini de harekete geçirmiş ve ülke içinde
gerilimli bir havaya yol açmıştır. Çeçenistan’la süren pazarlıkların
sonuçlanamaması Rusya’nın bu bölgeye müdahale etmesine neden olmuştur.
Yeltsin bu dönemde, bölgelerle Başkanlık arasında iletişimi sağlamak
amacıyla Başkanlık Temsilcileri atamıştır.

2000 seçimleri ile başkanlık görevine gelen V. Putin’in iç politikasının

ana hatları merkezileşme, federal reform, bölgesel güçler ve bir kısım
oligarşinin etkinliğinin kırılması olarak belirlenmiştir. Federal reformun araçları
olarak kullanılan araçlar bilinmektedir: Rusya’nın yedi federal bölgeye
bölünmesi ve bu bölgelere devlet başkanının yetkili temsilcilerinin
atanmasıdır. Bu şekilde, Rusya’da ‘iktidarın dikey’ olarak tanımlanan
merkezileşmenin gerçekleşmesi planlanmıştır.66 Bu sistemin ilk çağrıştırdığı
düşünce özellikle Yeltsin döneminde oluşturulmaya çalışılan demokratik
sisteme karşı bir darbe olduğudur. Zira, bu sistemle birlikte oluşturulan yedi
adet federal bölgenin idarecileri bölge halkı tarafından seçilmemekte, bilakis
başkan tarafından atanmakta ve Rusya Federasyonu Devlet Başkanı
yetkilerini doğrudan kullanmaktadırlar. İkinci olarak, bölge valilerinin başkan
tarafından teklif edilmesi ve yerel meclislerde bu adayın oylanması şeklinde
özetlenebilecek bu yeni reform, Beslan’daki trajik hadiseden sonra hemen
uygulanmaya başlanmıştır. Bu sistemin uygulamaya başlanmasından sonra
federal birimlerin başında bulunan valiler, bir kısım medya tarafından bölgenin
başı veya yöneticisi olarak lanse edilmekte ve Moskova’nın adamı olarak

65
Yeltsin, kısa vadeli politikalarında yerel liderlerin desteğini almak için, bazı unsurlara ekonomik ve
siyasi birtakım imtiyazlar sağlamış, siyasi ve hukuki asimetrinin yanında Rusya Federasyonu
ekonomik ve sosyal açıdan da asimetrik bir yapıya bürünmüştür. Başkanla unsurlar arasındaki
pazarlığın temel özelliği; her bir unsurun başkandan kopartabildiği kadar siyasi ve ekonomik imtiyaz
elde etmeye çalışması, ancak pazarlığı da fazla uzatmaması şeklindedir. Bkz. İlker Gökhan ŞEN:
Rusya Federasyonu Siyasal Sistemi, (Eskişehir, T.C. Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2004), 154-156.
66
Anar SOMUNCUOĞLU: a.g.m., 34.
 35

nitelendirilmektedirler. Putin tarafından yapılan bu iki idari reform, tamamen

ülkenin bölünmez bütünlüğüne yönelik olan saldırıların ve bu husustaki
tehlikelerin bertaraf edilmesi hususunda alınmış önlemlerdir. Fakat bu
reformlar federal sistemdeki problemlerin çözümüne etkide
bulunmamaktadır.67

Duma’nın desteğini arkasına alan V. Putin 2000 yılından itibaren yaptığı

hukuki reform girişimleriyle, geçen on yıl içinde federe birimler lehine gelişen
durumu, Federal Merkez lehine çevirmeye ve federal hiyerarşiyi tekrar kurup
güçlendirmeye başlamıştır. Bu bağlamda, tüm federe birimlerin anayasa,
kanun ve kararnamelerinin Federal Anayasaya ve federal kanunlara uygun
hale getirilmesi kararı alınmıştır.68 Esasta söz konusu olan, Federasyon’un
Cumhuriyetlerinin ve diğer hukuki objelerin Rus anayasasına ve federal güce
bağlılığı ve hukuki birliğidir. Putin bu bağlamda “ülkenin, Rusya’nın bütününün
yönetimi için, eylem yeteneği olan federal bir merkez” istemektedir.69

D. Rus Federalizminin Bugünkü Durumu

Rusya’da geçerli olan federalizm, dünyanın başka hiçbir yerinde bir

araya getirilmesi başarılamayan, etnik (cumhuriyetler ve diğer özerk
oluşumlar) ve idarî-bölgesel taksimat temeline dayalı devlet yapılarını
üzerinde birleştirmektedir . Bu ikili yapı gerçek federalizm ile çelişmektedir.
Sonuçta böyle bir devlet iç yapısı bir yandan federal merkezle cumhuriyetler
arasında, diğer yandan cumhuriyetlerle oblastlar ve kraylar arasında her
zaman ihtilaf doğurmakta veya mevcut ihtilafların yeniden canlanmasına
imkan vermektedir.70 Bir yanda etnik problemlerin hortlatılmaması için

67
Muhammet KARADAĞ: a.g.m., 41.
68
Bekir DEMİR: “Rusya Federasyonu Cumhuriyetlerindeki Siyasi, Ekonomik ve Etnik Yapının
Federasyon Millî Güvenliği Üzerindeki Etkisi”, Rusya Stratejik Araştırmaları-1, Ed. İhsan Çomak, ,
(İstanbul, Tasam Yayınları, 2006), 57.
69
Wolfgang SEIFFERT: a.g.e., 66.
70
Bekir DEMİR: “1990 Sonrası Rusya’sında Etno-Politik Ayrışma Süreci”,
http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm
 36

cumhuriyetlere ekonomik ve siyasi ayrıcalıklar sağlanmakta, diğer yanda ise

ihmal edilen, Rus milletinin çoğunlukta yaşadığı oblast, kray gibi birimler
küstürülmemeye çalışılmaktadır. Böyle bir politikanın uygulanmasındaki amaç
yeniden bir çözülmenin veya dağılmanın önüne geçmektir. Yeltsin ve Putin’in
federal sistemde uygulamış oldukları sistem adem-i merkezî - merkezî
şeklinde tezat olsa da, amaç yeniden yaşanabilecek olan bir çözülmenin
engellenmesiydi.71 Ancak, federal iktidar temsilci ve ideologları “Rus
federalizmini” ve var olan federal problemleri merkezî iktidarın güçlenmesi
açısından yorumlamaktadır.72

Rusya Federasyonu Anayasasında “Rusya demokratik, federal bir hukuk

devletidir.” dense de, sistem henüz üniter bir devlet yapısı ile federal bir
sistem arasında devamlı bir şekilde git-geller yaşamaktadır. Siyasi ve
akademik çevrelerde federal yapının sağlıklı bir şekilde tamamlanmasının
mümkün olamayacağı tezi savunulmaktadır. Zira, asimetrik federal ilişkiler
(özellikle politik ve ekonomik açıdan) sistemi devamlı bir şekilde
kemirmektedir.73

Anayasa’da 89 federe birimin eşit haklara sahip olduğu prensibi ilan

edildiği halde Rusya’da de facto olarak asimetrik federal yapı hüküm
sürmektedir. Bunun en açık örneği Tataristan ve Çeçenistan’ın “özel
statü”leridir. Rus federalizmi Anayasa ve federal kanunlardan başka Federal
Anlaşma’ya ve federal organlarla federe birimler arasındaki yetki ve
sorumluluklarını belirleyen anlaşmalara dayanmaktadır. Yetki ve
sorumlulukların belirlenmesi ile ilgili sorunları anayasa ve yasama yolu
dışında anlaşmalar yoluyla çözen Rusya dışında başka ülke yoktur. Rus
federalizmi çoğu defa farklı güçlerin politik hakimiyet mücadelelerinde maşa
görevi görmektedir. Bu nedenle federal ilişkileri düzenleyen kurallar bütçe ve
bir dizi diğer alanlarda daha çok kağıt üzerinde kalmaktadır. Yüzlerce yıl

71
Muhammet KARADAĞ: a.g.m., 42.
72
Bekir DEMİR: “Rusya Federasyonu Cumhuriyetlerindeki Siyasi, Ekonomik ve Etnik Yapının
Federasyon Millî Güvenliği Üzerindeki Etkisi”, 60.
73
Muhammet KARADAĞ: a.g.m., 42.
 37

üniter devlet olarak yaşamış olan Rusya, devamlı, federalizmi adem-i

merkeziyetçi yönetime dönüştürme denemelerine sahne olmaktadır.74

Bugün, yeni bir yüzyılın başında Federal Rus Devleti ve Rus

Federalizminin devletlilik esasları, özellikle farklı tiplerdeki federe birimlerin
hak ve yükümlülükleri açısından sağlam temellere oturmuş değildir. Bu
manada Rusya Federasyonu’nun devletleşme sürecinin henüz dinamik
olduğunu söylemek mümkündür. Üstelik bir dizi faktörün varlığı (milliyetlere
dayalı ve asimetrik olarak şekillenen federal devlet yapısı, başarısız
ekonomik reformlar ve federe birimler arası büyük ekonomik ve bütçesel
farklılıklar, devletin milliyetlerle ilgili ve bölgesel problemlerin çözümüne
yönelik kapsayıcı ve sistemli yaklaşımının olmaması, Rus olmayan bir kısım
etnik gurup arasında millî bilincin yükselmesi, karar verilen iki Çeçen savaşı,
özellikle etnik temelli federe birimlerde (millî cumhuriyetler ve millî özerk
okruglar) “ayrılıkçı” davranış ve eğilimlerin güçlenmesi gibi) Rusya
Federasyonu’nun bir millî güvenlik sorunu olduğunu göstermektedir. Ancak,
SSCB örneği ile karşılaştırıldığında Rusya Federasyonu’nun federal
bütünlüğünü tehdit eden gerçek bir dağılma/bölünme tehlikesi
görünmemektedir. Bununla birlikte yeni federasyonun millî ve milletler
politikasında kısa zamanda belirli tamamlamalar ve düzeltmeler yapılması bir
zorunluluktur.75 Zaman kaybedilmeden çeşitli alternatifler76 dikkate alınarak,
sistemin hem ‘de jure’ (hukuken), hem de ‘de facto’ (fiilen) olarak
oluşturulması gerekmektedir.77

74
Bekir DEMİR: “1990 Sonrası Rusya’sında Etno-Politik Ayrışma Süreci”,
http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm
75
Bekir DEMİR: “Rusya Federasyonu Cumhuriyetlerindeki Siyasi, Ekonomik ve Etnik Yapının
Federasyon Millî Güvenliği Üzerindeki Etkisi”, 60.
76
Birinci alternatif, bütün federe birimlerin idari toprak yapılanması şeklinde reorganize edilmesidir.
Bu çözüm önerisi devlet yapısının üniter olarak formüle edilmesini gerekli kılmaktadır. İkinci
alternatif, bütün federe birimlerin bağımsız devlet statüsünde kabul edilmesidir. Bu da konfederatif bir
devlet yapısında söz konusu olacaktır. Üçüncü alternatif ise, bütün federe birimlerin eşit haklara sahip
bağımsız federe birimler olarak formülasyonudur. Bu yöntem, mevcut anayasal sistemin korunarak
yeniden yapılanması demektir.
77
Muhammet KARADAĞ: a.g.m., 42.
 II. BÖLÜM

RUSYA FEDERASYONU DIŞ POLİTİKASI

I. Rus Dış Politikası

Rusya Federasyonu’nda yürürlükte olan 1993 tarihli Anayasa, Rus dış

politikasının resmi çerçevesini şu hükümlerle çizmektedir:1

71. maddede Rus dış politikası ve uluslararası ilişkilerinin, savaş ve

barışla ilgili uluslararası antlaşmaların ve dış ekonomik ilişkilerin Rusya
Federasyonu’na ait yetkiler olduğu belirtilmiş, 72. maddede Rusya
Federasyonu ve Rusya Federasyonu unsurlarının ortak yetkileri olarak Rusya
Federasyonu unsurlarının uluslararası ve dış ekonomik ilişkilerinin koordine
edileceği, Rusya Federasyonu’nun uluslararası antlaşmalarının yerine
getirileceği belirtilmiştir.

Anayasanın 80. maddesine göre; Rusya Federasyonu Devlet Başkanı,

devletin başıdır. Anayasa ve federal kanunlara göre devletin iç ve dış
politikasının temel yönlerini belirler. Devletin başı olarak Rusya
Federasyonu’nu ülke içinde ve uluslararası ilişkilerde temsil eder.

84. maddeye göre; Rusya Federasyonu Devlet Başkanı, ülkedeki

durumla, devletin iç ve dış politikasının temel yönleriyle ilgili Federal Meclise
yıllık mesaj sunar.

86. maddeye göre; Rusya Federasyonu Devlet Başkanı, Rusya

Federasyonu dış politikasının yönetimini denetler. Müzakereleri yürütür ve

1
The Constitution of the Russian Federation,
http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/constit.html
 39

Rusya Federasyonu’nun uluslararası antlaşmalarını, onay belgelerini imzalar.

Atanan diplomatik temsilcilerin güven mektuplarını ve belgelerini kabul eder.

114. madde ise hükümet ile ilgilidir; Rusya Federasyonu Hükümeti

federal düzeni yönetir. Ülke savunması, devlet güvenliği, Rusya
Federasyonu’nun dış politikasının yürütülmesi yönünde önlemler alır.

Rusya’nın dış politikasında, tarihten kaynaklanan “imparatorluk” ve

“büyük güç” mentalitesi ile sorunları kuvvetle çözmek gibi alışkanlıkların yanı
sıra, reel politikanın gerektirdiği bazı unsurların dikkatlice harmanlandığı
görülmektedir. SSCB’nin dağılmasından sonra dış çemberini yitiren ve
ekonomik bakımdan zayıflayan Rusya, uluslararası arenada askeri gücünü ve
jeopolitik konumunu ön plana çıkartmak suretiyle, çok boyutlu bir politika
izlemeye başlamıştır. Bu politikanın temel hedefleri, eşit şartlarda Batının
kucağına düşmeden, Avrupa-Atlantik dünyasına yanaşmak ve Rusya’nın
ekonomik ve siyasi güvenliği için SSCB ardılı devletlerde Moskova’nın
nüfuzunu yeniden tesis etmektir. Bu bağlamda, dış politikada daha kuvvetli bir
konuma sahip olabilmek düşüncesiyle temel iç sorunların halledilmesine
öncelik verilmiştir.2

1990 sonrası Rusya’nın dış politikasının önünde “tarihi miras” ile ilgili
önemli bir sorun vardı. SSCB’nin dağılmasından sonra Rusya
Federasyonu’nun oluşumunun ilk yıllarında eski sistemden gelenlerin,
hangilerinin yeni düzene taşınması, hangilerinin değişmesi gerektiği konusu
gündemi meşgul etmişti. Geçiş dönemi olan bu yıllarda, ülkenin yeni
yönlerinin belirlenmesi ve yeni durumun anlaşılması için zaman gerekiyordu.
1991 yılından başlayarak siyaset uzmanları Rusya’nın dış politikasını üç
döneme ayırmaktadırlar. Bu dönemlerin birincisi, 1991-1993 yıllarına kadar
hüküm sürmüş, bu dönemde liberal ve Batı yanlısı kişiler hükümette
bulunmuş, devletin politikası tamamıyla Batı’ya endeksli bir şekilde gelişmişti.

2
Fevzi USLUBAŞ: SSCB’den Sonra Sıra Rusya’da Mı? Afganistan, Küresel Terör ve ABD
İmparatorlukların Bataklığı, (İstanbul, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 2005), 138.
 40

İkincisi, 1993-1999 yılları arasında gerçekleşmiş ve ekonomik reformların

başarısızlıkla sonuçlanmasına bağlı olarak Batıcı yaklaşımdan vazgeçilmiş,
yakın çevre ile daha çok ilgilenilmiştir. Üçüncü dönem 1999 senesinde
Putin’in devlet yönetimine gelmesiyle başlayan, iç ve dış politikalarda yapılan
reformlar ve Putin’in şahsiyetine bağlı olarak Rusya Federasyonu’nun
imajının düzelmeye başladığı dönemdir. 11 Eylül 2001 olaylarıyla birlikte,
2001 yılından başlayarak yeni bir dönemin başladığı da söylenebilir.3

Ülkenin dış politika öncelikleri, siyasi partiler arasında, her zaman

tartışma konusu yapılmış ve genelde Batı yanlısı, Asya’ya açılmayı tercih
eden Avrasyacı ve bunları meczeden pragmatist görüşler, tarihten miras
kalan Slav ve Ortodoks dünyasının liderliği gibi geleneksel mülahazalarla
birleştirilerek, takip edilecek rotaya ilişkin yol haritaları ortaya konmuştur.
Genelde yöntemler ve yol haritaları farklı olmakla birlikte tüm siyasi parti ve
grupların, çağın gerçeklerine uygun bir “Büyük Rusya”nın uluslararası
ilişkilerde hakim bir aktör olarak ortaya çıkmasını arzuladığı görülmektedir.4

A. Dış Politikaya Yön Veren Akımlar

Rusya Federasyonu’nda dış politika, ulusal kimlik ve siyasi yapılanma

konularındaki tartışmalar kabaca radikal reformcular, ılımlı milliyetçiler ve aşırı
milliyetçi anti-reformcular diye adlandırılabilen üç grup arasında cereyan
etmektedir.5 Bu grupların her birinin kendi dünya görüşlerine uygun düşen bir
dış politika yönelimi ve bu doğrultuda “iç”i inşaya esas alınan bir ulusal kimlik
tanımları vardır. Daha çok alt gruplara bölünebilecek bir sınıflama yapmak
yerine, öngördükleri politika ve pratikteki çalışmalarını göz önüne alarak bu
grupları Batı kimliğini ön plana çıkaran Reformistler/Atlantikçiler ile Doğu
3
Assem NAUSHABAYEVA: Değişen Uluslararası Dengeler Bağlamında Rusya Federasyonu’nun
Dış Politikası, Doktora Tezi, (Ankara, 2005), 275.
4
Fevzi USLUBAŞ: a.g.e., 138.
5 Galina STAROVOİTOVA: “A Democratic House of Cards, Transitions”, Cilt 5, Sayı 6, 1998, 35-
36’dan naklen Zeynep DAĞI, Ulusal Kimlik Bağlamında Rus Milliyetçiliği ve Rus Dış Politikası,
Doktora Tezi, (Ankara, 2001), 133.
 41

kimliğini ön plana çıkaran Avrasyacılar diye ikiye ayırmak mümkündür.

Reformist Atlantikçiler ve Avrasyacılar, dağılma sonrası RF’de sadece dış
politika yönelimlerini etkilemekle kalmamış, dış politikanın “iç”i dizayn eden
etkisinden dolayı ulusal kimlik tartışmalarının yönünü de belirlemiştir.
Reformistler Batılı değerlere ve Batı’ya yönelimi temsil ederken, Avrasyacılar
Doğu’ya, Rus ve Sovyet değerlerinin bir senteziyle ulusal kimlik tartışmalarına
yaklaşmışlardır. Bu bağlamda, Reformistler Batı modeline uygun, sivil,
demokratik, çoğulcu bir siyasal modelle uyumlaştırılabilecek bir ulusal kimliği
savunurlarken, Avrasyacılar emperyal bir kimliğin devamı olarak daha
merkezci, kollektivist, misyoner ve otoriteryen eğilimlerden beslenen bir
emperyal Rus kimliğine yaslanmaktadırlar.6 Günümüzdeki temel dış politik
tartışma Atlantikçiler ve Avrasyacılar arasında yaşanmaktadır.

1. Atlantikçiler

Atlantikçiler ve Avrasyacıların Batı’ya, Rus tarihine, Rus medeniyetine,

jeopolitiğine ve emperyal mirasa bakışı, tehdit algılamaları tamamen
birbirinden farklıdır. Bu farklılığın uzantısı olarak iki grubun dış politika
yaklaşımları temelden birbirine zıttır. Atlantikçiler, Rusya’nın kaderinin
Avrupa’nın parçası olmak olduğunu savunurlar. Bu görüşe göre: Rusya,
demografik merkezinin Avrupa’da olması ve kültürünün Bizans’tan gelmesi
nedeniyle hem coğrafi hem de kültürel olarak Avrupa’nın parçasıdır. Bu
nedenle Rusya genişleyen Avrupa ile daha yakın bağlar kurmalıdır. Bu,
Rusya’ya federatif yapıda da olsa milli devlet temelinde daha istikrarlı bir
demokrasi sağlayacaktır. Bu arada diğer BDT üyesi ülkelerle de ekonomik
işbirliği devam edecektir. Atlantikçilerin stratejik hedefini Batı tipi demokrasi

6 Zbigniew BRZEZINSKI: The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic
Imperatives, (New York, Basic Books, 1997), 109-111.
 42

oluşturmaktadır.7 Rusya’nın, Hıristiyan medeniyetinden türediğini ileri sürerler.

Neticede onlara göre, Rusya bir Avrupa ülkesidir.

Batıcılar, gerek Çarlık Rusyası döneminde, gerekse de Sovyetler Birliği

zamanında halk, siyasal elitler ve aydınlar arasında köklü bir geleneğe
dönüşmemiş, Rus kimliği ve yönelişi konusunda radikal bir seçim olarak
kalmıştır. Aslında önceleri Gorbaçov’un Glastnost ve Perestroyka
politikalarının yarattığı Batı’ya yeni bakış biçimi liberal Batıcıların gelişmesine
zemin hazırlamıştır ve SB’nin dağılması sonrası Batıcı/Atlantikçiler özellikle
dış politika yönetiminde egemen olmuşlardır. Ancak bu süreç 1993
sonrasında önemli ölçüde tıkanmıştır ve Avrasyacı görüşler egemenliği ele
geçirmişlerdir.8 Ancak Rusya’nın kültürel bakımdan Doğu’ya mı yoksa Batı’ya
mı ait olduğu sorusu etrafında tartışmalar devam etmiştir. Bu soruya
Atlantikçilerin cevabı Batı’dır. Atlantikçiler, Rusya’nın Batı kültürünün önemli
bir parçası olduğu kanısındadırlar; Rus edebiyatı ve müziği olmaksızın Batı
medeniyeti ve kültürünün eksik kalacağını vurgulamaktadırlar. Benzer bir
kültürel paylaşımı Doğu toplumlarına ilişkin söylemek imkansızdır. Rusya
Federasyonu’nda tarihsel arka planı zayıf olan reformist/liberal hareket, Rus
siyasi yaşamında özellikle Batılı değerleri savunmaya çalışmaktadır;
demokratik ve pazar ekonomisine dayanan bir model öngörmektedir.9

Atlantikçilerin temel dış politika yönelimi, Rusya’nın Batı ile ekonomik

entegrasyonunun tamamlanması ve medeni dünyada ‘normal’ bir ülke olarak
Rusya’nın yerini alması biçimindedir. Rusya’yı ‘normal’leştirmenin yolu
Atlantikçilere göre ülkenin uluslararası sistemden siyasi ve ekonomik alanda
izolasyonunu engellemekten geçer. Atlantikçiler Batı’yı değil, Doğu’yu tehdit
olarak algılamakta, uzun dönemde Rusya’ya yönelik tehdidin istikrarsız bir

7 Zbigniev BRZEZENSKİ ve Paige SULLİVAN (Ed.): Russia and the CIS: Documents, Data and
Analysis, M.E.Sharpe, (New York, CSIS, 1997), 3’ten naklen Fırat PURTAŞ, Rusya Federasyonu
Ekseninde Bağımsız Devletler Topluluğu, (İstanbul, Platin Yayınları, 2005), 160.
8 Yalın ALPAY, Yavuz Mehmet ÖZTÜRK: Rusya Ülke Analizi, (İstanbul, TİM Yayınları, 2005), 11.
9 Vera TOLZ: “Forging the Nation: National Identity and Nation Building in Post-Communist
Russia”, Europe-Asia Studies, Cilt 50, Sayı 6, 1998, 1004-1012’den naklen Zeynep DAĞI, Ulusal
Kimlik Bağlamında Rus Milliyetçiliği ve Rus Dış Politikası, Doktora Tezi, (Ankara, 2001), 135.
 43

bölge olan Orta Asya’dan, Afganistan’dan veya Çin’den gelebileceğini

öngörmektedirler. Bu nedenle Rusya’nın Batı ittifakı içinde bir savunma
politikası izlemesi gerektiğine inanmaktadırlar.10 Bu bağlamda, hem RF’de
hem de Orta Asya’da radikal bir İslam’ın yayılması ciddi bir tehdit olarak
nitelenmektedir. Bu çerçevede Atlantikçiler, İslam’ın çevrelenmesi gerektiğini
savunan bazı Batılı gözlemcilerin bakış açısını paylaşmaktadırlar. Radikal
İslam tehlikesinin doğrudan ya da dolaylı olarak İran ve Afganistan gibi
ülkelerden gelebileceği düşüncesinden hareketle, bölgenin güçlü
devletlerinden İran’a, radikal İslam modelini ihraç edebileceği düşüncesiyle
mesafeli dururken, Batı ile entegre ve laik olan Türkiye, bazı çekincelere
rağmen kabul edilebilir bir ortak olarak benimsenmektedir.

Rusya’nın bir Batı devleti olduğunu ifade eden Batıcı kanaat, ülkedeki
çatışma durumunun güvenlik sorunlarını ön plana çıkardığını ve bu durumun
da toplumun militarizasyonuna yol açtığını ileri sürmüşlerdir. Bu nedenle yeni
dönemde demokratik devlet kurabilmek için çatışmacı dış politikadan
vazgeçilmesini savunmaktadırlar.11 1991 yılındaki olaylar sonrasında
Rusya’nın yeni dış politikasında Batı’ya yaklaşım görülmüştür. Rusya’daki
yeni demokratik güçler, özgür ve gelişmiş bir ülke kurmak için Batı ile
işbirliğinin gerekli olduğu görüşünde idiler. Zira, Batı ile SSCB’nin arasında
uzun yıllar devam eden çekişmenin sebebi Bolşevik ideolojisiydi. Bu nedenle
Rusya’nın güçlü bir devlet konumuna gelmesi Batılılaşmasına bağlıdır.

Atlantikçi görüşe göre, Rus diplomasisinin temel istikameti Batı (Batı

Avrupa ve ABD) olmalıdır. Zira, Rusya tarihsel olarak Batı/Hıristiyan
medeniyeti içinde yer almaktadır. Dolayısıyla, Rus uluslararası stratejisinin
temel misyonu, Batı ile ortaklık kurmak ve Avrupa Birliği (AB), Kuzey Atlantik
Antlaşması Örgütü (NATO), Uluslararası Para Fonu (IMF), Dünya Bankası,
Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD), gelişmiş yedi ülkenin

10 Ilya PRIZEL: National Identity and Foreign Policy, (New York, Cambridge University Pres,
1998), 243.
11 Zeynep DAĞI: “Rusya’nın Güvenlik Politikası ve Türkiye”, Uluslararası Güvenlik Sorunları ve
Türkiye, Ed. Refet YİNANÇ, Hakan TAŞDEMİR, (Ankara, Seçkin Yayınları, 2002), 245.
 44

oluşturduğu G-7 gibi Batılı ekonomik, politik, askeri örgüt ve kuruluşlara

katılmak olmalıdır. Bu düşüncenin en önde gelen temsilcilerinden biri olan
Kozirev’e göre, “Rusya, piyasa ekonomisine sahip, tanınmış demokratik
devletler klübüne, eşitlik esasına dayalı olarak katılmalıdır.” Batıcılara göre,
bu gibi ortaklıklar Rusya’da gerçekleştirilecek reformlar için güçlü bir
uluslararası destek kaynağı olacaktır. Daha çok, Rusya’nın iç reformlarıyla
ilgilenen, eski Devlet Başkanı Boris Yeltsin de iktidar döneminin başlarında
bariz bir Batıcı olduğunu göstermiştir. Batıcılara göre, Rusya’nın gelecekteki
gücü, klasik ‘büyüklük’ ölçüleriyle değil, ‘halkın refah düzeyi’ ile ölçülecektir.
Onlara göre, Batı, bundan böyle Rusya için artık bir düşman değildir; olsa
olsa Sovyetler Birliği’nin yıkılması sonrasında etkinlik kazanan bir kalkınma
modelidir.12

Batıcılığın esası, demokratikleşme, ideolojiden arınma ve silahsızlanma

çerçevesinde Rusya’yı ekonomisi gelişmiş ve istikrarlı siyasi, sosyal sisteme
dönüştürerek, Batı’nın eşit haklara sahip ortağı haline getirmek olarak
açıklanmaktadır. Batıcılar, pazar ekonomisi ve demokrasiye Batı modeli ve
yardımı olmadan geçmenin mümkün olmayacağını savunmaktadırlar ve
Rusya’nın, Batı’nın siyasi ve ekonomik kuruluşlarına hızla entegre olması
taraftarıdırlar. Ancak Rusya’nın tek taraflı olarak Batı’ya ve Batı gelişme
modeline yönelişi saf bir romantizm olarak değerlendirilmektedir. Çünkü, Batı
modeli reformların bu ülkedeki etkisi zayıf kalmıştı ve Rus ekonomi reformuna
kısıtlı olarak destek sağlayabildi.13

Rusya Federasyonu’nun ilk yıllarında yönetim Batıcı/Atlantikçi diye

adlandırılan ekibin eline geçmişti. Bu ekibin başı Yeltsin, en önemli unsurları
ise Dışişleri Bakanı Kozirev ile Başbakan İgor Gaydar olmuşlardır. Batıcıların
hedefi, Rusya Federasyonu’nda Batı tipi demokratik değerleri, insan haklarını
kabul eden ve hukukun üstünlüğüne inanan bir hukuk devletini kurmak,

12 Ömer Göksel İŞYAR: Bölgesel ve Global Güvenlik Çıkarları Bağlamında Sovyet-Rus Dış
Politikaları ve Karabağ Sorunu, (İstanbul, Alfa Yayınları, 2004), 10-11.
13 Assem NAUSHABAYEVA: a.g.e., 246.
 45

serbest piyasa ekonomisini kurarak hızla kalkınma sürecine sokmak ve G-

7’lerin sekizinci üyesi yapmak olmuştur. Batıcıların Batı’ya verdikleri bu
öncelik Rusya Federasyonu’nun dış ilişkilerinde de kendini göstermiş, Kozirev
daha Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) üyelerini ziyaret etmeden, Batılı
ülkeleri ziyaret etmesi ilgi çekici olmuştur. Batıcıların Orta Asya
Cumhuriyetlerini Rusya’ya yük olarak gördükleri gözlenmiştir.14 Yeni dönemde
Rusya açısından en önemli tehdit olarak algılanan ve ulusal kimlik/milliyetçilik
tartışmalarını da çok yakından etkileyen NATO’nun genişlemesine genelde
olumlu yaklaşmışlar, Yeltsin döneminin politikalarını desteklemişlerdir.15

Atlantikçilerin Rusya’nın yeni dönemde karşılaştığı sorunlara karşı

Batı’dan siyasi ve ekonomik destek beklemesi, fakat desteğin istenilen
düzeyde gerçekleşmemesi hayal kırıklığı yaratmıştır. Batılı devletlerin ve
ABD’nin NATO’nun genişlemesine verdiği destek, Rus diasporasının
haklarının garanti edilememesi ve Batı’nın hala Rusya’ya karşı duyduğu
güvensizlik Rusya’da Batıcı söylemlerin zayıflamasına neden olmuştur.
Atlantikçiler, ancak 1991’den 1993’e kadar Rus siyasi yaşamında etkin
olabilmişlerdir.16

Rusya Devlet Başkanı V.Putin’in de, Batıcı ekolden olmasa bile, zaman
zaman Batı taraftarı politikaları desteklediği bilinmektedir. Bunun temelde iki
olası sebebinin olduğu iddia edilmektedir: Putin’in ‘tepkisel anti-Amerikanizm’i
reddetmesi (Rusya’nın terör karşıtı kampta yer alması bunun iyi bir göstergesi
olmuştur) ve analizci Pavel Felgenhauer’ın da belirttiği üzere, Batının pek çok
açıdan sempatisini kazanmaya çalışması (zira, ülkede basın özgürlüğüne
getirilen kısıtlamalar ve temel insan hakkı ihlalleri devam etmekte ve pek
sağlam bir görüntü vermeyen seçim sistemi hala varlığını sürdürmektedir).
Putin, bu bağlamda daha çok Batı Avrupa ile işbirliğine ağırlık vermiştir. Bu

14 Ümit ÖZDAĞ: “SSCB’den Rusya Federasyonu’na”, Avrasya Dosyası, Cilt 3, Sayı 4, (Kış 1996),
172.
15 Ilya PRIZEL, a.g.e., 243.
16 Zeynep DAĞI: Kimlik, Milliyetçilik ve Dış Politika: Rusya’nın Dönüşümü, (İstanbul, Boyut
yayıncılık, 2002), 155.
 46

çerçevede; Kaliningrad17’ın geleceği, uzun vadeli enerji projeleri, AB

genişleme süreci, ileri teknoloji yenileme projeleri, ortak bir ekonomik bölgenin
şekillendirilmesi gibi konularda Batı Avrupa ile işbirliği yapılmasını
desteklemektedir.18

2. Avrasyacılar

90’lı yılların başından itibaren strateji uzmanları arasında popüler olan

Avrasyacılık, bağımsızlığın ilk yıllarında Atlantikçi dış politikanın yürürlükte
olması nedeniyle ön planda olmazken, 90’lı yılların ikinci yarısından itibaren,
sadece Jirinovsky gibi aşırı tiplerin savunduğu bir görüş olmaktan çıkmış,
resmi politika niteliğini kazanmıştır. Bunun nedenlerini anlamak için
Avrasyacılık akımının temel felsefesini anlamak gerekmektedir. Avrasyacılara
göre, Rusya jeopolitik ve kültürel açıdan ne Avrupalı, ne Asyalıdır, kendine
özgü farklı bir Avrasyalı kimliği vardır. Bu kimlik, Rusya’nın Orta Avrupa’yla
Pasifik Okyanusu arasındaki kara kütlesi üzerindeki benzersiz kontrolünün
mirasıdır; Moskova’nın dört yüzyıl boyunca süren doğu yayılmasıyla
oluşturduğu yayılmacı devletin mirasıdır. Bu yayılma Rusya’ya büyük bir Rus
olmayan ve Avrupalı olmayan nüfusu asimile etmiş, böylece de tek bir
Avrasyalı siyasal ve kültürel kişilik yaratmıştır.19

Avrasyacılık konsepti genel anlamıyla Sovyetler Birliği'nin dağılmasından

sonra meydana gelen statükonun devamını sağlamak, bu statükonun
değiştirilmesine yönelik düzenlemeleri önlemek, kendi lehine yeni

17 Kaliningrad (eski Königsberg), Rusya Federasyonu’nun, Rusya ile sınırı olmayan, Litvanya ile
Polonya arasında Baltık Denizi kıyısında bir toprağıdır. Nüfusunun yüzde 80’i Almandır. 1990
sonrasında SSCB’nin dağılmasına rağmen Kaliningrad özerk (oblast) bir bölge olarak Rusya
Federasyonu’na bağlı kalmıştır.
Kaliningrad, SSCB sonrasında coğrafi olarak Rusya’dan ayrılmasına rağmen Rusya’ya bağlıdır.
Fakat Rusya ile karadan bağlantısı yoktur. Bölge jeopolitik ve ticari önemi dolayısıyla başlı başına bir
öneme haizdir. Rusya’nın Baltık Filosu burada bulunmaktadır. Bölge yoğun askeri nüfuslu
bölgelerden biridir. Bunun yanında AB’nin doğuya genişleme sürecinde Rusya ile AB arasındaki en
önemli sorunlardan biri olarak kendiliğinden ortaya çıkmıştır. Sorunun gündeme gelmesi ise
Avrupa’nın genişleme stratejilerinden dolayıdır.
18 Ömer Göksel İŞYAR: a.g.e., 13.
19 Zbigniew BRZEZINSKI: Büyük Satranç Tahtası: Amerika'nın Önceliği ve Bunun Jeostratejik
Gerekleri, Çev. Ertuğrul DİKBAŞ, Ergun KOCABIYIK, (İstanbul, Sabah Kitapları, 1998), 100.
 47

düzenlemeler yaparak belirli bir zaman süreci içinde yeniden yapılanmasını

tamamlamak, demokratik, millî ve modern bir devlet kimliği kazanmak,
müteakiben oluşturduğu BDT üzerinde artan gücünü tekrar kullanmak, Orta
Doğu'da kaybettiği etkinliği tekrar kazanmak için stratejik girişimlerde
bulunmak, Avrupa'da genişleyen iş birliği imkanlarından yararlanmak,
Avrasya bölgesinde mevcut potansiyel patlama noktalarını çıkarları
doğrultusunda kontrol etmek ve ABD aleyhinde kullanmak, ABD'nin kendisine
stratejik partner olarak seçebileceği ülkeler üzerindeki çıkarlarını tehlikeye
düşürecek gelişmeleri engellemek ve sonuçta kaybettiği değerleri belirli bir
zaman sonra tekrar kazanmak ve eskisine nazaran daha büyük bir siyasi,
ekonomik ve askerî güce sahip olarak ABD'nin karşısında yerini almak olarak
tanımlayabiliriz. Bunun için Rusya, Çin'in önderliğinde oluşturulan Şangay
beşlisine katılmış, Almanya ve İran'la olan ilişkilerini de arttırmıştır.20 Batıcılar,
mevcut durumun kabul edilerek ABD ve Batı ile ilişkilere ağırlık verilmesini,
Avrasyacılar ise, Rusya’nın ‘Yakın Çevresi’ndeki etkinliğini tekrar kurması ve
kendi önceliğini yeniden tesis etmesini savunmaktadırlar. Dugin’e göre;
“Rusya’nın jeopolitik ve jeostratejik egemenliği için gereken, sadece
kaybedilen ‘yakın çevre’nin yeniden kazanılması ve Doğu Avrupa ülkeleri ile
müttefiklik ilişkilerinin yeniden tesis edilmesi değil, aynı zamanda kıtasal Batı
(öncelikle, Amerika güdümlü NATO’nun Atlantikçi himayeciliğinden
kurtulmaya meyleden Fransız-Alman Bloku) ve kıtasal Doğu (İran, Hindistan
ve Japonya) devletlerinin Avrasya stratejik blokuna dahil edilmesidir.”21

Avrasyacılık hareketi içinde çok farklı alt gruplaşmalar meydana

gelmiştir. Hareketin içinde jeopolitikçiler, monarşistler, Rus Ortodoks kilisesi,
aşırı milliyetçiler, Stalinciler gibi alt gruplaşmalar mevcuttur.22 Geniş bir
koalisyonun olması nedeniyle birçok konuda fikir ayrılıkları bulunan bu
gruplar; Rusya’nın ‘özel’liği, Batı’nın ‘öteki’liği, Rusya’nın emperyal vizyonu ve

20 Ekrem ÜNKARACALAR: “21. Yüzyılda Rusya ve Dış politikası”, (3 Temmuz 2006),

http://www.haberrus.com/?pid=3349&Keyword=ekrem
21 Aleksandr DUGİN: Rus Jeopolitiği: Avrasyacı Yaklaşım, Çev. Vügar İMANOV, (İstanbul, Küre
Yayınları, 2003), 10.
22 Zeynep DAĞI: a.g.e., 158.
 48

kimliği, jeopolitik ‘merkezliliği’ ve tehdit algılamaları konusunda benzer

görüşleri paylaşmaktadırlar.23

Avrasyacılık Rus fikir tarihinde Batıcılık ve Slav milliyetçiliğinden

farklılıklar göstermektedir. Avrasyacılar asıl karşıtları olarak Batıcıları
görmekte ve Rusların, Doğu ve Batı medeniyetlerinden farklı olarak
kendilerine has özellikleri olan bir millet olduğunu savunmaktadır.24 İdealist bir
tutumdan yana olan Avrasyacılar, konu Batı ile ilişkiler olduğunda ilişkilerin
‘dostluk’ değil, ‘çıkar’ prensibine göre düzenlenmesini savunmaktadırlar.
Gorbaçov’un yaptığı şekilde Batılılaştırma girişimi pek çok komünist ve
milliyetçi için Rus kültürel ve tarihsel mirasına ihanet olarak
değerlendirilmektedir.25

Ruslar, Avrasyacılığı olumlu sonuçlanamayan Batı ile entegrasyon

maceralarına bir alternatif olarak görmektedirler. Ayrıca, Avrasyacılık bir tür
Mesihlik misyonu da taşıyor ki, bu Rus İmparatorluğu’nun genişlemeye
başladığından bu yana fethettiği yerlere medeniyet götürme iddiası ile de
uyuşmaktadır.26 Avrasyacılar, Ortodoksluk ve jeopolitik konumundan dolayı
Rusya’nın özgün bir uygarlık olduğuna inanırlar. Anglo-Sakson medeniyetinin
aksine dayanışmacı ve toplumcudurlar. Onlara göre devlet toplumsal yaşamın
temel dayanağıdır. Atlantikçilerin aksine Avrasyacılar Rus dış politikasının
kurtuluşçu/mesihçi bir yön taşıması gerektiği kanısındadırlar. Rus dış
politikasının arkasında fırsatçı bir pragmatizm değil, ‘Rus ruhunun
derinliklerini’ yansıtan bir idealizm olmalıdır.27

Batı’ya katılımı Rusya’nın ruhani varlığının inkarı olarak değerlendiren

Avrasyacılar, Rusya’nın organik bir toplum yaratma çabalarının sürekli olarak

23 Yalın ALPAY, Yavuz Mehmet ÖZTÜRK: a.g.e., 12.

24 Christian F. WEHRSCHUTZ: “Rus Fikriyatının Parçası Olarak Avrasyacılık”, Menfaatler
Çatışması Ortasında Türkiye, Haz. Yılmaz TEZKAN, (Ankara, Ülke Kitapları, 2000), 89.
25 Yalın ALPAY, Yavuz Mehmet ÖZTÜRK: a.g.e., 13.
26 İhsan ÇOMAK: “Rusya, Putin ve Avrasyacılık”, Rusya Stratejik Araştırmaları-1, Ed. İhsan
ÇOMAK, (İstanbul, Tasam Yayınları, 2006), 98.
27 Sergei STANKEVİCH: “Russia in Search of Itself”, The National Interest, (Summer 1992), 47.
 49

dış güçler (Batı) ya da dış güçlerin içerideki işbirlikçileri (Batıcılar/Atlantikçiler)

tarafından engellenmeye çalışıldığını öne sürmekte, böylece ‘Rus’luğun, bir
kültür, medeniyet ve kimlik olarak dış tehditlere maruz kaldığı endişesini ifade
etmektedirler. Sürekli bir tehdit ile karşı karşıya olma durumu da, kaçınılmaz
olarak ‘ayakta kalmak’ güdüsünü öne çıkarmakta ve bu da Rus emperyal
milliyetçiliğini kamçılamaktadır.28

Avrasyacılar, Rus ulusal çıkarlarının korunabilmesinin, uluslararası

sistemde Rusya’nın konumunun yeniden tanımlanmasına ve SSCB’nin
dağılması sonucu sarsılan siyasal ve askeri gücün restore edilmesine bağlı
olduğunu öne sürmektedirler. Esas olan etik değil, güçtür ve güç jeopolitik
bakışı gerektirir. Dolayısıyla Avrasyacıların bakış açısında Rusya’nın
jeopolitik gerçekliğine sıkça vurgu yapılmaktadır. Avrasyacılar, Rusya’nın
büyük bir güç olarak, yakın çevresindeki nüfuzunun ekonomik, siyasi ve
askeri alanda devam ettirilmesi gerektiğini savunmaktadırlar. Rusya’nın eski
Sovyet toprakları üzerinde doğal bir nüfuzu vardır ve bu sürmelidir; aksi halde
Rusya’nın işi zorlaşacaktır. Avrasyacılara göre Rusya, uluslararası konjonktür
çerçevesinde bölgesel çıkarlarını maksimize edebilmek için gerektiğinde Çin,
Hindistan, İran gibi ülkelerle stratejik işbirliğine yönelebilmelidir. Ayrıca İslam
olgusuna da Batılılardan farklı olarak ‘çevrelenmesi gereken bir düşman’
olarak bakmamaktadırlar. Gerek RF gerekse eski Sovyet cumhuriyetlerindeki
Müslüman toplumları ‘emperyal bir bütünün’ parçası olarak nitelemek
suretiyle dışlayıcı olmayan bir tutum almaktadırlar.29

Rusya’nın içinde ve dışında yaşanan ekonomik ve siyasi gelişmeler

Avrasyacılar diye adlandırılan grubun güçlenmesine neden olmuştur.
Avrasyacı grubun milliyetçi söylemi 1993’ten itibaren Rus siyasi yaşamında
etkin olmaya başlamıştır. Bu kriz ortamı, Batı’ya açık, demokratik bir pazar
ekonomisi olma hedefini ve söylemini etkisiz kılmış; ayakta kalma sorunu

28 Renee de NEVERS: “Russia’s Strategic Renovation”, Adelphi Paper, 289, (London, The
International Institute for Strategic Studies, 1994), 5-6.
29 Yalın ALPAY, Yavuz Mehmet ÖZTÜRK: a.g.e., 13.
 50

öncelik kazanmıştır. 1991-1993 yılları arasındaki geçiş sürecinde kimlik krizi

tahrik edilerek ‘emperyal ulusal kimlik’in canlanmasının zemini oluşmuştur.30
Rusya’da 1998’deki finansal kriz, Batı ile ekonomik entegrasyondan yana
olanların konumlarını iyice sarsmıştır. Yeltsin’in gücünün son dönemde iyice
azalması ve iktidarı, süresi dolmadan Putin’e devretmesi, Putin’in Batı ile
ilişkilerde mesafeli tutumu, Batıcı Atlantikçilerin yönetim içindeki etkinliklerini
tamamen tüketmiştir. Dışişleri ve savunma elitleri arasında 1990’ların
başındaki görüntünün aksine, Avrasyacılar egemen bir görüntü sergilemeye
başlamışlardır. Ancak Rusya’yı Batıya entegre etmek isteyen siyasal
hareketlerin hala mevcut olduğu söylenebilir.31

1991-1996 yılları arası Rus dış Politikası incelendiğinde Batı ile Doğu ya
da Avrupa ile Asya arasında bir salınımın varlığı dikkat çekecektir. Bu salınımı
bir bakıma Rusya’nın tarihten bugüne taşıdığı daha genel bir siyasal kültürün,
bir siyasal kimlik sorununun tezahürü olarak değerlendirmek de mümkündür.
Gerek Çarlık Rusya’sında, gerekse Bolşevik Rusya’sında Rus kültürünün
Asyalı veya Avrupalı kökenlerinin vurgulanması entelektüel yaşamda iki ayrı
gelenek olarak hep varlığını sürdürmüştür. Batıcılık ve Slavcılık akımlarında
ifadesini bulan bu kültürel gerilim, Avrasyacılık ideolojisine de temellik
etmiştir. Bu düşünsel arka plan, Rus kültürünün ayrılmaz bir unsuru olarak,
Rus politik elitinin dünya görüşünü derinlemesine etkilemiştir. Bu kimlik
sorunu dış politikaya tercüme edildiğinde, Avrupa’dan Asya’ya uzanan geniş
bir coğrafya üzerinde Rusların hakim olduğu devletlerin doğudan ve batıdan
sürekli bir tehdit unsuru hissetmelerine neden olmuş ve coğrafyanın dayattığı
bu sorunların ancak doğuya ve batıya doğru sürekli genişleyen bir nüfuz alanı
yaratarak aşılabileceği düşüncesinin hakim olduğu bir politik refleks
yaratmıştır. Bu politik refleks, izlerini bugün de sürdürmektedir.32

30 Renee de NEVERS: a.g.e., 6.

31 Zeynep DAĞI: a.g.e., 157.
32 Nadir ÖZBEK: “Rus Dış Politikasında Yeni Yönelimler ve Türk Cumhuriyetleri”, Avrasya
Dosyası, Cilt 3, Sayı 4, (Kış 1996), 9.
 51

Putin döneminde Avrasyacılık giderek güçlenmiştir. Bunun en iyi

örnekleri, Putin’in doğu ülkelerine yaptığı ziyaretlerde görülebilir. Özellikle, Çin
ile karşılıklı işbirliğinin artırılmasına yönelik adımlar, Hindistan, Türkiye ve
diğer ülkelerle iyi ilişkiler kurulması dikkat çekicidir. Rusya Federasyonu,
büyük hedefleri olan fakat, bu hedeflere ulaşmada ekonomik gücü henüz
yetersiz kalan bir ülkedir. Bu durum, onu çok boyutlu bir dış politika izlemeye
itmektedir. Avrasyacılığın Rusya’daki başarısı, Rusya’nın ekonomik ve politik
düzlemlerdeki dönüşümlerine bağlı olduğu kadar Fransa, Almanya, Japonya,
İran ve Türkiye gibi Avrasyacılığın Atlantik karşısında destekleyicisi
konumunda olabileceği düşünülen ülkelerin Avrasyacılık konusundaki
yaklaşımlarına ve Atlantik karşısındaki tutumlarına bağlıdır.33

II. Dış Politikada Yeltsin ve Putin Dönemi

1991 sonrası Rusya’yı dış politika açısından kabaca iki döneme ayırmak
mümkündür: Yeltsin dönemi Rus dış politikası ve Putin dönemi Rus dış
politikası...

A. Yeltsin Dönemi Rus Dış Politikası

Soğuk Savaş döneminin, temelde ABD ile rekabete dayalı dış politikanın
sona ermesinden sonra yeni bir oluşum içine giren Rus dış politikası çok
yönlü olarak gelişmiştir. Bağımsızlıkla birlikte hızlanan ekonomik ve siyasi
dönüşüm süreci dış politika alanında da kendini göstermiştir.

Yeltsin tarafından Dışişleri bakanlığına getirilen Kozirev, dış politikanın

temel ilkesini Batı’yla entegrasyon ve tüm yönleriyle ortaklık olarak ilan etmiş,
yeni dış politikayı eskisinden ayıran en temel unsurun ideolojiden arındırılmış

33 Utku YAPICI: “Avrasyacılık-Atlantikçilik İkileminde Rus Dış Politikası: Putin Çok Boyutlu
Uygulamalara Yöneliyor”, Cumhuriyet Strateji, Sayı 16, (18 Ekim 2004), 9.
 52

olması olduğunu açıklamıştır. Kozirev’e göre eski rejim sosyalist ve kapitalist

olarak dünyayı iki kampa bölmeye devam ediyor ve hala komünist toplumun
kurulmasına inanıyordu. Bu nedenle de çatışma ve mücadele kaynağı idi.
Bundan sonra çatışmalardan uzak, dış dünya ile uyumlu bir dış politika
prensibi benimsenmeliydi.34 Rusya, kaynak yetersizliği dolayısıyla, SSCB’den
arta kalan global aktivitelerini iyice azaltmalı ve bazı üniversal iddialarından
tamamen vazgeçmeliydi. Bu amaçla, Rusya’nın dış politika ve ulusal güvenlik
yaklaşımlarında radikal değişiklikler yapılmalıydı. Her şeyden önce, SSCB’nin
“ideolojik Mesihçiliği”nden vazgeçilmeliydi. Ancak bu şekilde demokratik
reformların gerçekleşmesi sağlanabilir ve Rusya’nın ulusal uyanışı mümkün
olabilirdi.35

Rusya Federasyonu’nun dış politikasında, Batıcı kadroların belirleyici

olduğu 1991-93 devresinde Moskova, NATO’nun doğuya doğru genişlemesi
sürecine karşı koymaktan kaçınmıştır. Zira, Batıcılar Rusya’nın da NATO’ya
üye olabileceğini düşünmekteydiler. Onların gözünde, NATO ittifakı Avrupa ve
Atlantik ötesi güvenliğinin sağlanması için önemli bir araçtır. NATO ve AGİK,
Vanceuver’dan Vladivostok’a kadar olan bölgede uluslararası istikrarı garanti
edecek yeni bir Avro-Atlantik topluluğu oluşturmak üzere bütünleşmeliydiler.36

Rusya’nın, Batı ile bütünleşerek yeni dünya düzeni içinde yerini

alabileceği fikrinin ağır bastığı bu dönemde eski birlik cumhuriyetleriyle ilişkiler
geri planda kalmıştır. Ancak Rusya Federasyonu'nun bağımsızlığının ilk
yıllarında Batı yanlısı nitelik taşıyan Rus dış politikası, 1993 yılının
ortalarından itibaren giderek artan bir şekilde sertlik kazanarak eski Sovyet
sahasına odaklanmıştır. Rusya, benimsediği “yakın çevre” stratejisi
doğrultusunda eski Sovyet topraklarını kendi sorumluluk sahası olarak ilan
ederek, Batı'yı da bunu tanımaya davet etmiştir. Rusya'nın “Monroe doktrini”
olarak adlandırılan bu çağrıya, Batı doksanlı yılların ortalarına kadar

34
Fırat PURTAŞ: Rusya Federasyonu Ekseninde Bağımsız Devletler Topluluğu, (İstanbul, Platin
Yayınları, 2005), 136.
35
Ömer Göksel İŞYAR: a.g.e., 11.
36
Ömer Göksel İŞYAR: a.g.e., 11.
 53

Rusya'nın “yakın çevredeki” operasyonları ve askeri müdahalelerine sessiz

kalarak üstü örtülü bir şekilde olumlu yanıt vermiştir.37 1993’te Kozirev’in
etkinliğiyle kabul edilen Dış Politika Konsepti, bazı bölgesel öncelikler
getiriyordu. Bu çerçevede, eski birlik cumhuriyetleriyle olan ekonomik ve
askeri bağlar güçlendirilmeli, BDT’nin dış sınırları korunmalı ve hukuki
dayanakları oluşturulmalı, eski Sovyet cumhuriyetlerinde yaşayan Rusların
hakları korunmalıydı. Burada hedeflenen, BDT ülkelerinin Sovyetler Birliği’nin
dağılmasından yararlanmak isteyen güçlerin kontrolüne geçmesini
engellemekti. Güvenliğin sağlanması, ekonomik ve stratejik çıkarların
korunması amacıyla SSCB ardılı ülkeler yeniden Rusya’nın nüfuz bölgesine
dahil edilmeliydi.

1993 yılından itibaren Rus dış politikasının yeni eğilimi iyice netlik
kazanmıştır. Eski Sovyet sahasında hamiliğini vurgulayan bu yeni yaklaşım,
Batı ile işbirliğini tamamıyla terk etmeden geleneksel ulusal çıkarlar
doğrultusunda artan bir şekilde Rusya’nın BTD’ye yönelmesini öngörüyordu.
Eski Sovyet sahası hayati çıkarlar bölgesi ilan ediliyor ve BDT’nin
güçlendirilmesi Rus dış politika öncelikleri arasında ilk sıraya yerleştiriliyordu.
Dünya kamuoyu ise, eski Sovyet topraklarında Moskova’nın “özel rolü ve
sorumluluğu”nu tanımaya davet ediliyordu.38 Rusya’nın dış politikadaki yeni
yaklaşımını, yakın çevre politikası ve hedeflerini Nisan 1993’te yayınlanan Dış
politika Konsepti ile Kasım 1993’teki Savunma Doktrini açıkça ortaya
koymuştur.

RF’nin yeni dönemde değişen dış politika yönelimlerini ve güvenlik

algılamalarını yansıtan ve formüle eden Dış Politika Konsepti, uluslararası
sistemle entegre olmuş bir Rusya’nın hem demokratik bir ülke olacağını hem
de ulusal güvenliğini etkin bir şekilde sağlayacağını vurgulamaktadır.
Konsept, uluslararası alanda büyük güç olan Rusya’nın global ve bölgesel
güvenliğin sağlanmasında sorumluluklar üstlenmesini önermektedir. Ayrıca

37
Fırat PURTAŞ: “Hazar Bölgesi'nde Rekabetin Yeni Boyutu: Silahlanma Yarışı”, (1 Ekim 2004),
http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=21&kat=32
38
Fırat PURTAŞ: a.g.e., s.141
 54

sorunların çözümünde güç kullanmak yerine siyasi ve diplomatik yöntemlerin

kullanılmasını öngören Konsept, iki kutuplu uluslararası sistemden çok
kutupluluğa yönelmenin ülkeler arasında işbirliğini arttıracağını, böylesi bir
uluslararası ortamda makul savunma politikalarının ve silahsızlanmanın
işlerlik kazanabileceğini belirtmektedir. Dış Politika Konsepti her ne kadar
Reformist ve Avrasyacıların uzlaştığı bir metin olsa da, uluslararası politikaya
bakışta ve tehdit algılamalarında reformist görüşlerin ağır bastığı
anlaşılmaktadır. Rusya’nın süper güç statüsünü kaybettiği kabul edilmesine
rağmen, Rusya hala global çıkarları olan bölgesel büyük bir güç olarak
tanımlanmaktadır. Batı ülkeleriyle yakınlaşmanın ve ekonomik, siyasi
işbirliğinin önemine değinildikten sonra, bölgesel dış politika önceliklerine yer
verilmekte ve bu doğrultuda özellikle ‘yakın çevre’de ekonomik, siyasi ve
askeri alanlarda Rusya’nın daha aktif bir rol üstlenmesi gerektiği
vurgulanmaktadır.39 Yeni Rusya’nın ‘Near Abroad’ diye adlandırılan yakın
çevre politikasının ana hedefi Rusya’daki çözülmeyi durdurmak ve gidişi geri
çevirmekti.40

1993 Savunma Doktrini, savunma alanındaki işbirliğinde, önceliği BDT

ülkelerine ve BDT içindeki kollektif savunma mekanizmalarına vermiştir. BDT
ülkelerinde mevcut olan veya bu ülkelerin karşılaşmasının muhtemel olduğu
yerel silahlı çatışmaların, RF için en önemli tehdit niteliği taşıdığı belirtilmiştir.
Bu ifadeler, RF’nin yakın çevresine yöneldiğini, burayı kendi ulusal güvenlik
sahası olarak değerlendirdiğini ortaya koymaktadır.41 Öte yandan, Doktrinde,
eski Sovyetler Birliği topraklarını tek bir stratejik alan olarak muhafaza etme,
RF sınırlarını ileriden savunma ve yakın çevre bölgelerine gerektiğinde askeri
müdahalede bulunma politikaları için kendi içerisinde hukuki bir dayanak
oluşturulma çabaları da görülmektedir. Doktrinin diğer bir özelliği de, açıkça
belirtilmemiş olmasına karşılık, Türkiye'nin gerek Kafkasya ülkeleri, gerekse

39
Zeynep DAĞI: “Rusya’nın Güvenlik Politikası ve Türkiye”, Uluslararası Güvenlik Sorunları ve
Türkiye, Ed. Refet YİNANÇ, Hakan TAŞDEMİR, (Ankara, Seçkin Yayınları, 2002), 178-180.
40
Mediha AKARSLAN: Değişen Dünya Dengeleri: Rusya Federasyonu Yakın Çevre Politikası ve
Türk Cumhuriyetleri, (İstanbul, Ezgi Kitabevi Yayınları, 1994), 149.
41
Osman Metin ÖZTÜRK: Rusya Federasyonu Askeri Doktrini, (Ankara, ASAM Yayınları, 2001),
36.
 55

Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ile olan ilişkilerinin, Rusya'nın çıkarlarıyla

çatışmasından dolayı hedef olarak alınmış olmasıdır. Doktrinde, Türkiye'yi bu
bölgelerden uzak tutucu bir dizi önlemlerin geliştirildiği görülmektedir.42
Doktrin Rusya’nın ulusal güvenliği açısından, yakın çevrede ‘özel sorumluluk’
üstlenmesine vurgu yapmış ve Rus azınlığın haklarını garanti altına almayı
taahhüt ederek, bölgede yapacağı olası müdahaleleri meşrulaştırmaya ve
böylece siyasi/askeri nüfuzunu pekiştirmeye çalışmıştır. Yakın çevrede
yaşayan Rus azınlığın haklarıyla ilgili yapılan bu geniş yorum, gerçekte
Mesihçi Rus kimliği ve kültürünün, askeri doktrin ve uygulamalarına
yansıtılmasından başka bir şey değildir.43

Rusya’nın dünya politikasına büyük bir güç olarak eşit haklarla aktif bir
şekilde katılması gerektiğinin vurgulandığı her iki belgede de yakın çevreyle
ilgili aynı ifadeler yer almaktaydı. Bu belgelerde özet olarak, “Rusya’nın büyük
bir güç olarak kendisi için hayati öneme haiz olan yakın çevredeki milli
çıkarlarını koruma hakkı bulunduğu” ilan ediliyordu. BDT coğrafyasında süren
çatışmalara dikkat çekilerek BDT’nin dış sınırlarının korunması, yeni bağımsız
cumhuriyetlerdeki Rus askeri varlığının sürdürülmesi, Rusya dışında kalan
soydaşların haklarının savunulması bu belgelerde milli çıkarlar olarak
sıralanıyordu. Eski Sovyet sahasının bütünlüğünün korunması Rusya’nın dış
politika öncelikleri sıralamasında en başta geliyordu. Bu şekilde Rusya’nın
BDT ülkelerini kendi etki sahasında tutma isteği resmen açıklanıyordu.44 Bu
çerçevede yakın çevredeki askeri üslerin korunması için girişimler başlatılmış;
diğer cumhuriyetlerdeki Rus azınlığın haklarıyla ilgili çıkışlar yapılmış;
Azerbaycan, Gürcistan ve Moldova’ya baskı ve müdahaleler olmuş; BDT’nin
hukuki yapısı ile ilgili düzenlemeler yapılmıştır. Bosna-Hersek sorunu,
NATO’nun genişlemesi ve Rusya’nın Batı karşıtı ülkelere silah satışı gibi
konularda Batı ile Rusya arasında ciddi ihtilaflar yaşanmakla birlikte, Rusya
bu dönemde bir yandan Batı ile işbirliğini de sürdürmüştür. 1994 yılı

42
Yaşar ONAY: “Türkiye-Rusya İlişkilerinde NATO Gölgesi”,
http://www.tusiad.org/yayin/gorus/32/html/sec9.html
43
Zeynep DAĞI: a.g.m., 182.
44
Osman Metin ÖZTÜRK: a.g.e., 36.
 56

içerisinde; Haziran’da NATO ile “Barış İçin Ortaklık” Anlaşması, Temmuz’da

AB ile Ekonomik İşbirliği Anlaşması, Eylül’de ise ABD ile işbirliği anlaşması
olmak üzere üç önemli ortaklık anlaşması imzalanmıştır. Ayrıca, Temmuz
1994’teki G-7 zirvesinde Rusya Federasyonu görüşmelere davet edilmiştir.45

1993-94 yıllarından itibaren Rus dış politikası üç sac ayağı üzerinde

şekillenmiştir: a) BDT’yi bir yandan siyasi ve askeri bir ittifaka zorlarken, diğer
yandan da AB benzeri bir yapıya büründürmek, b) Batı ile ilişkileri
dengelemek üzere Çin’le yakınlaşmak, c) Orta Doğu’da etkin bir politika
izlemek üzere ABD ile sorunlu ülkelerle ilişkileri geliştirmek.46 1993 yılıyla
başlayan Rus dış politikasında görülen değişimin nedenleri; Batı’nın
eylemlerinden güvenilir bir ortak olmadığının görülmesi, NATO’nun
genişlemesinin Rusya’nın güvenliği açısından tehdit niteliğinde
yorumlanması, Batı’dan gelen ekonomik yardımların istenen düzeyde
olmaması, Batı’nın Rusya’nın yakın çevresine ilişkin uygulamalarına destek
vermemesi olarak sayılabilir.

NATO’nun genişlemesi, NATO’nun Yugoslavya’ya müdahalesi ve Çeçen

Savaşı Rusya’nın Batı ile ilişkilerinin bozulmasında ve güvenlik
politikalarındaki yönelimin değişmesinde önemli rol oynamıştır. Rusya’nın
yeni dönemde, Batı ile ilişkilerini iyileştirmesine rağmen, NATO’nun Rusya
sınırlarına doğru genişlemesi, Rus kamuoyunda Batı sorunsalının yeniden
alevlenmesine ve Rusya’nın yeniden Batı tarafından ’çevrelendiği’ tezinin
açığa çıkmasına yol açmıştır. Bu durum, NATO genişlemesini ulusal
güvenliğe tehdit olarak algılayan Batı karşıtı milliyetçi güçlerin iç ve dış
politikadaki etkinliğini artırmanın yanı sıra, Rusya’da askeri reformların
ertelenmesine, Batı’ya baştan beri karşı olan askeri bürokrasinin
söylemlerinin güçlenmesine neden olmuştur.47 Birçok Rus demokratı da
NATO’nun genişlemesinin Rusya’nın Avrupa dışında bırakılması, siyasal
olarak aforoz edilmesi ve Avrupa uygarlığının kurumsal çerçevesi içindeki

45
Fırat PURTAŞ: a.g.e., 146.
46
Nadir ÖZBEK: a.g.m., 9.
47
Zeynep DAĞI: a.g.m., 185.
 57

üyeliğe layık görülmemesi anlamına geleceğinden korkuyorlardı. NATO’nun

genişlemesi Rusya’yı soyutlamak, onu dünyada yalnız ve çeşitli
düşmanlarının saldırısına açık bir halde bırakmak şeklindeki uzun geçmişli
Batı politikasının zirvesi olarak gösteriliyordu.48 Ayrıca NATO’nun Kosova
nedeniyle Yugoslavya’ya karşı müdahalede bulunması, Rus güvenlik ve dış
politikası açısından önemli bir başka dönüm noktasıdır. Moskova, Kosova
örneğinde olduğu gibi, bir ülkenin iç çatışmasına müdahalenin
kolaylaştırılmasına karşı çıkmış, bu modelin Çeçenistan nedeniyle kendi
topraklarında yinelenmesinden endişe duymuştur. NATO’nun genişlemesi
Rusya’nın Batı tarafından dışardan ‘çevrelendiğini’ öne çıkarırken, Çeçenlerin
merkeze direnişi ve Çeçen Savaşı da federal yapıdaki iç sınırları ve iç
tehditleri sorgulanır duruma getirmiştir. Bu bağlamda, Rusya’nın güvenliğine
yönelik tehdit algılaması hem iç hem dış düşmanı kapsar hale gelmiştir.49

Yeltsin iktidarının 1996-99 yılları arasındaki döneminde, Ortadoğu ve Çin

işlerinden sorumlu eski istihbarat şefi Yevgeni Primakov’un 1996 Ocak ayında
Batı yanlısı ve yumuşak dış politika yürütmekle Duma tarafından eleştirilen
Kozirev’in yerine Dışişleri Bakanlığı’na atanması, Rus dış politikasındaki
dönüşün önemli bir göstergesi olarak değerlendirilmektedir. 1996 yılında
Yevgeni Primakov'un Dışişleri Bakanlığına gelişiyle başlatılan bu yeni
dönemde Rus dış politikası Amerikan hegemonyasına başkaldıran, idealize
ettiği çok taraflı bir dünya düzeni içinde Avrasya süper gücü olma hedefi
doğrultusunda gelişmiştir.50 Bu dönemde dış politikaya egemen olan
Primakov Doktrini, özünde Rusya’nın sadece bir gücün kontrolü altındaki tek
kutuplu uluslararası düzenine karşı önleyici rolü üzerine kurulmuştur.
Primakov’un çeşitli konuşma, mülakat, makale ve basın konferanslarında
Soğuk Savaş sonrası dönemi dünyasını ABD, Rusya (BDT ülkeleriyle birlikte),
Avrupa Birliği, Çin, Japonya, ASEAN ve Latin Amerika olarak sınıflandırmıştır.
Primakov’un dünya görüşü içinde fiili egemen rolüne rağmen ABD tek süper
güç olarak kabul edilmemektedir. Primakov’un çok kutuplu sistem modelinde
48
Zbigniew BRZEZINSKI, a.g.e., 94.
49
Zeynep DAĞI: a.g.m., 186.
50
Fırat PURTAŞ: a.g.m., http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=21&kat=32
 58

ABD’nin uluslararası gücünü sulandırma çabası vardır. Model Rusya-Çin

stratejik işbirliğine İran’ın da ortak alınarak karşı kutup oluşturmayı
öngörmektedir. Primakov bu işbirliğinin Körfezde ve Tayvan boğazında
ABD’ye meydan okuyabileceğini savunmuştur. Orta Asya ve Kafkasya’nın
Rusya’nın etki alanında kalmasını isteyen Primakov, BDT ülkelerinin
Rusya’ya entegre olmasını, Beyaz Rusya ile ittifakı desteklemiş ve Rusya’nın
eski Sovyet mekanında güç kullanmasını savunmuştur.51

Primakov’un dışişleri bakanlığı döneminde Rusya, çok kutuplu dünya

düzeninde Avrasya kutbu olarak sesini yükseltmiş ve Washington’dan
uzaklaşmıştır. Primakov döneminde Rus dış politikası ülkenin Batı dünyasına
hızla entegre olmasını hedefleyen ‘liberal enternasyonalist’ karakterini geride
bırakarak, dünya siyasetinde önemli bir konum kazanmayı hedefleyen ve milli
çıkara dayalı bir yapı kazanmıştır. Bu dönemde ABD ve Batılı güçler ‘yakın
çevre’de etkinliklerini giderek hissettirmeye başlamışlardır. Buna tepki olarak
Primakov, ABD’yi dengeleyici adımlar atmıştır. Dönemin başlıca dış politika
gelişmeleri şunlar olmuştur: Rusya-İran yakınlaşması; Çin, Kazakistan,
Kırgızistan ve Tacikistan’ın dahil olduğu Şangay Beşlisi’nin kurulması;
Rusya’nın G-7’ye dahil olması; Almanya ve Fransa ile başlatılan Avrupa
troyka oluşturma girişimidir.Tüm bu girişimler Rusya’nın ısrar ettiği çok
kutuplu ve adil uluslararası sistemde Avrasya kutbu olarak konumunu
sağlamlaştırmaya yönelik adımlardı.52

Primakov, 'Atlantikçiler' olarak adlandırılan grubun Rusya'nın yüzünü

Batıya dönmesi, AB ve NATO ile sıkı işbirliğine gitmesi yönündeki stratejilerini
terk ederek, önceliği Orta Asya'ya veren ve Çin ile işbirliğini öngören
'Avrasyacı' görüşü Moskova'nın genel politikası olarak yürürlüğe koymuştur.
Moskova'nın bugünkü dış politikasına damgasını vuran da temelini bu
görüşten alan, Yeltsin tarafından imzalanmasının ardından Vladimir Putin'in
kesin olarak yöneldiği 'yakın çevre doktrini'dir. Doktrin ile Rusya, eski birlik

51
Nazım CAFERSOY: “Rusya’da (Yeni) Avrasyacılık Akımı”, (28 Aralık 2005),
http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=700&kat=44
52
Fırat PURTAŞ: a.g.e., 171-172.
 59

üyelerini bir araya toplamak ve enerji kaynakları üzerinde kontrolü sağlamayı

temel hedef olarak görüyordu. Bunun dışında Rusya özellikle Hazar Enerji
kaynaklarının uluslararası pazarlara kuzeyden, kendi petrol şirketleri kanalıyla
gitmesini ve Gazprom'un dünya enerji sektörünü elinde tutmasını istiyordu.
Primakov'un jeopolitik koordine sisteminin dikey hattı Rusya - İran -
Hindistan'dan geçerken, yatay hattı ise Japonya, Güney Kore, Çin, Rusya -
muhtemelen Ukrayna- Batı ülkelerini kapsıyordu. Sistemin merkezinde oturan
Rusya, en önemli enerji hatlarını elinde tutarak hem BDT ülkelerini kendisine
bağlıyor, hem Uzakoğu'dan Batı'ya ve güneyden kuzeye mal ve hizmet
transferinden yararlanmayı öngörüyordu.53

1996’da dışişleri bakanı, 1998’de de başbakan olan Primakov, görevinin

sona erdiği 1999 ortalarına kadar dış politikada belirleyici olmuştur.
Primakov’un dış politikası hem Batı’da hem de ülke içinde Avrasyacı olarak
değerlendirilmiştir. Gözü kapalı Batıcılığı eleştirerek, Rusya’nın örtüşen
çıkarlarına yönelik ilişkiler kurması gerektiğini savunmuş ve BDT’ye özel bir
önem vermiştir. Batı ile ilişkilerin pragmatik bir nitelik kazanması, bu dönemin
sonunda Rusya’nın, NATO ve ABD’den tehdit algılamaya başlamasına neden
olmuştur.

B. Putin Dönemi Rus Dış Politikası

Ağustos 1999’da başbakanlığa getirilmesinin ardından, 31 Aralık

1999’da Yeltsin’in devlet başkanlığı koltuğunu kendisine devretmesiyle
Rusya’da yeni bir dönem başlamış oldu: Putin dönemi.

Putin dönemi Rus dış politikası üç aşamada ele alınabilir. Buna göre
önceleri ulusçu harekete önem verilmiş, daha sonra devlet başkanı olmasıyla
birlikte tamamen Avrasyacı yaklaşım benimsenmiş ve devletin
merkezileştirilmesine hız verilmiştir. Son olarak 11 Eylül sonrasında da Batılı

53
Mirza ÇETİNKAYA, Müslim YAGİBEKOV: “Eski Süpergücün Yeni Düşleri”, Aksiyon, Sayı 316,
(23 Aralık 2000), http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=13557
 60

ülkelerle işbirliği hızlandırılmış ve Avrasyacı söylem kısmen yumuşatılmış,

araya Atlantikçi paradigmadan da tozlar serpiştirilmiştir.54

Putin, başlangıçta iç güvenlik harekatı içerisinde Çeçenistan’a karşı

uyguladığı sert ve tavizsiz politika ile ulusal çıkarların korunmasını ön planda
tutmuştur. Moskova’nın merkezi otoritesinin yeniden güçlendirilerek,
periferinin bağımsız politikalar üretmesinin etkisiz hale getirilmesini amaç
edinmiştir. Bu siyasal amaç doğrultusunda, asli sonuç olarak iç cephenin
dağılma tehdidinin marjinalize edilerek, dış dünyaya karşı daha bağımsız
politikaların üretilebilmesini hedeflemiştir.55 Hemen her alanda Rusya Putin’le
birlikte bir merkezileşme sürecine tanık olmuştur. Devletin sermaye ile ilişkileri
yeniden devlet lehine düzenlemeye tâbi tutulurken aynı zamanda federatif
düzeyde de bir merkezileşmeye gidilmiş, otonom cumhuriyetlerin yetkileri
azaltılmıştır. Putin başkan olduktan hemen sonra iç politika alanında her tür
muhalefete karşı sert bir politika izleyeceğini ve dış politikada da savunmacı
bir pozisyondan daha agresif bir pozisyona kayacağına dair bütün işaretleri
vermiştir.56

Rusya’da güçlü devlet ve Rusya’nın yeniden eski gücünü kazanması

gerektiğine dair söylemlerle iktidara gelen Putin, Ocak 2000’de ulusal
güvenlik doktrini, Nisan 2000’de askeri doktrin ve Temmuz 2000’de yeni dış
politika doktrinini kabul ederek yeni yönetiminin temel politikalarının esaslarını
ortaya koymuştur.

1. Ulusal Güvenlik Doktrini

54
Yalın ALPAY, Yavuz Mehmet ÖZTÜRK: a.g.e., 16.
55
Mesut Hakkı CAŞIN: Rus İmparatorluk Stratejisi, (Ankara, ASAM Yayınları, 2002), 326.
56
Evren BALTA: “Çöküşten Kaosa Rusya, ABD ve Kafkasya Üçgeni”, Birikim, Sayı 186,
http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=1&dsid=168&dyid=2844
 61

10 Ocak 2000 tarihinde yürürlüğe giren Ulusal Güvenlik Doktrini57 dört

bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde dünya toplumu içinde Rusya’nın yeri,
ikinci bölümde Rusya’nın milli menfaatleri, üçüncü bölümde Rusya’nın milli
güvenliğine yönelik tehditler, son bölümde de milli güvenliğin sağlanması
üzerinde durulmaktadır.

Doktrinde, Rusya’nın çok kutuplu bir dünya ideolojisinin geliştirilmesini

kolaylaştırılacağı; karmaşık uluslararası duruma ve iç sorunlarına rağmen,
hatırı sayılır ekonomik, teknolojik, askeri potansiyeli ve Avrasya kıtasındaki
eşsiz konumu itibariyle dünya işlerinde objektif olarak rol oynamaya devam
edeceği belirtilmektedir. Uluslararası toplumu ilgilendiren konularda Rusya’nın
görmezden gelinmesi eleştirilmekte ve BDT’ye özel önem verildiğini belirten
ifadeler kullanılmaktadır.

Bireyin, toplumun ve devletin çıkarlarının birlikte gözetileceğinin

öngörülmesi, Rusya’daki ideolojik değişimin somut bir ifadesidir. Demokrasi,
insan hakları, hukuka bağlılık, serbest piyasa ekonomisi, yabancı sermaye,
yerel yönetimler konularında içerdiği kimi ifadeler nedeniyle oldukça liberal bir
yaklaşımın ürünü olduğu izlenimini veren doktrinin, aynı zamanda hemen
hemen bu alanların hepsinde merkezi idarenin güçlendirilmesi gerektiği tezini
işlemesi, ortaya karma bir model; sosyal güvenlik yanı ihmal edilmemiş bir
model çıkarmaktadır. Bu, Rusya’nın içinde bulunduğu ve yaşadığı değişim
sürecine uygun bir model olarak gözükmektedir.58

2. Askeri Doktrin

57
Bkz. “Rusya Federasyonu’nun Milli Güvenlik Konsepti”, Kadim Komşumuz Yeni Rusya, Haz.
Yılmaz TEZKAN, (İstanbul, Ülke Kitapları, 2001), 212-223.
58
Osman Metin ÖZTÜRK: a.g.e., 27.
 62

21 Nisan 2000 tarihinde benimsenen Askeri Doktrin, 1993 askeri

doktrininin yerini almıştır. Her iki doktrin de benzer özellikler taşımaktadır.
1993 doktrini ile yürürlükteki doktrin karşılaştırıldığında iki husus dikkati
çekmektedir. İlki, askeri yapılanmanın sivil otoriteye bağlı olduğunun
öngörülmesi, diğeri de stratejik nükleer silahların daha çok öne çıkarılmış
olmasıdır. Doktrinde hem Batı’ya yöneliş hem de eski günlerin özlemi vardır.
Ancak, 1993 doktrini ile karşılaştırıldığında , RF’nin dış politikasının biraz
daha netleşmiş ve buna paralel olarak dış politika araçlarının öne çıkarılmış
olduğu görülmektedir. Bütün bunlara bakarak, doktrinin şekillenmesinde
Devlet Başkanı Putin’in kişiliğinin etkisi olduğunu belirtmek mümkündür.59

Doktrinde, stratejik çıkarları açısından BDT bölgesini ulusal güvenlik

sahası olarak değerlendiren RF, çıkarlarını tehdit altında hissettiği her
durumda, bölgeye askeri müdahalede bulunma hakkını da ilan etmektedir.
RF, dış güçleri ’ulusal güvenlik sahası’ olarak nitelediği yakın çevreden uzak
tutabilmek için, nükleer güce başvuran ilk taraf olmamak taahhüdünden
vazgeçerek caydırıcı bir politikayı amaçlamıştır. Dolayısıyla, yeni askeri
doktrin sayesinde Rusya hem bölgede varlığını kurumsallaştırmakta hem de
başka ülkelerin bölgede nüfuz kurmasına engel olmaya çalışmaktadır. RF
bunlara ek olarak tıpkı Sovyet döneminde olduğu gibi ihtiyaç duyduğu ‘dış
sınır’lara BDT aracılığıyla tekrar kavuşmaktadır.60

3. Dış Politika Doktrini

2000 yılında açıklanan yeni “Dış Politika” kavramı ile Rusya, 21.
yüzyıldaki dış politika önceliklerini saptamayı amaçlamıştır. Böylece
Rusya’nın eski dönemlerde olduğu gibi bir ‘Süper Güç’ olmasa da ‘Büyük’ ve
‘Etkili’ bir devlet olması gerektiği vurgulanmıştır. Moskova’nın, uluslararası
sistemin ABD ekseninde tek kutupluluğa doğru gitmesinin kendi ulusal

59
Osman Metin ÖZTÜRK: a.g.e., 49.
60
Zeynep DAĞI: a.g.m., 191-192.
 63

çıkarlarına bir tehdit olacağını düşünerek61 hareket ettiği görülmektedir. Çok

kutuplu sistem yaklaşımı içerisinde aktif bir dış politika izlenmesi ve bu
noktada Batılı kurumlarla nitelikli ilişkilerin geliştirilmesi esas alınmıştır.
Bununla beraber, Avrasyacı yaklaşımın bir uzantısı olarak, büyük güç
söylemini benimseyen ya da bölgelerinde güç odağı durumundaki devletlerle
(ABD, AB, Çin, Hindistan, v.s.) ikili düzeyde özel ilişkilerin geliştirilmesine
önem verilmiştir.62

Doktrinde ekonomik çıkar ve araçların dış politikada temel öncelikler ve

araçlar olacağı açıkça ifade edilmiştir. Enerji politikaları ile boru hatları
stratejilerinin merkezi karar alma organlarınca belirlenmesi, söz konusu
sektörün dış politika aracına dönüştürülmesinden önce gerçekleştirilmesi için
gerekli hale gelmiştir. Nitekim Putin döneminde Gazprom’un ekonomik aktör
olarak özerkliği sınırlandırılmış ve dış politikadaki etkinliği azaltılmıştır.63 Yeni
Rus güvenlik ve dış politika doktrinleri ile resmen öne çıkarılan ekonomik
çıkarların, Rus dış politikasına yansıtılması çerçevesinde, enerji faktörünün
avantajlı ve etkin bir duruma getirilmesi Rus dış politikasında yeni bir
dönemin başladığını göstermektedir. Bunun anlamı, Rusya’nın dış
politikasında enerji faktörünün en etkin araç olarak önümüze çıkmasıdır.
Dünya enerji rezervleri ve ihracat payı bakımından çok önemli güç
konumunda bulunan Rus enerji sektörünün etkinliğinin Rus dış politika
uygulamalarına başarıyla yansıtıldığı görülmüştür. Türkmenistan’la doğal gaz
anlaşması, Rusya’nın Hazar bölgesinde aktifleşme söylem ve politikaları,
Türkiye ile Mavi Akım projesindeki işbirliği, Avrupa ile ilişkilerde enerji
faktörünün öneminin artması, hep bu çerçevede değerlendirilebilir.64

Çok kutuplu bir dünyanın savunulduğu doktrinde Rusya, gerçek

potansiyele sahip bir Avrasya gücü olarak tanımlanmakta ve jeopolitik önemi

61
Zeynep DAĞI: a.g.m., 281.
62
Erhan BÜYÜKAKINCI: “Vladimir Putin Dönemi Rus Dış Politikasına Bakış: Söylemler, Arayışlar
ve Fırsatlar”, Değişen Dünyada Rusya ve Ukrayna, Der. Erhan BÜYÜKAKINCI, (Ankara, Phoenix
Yayınevi, 2004), 160.
63
Erhan BÜYÜKAKINCI: a.g.m., 161.
64
Nazım CAFERSOY: “Enerji Diplomasisi: Rus Dış Politikasında Stratejik Araç Değişimi”, (2 Ocak
2006), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=27&yazi=709
 64

vurgulanmaktadır. Dış politikada güvenlik, askeri ve ekonomik faktörlerin

önemi üzerinde durulmakta ve ülke dışında bulunan Rus haklarına ilişkin
koruyucu tutum görülmektedir. BDT ile ilişkiler bölgesel öncelikler
kapsamında ele alınmakta, Rusya Federasyonu’nun eski Sovyet bölgesinde
etkin olması gerektiği belirtilmektedir. NATO konusunda ise, genişlemeden
duyulan rahatsızlık vurgulanmaktadır.

Doktrin, ABD ve AB ile ilişkilere önem vermektedir. Ancak ABD’nin öne

çıkmasından, BM Güvenlik Konseyi’nin onayı olmadan girişilen
operasyonlardan duyulan rahatsızlık da vurgulanmaktadır. Çok kutuplu dünya
sisteminden yana olunması, bu rahatsızlıktan ileri gelmektedir. BM’nin
yeniden yapılandırılması konusundaki ifadeler ile, BM Güvenlik Konseyi’ne
veto hakkına sahip yeni üyelerin alınması yolundaki ifadeler de buna işaret
etmektedir.65

Dış politika kavramı ve askeri doktrin Rusya’nın yakın çevrede nüfuz

arayışının stratejik dayanakları niteliğindedir. Bu iki kavramda yeni döneme
ilişkin Rusya’nın ‘grand stratejisini’ görmek mümkündür. Buna göre Rusya,
hem Batı ile büyük güç statüsünü kaybetmeden pragmatik ve eşit bir ilişki
istemekte, hem de Avrasya’da ayrıcalıklı bir rol hedeflemektedir. Sonuç
olarak, dış/bölgesel/güvenlik politikaları ile Rus ulusal kimliği ve milliyetçiliğini
şekillendiren askeri doktrin ve dış politika kavramları reformist ve Avrasyacılar
arasında özellikle yakın çevrede uygulanacak politikalar açısından bir
uzlaşıya varıldığını göstermesi açısından önemlidir.66

III. 11 Eylül Sonrası Rus Dış Politikası

11 Eylül hadiseleri ve arkasından yaşanan gelişmeler Rusya

Federasyonu’nun dış politika ve güvenlik doktrinlerinde geleneksel çizginin
sınırlarını oldukça zorlayacak nitelikte değişikliklere yol açmıştır. Artık,
Rusya’nın uluslararası bir güç olmadığının, en azından uluslararası bir güç

65
Osman Metin ÖZTÜRK: a.g.e., 33.
66
Zeynep DAĞI: a.g.m., 192.
 65

olmanın ekonomik altyapısını karşılamaktan uzak olduğunun farkına varan

Putin, Rusya’yı global arenadan çekerek, bölgesel ve/fakat enerji eksenli etkin
bir güç haline dönüştürme yolunda çalışmalara başlamıştır. Bu çerçevede
Moskova, ABD ile yakınlaşarak genelde Batı dünyası ile bütünleşme
politikaları takip etmeye başlamıştır. Politik olduğu kadar ekonomik
gerekçelere de dayanan bu kararla Rusya, en azından bir süreliğine küresel
iddialarından vazgeçtiğini ortaya koymuştur.67 Rusya, küresel politikalardan
vazgeçtikten sonra ilk iş olarak yakın çevresine yönelmiştir. Bu çerçevede
Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri ile ilişkilerini ekonomik ve askerî bazda
geliştirmeye başlamıştır. Dünyada çok kutuplu bir yapı oluşturmak amacıyla
AB, AGİT, Avrupa Konseyi gibi örgütlerle ve başta Almanya olmak üzere
Avrupa ülkeleriyle ilişkilerini geliştirmeye çalışmıştır.

Rusya’da 11 Eylül’e ilişkin olarak iki görüş belirmiştir. Resmi görüşe göre
11 Eylül, geçmişteki zorlukları ve çatışmaları geride bırakıp Batı’ya tam
entegrasyon için benzersiz bir fırsattı. Bunun aksini savunanlar ise, ABD’nin
Rusya’nın dominant olduğu eski Sovyet sahasına yerleşerek burada varlığını
güçlendirmeye başladığından hareketle, 11 Eylül’ün Rus dış politikası
çıkarları açısından faydadan çok zarar getirdiğini savunmuştur.68 Putin, halkı
karşı olmasına rağmen ABD ile ters düşmeme, Orta Asya ülkeleri üzerinde
etkisini sürdürme, BDT sınırlarını daha iyi kontrol etme, Çeçenistan sorunu
dolayısıyla maruz kalınan iç ve dış baskıyı azaltma,NATO ile yeni
perspektifler oluşturma gibi nedenlerle ABD’yle yardıma ve işbirliğine
gitmiştir.69

11 Eylül’den sonra küresel düzeyde dış politikasında en radikal değişimi

yaşayan ülkelerden biri olan Rusya’da Başkan Putin, iç politikada önemli
riskler alarak terörizme karşı savaşta ABD’ye tam destek sağlamış ve Batı ile

67
Sinan OĞAN: “2004 Yılı Türk Dış Politikasında Rusya-Ukrayna Bölgesi ve 2005 Yılı
Beklentileri”, (1 Aralık 2004), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=2&yazi=24
68
Bobo LO: Vladimir Putin and the Evolution of Russian Foreign Policy, (London, The Royal
Institute of International Affairs, Blackwell Publishing, 2003), 115-116.
69
Fatma TAŞDEMİR: “Taliban Bağlamında Bölgesel ve Küresel Güvenlik Sorunları Üzerine
Değerlendirme”, Uluslararası Güvenlik Sorunları ve Türkiye, a.g.e., 294.
 66

Avrasyacılık arasında bir eksene oturtulmaya çalışılan Rusya’nın yönü, 11

Eylül’den sonra Batı ile bütünleşmeye ve bu anlamda ABD ile müttefikliğe
doğru çevrilmiştir. ABD ile hızlı başlayan balayı bu ülkenin Orta Asya’da birbiri
ardına askerî üsler edinmesiyle neticelenmiştir. Ancak bir taraftan Rusya
içerisinde yükselen Batı karşıtı söylem ve diğer yandan da ABD’den umulanın
bulunamaması, Moskova’da ABD’ye verilen desteğin sorgulanmasına ve
Kremlin’in dış politika alternatiflerini açık tutmasına sebep olmuştur.70

NATO ve Rusya 11 Eylül’den sonra aralarındaki geniş işbirliğine yeni bir

hız ve yön kazandırmak için bazı adımlar atmışlardır. NATO-Rusya
Konseyi’nin kurulması bu adımlardan biridir. Terörizme karşı birlikte hareket
etme prensibiyle görülen bu yakınlaşma Rusya’nın NATO’ya girme ihtimalini
gündeme getirmiştir.71 11 Eylül’den’den sonra NATO Müttefikleri ve Rusya,
ortak tehditlerle karşı karşıya olduklarını ve artık NATO’nun genişlemesi gibi
konularda tartışmaya devam edemeyeceklerini anlamışlardır.72 Yeni
uluslararası düzende,terör karşıtı bloklaşma çabalarından uzaklaşacak bir
Rusya’nın tek başına kalabilme riski, Putin’i aktif bir politika izlemeye
yöneltmiştir. Ancak bu olumlu hava, Rusya’nın NATO’nun genişlemesi ile ilgili
görüşlerinden vazgeçtiği anlamına gelmemektedir.

11 Eylül saldırılarının ardından ABD ve müttefiklerinin 'uluslararası

terörizme' karşı açtığı savaş ve yeni tehdit algılamalarının şekillenmesi
dünyanın Çeçenistan'da yaşanan savaşa bakışı üzerinde de etkili olmuştur.
Bu çerçevede Çeçenistan Savaşı'nın uluslararası terörizm kapsamında mı,
yoksa bağımsızlık mücadelesi olarak mı değerlendirilmesi gerektiği tartışması
Vladimir Putin'in başarılı propaganda savaşı sayesinde dondurulmuştur.73
Putin, 11 Eylül’den sonraki televizyon konuşmasında "Çeçenistan'daki

70
Sinan OĞAN: “Mücadelenin Yeni Rekabet Alanı: Karadeniz”, (16 Mayıs 2006),
http://www.netpano.com/haber/705/M%C3%BCcadelenin/Yeni/Rekabet/Alan%C4%B1/Karadeniz-
71
Bkz. Zaman Gazetesi, “Rusya NATO’da...Tekrar Düşünün!”,
http://arsiv.zaman.com.tr/2001/12/04/strateji/strateji.htm
72
Lord ROBERTSON: “NATO’nun Dönüşümü”,
http://hq.nato.int/docu/review/2003/issue1/turkish/art1.html
73
Gökçen EKİCİ: “Moskova Eylemi ve Rusya Federasyonu'nun Çeçenistan Politikasına
Yansımaları”, Stratejik Analiz, (Aralık 2002), http://www.asam.org.tr/temp/temp246.pdf
 67

olayların uluslararası terörizmle mücadelenin dışında olduğu düşünülemez"

diyerek bu cumhuriyete yönelik operasyonlarına meşruiyet zemini bulmaya
çalışmıştır.74 11 Eylül sonrası süreçte, Çeçen sorununun toplum ve devlet
içindeki algılamalarında eski önemini yitirmesiyle birlikte, Rusya’daki ulusçu
söylemlerin ağırlıklarının azalması gündemdedir. Bu açıdan bakıldığında,
devletin ve toplumun genel ilgilerinin yeniden dış dünyaya yöneltilmesi söz
konusu olacaktır. Çeçen sorunu merkezi devletin yeniden oluşturulması için
en önemli argüman olarak gündemde tutulmaya çalışılsa da, ekonomik
reformların sürdürülebilmesi için dış etkenlerin katkısının sürmesi şarttır.75

İki bloklu yapının yıkılması ile 11 Eylül arasında geçen zaman zarfında
ABD’nin Rusya Federasyonu ile ilişkileri; Kafkasya ve Orta Asya’da birlikte
davranma, Avrupa ve Balkanlar’da Rusya’nın ABD’siz davranmasına engel
olma ve Ortadoğu’da ABD’nin birincil güç olmasını kabul etme çizgilerinde
geliştirilmiştir. 11 Eylül’ün hemen sonrasında Afganistan’a yapılan müttefikler
müdahalesi sırasında, Rusya Federasyonu-ABD ilişkilerinde henüz açığa
çıkmamış bazı paradoksal durumlar ortaya çıkmaya başlamıştır. Afganistan’a
yapılan müdâhalenin “terörizmle mücadele” -özellikle radikal İslâmi terörle
mücadele- konsepti çerçevesinde Rusya Federasyonu ile ABD’nin
politikalarında önemli bir örtüşme sağlanmıştır. Ancak, mücadelenin yöntem
ve taktikleri konusunda aralarında görüş ayrılıkları doğmaya başlamış, ABD,
Afganistan müdahalesinin meşruiyetinin sağlanması sırasında yanına aldığı
Rusya’ya, Afganistan’ın yeniden yapılandırılmasında aynı oranda yer
vermemiş ve dolayısıyla dünya politikalarında Rusya ile birlikte davranmama
olasılığını açığa çıkarmıştır. ABD’nin Orta Asya, Kafkasya ve Balkanlar’da
askerî bakımlardan kalıcı pozisyonunu sürdüreceğinin ve Rusya
Federasyonu’nun da bu bölgelerde kendisinden bağımsız bir güç olmasına
yanaşmayacağının açıklık kazanması, Rusya Federasyonu’nu AB’nin özellikle
ABD’ye karşı temkinli davranan iki çekirdek ülkesi durumundaki Fransa ve

74
Fehim TAŞTEKİN: “Savaş Yorgunu Bir Ülke”, (Ekim 2001),
http://www.kafkas.org.tr/ajans/Savas_yorgunu_Cecenya.htm
75
Yalın ALPAY, Yavuz Mehmet ÖZTÜRK: a.g.e., 17.
 68

Almanya ile yakınlaşmaya itmiştir.76 Irak harekatı konusunda da Rusya

başlangıçta ABD’yi desteklemiş ancak savaştan sonra Irak’ta yeni düzeni
kuran ABD olduğu için bundan rahatsızlık duymuş, ABD’nin Irak harekatından
sonra Orta Asya ve Kafkasya’ya kalıcı bir şekilde yerleşmesinden endişe
etmiştir.77

Bugün Rusya, terörizmle mücadele edilmesi gerektiğini savunmakta

ancak bunun ABD’nin yaptığı gibi tek taraflı olarak yapılmaması gerektiğine
inanmaktadır. Uluslararası güvenliğin giderek tehdit altında bulunmasından ve
istikrarın yok olmasından endişelenmekte, bunun engellenmesi için
uluslararası terörizmi ve kitle imha silahlarını önleyecek uluslararası bir birlik
oluşturulması gerektiğine inanmaktadır. Bunun da ancak uluslararası arenada
kabul gören bir çözümle ve uluslararası hukukun kurallarına göre yapılması
gerektiğini savunmaktadır. Rusya’ya göre küreselleşen dünyada tek taraflı
tutumlar sorunları çözmek yerine daha da derinleştirecektir.78

Putin yönetimin 1999’dan 11 Eylül’e kadarki dönemdeki dış politikasında

Avrasyacı yaklaşımın ciddi bir ağırlık noktası olduğu görülmektedir. Ancak, 11
Eylül’den sonra ABD ile işbirliği sürecine giren Putin yönetimin bu retoriği
önemli ölçüde geri plana ittiği veya en azından sık sık kullanmamaya dikkat
ettiği görülmüştür. Fakat, özellikle son birkaç yıldır Rusya-ABD ilişkilerinde
“zorunlu balayının” sona erdiği yönünde işaretler görülmektedir. Bu gelişmeye
paralel olarak, Putin yönetimin de Avrasyacılığın temel söylemlerinden olan
çok kutuplu dünya, ABD hegemonyasına karşıtlık benzeri unsurlara sıkça yer
verdiği görülmektedir.79 Öyle görünüyor ki, siyasi güçlerin merkezi eğilimlere
çekilmesinin sağlanması ve Atlantikçilik-Avrasyacılık sentezinin Rus dış

76
Beril DEDEOĞLU: “Çatışma-Uzlaşma İkilemi Çerçevesinde Rusya Federasyonu - Amerika
Birleşik Devletleri İlişkileri”, 2023, Yıl 3, Sayı 33, (15 Ocak 2004),
http://www.2023.gen.tr/ocak2004/3beril.htm
77
İlyas KAMALOV: Putin’in Rusya’sı: KGB’den Devlet Başkanlığına, (İstanbul, Kaknüs Yayınları,
2004), 146.
78
Rouben AZİZİAN: “A Marriage of Convenience: Russia and U.S. Foreign Policy”, Asian Affairs,
30, 2, (Summer 2003), 157.
79
Nazım CAFERSOY: “Rusya’da (Yeni) Avrasyacılık Akımı”, (28 Aralık 2005),
http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=700&kat=44
 69

politikasının temellerine uyarlanması, Putin döneminin en belirgin özellikleri

olacaktır.

IV. Putin’le İkinci Dönem

14 Mart 2004 tarihinde yapılan Başkanlık Seçiminde Putin ikinci kez

%71,1 oy oranı80 ile dört yıllık süre için Rusya Federasyonu devlet başkanı
seçilmiştir.

Seçimlerden önceki yıl, ekonomi ve dış politikada Putin’in zaferler elde

ettiği bir yıl olarak tarihe geçtmiştir. Petrol fiyatları çok yüksek olduğu için
petrol ülkeye para kazandırmış, bunun sonucunda da ekonomide Putin’in
devlet başkanı olduğu 1999 yılından itibaren gözlemlenen canlılık devam
etmiştir.81 11 Eylül terör saldırıları ve takip eden Afganistan ve Irak işgalleri
sırasında petrol piyasalarında görülen dalgalanmaları Rusya'yı yeniden
ekonomik ve siyasi bir güç haline getirmiştir. Petrol fiyatlarındaki artış
Rusya'nın keyfini artırıyor, Amerikalıları ise rahatsız ediyordu. Doktorasını
enerji endeksli dış politika üzerine yapan Başkan Putin, Rusya'yı yeniden bir
süper güç yapacak politikaları keşfetmişti: Petrol vanalarını elinde tutmak.
Tabii bunun için önce oligarklardan kurtulması gerekiyordu. Moskova kısa
zamanda petrol şirketlerini devlet kontrolüne almayı başardı. Yeni
merkezileşme hamlesini enerji bağlantılı diğer dev şirketler izledi. Putin'in
2004 yılında büyük halk desteğiyle ikinci kez devlet başkanı seçilmesi
merkeziyetçi politikalar için ekstra bir destek sağladı.82

Putin’in ikinci başkanlık döneminde hem AB’nin hem de NATO’nun

tarihindeki en büyük genişlemesi gerçekleşmiştir. Aralarında Estonya,
Letonya, Litvanya’nın da bulunduğu yedi ülke NATO’ya üye olmuştur. Putin,

80
“Putin İkinci Kez R.F. Devlet Başkanı”, http://www.rusyaofisi.com/secim2004.htm
81
İlyas KAMALOV: a.g.e., 143.
82
Faruk AKKAN: “Yeni Süper Enerjik Güç”, Aksiyon, Sayı 588, (13 Mart 2006),
http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23561
 70

bu genişlemenin yeni güvenlik tehditlerine cevap vermediğini söyleyerek

genişlemeye sıcak bakmadığını ifade etmiş, AB’nin genişlemesinden sonra
ise AB ile Rusya arasındaki işbirliğinin geliştirileceği açıklanmıştır. Bu olaylar
karşısında Rusya’nın sergilediği tutum Rus dış politikasında on yılı aşkındır
devam eden Avrupa merkezli, Batıcı pragmatik yaklaşımı ortaya koymaktadır.
Bu yaklaşım içerisinde eski Sovyet coğrafyası münhasır bir yere sahiptir ve
önceliğini her zaman korumaktadır.83

Bu dönemde meydana gelen en önemli olaylardan biri Eylül 2004’te

Kuzey Osetya’nın Beslan kasabasında yaşanan okul baskınıdır. Şamil
Basayev liderliğindeki gruplar tarafından gerçekleştirilen bu terör eylemi Rus
güvenlik güçleri tarafından kanlı bir şekilde neticelenmiştir. Dünyaya
uluslararası terörizm kapsamında lanse edilen Beslan katliamının ardından
Rusya, 11 Eylül sonrası ‘terörizmle savaş’ bağlamında Bush’un ortaya
koyduğu önleyici saldırı doktrinini sahiplenmiştir. Putin’in bu olayı,
Kafkasya’da denetimi ele almak için bir fırsat olarak değerlendirdiği
söylenebilir. Zira Putin, Beslan’daki olayların ardından merkeziyetçiliği
güçlendirici planlarını devreye sokmaya başlamıştır. Beslan trajedisi aynı
zamanda bir çok komplo teorisini de gündeme getirmiştir. Zira, bu terör
eyleminin ardında çok sayıda ucu açık soru bulunmaktadır.84 “Beslan aslında
Rusya’nın, Gürcistan’ın ya da ABD’nin komplosuydu” (bunlardan birinin ya da
birkaçının) ya da “bu devletlerin herhangi birinin işbirliği ile gerçekleşti”
şeklinde yorumlar yapılmaktadır.

Rusya çok yönlü dış politika stratejisinin gereği olarak, ABD ile ilişkilerini
geliştirme yolunda ilerlerken, Şangay İşbirliği Örgütü gibi kurumlar aracılığıyla
da, ABD’nin bölgede daha fazla yayılmasının gerekçelerini ortadan
kaldırmaya çalışmaktadır. Kuzey Osetya’nın Beslan kentinde yaşanan terör

83
Fırat PURTAŞ: a.g.e., 185.
84
Bkz. Fikret ERTAN: “Beslan Soruları”, Zaman, (3 Eylül 2005), http://www.zaman.com.tr/webapp-
tr/yazar.do?yazino=207075
 71

eylemi sonrasında RF de tıpkı ABD gibi petrol coğrafyasına ve kalpgaha85

daha fazla hakim olabilmenin avantajını yakalamıştır.86

V. Rus Dış Politikasında Enerji Faktörü

Rusya, enerji kaynakları bakımından dünyanın en önemli ülkelerinden

biridir.87 SSCB’nin dağılmasından sonra Rusya, artık uluslararası bir süper
güç olmadığından hareketle yeni politikalar benimsemiş ve sahip olduğu
zengin enerji kaynakları sayesinde bölgesel bir enerji süper gücü olma
yolunda bir politika benimsemiştir. Dünyanın en önemli enerji rezervlerinden
birine sahip Rusya’nın dış politikasında enerji unsurunu çok etkin stratejik
araç olarak öne çıkarma yolunda hareket ettiğini söylemek mümkündür. Putin
liderliğindeki Rusya, petrol ve doğalgazı etkin bir şekilde dış politika silahı
olarak kullanmaktadır. İran'dan Filistin'e, Kafkaslar’dan Ukrayna'ya kadar pek

85
İngiliz Jeopolitik Ekolü’nün temsilcisi Sir Halford Mackinder (1861-1947), dünya coğrafyasına
politik ve özellikle dünya hakimiyeti açısından değerlendirme çalışmasına girmiş ve bu çalışmaları ile
“Kara Hakimiyet Teorisi”ni geliştirmiştir. Mackinder, yeryüzünde bir tek büyük kara parçasının
olduğunu kabul eder. Bu, “Dünya Adası-World Island” adını verdiği Avrupa-Asya-Afrika kıtalarıdır.
Rusya’nın bulunduğu orta bölge “Heartland-Kalpgah”tır. Mackinder, teknolojideki ve ulaştırma
imkanlarındaki gelişmeler nedeni ile mücadelelerin denizlerde değil, kıtalarda olacağını söylemiş;
Rusya coğrafyasını ve bu coğrafya içinde yer alan ve 'dünyanın en büyük doğal kalesi' olarak
tanımladığı Kalpgah'ı öne çıkararak, Doğu Avrupa'ya hükmedenin Kalpgah'a, Kalpgah'a hükmedenin,
Dünya Adası'na, Dünya Adası'na hükmedenin ise dünyaya egemen olacağını iddia etmiştir. Halfrod J.
Mackinder'in jeopolitik konsepti öncelikle Kalpgah'a, yani Avrasya'nın merkezi 'konumu'na egemen
olmaya dayandırılmıştır.
Kalpgah'ın 'konumu'na dayanarak ve Kalpgah'a hükmederek Avrasya ve dünya egemenliğini
amaçlayan jeopolitik konsept günümüzde, 'Avrasyacı' görüş olarak kabul edilmekte ve genelde
'Atlantikçi' jeopolitiği karşılamak ve dengelemek amacı ile gündemde tutulmaktadır.
86
A.Serdar ERDURMAZ: “ABD’nin Kafkaslar’daki Hedefleri”, Cumhuriyet Strateji, Yıl 1, Sayı 46,
(16 Mayıs 2005), 19.

87
Rezervleri bakımından Rusya, dünya doğal gaz rezervlerinin %32,9’na (en büyük), petrol
rezervlerinin % 4,7’sine, kömürün %15,9’na, hidroenerji kaynaklarının %6,1’ne ve özel enerji
kaynaklarının (odun, hayvan kalıkları, bataklık kömürü) %7,1’ne sahiptir. Üretimi itibariyle
Rusya’nın dünyadaki payı, doğal gazda %23,7, petrolde %8,8 ve kömürde %5,4’dür. Dünya
Bankası’nın verilerine göre Rusya’nın 1998 yılında dünya ihracatındaki yeri petrolde %7, doğal
gazda %56 ve kömürde %2,1 oranında olmuştur. Rusya, dünyanın en büyük enerji üreticilerinden biri
olmanın yanısıra, dünya enerji tüketiminde %7’lik paya sahiptir. Rusya’nın ihracat gelirlerinde %45
ve devlet bütçesi gelirlerinde % 39’luk bir paya sahip olan enerji sektörü en önemli ekonomik güç
olarak öne çıkmaktadır. Bkz. “Russian Federation Energy and Envirorment Review”, The World
Bank Sector Report, (Haziran 2000), www.worldbank.org.ru/eng/statistics/research.htm
 72

çok bölgede Batılı ülkelerin politikalarına ayak direyen Rusya yeni bir enerji
süper gücü olarak ortaya çıkmaktadır. Bunun anlamı, Rusya’nın dış
politikasında enerji faktörünün en etkin araç olarak önümüze çıkmasıdır.
Rusya, Avrasya'da yeniden yükselişe geçen bir güç olma özelliğini giderek
geliştirirken, küresel enerji dengeleri içindeki rolünü de artırmaktadır.

Rusya kendisini en büyük enerji ülkesi olarak tanıtmaktadır, petrol ve

doğalgaz üretimi bakımından sırayla dünyanın ikinci ve birinci konumunda
olduğunu iddia etmektedir. Rusya geleceğe yönelik, enerjiye dayanarak belli
ülkeler ve bölgeler üzerinde etki yaratabilmenin zeminini hazırlamaya
çalışmaktadır. Sovyetler dönemindeki askerî süper güç yıkılmıştır, Başkan
Putin’in stratejisi ise enerji süper gücü yaratmaya çalışmaktır. Rusya’nın
küresel çapta enerji vasıtasıyla siyasî etki yaratmaya çalıştığı aşikardır.88

ABD Başkanı George Bush’un 1992’de dile getirdiği yeni dünya

düzeninde rekabet, ekonomik çıkarların başat unsura dönüşmesi anlayışına
dayanmaktadır. Son on yılda, özellikle Batı devletleri tarafından meşru bir
rekabet anlayışı olarak öne çıkarılan ekonomik çıkarlar mevcut uluslararası
ilişkiler sistematiğinde meşru mücadele aracı olarak görülmektedir. Yeni Rus
ulusal güvenlik ve dış politika doktrinleri de, bu ekonomik çıkar rekabetini
temel alarak, jeostratejiden jeoekonomiye doğru değişimi benimsemiştir.89 Bu
çerçevede Rusya, öncelikli olarak eski SSCB bölgesinde etkin olma ve bölge
ülkelerini enerji açısından kendisine bağımlı kılmak istemektedir. Böylece
bölgede ABD denetiminin yeterince gelişmesi engellenmiş olacak, elindeki
enerji kozu sayesinde Rusya, Ortadoğu ve Kafkasya bölgesinde çıkarlarını
koruyabilecektir. Nitekim Rusya bunu uygulamış ve 2005 yılı sonunda
Ukrayna’ya verdiği gazı keserek bir bakıma ‘turuncu devrim’i90

88
Erkin EKREM: “Rusya-Ukrayna Doğalgaz Krizi ve Çin”,
http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=723&kat=29
89
Nazım CAFERSOY: “Enerji Diplomasisi: Rus Dış Politikasında Stratejik Araç Değişimi”,
http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=27&yazi=709
90
Gürcistan’da “Kadife Devrim” olarak adlandırılan rejim değişikliğinin birinci yıldönümünde, bu
defa Batı ile Rusya arasında önemli bir tampon bölge olan Ukrayna’da tartışmalı bir seçim sonucunda
halk ayaklanmaları gündeme gelmiştir. Bu halk hareketi sonucunda Ukrayna’da devrim
gerçekleştirilmiş ve ülkede Batı yanlısı Viktor Yuşenko iktidara getirilmiştir. Yuşenko ve
 73

cezalandırmıştır. Rusya'nın doğalgaz vanalarıyla oynaması bir anda bütün

Avrupa'da tedirginliğe yol açmıştır. Rusya gücünü denemiş ve ümit ettiğinden
bile daha güçlü olduğunu öğrenmiştir. Bu olaydan sonra akla şu soru
geliyordu: Rusya bir enerji süper devleti olarak uluslararası politikada
kendisini nasıl konumlayacaktı? Putin'in bu soruya cevabı 22 Aralık 2005'teki
güvenlik toplantısında yaptığı konuşmayla gelmiştir. Putin Rusya'nın dünya
siyasetinde aktif ve en üst düzeyde rol alması gerektiğinin altını çiziyordu. Bu
yer alma da postmodern dünyanın belirlediği parametreler üzerinden değil,
Rusya'nın en iyi bildiği Soğuk Savaş parametreleri üzerinden olacaktı. Putin'in
dünya politikasında aktif rol alma projesi önce yakın çevrede bulunan ve bir
zamanlar Sovyetlerin kontrol ettiği ülkelerin iç ve dış politikalarına
hükmetmeyi gerektiriyordu. Rusya bunu kendi federasyonu içinde ayrılıkçı
politikalar güden azınlıkların hızla bastırılması ve komşu devletlerin Rusya'ya
enerji kaynakları açısından bağımlı oldukları dersinin verilmesi yoluyla
gerçekleştirecekti.91

Rus dış politikası V. Putin liderliğinde pragmatist bir anlayıştan hareketle

ciddi taktiksel manevra hüviyetleri kazanmaktadır. Artık Rusya’nın ne ordusu,
ne de nükleer kabiliyetleri ama sahip olduğu muazzam enerji kaynakları dış
politikasının en önemli enstrümanı olma yoluna girmiştir. Ukrayna ile
yaşanan “gaz krizi” ve sonrasında Ukrayna iç siyasetinde yaşanan sıkışmalar,
Bağımsız Devletler Topluluğu’na üye devletlere düşük bir ücretle satmış
oldukları doğal gazın fiyatını yükseltme gayretleri ve buna karşı bu devletlerde
oluşan istikrarsızlık işaretleri Kremlin’in hala bu coğrafyada etkili bir aktör
olduğunun işaretlerini vermiştir.92 Bütün bu anlatılanlar çerçevesinde Rus dış
politikasında stratejik araç değişiminden söz etmek mümkündür. Yeni Rus
güvenlik ve dış politika doktrinleri ile resmen öne çıkarılan ekonomik
çıkarların, Rus dış politikasına yansıtılması çerçevesinde, enerji faktörünün

taraftarlarının turuncu kaşkollarla meydanlarda boy göstermesi sebebiyle Ukrayna devrimine

“Turuncu Devrim” adı verilmiştir.
91
Faruk AKKAN: a.g.m., http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23561
92
Ömer KOCAMAN: “Rusya’nın Ermenistan Politikasında Değişim Sinyalleri: Tek Boyutlu
Siyasetten Çok Boyutlu siyasete Mi?”, Rusya Stratejik Araştırmaları-1,Ed. İhsan ÇOMAK, (İstanbul,
Tasam Yayınları, 2006), 256.
 74

avantajlı ve etkin bir duruma getirilmesi Rus dış politikasında yeni bir
dönemin başladığını göstermektedir.93

VI. Yeni Dünya Düzeninde Rusya ve Rus Dış Politikası

Putin yönetimindeki Rusya Federasyonu’nun dış politikası pragmatik

kararlarla yürütülmektedir. Rusya Federasyonu dış politikada çok taraflı,
dengeli siyaset sürdürme taraftarıdır. Dış politikadaki öncelik BDT ülkelerine
verilmekte, Batı yönündeki öncelik Avrupa devletlerine, özellikle Almanya ve
Fransa’ya verilmektedir. Dünyada büyük güç olan ABD’nin de önemli bir
devlet olduğu kabul edilmektedir. Batı’ya karşı bir denge oluşturmak amacıyla
İran, Çin ve Hindistan ile ilişkilere de önem verilmektedir. Putin’in ardından
Rus dış politikasının yönünün ne olacağı merak konusudur. İkinci dönem
görev süresi 2008 Mart ayında dolacak olan Putin, ‘anayasa engeli’94
nedeniyle adaylığının söz konusu olmadığını açıklamıştır. Bu açıklama,
Putin’in halefinin kim olacağı tartışmalarını başlatmıştır.

Rusya dış politikada önceliği, ‘arka bahçesi’ olarak gördüğü BDT

ülkelerine vermekte ve bunu doktrin ve belgelerde dile getirmektedir. Son
yıllarda Gürcistan’da ve Ukrayna’da meydana gelen politik gelişmeler ve
“renkli devrimler” Rusya’yı, eski-Sovyet coğrafyasında yürüttüğü politikalarını
ciddi bir şekilde gözden geçirmeye itmiştir. Gürcistan’da Batı yanlısı
Saakaşvili yönetiminin iktidara gelmesi neticesinde, Rusya’nın bütün
çabalarına rağmen Ukrayna’da “turuncu devrim” sonrası Moskova karşıtı
Yushenko’nun iktidara gelmesi sonucunda Rusya stratejik olarak iki önemli
bölgede yenilgiye uğramıştır. Güney Kafkasya’da da Rusya’nın stratejik
müttefiki olan Ermenistan’da Batı yanlısı güçler günden güne
güçlenmektedirler. Bu gelişmeler Moskova’da ciddi tartışmalara neden olmuş

93
Nazım CAFERSOY: “Enerji Diplomasisi: Rus Dış Politikasında Stratejik Araç Değişimi”, (2 Ocak
2006), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=27&yazi=709
94
1993 tarihli Rusya Federasyonu Anayasası’nın 81. maddesi aynı kişinin üst üste iki dönemden fazla
devlet başkanlığı yapamayacağını söyler.
 75

ve ülkedeki bir çok uzman Rus dış politikasının başarısızlığının arkasında

yatan nedenler üzerinde ciddi bir şekilde düşünmeye başlamışlardır.95

Günümüzde Rusya, dış politikayı yürütmede belirli imkanlara sahiptir.

Mesela, BM’de daimi konsey üyeliği, nükleer silahları, büyük toprağı, kayda
değer doğal kaynakları, eğitilmiş nüfusu buna örnek olarak gösterilebilir.
Rusya’nın özel jeopolitik konumu vardır. Dünya haritasında merkezi
pozisyona sahiptir, bu bölge bazen ‘kara merkezi’ (heartland) olarak da
adlandırılmaktadır. Batı kısmıyla Avrupa’ya, doğusuyla Asya’ya çıkmaktadır.
Fakat bununla birlikte, devletin ulusal çıkarları net olarak kurulmamış ve
Rusya’nın dış politikasının da henüz oluşma sürecinde olduğu söylenebilir.
Rusya Anayasasında dış politikanın esas yönleri ise; siyasi, ekonomik ve
başka dış amaçlara ulaşmak için askeri güç kullanmayı reddetmek, hiçbir
devleti düşman olarak görmemek, ülkenin egemenliğinin ve bütünlüğünün
korunmasını başlıca ulusal çıkar olarak görmek şeklinde gösterilmektedir.
Bununla birlikte, Batı ve BDT ülkeleri ile güvenilir ilişki kurmak, aynı zamanda
Ortadoğu, Güney ve Güneybatı Asya devletleri ile ilmi, kültürel ve eğitim
alanlarında ortaklık kurmak, Batı ile Asya’nın birleştiricisi rolünü üstlenmek,
ülkenin öncelikli dış politik yönelimlerini oluşturmaktadır. Rusya Federasyonu
dışında yaşamakta olan 20-25 milyon etnik Rus azınlığın haklarının
korunması da dış politikanın önemli konularından biridir. Kendi çıkarlarını
koruyarak küreselleşme sürecinin sorunlarını çözmede faal hareket etmesinin
gerekli olduğu söylenmektedir.96

Putin yönetiminde Rus dış politikasının pragmatik bir seyir alması

Moskova-Ankara ilişkilerinin yumuşamasında önemli rol oynayan diğer bir
etmen olmuştur. Putin yönetiminde Rusya, Türkiye ile ilişkilere artan bir
seyirde önem vermeye başlamıştır. 2001 yılında iki ülke “Avrasya’da İşbirliği

95
Ömer KOCAMAN: “Rusya’nın Ermenistan Politikası: Tek Boyutlu Siyasetten Çok Boyutlu
Siyasete Doğru”, (18 Şubat 2006), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=7&yazi=797
96
A.A.RADUGİN: Politologiya, (Moskova, 2003), 330-331’den naklen Assem NAUSHABAYEVA,
Değişen Uluslararası Dengeler Bağlamında Rusya Federasyonu’nun Dış Politikası, Doktora Tezi,
(Ankara, 2005), 265.
 76

Eylem Planı” imzalamıştır.97 Bu çerçevede, Avrasya bölgesinde karşılıklı

işbirliği ve görüş alışverişinde bulunulacağı belirtilmiş ve ekonomik ilişkilerin
artırılması konusunda hemfikir olunmuştur. Bu belge iki taraf arasında
karşılıklı güvenin artırılması bakımından da önemlidir. İlişkilerin boyutu
rekabetten ziyade işbirliğine kaymış durumdadır. Rusya Türkiye’yi bölgesel bir
güç olarak değerlendirmekte ve karşılıklı ziyaretler yoluyla ilişkilerde
güçlenme görülmektedir.

Rusya Federasyonu, dış politikasında çok yönlü prensibi uygulayarak,

dünya düzeninin tek kutuplu şekil almasına karşı çıkmaktadır. Bununla birlikte
küreselleşmenin de kaçınılmaz olduğunu kabul ederek, oluşacak çok kutuplu
ya da çok merkezli uluslararası sistemin uygulanmasına katkıda bulunmayı
planlamaktadır. Oluşacak bu yeni dünya düzeninde Rusya, eskisi gibi olmasa
da önemli güç merkezi halini almasını hedeflemektedir. Bunun için geleceğe
yönelik politikalarında ülkenin iç düzenini geliştirerek, dış politikada başta
ekonomik çıkara önem vererek, Rusya’nın ulusal menfaatleri gereğince
politikalar yürüteceği anlaşılmaktadır.

97
Ömer KOCAMAN: “Rusya’nın Ermenistan Politikasında Değişim Sinyalleri: Tek Boyutlu
Siyasetten Çok Boyutlu siyasete Mi?”, Rusya Stratejik Araştırmaları-1,Ed. İhsan ÇOMAK, (İstanbul,
Tasam Yayınları, 2006), 249.
 III. BÖLÜM

RUS DIŞ POLİTİKASINDA KUZEY KAFKASYA

I. Kafkasya Kavramı

Kafkasya bölgesi; Rusya Federasyonu’nun hakimiyetinde olan Kuzey

Kafkasya ile, üç bağımsız cumhuriyetin yer aldığı Transkafkasya1 (Güney
Kafkasya)’dan oluşur. Kuzey Kafkasya; doğuda Hazar Denizi, batıda
Karadeniz ve Azak Denizi, kuzeyde Maniç Nehri ve bataklıkları, güneydoğuda
ise Samur Nehrinin Hazara döküldüğü yerden, İngur Nehrinin Karadeniz’e
döküldüğü noktaya kadar uzandığı kabul edilen hat ile çevrili coğrafi bölgeye
denir.2 Arapların ‘Mavera-i Kafkasya’, Avrupalıların ‘Transkafkasya’ ve
Rusların ‘Zakafkasya’ olarak bahsettikleri Kafkasya, Büyük Kafkas
Sıradağlarının güneyinde yer alan tarihi bir bölgedir. Siyasi ve coğrafi
bakımdan genel olarak, ‘Sirkafkasiyon (Circarucasie)’ ve ‘Transkafkasya
(Transcaucasie)’ şeklinde ikiye ayrılan Kafkasya bölgesinin doğusu Asya,
Batısı ise Avrupa kıtaları içinde ele alınmaktadır.3

Genel olarak Kafkasya bölgesini, Kuzey ve Güney Kafkasya olarak ikiye

ayırma eğilimi vardır.4 Transkafkasya (Kafkasya ötesi) olarak adlandırılan

1
Ruslar bu bölgeye Kafkasya Ötesi anlamında Zakavkaz demektedirler. Bu kavram, bölgeye yönelik
Rusya merkezli bakış açısı ile bakıldığı izlenimi vermektedir.
2
Ali ÇUREY: “Bilinen Dünyanın Bilinmeyen Ülkesi: Kuzey Kafkasya ve Çerkesler (1)”, Kafkasya
Yazıları Dergisi, Yıl 2, Sayı 5, (Sonbahar, 1998), 57.
3
B.Zakir AVŞAR: “Kafkasya-Rusya Federasyonu ve Türkiye”, Yeni Türkiye,Yıl 3, Sayı 16, Türk
Dünyası Özel Sayısı II, (Temmuz-Ağustos 1997), 1875.
4
Doç.Dr.Ufuk TAVKUL, Kafkasya’nın, “Kafkas Halkları” adı verilen Adige, Abhaz-Abazin,
Kabardey, Karaçay-Malkar, Oset, Çeçen-İnguş ve Dağıstan halklarının yaşadığı etnik ve kültürel
coğrafyanın adı olduğunu söyler. Kafkas halkları yüzyıllar boyunca aynı coğrafyada benzer tarihî,
etnik ve sosyo-kültürel şartlar altında birbirlerinden etkilenmişler ve birbirleriyle karışarak akraba
topluluklar haline gelirken ortak bir Kafkas kültürü etrafında birleşmişlerdir. Bu bakımdan, Kafkasya
halkları toplumsal yapı ve kültür açısından Kafkas Ötesi milletlerinden oldukça farklı özellikler
taşımaktadırlar. Tavkul’a göre; tarihî, etnik ve sosyo-kültürel sınırlar açısından ele aldığımızda bu
bölgeyi Kuzey Kafkasya-Güney Kafkasya biçiminde değil, Kafkasya - Kafkas Ötesi biçiminde
tanımlamak ve değerlendirmek doğru olacaktır. Bkz. Ufuk TAVKUL: “Kafkasya’nın Coğrafi
Konumu ve Stratejik Önemi”,
 78

Güney Kafkasya ülkeleri Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan’dan

oluşmaktadır. Kuzey Kafkasya, Kafkasya dağlarının kuzeyinde bulunur ve
büyük kısmı Rusya Federasyonu sınırları içindedir. Burada Rusya’ya bağlı
yedi cumhuriyet bulunmaktadır. Bunlar Adıgey, Karaçay-Çerkes, Kabardey-
Balkar, Kuzey Osetya, İnguşya, Çeçenistan ve Dağıstan’dır. Abhazya ve
Güney Osetya fiziki olarak Kuzey Kafkasya’da yer alırlar, ancak siyasi olarak
Gürcistan’a bağlıdırlar.

23 Haziran 2000 tarihli yasayla Rusya Federasyonu yedi bölgeye

ayrılmış ve Kuzey Kafkasya Federe bölgesinin adı Güney Bölgesi olarak
değiştirilmiştir. Söz konusu idari değişiklik öncesi, Rusya Federasyonu’nun
idari yapısında, Kuzey Kafkasya’nın kuzey sınırını Rostov vilayetinin
kuzeyinden geçen Don nehri oluştururken, söz konusu bölgeye eski idari
birimler yanında Kalmukya Cumhuriyeti ve Volgagrad Vilayeti bağlanmıştır.
Böylece, ‘Kuzey Kafkasya’ terimi ortadan kaldırılıp, ‘Güney Rusya’ terimi
benimsenerek bölgenin adı Ruslaştırılmış ve bölgenin coğrafi alanı Rusya
Federasyonu’nun içine doğru büyütülerek Rus nüfusun yerel halklara oranı
artırılmıştır.5

A. Kafkasya’nın Etnik Yapısı

Kafkasya coğrafyasına hakim olan dağlık yapı, tarih boyunca bölgenin

siyasi ve etnik yapısının şekillenmesinde çok önemli rol oynamıştır. Etnik yapı
itibariyle, dünyanın en karmaşık bölgesi olan Kafkasya, bu durumunu
coğrafyasının, geçit vermez dağlarından ve onların aralarında yer alan, derin
vadilerden oluşmasına borçludur. Arazinin dağlık olması sebebiyle, tam
egemenlik kurulamayan bu bölge, tarih boyunca sürekli olarak, doğudan
batıya doğru göç eden pek çok etnik grubun sığınma yeri olmuştur. Dağların

http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0090_kafkasyanin_cografi_konumu_ve.htm
5
Hasan KANBOLAT: “Gürcistan – Ukrayna – Karadeniz Üçgeni Arasında Kuzeybatı Kafkasya,
Kabardey – Balkar’dan Sonra Sıra Karaçay-Çerkes’te mi?”, Stratejik Analiz, Cilt 6, Sayı 70, (Şubat
2006), 90.
 79

ulaşımı engellemesi, bu farklı etnik grupların kaynaşmasına ve/veya birbirleri

üzerinde tahakküm kurarak zayıf unsurların asimile edilmesine mani
olmuştur.6

Karşılaştırma yapmak gerekirse Kafkasya’nın etnik karışıklığı ilk bakışta

Balkanlara ve Afganistan’a benzemektedir. Ancak gerçekte Kafkasya bu
bölgelerden son derece karmaşık bir etnik ve sosyal yapıya sahiptir. Halkları
ve dilleri sınıflandırmak için kullanılan kriterlere göre Kafkasya’da her biri farklı
dil ya da diyalekte sahip elli kadar etnik grup gösterilebilir. (Azeriler,
Ermeniler, Gürcüler, Çeçenler yerli milletlerdir.) Ayrıca Kuzey Kafkasya’da
eski zamanlardan beri yaşayan bir düzine kadar etnik grup vardır. Bu etnik
gruba Abhazlar ve çeşitli Çerkes alt grupları, Çeçenlerin kuzenleri olan
İnguşlar ve Avarlar, Lezgiler ve Dağıstan’daki diğer gruplar dahildir.7 Kuzey
Kafkasya’daki etnik gruplar; Türk, İran dilli ve İbero-Kafkas (Yafet) gruplarıdır.
Türkler; Kumuk, Karaçay, Balkar (Malkar), ve Nogaylar’dan oluşur. İran dilli
halklar ise Ossetin ile Tatarlar’dan oluşur. En büyük ve en karmaşık grubu ise
İbero-Kafkas (Yafet) ailesi teşkil eder.Bunlar Gürcüler’in dahil olduğu Güney
(Hartvel-Kartvel), Kuzey-Batı (Abhaz-Adige) ve Kuzey-Doğu (Çeçen-
8
Dağıstan) gruplarıdır. Kuzey Kafkasya’nın en kalabalık grupları; Çeçenler,
Türkler ve Çerkezler’dir.9 Bu grupların hepsi Kafkasya’nın etnik karışımını
oluşturur.

Etnik bilinç bütün Kafkasya’da çok güçlüdür ve her etnik grubun kendi
anadiline bağlılık oranının yüksekliği ortak bir özelliktir.10 Kuzey Kafkasya
halklarında , aşırı bir mensubiyet (aidiyet) duygusu ve ırkçılık vardır. Hiçbir

6
Savaş YANAR: Türk-Rus İlişkilerinde Gizli Güç Kafkasya, (İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık,
2002), 28.
7
Paul B. HENZE: “Kafkasya’da Çatışma: Geçmiş, Sorunlar ve Gelecek İçin Öngörüler”,
http://www.bkd.org.tr/analiz_ac.asp?id=2
8
Nadir DEVLET: “Kuzey Kafkasya’nın Dünü Bugünü”, Yeni Türkiye, Yıl 3, Sayı 16, Türk Dünyası
Özel Sayısı II, (Temmuz-Ağustos 1997), 1926.
9
Hakan KANTARCI: Kıskaçtaki Bölge Kafkasya, (İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2006), 39.
10
Paul B. HENZE: a.g.m., http://www.bkd.org.tr/analiz_ac.asp?id=2
 80

dağlı, etnik kimliğinin yanı sıra ikinci bir değer ölçüsünü kabul etmez.11 Kuzey
Kafkasya halklarını pek çok ortak değer birleştirir. Onların boy ve sop
yapısına dayanan özerkliği ile ortak yaşamı, Sovyet sistemi tarafından hiçbir
zaman parçalanamamıştır.12 Sovyet sistemi istemeyerek etnik bilinci teşvik
etmiştir. Sistemin çöküşü bu bilinci daha da artırmıştır. Ne olacaklarını
bilmeyen etnik gruplar ve onların liderleri, gelecekleri konusundaki
hassasiyetleri dolayısıyla etnik dayanışma yoluna dönerek, güvensizliklerini
gidermeye çalışmışlardır.13

Etnik mozaiğinin çeşitliliği, kültürel ve sosyal yönden son derece önemli

bir zenginlik oluşturmakla birlikte, bu farklılık tarih boyunca, bölge içi ve dışı
güçlerin iktidarı ele geçirmek için istismar ettikleri bölgenin bir zaafı özelliğini
de almıştır.14 Farklı kökenden gelen bu grupların bölgede iç içe yaşaması
aralarında etnik çatışmaların çıkmasına da yol açmaktadır. Bu durum, genel
olarak Kafkasya coğrafyasını istikrarsız ve dolayısıyla müdahaleye açık bir
konuma getirmektedir.

II. Kuzey Kafkasya

A. Kuzey Kafkasya’nın Jeopolitik Önemi

Jeopolitik yönden Kafkasya’nın coğrafi konumu, Avrupa, Asya ve Afrika

kıtalarının arasına girmiş olan ve beş bin kilometre uzunluğunda bulunan
Akdeniz-Ege Denizi-Boğazlar ve Marmara Denizi-Karadeniz-Azak Denizi gibi
birbirlerine bağlı iç denizlerin vücuda getirdikleri bir su koridorunun ucunda,
aynı zamanda Hazar Denizi vasıtasıyla da doğuya ve Orta Asya’ya bağlanmış

11
Ali Faik DEMİR: Türk Dış Politikası Perspektifinden Transkafkasya, (İstanbul, Bağlam Yayıncılık,
2003), 97.
12
Christian NEEF: Kafkasya: Rusya’nın Kanayan Yarası, Çev. Özalp GÖNERALP, (İstanbul,
Yenihayat Yayınları, 2004), 23.
13
Paul B. HENZE: a.g.m., http://www.bkd.org.tr/analiz_ac.asp?id=2
14
Ali Faik DEMİR: a.g.e., 70.
 81

bir vaziyettedir.15 Bu durumda Kafkasya, kuzey-güney, doğu-batı yollarının

birleştiği bir bölge özelliği kazanmaktadır. Kafkasya’nın bu coğrafi konumu
etnolojik oluşumlara ve gelişmelere, tarihin akışına çok etkili olmuştur. Bu
nedenle Kafkasya önemini her devirde korumuştur.16 Kafkasya bir bütün
olarak ele alındığında, dünyada çok az bölgede bulunan doğal zenginliklere
sahiptir. Hem kendisi münhasıran zengin bir petrol havzasıdır hem de Basra
Körfezini kontrol eden stratejik bir konuma sahiptir.17 Kafkasya’nın tarihî
coğrafyası ve jeopolitik önemi, bölgenin stratejik önemini artırmaktadır.
Kafkasya’nın bu önemi, tarihte icra ettiği önemle paralellik arz eder. Geçmişte
yaşanan olaylar veya Kafkasların çevresindeki güç merkezlerinin, birbirlerine
karşı takip ettikleri politikalar bugün için de aynen geçerlidir.18

Kafkasya Rusya için Avrupa ile Orta Asya arasında bir geçiş köprüsü
olmasının yanı sıra, Karadeniz ve Hazar denizine kıyısının olması sebebiyle
Rusya’nın Karadeniz – Boğazlar - Akdeniz yolu ile Süveyş Kanalına
inebilmesine imkân sağlaması yönünden de, Rusya’nın stratejik menfaatleri
açısından son derece önemli bir jeopolitik bölgedir. Rusya’nın hâlihazırda
Karadeniz kıyısında küçük bir çıkış noktasının bulunması sebebiyle,
Kafkasya’da etnik Rus nüfusunun çoğunlukta olduğu Krasnodar, Rostov ve
Stavropol bölgelerinde istikrarlı yapının korunması Rusya’nın menfaatleri
açısından önem taşımaktadır. Kafkaslar’da meydana gelebilecek büyük bir
etnik çatışma ve savaş halinde Rusya’nın Karadeniz’e çıkış noktasını
kaybetmesi durumunda, Karadeniz – Boğazlar – Akdeniz - Süveyş kanalı yolu
ile sıcak denizlere çıkma imkanı ortadan kalkacak ve Rusya dünya
pazarlarına ürün ihracında büyük zararlara ve kayıplara uğrayacaktır.
Karadeniz ve Kafkasların özel jeostratejik konumu sebebiyle Rusya’nın
Kafkasya’yı ve dolayısıyla Karadeniz’e çıkış noktasını elinde bulundurması

15
Ufuk TAVKUL: “Tarihi ve Etnik yapısıyla Kafkasya”, Yeni Türkiye Dergisi, Yıl 3, Sayı 16,
(Temmuz-Ağustos 1997), 1898.
16
Hakan KANTARCI: a.g.e., 61.
17
Sönmez CAN: “Jeopolitik Açıdan Kafkasya”, Avrasya Dosyası, Rusya-Kafkasya Özel, Cilt 3, Sayı
4, (Kış 1996), 209.
18
Osman Metin ÖZTÜRK: Rusya Federasyonu Askeri Doktrini, (Ankara, ASAM Yayınları, 2001), 7-
8.
 82

ona büyük kolaylık ve imkan yaratmaktadır.19 Rusya, Karadeniz’e Türkiye’ye,

İran’a ve bu bölgeler üzerinden Ortadoğu ve Akdeniz’e açılması için stratejik
ve jeopolitik açıdan çok önemli gördüğü, bundan da öte, ekonomik açıdan
yaşamsal çıkar alanı ilan ettiği Kafkasya bölgesinde kontrolünü ve nüfuzunu
artırma çabası içindedir. 20

Kafkasya’nın giriş kapısı durumunda olan Kuzey Kafkasya, bölgenin

kontrolünü sağlayabilecek, asıl stratejik öneme haiz olan kritik arazi kesimi
özeliğini taşır. Kuzey Kafkasya’yı elinde bulunduran güç, Transkafkasya
üzerinde kontrol sağlamak için büyük avantaj sağlar. Rusya da bu bağlamda,
Kuzey Kafkasya’yı elinde bulundurma gayreti içerisindedir. Hazar Denizi’nden
Karadeniz’e kadar uzanan Kuzey Kafkasya, bu mücadelenin jeostratejik
hedefi olagelmiştir.21 Kuzey Kafkasya’nın etnik mozaiği ve nispeten küçük
alanda farklı etnik grupların ve dil ailelerin komşuluğu Kuzey Kafkasya’nın
önemini artıran bir unsurdur. Rusya’nın güney hatlarında yer alan Kuzey
Kafkasya ülkenin Hazar ve Kara Deniz’e çıkışını sağlamaktadır.22 Kuzey
Kafkasya’nın Batı ve Doğu Avrupa ülkeleri için günümüz jeopolitik önemi
enerji güzergahlarına bağlıdır.23

B. Rusya’nın Kuzey Kafkasya Politikası

Kafkasya üzerinden Türkiye ve İran'a, buradan Ortadoğu ve Akdeniz'e

uzanan Rusya, 1991'deki kayıplarına yenilerini eklemek istememektedir.
Çeçenistan'ı kaybetmemek için bütün insan hakları ve uluslararası

19
Ufuk TAVKUL: Etnik Çatışmaların Gölgesinde Kafkasya, (İstanbul, Ötüken Yayınları, 2002), 17-
18.
20
Yelda DEMİRAĞ: “Kafkasya’da Türk ve Rus Politikası”, Stratejik Analiz, Cilt 4, Sayı 40, (Ağustos
2003), 79-80.
21
Sönmez CAN: a.g.m., 209.
22
Aydın İBRAHİMOV, Mustafa MUTLUER: “Kafkasya’da Desintegrasyondan Bütünleşmeye Doğru
Gelişmeler ve Türkiye’nin Rolü”,
http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0086_kafkasyada_desintegrasyondan_butunlesmeye_d
ogru.htm
23
Alexandre TOUMARKİNE: “Geçmişte ve Günümüzde Kuzey Kafkasya’nın Jeopolitik Önemi”,
2023, Sayı 31, (Kasım 2003), 40.
 83

anlaşmaları hiçe sayarak verdiği savaş ortadadır. Rusya, Estonya-Letonya-

Litvanya ile batıya olan deniz bağlantısını, Ukrayna-Moldova ve Gürcistan ile
Karadeniz'e olan bağlantısının önemli bir kısmını 1990 sonrası dağılma
sürecinde kaybetmiştir. Rusya, Putin ile birlikte yeni kayıplar yaşamak değil
kaybettiklerini geri alma arayışını sürdürmektedir. Bu arayış Rusya açısından
Kuzey Kafkasya'yı sürekli göz önünde tutma zorunluluğunu beraberinde
getirmektedir.24 Ancak bir gerçek vardır ki, Putin ile başlayan yeni bir
“Sovyetleşme” dönemi yaşanmaktadır. Yani, tüm otoritenin merkezde
toplandığı, federal cumhuriyetlerin nispi bağımsızlıklarının giderek
sınırlandırıldığı bir yönetim biçimi, adım adım uygulanmakta ve bunun için her
fırsat değerlendirilmektedir.25 Dikkat edilmesi gereken husus, Kuzey
Kafkasya’nın Rusya ülke toprakları içinde yer alması ve dolayısıyla sözü
edilen bölgenin onun güvenliği için hayati olduğu gerçeğidir.26

Rusya Federasyonu Kuzey Kafkasya’yı Rusya’nın stratejik çıkarları

açısından birinci derecede öncelikli stratejik bölge olarak nitelendirmektedir.
Kafkasya’yı Rusya’nın arka bahçesi olarak mütalaa ederek bölgedeki nüfuz
ve etkinliğini artırmaya çalıştığını her fırsatta ifade etmektedir.27 Rusya’nın
Kuzey Kafkas bölgesi, Rusya’nın Avrupa kısmındaki Müslüman cumhuriyetler
ve hatta Ukrayna (Kırım-Tatar) gibi ülkelere etkisi büyüktür.28 Aşırı dinci
akımların tehlikeli şekilde bölgede yayılması Rusya’nın işini zorlaştırmaktadır.

Rusya her zaman yumuşak karnı olarak gördüğü Kafkasya’yı kontrol

altında tutabilmek için, her türlü fırsatı kullanmıştır. Rusya Federasyonu
merkezinin eskiye özenle, güçlü bir merkezi yönetim oluşturmak adına,
Moskova’nın çıkarlarını hep ön planda tuttuğu bir sır değildir. Kuzey

24
Fehim TAŞTEKİN: “Kafkasya’nın Zor Ekonomi-Politiği”, Kafkas Vakfı Bülten Dergisi,
http://www.kafkas.org.tr/hakkinda/bulten/bulten_8_kafkasyanin_zor_ekonomi_politigi_.htm
25
Kafkas Dernekleri Federasyonu, “Nalçik Olayları ve Düşündürdükleri”, (Kasım 2005),
http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0104_nalcik_olaylarinin_dusundurdukleri.htm
26
Ömer Göksel İŞYAR: Bölgesel ve Global Güvenlik Çıkarları Bağlamında Sovyet-Rus Dış
Politikaları ve Karabağ Sorunu, (İstanbul, Alfa Yayınları, 2004), 71.
27
Savaş YANAR: a.g.e., 73.
28
Y.Mihayloviç LUZHKOV: Tarihin Tekrarı: 21. Yüzyılın Toplumu ve Rusya'nın Geleceği,
(İstanbul, Bilimsel Yayıncılık, 2003), 174.
 84

Kafkasya’ya bakışı ise, tümüyle güvenlik ve kontrolü ön planda tutar şekilde

gelişmiştir. Bölgenin ekonomik gelişimini sağlayacak politikaları üretmek
yerine, oluşumunu körükledikleri başarısız yönetimlere destek vermek,
bölgedeki yerli halkların her türlü gelişimini engellemek ve bu uygulamalara
karşı çıkanlara ön yargılı yaklaşmak gibi politikalar uygulamışlardır.
Çeçenistan’daki uygulamalarında uluslararası savaş kurallarını ihlal ederken,
her fırsatta insan haklarını çiğnemekten kaçınmamışlardır.29 Rusya, Kafkasya
bölgesinde; bölge kaynakları üzerindeki tekelini kaybetmemek için siyasi,
askeri, diplomatik her türlü aracı kullanmaktadır. Bu düşünce çerçevesinde
oluşturulan yakın çevre politikasının uygulanışına da bakılacak olursa bunu
açık bir şekilde görürüz. Bu çerçevede Rusya; bölge devletlerini BDT çatısı
altında toplamak, iç işlerine müdahale ederek istikrarsızlığı artırmak, askeri
işbirliği yaparak Rus askerlerini bölgeye yerleştirmek, etnik çatışmaları
körüklemek ve Kuzey Kafkasya’da Vahhabilerle geleneksel İslamcıları
çatıştırmak şeklinde politikalar izlemektedir.30

Kuzey Kafkasya, Hazar havzasını, dolayısıyla Orta Asya’yı Karadeniz’e,

oradan da Avrupa’ya bağlayan transit yolların üzerinde bulunmaktadır. Bu
nedenle askeri harekat açısından son derece önemli bir bölgedir.31 Artık
Rusya, Güney Kafkasya’da istediği kadar silah ve asker biriktirememekte,
silah ve askerleri Kuzey Kafkasya’da yığınak yapmaktadır. Kuzey Kafkasya
yerel gerginliğini bahane ederek Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler
Antlaşması’nın (AKKA) silah limitlerine uymamakta ve bu limitleri
aşmaktadır.32 AKKA gereği yapması gereken kuvvet indirimlerini ve birliklerini
geri çekme işlemlerini türlü bahaneler uydurmak suretiyle geçiştirmeye
çalışmakta, bölgedeki askeri varlığını devam ettirmenin yollarını
aramaktadır.33 Bu durum Türkiye ve birçok Batı ülkesi tarafından güvenlik,

29
Kafkas Dernekleri Federasyonu, Nalçik Olayları ve Düşündürdükleri, (Kasım 2005),
http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0104_nalcik_olaylarinin_dusundurdukleri.htm
30
Yelda DEMİRAĞ: a.g.m., 80.
31
Coşkun ŞAHİNOĞLU: “Türkiye ve Rusya Federasyonu Açısından Kafkasya ve Orta Asya’nın
Önemi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı 85, (Şubat 2004), 119.
32
Alexandre TOUMARKİNE: a.g.m., 40.
33
Coşkun ŞAHİNOĞLU: a.g.m., 119.
 85

istikrar ve barış açısından bir tehlike olarak görülmektedir. Bu askeri yığınağın

asıl amacı Kuzey Kafkasya’yı kontrol etmek ve yeni bir sınır çizmektir.34

Kafkasya'nın geleceği uzun süreli bir belirsizliğe mahkûm görünmektedir.

Kuzey Kafkasya ise, Rus gücünün kuzeye hapsedilmesinde bir bariyer olarak
kullanılmakta, cahil bıraktırılan Çeçen halkı bölgenin silahlı gücü olarak
Ruslarla savaşırken, güney Kafkasya'da İsrail35 ve ABD36 etkisinin
yayılmasını kolaylaştırmaktadır. Batılı bilim adamları Kuzey Kafkasya’yı bir
bariyer olarak tanımlarken, Çeçenleri de bu engelin askerleri olarak
göstermektedirler. Yüz yılı aşkın bir süredir devam eden bu durumun
günümüzde de süreceği anlaşılmaktadır. Hazar bölgesinin yeni bir çekişme
alanı olarak öne geçmesiyle çatışmaların daha da süreceği ve diğer bölgelere
de yayılacağı söylenebilir.37

Rusya Federasyonu Kafkaslarda, özellikle Kuzey Kafkaslarda etnik

çatışmaların çıkmasını önlemek için gereken tedbirleri alırken,
Transkafkasya’da etnik çatışmaları körüklemekte, en azından kontrollü
tahrikler yapmaktadır. Cumhuriyetlerin içinde ve kendi aralarında sorun
çıkması, sonra bu sorunların merkezi yönetim tarafından çözülmesi,
cumhuriyetlerin yöneticilerine yetki ve sorumluluk paylaşımına ilişkin yeni

34
Alexandre TOUMARKİNE: a.g.m., 40.
35
Prof. Dr. Anıl Çeçen’e göre; “Kafkasya'nın geleceği Ortadoğu'ya doğru kayarken, Kuzey
Kafkasya'nın konumu değişmektedir. Hâlen devam eden Çeçen Savaşı’nın sürmesinde İsrail
lobilerinin desteği artık açığa çıkmıştır. Büyük İsrail projesinin, Ortadoğu sonrasındaki ana hedefi
Kafkasya’yı ele geçirmektir. Geleceğin petrol ve doğal kaynaklar bölgesi olarak öne çıkmakta olan
Hazar havzasının yeniden Ruslar’a bırakılması ya da Avrupa ile Asya'nın büyük ülkesi olan Çin'in
kontrolü altına geçmesini önlemek için kesinlikle Kafkasya'nın Büyük Ortadoğu bölgesinin içine
alınması gerekmektedir. İsrail Büyük Ortadoğu yapılanmasının sınırları içerisinde Kafkasya'yı da
denetimi altına alacaktır. Çeçen savaşı ile Rusları Kafkasya'nın kuzeyinde oyalayan İsrail lobileri
Ruslar’ın yeniden Gürcistan üzerinden Güney Kafkasya'ya dönmelerini engellemektedirler. Bu
durumda Kafkasya Kuzey ve Güney olarak yeniden ikiye bölünmekte ve gelecekte Kafkasya'nın
bölgesel bir bütünlüğe kavuşmasına izin verilmemektedir.” Bkz. Anıl ÇEÇEN: “Büyük Ortadoğu ve
Kafkasya”, 2023, Sayı 31, (Kasım 2003), 36-37.
36
Amerika’nın Kuzey Kafkasya’ya nasıl baktığını, ona ne kadar önem verdiğini belirlemek güçtür.
Amerika Hem Bakü-Ceyhan’dan geçen Doğu-Batı enerji güzergahını desteklemekte hem de
Rusya’nın enerji hatlarının güvenliğinin sağlanmasının da önemli olduğunu açıklamaktadır. “Kuzey
Kafkasya’da demokratikleşme bir ön şarttır ve kendi politikasının bir unsurudur” demektedir. Bkz.
Alexandre TOUMARKİNE: “Geçmişte ve Günümüzde Kuzey Kafkasya’nın Jeopolitik Önemi”, 2023,
Sayı 31, (Kasım 2003), 40.
37
Anıl ÇEÇEN: “Büyük Ortadoğu ve Kafkasya”, 2023, Sayı 31, (Kasım 2003), 37.
 86

önerilerde bulunması, Moskova ile cumhuriyetler arasındaki ilişkilerin genel

seyrini belirlemektedir. RF geçmişte olduğu gibi bugün de kendisine bağlı
etnik gruplara destek vermek suretiyle, bağımsızlık için ayaklanabileceğini
düşündüğü toplulukları kontrol altına almaya çalışmaktadır.38 Rusya’nın
Transkafkasya’da körüklediği ve desteklediği etnik ayrımcılık silahı, yakın bir
gelecekte ABD ve diğer güç merkezleri tarafından Kuzey Kafkasya başta
olmak üzere, RF’nin diğer bölgelerindeki özerk cumhuriyet ve özerk
bölgelerde de kendisine karşı uygulanacaktır.39

Rusya’nın Kuzey Kafkasya politikasına karşı radikal bir görüş Orta Asya
ve Kafkasya uzmanı Boris Sokolov’a aittir. Boris Sokolov’a göre;40 SSCB’nin
yıkılmasıyla jeopolitik durum tamamen değişmiştir. Kafkasya Ötesi
cumhuriyetler bağımsızlıklarını kazanmıştır. Ermenistan dışında Gürcistan ve
Azerbaycan ile ilişkiler soğuktur. Kafkasya Ötesi, Türkiye’ye karşı mücadele
ve Karadeniz ile sıcak denizlere inmedeki köprü görevini çoktan yitirmiştir.
Bunun en belirgin göstergesi, Türkiye’nin artık Rusya’nın potansiyel düşmanı
olmaktan çıkmasıdır. Dolayısıyla günümüzde Kuzey Kafkasya bölgesi
Rusya’nın Kafkasya Ötesi’ne ulaşması bağlamında stratejik önemini
kaybetmiştir. Ekonomik açıdan da söz konusu cumhuriyetlerin büyük değer
arz etmediğini belirten Sokolov’a göre, bölge açısından en kötüsü neredeyse
Kuzey Kafkasya’nın bütün dağlık bölgelerinin bir iç savaş halinde olması ve
bölgenin Rusya içinde kalmasının ancak yüz binlerce askerî ve polis
güçlerinin bulunması sayesinde mümkün olmasıdır. Bu nedenlerle Kuzey
Kafkasya Cumhuriyetleri’nin Rusya Federasyonu içinde kalmalarının rasyonel
bir nedeni yoktur. Sokolov, Rusya’ya yönelen Kuzey Osetya ve Adigey
Cumhuriyeti dışında kalan cumhuriyetlere bağımsızlıkları verilerek
Moskova’nın omuzlarından bu ağır yükün atılması gerektiğini savunmakta,
bugün olmasa bile uzak bir gelecekte Rusya’nın kaçınılmaz olarak Kuzey
Kafkasya Cumhuriyetleri’nden çekileceğini iddia etmektedir.

38
Hakan KANTARCI: a.g.e., 187.
39
Hakan KANTARCI: a.g.e., 189.
40
Boris SOKOLOV: “Kafkasları Düşmana Verecekler”, Çev. İlyas KAMALOV, Stratejik Analiz, Cilt
7, Sayı 74, (Haziran 2006), 69-71.
 87

C. Rusya Federasyonu ve Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri

1. Genel Değerlendirme

Kuzey Kafkasya’daki ülkelerin kaderi haline gelen az gelişmişliğin yanı

sıra, kötü yönetimlerin, yolsuzlukların, baskıların halkı bezdirmesi ve çaresiz
bırakması, bu çaresizliğin de insanları yeni maddi ve manevi arayışlara
yöneltmesi kaçınılmazdır. Kafkasya’da ve diğer Müslüman toplulukların
yaşadığı ülkelerde, daha çok İslam’a yöneliş vardır. Ancak bu alanda etkinlik,
siyasal İslam çizgisinde ve fundamantalist eğilimli gruplarda olmaktadır. Geri
kalmış ve bunalımlı toplumlarda var olan fakirlik ve etnik farklılıklarla
harmanlanan dini eğitimler, ortaya fanatik islamcı-milliyetçi oluşumları
çıkarmaktadır. Şu anda Kuzey Kafkasya, merkezden baskıya tabi yönetimler,
ideolojik boşluk, İslamiyet’in canlanması, fundamantalizmin egemenliği, çok
yoğun işsizlik, kargaşa, etnik milliyetçiliğin yarattığı gerilimler ve terörizm gibi
olumsuz etkilere açık bir ortamda varlığını sürdürmektedir.41

Kuzey Kafkasya’da dört ana sunsurun etkileşimi görülmektedir. Bunlar:

Milliyetçilik ve aşiret hisleri, toprak talepleri, İslam ve Rus karşıtı eğilimlerdir.42
Kuzey Kafkasya’daki Müslüman Türk kökenliler tamamen kuşatılmış
durumdadır ve ekonomik bakımdan daha da fakirleşmeye mahkum
edilmişlerdir.43 Bu bölgedeki halkın çoğunluğu Müslümandır. Kuzey
Kafkasya’da milliyetçilikten doğan ayrılıkçı eğilimler vardır. Bunlar henüz
lokalizedir. Ancak ileride bir bloklaşma ile sonuçlanabilecektir. Bu da RF’nin
çıkarlarını ve hatta toprak bütünlüğünü tehdit edecektir. Ancak özerk

41
Kafkas Dernekleri Federasyonu, Nalçik Olayları ve Düşündürdükleri, (Kasım 2005),
http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0104_nalcik_olaylarinin_dusundurdukleri.htm
42
Georgiy CANGAVA: “Kuzey Kafkasya Tarih Tekrarlanır Mı?”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi,
Sayı 60, (Ocak 2002), 105.
43
Hakan KANTARCI: a.g.e., 193.
 88

bölgelerin, her birisinde bulunan ‘Rus azınlık’44 daima hesaba katılması

gereken bir unsur olacaktır.45

2. Kuzey Kafkasya’da Etnik Çatışmalar

Kafkasya’daki etnik çatışmaların en büyük sebebi Çarlık Rusyasının

Kafkasya’da uyguladığı ‘böl ve yönet’ politikasının Sovyetler Birliği tarafından
da aynı şekilde uygulanmasıdır. 1917 Bolşevik ihtilalinden sonra Kafkas
halklarını suni bir şekilde bölen ve aralarına sınırlar koyan Sovyet hükümeti
Kafkas halkları arasındaki etnik çatışmaların baş provokatörüdür. Bugün de
Rusya Federasyonu’nun aynı politikayı izleme yolunda olduğu
gözlenmektedir. Sovyetlerin dağılmasıyla ortaya çıkan özgürlük ortamı ve
genel asayişsizlik de Kafkas halkları arasındaki milliyetçi hareketleri
güçlendirmiş ve etnik çatışmaların kızışmasına sebep olmuştur.46 Komünist
dönemde, özellikle Stalin döneminde izlenen maksatlı iskan politikaları ve
oluşturulan suni cumhuriyetlerde öyle nüfus kombinezonları oluşturulmuştur
ki, Kafkasya adeta bir “etnik mayın tarlası” haline getirilmiştir.47

RF’nin eski SSCB toprakları üzerindeki Rus nüfuzunu devam

ettirebilmesi kendi siyasi birliğinin geleceği üzerinde de belirleyici bir etken
olacaktır. Kuzey Kafkasya’da Özerk Rus Cumhuriyetleri arasında gelişen
sorunlar ve gittikçe artan radikal İslamî akımlar bu bölgeyi milli menfaatleri ve
siyasal istikrarı bakımından RF için BDT ülkelerinden daha önemli hale
getirmiştir. Bölgede sadece Çeçenistan anlaşmazlığı değil, Karaçay-
Çerkezistan, Kabardey-Balkar, Kuzey Osetya, İnguşya ve diğer yerlerde de

44
Rusya, Kuzey Kafkasya’daki Rus nüfusunu, kendi ekonomik ve siyasi menfaatlerine uygun olduğu
için korumaktadır. Bir bakıma neredeyse ekonomik ve siyasi haklarını yitiren göçmenler, Rus tutucu
bloğunun itici güçleri haline getirilmektedir. Öte yandan, Rusya’nın maddi yardım yapamamasına ve
mevcut ekonomik bağlantılarını geliştirememesine rağmen buralarda geleceğe yönelik olarak kendi
haklarını koruyacak topluluklara sahip olmasının önemli bir anlamı vardır. Bkz. Georgiy CANGAVA:
“Kuzey Kafkasya Tarih Tekrarlanır Mı?”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı 60, (Ocak 2002), 106.
45
Hakan KANTARCI: a.g.e., 188.
46
Ufuk TAVKUL: a.g.e., 60-61.
47
Akuşba EROL: “Kafkasya’da Etnik Sorunlar”,
http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/etniksorunlar.html
 89

birçok anlaşmazlık konuları mevcuttur.48 Doğudan batıya doğru sıralarsak

Dağıstan, Çeçenistan, İnguşetya, Kuzey Osetya, Kabardey-Balkar, Karaçay-
Çerkes, Adıgey’de yaşanan etnik problemler şöyle özetlenebilir:

a. Dağıstan

Etnik yapı açısından Kafkasya’nın en karmaşık bölgesi olan Dağıstan’da

değişik dil ve lehçelerde konuşan otuzdan fazla etnik grup yaşamaktadır.
Sovyetler Birliği döneminde bu etnik grupların sayısı konuştukları lehçelerin
birleştirilmesiyle ona indirilmiştir. Dağıstan’daki bu on etnik grubun genel
nüfusa oranları şu şekildedir: Avar %27.2, Dargı %15.6, Kumuk %12.9, Lezgi
%11.3, Lak %5.1, Tabarasan %4.3, Nogay % 1.6, Rutul %0.8, Agul %0.8,
Tsahur %0.3.49

Dağıstan’da etnik gruplar arasındaki çatışmalar, Kuzey Kafkasya’nın

diğer bölgelerine göre uzun süredir azalmış olsa da, bu çoketnili Müslüman
cumhuriyette yaygın şiddet potansiyeli vardır. Toprağın sınırlı, doğum
oranının yüksek olması da yerli etnik gruplar arasındaki ilişkileri
karmaşıklaştırmaktadır.50 Doğalgaz zengini Dağıstan'da patlak vermiş bir
etnik olay yoktur ama bu potansiyel hep mevcuttur. Toprak zenginliğinin ve
siyasi gücün paylaşımı, Lezgi, Kumuk, Dargi, Nogay ve Tabasaran'lar
arasında etnik sürtüşmeleri kışkırtmaktadır. Bu gruplar Avar yoğunluğa karşı
çıkıp 'siyasi otonomi' istemektedirler. Hepsi kendi milli politikasını savunmakta
ve bu grupların tamamı tepeden tırnağa silahlanmış durumdadır.51
Dağıstan’ın Rusya’nın en yoksul bölgelerinden olması da bölgede gerilimi
artıran bir başka nedendir. Özellikle son yıllarda Dağıstan’da şiddetin arttığı
görülmektedir. Bunun tek bir sebebi de yoktur şüphesiz. Bölge uzmanları

48
Coşkun ŞAHİNOĞLU: a.g.m., 117.
49
Ufuk TAVKUL: a.g.e., 149.
50
Fahrettin ÇİLOĞLU: Rusya Federasyonu’nda ve Transkafkasya’da Etnik Çatışmalar, (İstanbul,
Sinatle Yayınları, 1998), 72.
51
Akuşba EROL: a.g.m., http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/etniksorunlar.html
 90

etnik sürtüşmelerden mafya hesaplaşmalarına, komşu Çeçenistan’dan

kaynaklanan silahlı grupların eylemlerinden bunlarla işbirliği yapan yerli
grupların saldırılarına, siyasi ve ekonomik çıkar kavgalarından yönetimin
yanlışlarına kadar birçok sebebi şiddetin artmasına bağlamaktadır.52

Dağıstan halkları Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla birlikte etnik çatışma

tehlikesinin içine girmiştir. Etnik gruplar arasındaki gerilimin sebebi ise
Sovyetler Birliği döneminde Moskova’nın Dağıstan’da uyguladığı yanlış göç
ve toprak politikasıdır.53 Sistemli bir şekilde devam ettirilen göç hareketleri
neticesinde Dağıstan’ın başkenti Mohaçkala’da Avarların ve Dargıların
çoğunlukta olması cumhuriyetin politik ve ekonomik yönetiminin de bu
halkların mensuplarının ellerinde toplanmasına yol açmıştır. Dargı ve
Avarların Kumuk arazilerini işgal etmeleri Kumuklarla Avarlar arasında etnik
çatışma tehlikesine yol açmıştır. Bu olay aynı zamanda Avarlar ile Dargıların
etno-politik birliğinin oluşmasını sağlamıştır. Laklar da bu etno-politik birliğe
girmişlerdir. Böylece Avar, Dargı ve Lakların toplumsal ekonomik çıkarlarının
birleşmesi ve cumhuriyetin iktidar mekanizmasının bu üç etnik grubun elinde
toplanması bu etno-politik birliğin Dağıstan’da egemen bir tabaka
oluşturmasını sağlamıştır. Avar-Dargı-Lak halklarının oluşturduğu etno-politik
birlik Lezgileri de sosyo-ekonomik baskı altına almıştır. Lezgilerle Avar-Dargı-
Lak halkları arasında etnik çatışma tehlikesi vardır.54

Dağıstan’da ortaya çıkan en ciddi etnik çatışmalardan biri Lezgilerle

ilişkilidir. Lezgiler, Azerbaycan’da bulunan Lezgilerle birleşme isteğindedirler.
Lezgi milli hareketinin örgütü Sadval55, Dağıstan ve Azerbaycan’daki Lezgi

52
Fikret ERTAN: “Dağıstan’da Neler Oluyor?”, http://www.usakgundem.com/haber.php?id=1289
53
Ufuk TAVKUL: a.g.e., 150.
54
Ufuk TAVKUL: a.g.e., 152.
55
Sadval, bağımsız bir “Lezgizistan Devleti” kurulması amacıyla, 1990 yılında Rusya
Federasyonu’nun desteğiyle Dağıstan’da kurulmuştur. Örgüt, Azerbaycan’ın kuzeyindeki Kusar,
Kuba, Haçmaz, Gebele ve diğer kuzey illerinde yaşayan Lezgi etnik grubu menşeili olup, bugüne
kadar Azerbaycan’da, Ermeniler dışında terör saldırısı düzenleyen tek örgüt olma özelliğini
taşımaktadır. Kuruluşundan bugüne Ermenistan tarafından desteklenen örgüt, tek hedefinin, Kuba,
Kusar ve Haçmaz illerinin Azerbaycan’dan silah gücü ile koparılması ve Dağıstan’da yaşayan
Lezgilerle birleştirilmesi olduğunu açıklamaktadır. Bkz. Sabahattin TALU: “Gizli Servislerin
Lezgizistan Faaliyetleri”, Global Yorum, (17 Ekim 2006),
http://www.usakgundem.com/haber.php?id=8113
 91

topraklarını birleştirerek Büyük Lezgi devletini kurma amacındadır.56

Azerbaycan’da yaşayan Lezgilerin de Dağıstan’da yaşayan Lezgilerle
birleşme çabası içinde örgütlendikleri dikkati çekmektedir. Azerbaycan’daki
Lezgilerin ayrılıkçı hareketleri Rusya tarafından kullanılmakta ve
desteklenmektedir. Zira Ruslar Lezgiler vasıtasıyla Azerbaycan üzerindeki
baskısını artırmaktadır.57

Dağıstan’ın etnik mozaiği, bu cumhuriyetteki ayrılık hareketlerine özel

şeklini vermiştir. Ayrılıkçı ve bölücü olarak adlandırılan hareketler İslamî-
siyasi ekstremizm- Vahhabizm şeklinde ortaya çıkmışlardır.58 Vahhabiler
hareketi 80’li ve 90’lı yılların eşiğinde yoğunlaşmaya başlamıştır. Vahhabilerin
toplam sayısının az olmasına rağmen, onların ülkedeki siyasal proseslere
gösterdikleri etkiler önemli boyut kazanmaktadır. Birincisi onlar iyi derecede
silahlanmış bulunuyorlar ki, bu da dağ halk nüfusunu kendi güvenlikleri için
silahlanmaya teşvik ediyor. İkincisi, Vahhabilerin geleneksel İslami ruhaniliğe
yönelttiği eleştiriler bu dini gruplar arasındaki şiddetli düşmanlığı körüklemekle
kalmıyor, daha da tehlikelisi geleneksel İslam taraftarlarını daha radikal hale
getiriyor.59 Dağıstan’da dini motivasyonlardan hareket ederek ideolojik tabanı
Vahhabilik olan bir mücadele başlatılmaya çalışılmaktadır. Uzun süreden beri
Dağıstan’da faaliyet gösteren Vahhabiler toplum içinde belli ölçüde kök
salmayı başarmışlardır. Şimdi ise silahlı mücadele vererek bağımsız bir şeriat
devleti kurmak istemektedirler. Dağıstan’da geleneksel olarak hakim olan
sünni tarikat yapılanmaları ise bu mücadelenin tamamen dışında ve karşıdır.
Dağıstan’da mücadele Vahhabi guruplarla, Dağıstan’ın yerel/Dağıstanlı
idaresi arasında gerçekleşmektedir. Yani bir iç savaş durumu söz
konusudur.60

56
Ufuk TAVKUL: a.g.e., 159.
57
Ufuk TAVKUL: a.g.e., 162-63.
58
Bekir DEMİR: a.g.m., 65.
59
V.A. TIŞKOV, E.I.FILIPPOVA: Eski Sovyet Ülkelerinde Etnik İlişkiler ve Sorunlar, (Ankara,
ASAM Yayınları, 2001), 14.
60
İhsan ÇOMAK: “Dağıstan: Kafkasya’da Yeni Bir Filistin Mi Doğuyor?” , (27 Eylül 2005),
http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=512&kat=8
 92

Dağıstan yönetilmesi çok zor bir bölgedir ve Rusya da bu işte bugün çok
zorlanmaktadır, bölgede huzuru, güvenliği ve istikrarı sağlamak için büyük
çabalar sarf etmektedir. Bu çabaların içinde en başta askerî yollara
başvurmayı planlamaktadır. Nitekim, bu çerçevede Rusya, Dağıstan’ın Botlik
bölgesinde yakın zamanda özel bir dağ komando tugayı kurup burada
konuşlandırmak için hazırlık yaparken, aynı tip bir tugayı da Karaçay-Çerkes
bölgesi için düşünmektedir. Rusya ayrıca Dağıstan’daki FSB varlığını da
takviye ederken bölgeye takviye askerî birlikler de sevk etmektedir. Rusya
esasen çoktandır Dağıstan’daki karışıklık ve bununla ilgili gelişmelerden derin
endişe duymaktadır. Bu endişe zaten Başkan Putin’in Güney Federal Bölgesi
Yetkili Temsilcisi Dimitri Kozak’ın basına da yansıyan gizli raporunda açıkça
dile getirilmektedir. Bu raporun bir yerinde Kozak, ‘Olaylar kontrol dışına
çıkabilir ve Dağıstan parçalanma tehdidi ile karşı karşıya kalabilir’
denmektedir.61 Raporda, dini grupların yerel idareler düzeyinde etkilerinin
artmasının, 'şeriat bölgelerinin' oluşmasına sebep olabileceği de
kaydedilmektedir.62 Moskova Dağıstan’ın ikinci bir Çeçenistan olmasından
endişe etmektedir. Bu anlamda Avar, Dargi ve Lakları potansiyel tehlike
olarak gören Moskova, ülkede yaşayan diğer etniklerle bunlar arasında ciddi
bir rekabet yaratarak hiçbir zaman Moskova ile uğraşacak vakitleri olmasını
istemeyecektir.63

b. Çeçenistan

Çeçenistan’a baktığımızda burada karşımıza kozların açıktan açığa

paylaşıldığı “sıcak” bir bölge çıkmaktadır. Çeçen problemi, Rusya’daki diğer
anlaşmazlıklardan farklı olarak etnik, siyasî ve ekonomik karşıtlıkların ve
çıkarların birbirleriyle ne kadar yakın ve sıkı ilişkide olduklarını göstermiştir.
Ayrıca Rusya’nın temel değişim sürecindeki farklı yönlerde dalgalanmalar,

61
Fikret ERTAN: “Dağıstan’da Neler Oluyor?”, http://www.usakgundem.com/haber.php?id=1289
62
“Olaylar Kontrol Edilemez Boyutta”, Tercüman, (11 Temmuz 2005).
63
Cem KUMUK: Kafkasya Aydınlık Günlerini Arıyor: Neredesin Prometeus?, (İstanbul, Alfa
Yayınları, 2004), 301.
 93

milliyetler arası ilişkiler, federalizmin gelişmesi ve ekonomik reform

politikalarındaki tutarsızlık en açık biçimde Çeçenistan sorununda ortaya
çıkmışlardır. Esasında Çeçenistan’ın bağımsızlık idealinin aktüellik
kazanması ve bu hedefe ulaşma yolunda bütün katmanlarıyla birlikte Çeçen
toplumunun mobilizasyonu için gerekli olan ortamı Federal Merkez kendi
eylemleriyle hazırlamıştır.64

SSCB’nin dağılmasından sonra RF’nin girdiği demokrasi, serbest pazar

ekonomisi ve ulusal devlet yapısına geçiş sürecinde Kafkasya bölgesindeki
eski SSCB ülkeleri ve özerk yönetimler RF’nin egemenliğinden kurtulmak için
zaman zaman çatışmalara yol açan girişimlerde bulunmuşlardır. Rusya,
1991’de bağımsızlığını ilan eden Çeçenistan’a askeri harekatı 1994’te
başlatmıştır. Ticaret, tarım, doğal kaynaklar, turizm, askeri konularda RF
açısından büyük önem taşıyan Kuzey Kafkasya’da bulunan Çeçenistan’ın
stratejik konumu müdahale kararının alınmasında etkili olmuştur. Bunun
yanında Rusya, Çeçenistan’daki bu bağımsızlık girişiminin diğer bölgelere
sıçramasını engelleyerek bu kötü örneği silme amacıyla hareket etmiştir.65
1996 yılına kadar süren ve I. Çeçen Savaşı olarak adlandırılan çatışmalar
Hasavyurt Antlaşması’nın imzalanması ile sona ermiştir. Çeçenlerin önemli
kazanımlar elde ettiği bu antlaşma ile Ruslar bölgeden çekilmiştir.

RF’de meydana gelen bombalamalardan ve işlenen suçlardan sorumlu

tutulan Çeçen lider Basayev’in RF’ye karşı direnişi Dağıstan’a taşıma
girişimleri üzerine, RF 1999 sonbaharında Çeçenistan’a ikinci bir askeri
müdahalede bulunmuştur.66 Rusya, Şamil Basayev’in Dağıstan’a saldırısı
karşısında meşru müdafaa hakkını kullandığını iddia etmek ve Rusya
Federasyonu’nda ardı ardına patlayan bombalardan ‘uluslararası terörizmin
destekleyicisi’ olarak gördüğü Çeçenistan’ı sorumlu tutmak suretiyle bu savaş
ilanını uluslararası kamuoyunda haklılaştırmaya çalışmıştır. Kuzey

64
Bekir DEMİR: a.g.m., 53.
65
Hasan KANBOLAT: “Rusya Federasyonu’nun Kafkasya Politikası ve Çeçenistan Savaşı”, Avrasya
Dosyası, Cilt 6, Sayı 4, (Kış 2001), 169.
66
Hakan KANTARCI: a.g.e., 80.
 94

Kafkasya’da askeri operasyonlar başladıktan sonra siyasi arenaya çıkan,

başkan vekili ve Yeltsin’in halefi Vladimir Putin, “yeniden büyük güçlü Rusya”
sloganı ile ifade ettiği güç politikasının ilk sinyallerini Çeçenistan operasyonu
ile vermiş, bu kararlı tutumuyla kamuoyunu etkileyerek 26 Mart 2000’de
yapılan başkanlık seçimlerinden galip çıkmıştır.67 Putin’in, ikinci Çeçenistan
savaşını Kuzey Kafkasya'ya çekidüzen vermek için sopa olarak kullandığını
söylemek mümkündür.

RF gerek I. Çeçenistan Savaşı gerekse II. Çeçenistan Savaşı'nda

doğabilecek tepkileri önlemek amacıyla propaganda kampanyalarını,
'Çeçenlerin haydut ve El-Kaide bağlantılı radikal İslamcı teröristler olduğu'
üzerine kurmuş ve bağımsızlık taleplerini geri planda tutmayı başarmıştır. Bu
propaganda savaşı, Putin iktidarı döneminde çok daha yoğun ve başarılı
şekilde yürütülmüştür. Örneğin Putin, Rus-Çeçen Savaşı'nın amacını
'Çeçenistan Cumhuriyeti'nde anayasal düzenin yeniden tesisi' olarak
gösterirken, Çeçenistan'da yürüttüğü savaşı da 'anti-terörist operasyon' olarak
adlandırmıştır. Rusya Federasyonu'nun Çeçenlere karşı yürüttüğü
propaganda savaşının bu denli başarılı olmasının en önemli nedenlerinden
birisi ABD'de yaşanan 11 Eylül saldırıları ve arkasından gelen 'uluslararası
terörizme karşı global savaş' olmuştur. Saldırının yaşanmasının ardından
ABD'ye ilk destek Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Vladimir Putin'den
gelmiş ve Çeçenistan sorununu gündeme getirerek 'Rusya terörizmin ne
anlama geldiğini çok iyi bilmektedir.' açıklamasını yapmıştır. Putin, Çeçenlerin
bağımsızlık taleplerini dikkate almadan Çeçenistan'ı da 'uluslararası terörizme
karşı savaş' kapsamı dahiline almak istemektedir.68

3 Eylül 2004 tarihinde Kuzey Osetya’da meydana gelen kanlı Beslan

okul baskını olayı, Rusya için 3 Eylül tarihinin, ABD’nin 11 Eylül sonrasında
yaşadığı gibi yeni bir dönemin başlangıcı olacak gibi gözükmektedir.

67
Zeynep ÖZBEK: “90’larda Çeçen Bağımsızlık Mücadelesi”,
http://cecenistan.ihh.org.tr/varolus/bagimsizlik/index.html
68
Gökçen EKİCİ: “Kafkasya Üzerinde Dönen Küresel Politikalar ve Çeçen Eyleminin Yansımaları”,
2023, Sayı 20, (15 Aralık 2002), 67-68.
 95

Bölgedeki Çeçen-Rus mücadelesi 450 yıldır sürüyor olsa da, yakın dönem
itibariyle 1991 yılında başlayan çatışmalar oldukça kanlı geçmiştir. Rus
ordusunun ağır silahlarla giriştiği güç mücadelesi karşılığında Çeçenler bazı
radikal grupların da yardımıyla Rusya’ya yönelik eylemlerde bulunmuşlardır.
Bu saldırıları, uluslararası kamuoyuna terörizm olarak kabul ettirmeye çalışan
Rusya için Beslan baskını iyi bir argüman olmuştur. Putin, şimdiye kadar
BM’de Çeçenlerle ilgili herhangi bir karar alınması aşamasında engelleme
politikası uygularken, birden Beslan olayıyla ilgili olarak BM’den karar
çıkartılması için girişimde bulunmuştur. Bu girişim, Rusya’nın Çeçen
terörünün uluslararası terörizm kapsamında değerlendirilmesi için arkasına
BM’nin desteğini alarak, daha baskıcı politikalar uygulamak için dayanak
oluşturmaya çalıştığı yolunda yorumlara neden olmaktadır.69 Derin bir arka
plana sahip olan Rus-Çeçen mücadelesi Rusya Federasyonu'nun gerek iç
siyaseti gerekse dış siyasetinin ayrılmaz bir parçası olarak değerlendirilebilir.
Öyle ki Çeçenistan sorunu Rus devlet adamları tarafından gerektiğinde bir
amaç gerektiğinde ise bir araç olarak kullanılmaktadır.70

Çeçenistan'ın kuzey sınırları boyunda, Stavropol Kray'da yaşayan

Kozaklar'la Çeçenler'in arası soğuktur. Kuvvetli bir ihtimal olmasa da,
kışkırtmalarla çatışmaya dönebilecek bir potansiyel vardır. Ayrıca, Çeçen
nüfusun yoğunlukta olduğu Dağıstan'ın Hasavyurt kasabası da, bölgedeki
Çeçenlerin kasabanın kendi topraklarına dahil olması gerektiğini iddia
etmeleri sebebiyle potansiyel bir problem durumundadır.71

c. İnguşetya

Yaklaşık 300 binlik nüfusunun yanı sıra neredeyse bir o kadar da Çeçen
mülteciyi barındıran İnguşetya Cumhuriyeti’ndeki en önemli sorun Prigorodni
bölgesi ile ilgili İnguş-Oset anlaşmazlığıdır.
69
Hakan KANTARCI: a.g.e., 80.
70
Gökçen EKİCİ: a.g.m., 68.
71
Akuşba EROL: a.g.m., http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/etniksorunlar.html
 96

Osetler ile İnguşlar arasındaki toprak anlaşmazlığının nedeni, 1944’de

Çeçenler ve İnguşlar’ın Kazakistan’a sürülmelerinin ardından Çeçen-İnguş
topraklarının Kuzey Osetya, Dağıstan ve Gürcistan arasında
paylaştırılmasına dayanmaktadır. Toprak anlaşmazlığının esas nedeni ise
Prigorodni (Rusça banliyö demektir) bölgesidir. 1944’de Kuzey Osetya’ya
bırakılan bölge, 1957’den sonra da İnguşlar’a geri verilmemiştir. Buna rağmen
önemli bir İnguş nüfus Prigorodni’ye yerleşmiştir. 1992’de İnguşlar’ın
Çeçenler’den ayrılmasının ardından tarihi topraklarının üçte birini oluşturan bu
topraklar daha da önemli hale gelmiş ve bir mücadele başlamıştır. Kuzey
Kafkasya’nın nüfus yoğunluğu en fazla olduğu Prigorodni, İnguşlar için
cumhuriyetlerinin ayrılmaz bir parçası olarak kabul edilmiştir. Böylece 1992’de
silahlı çatışma başgöstermiş, 30.000 ile 60.000 arasında İnguş bölgeyi
terketmek zorunda kalmıştır. Sovyet döneminin bürokratları olan Alexandre
Dzassokhov’un K.Osetya’da ve Murat Ziazikov’un İnguşetya’da iktidara
gelmeleri ilişkilerin yoluna girmesine ve birçok İnguş’un Prigorodni’ye
dönmelerine olanak sağlamıştır. İki taraf arasındaki problem Prigorodni’nin
statüsü konusunda da sürmektedir. Oset Yönetimi, Prigorodni’nin federal
yönetime devredilmesi tartışmaları karşısında böyle bir gelişme halinde Kuzey
Osetya’nın Rusya Federasyonu’ndan ayrılacağını bildirmiştir. Ne yazık ki bu
kırılgan ortam 2004’deki Beslan olaylarıyla (Beslan saldırısında İnguş
militanlar ağırlıklıydı) yeniden gerilmiş ve Rusya’nın kontrolünde iki ülke
arasındaki sınır kapatılmıştır.72

İnguşetya'da durum özellikle 2004'ün başından beri oldukça problemlidir.

İşsizlik, yolsuzluk ve Moskova'nın sertlik politikasının yanı sıra, Prigorodni
bölgesinden gelen ve görünüşe bakılırsa geri dönüşlerine izin verilmeyecek
olan göçmenlerin durumu da Moskova'ya karşı olumsuz görüşleri
güçlendirmiş durumdadır. İnguşetya'da politik cinayetler, gerilla saldırıları ve
ufak çaplı bombalı eylemler 2005 yılı boyunca da devam etmiştir. Bu bölgede
asıl endişe verici durum Beslan olaylarından sonra Prigorodni problemi

72
Bkz. V.A. TIŞKOV, E.I.FILIPPOVA: a.g.e., 45-56.
 97

yüzünden sorunlu olan Oset-İnguş ilişkilerinin daha da gerginleşmiş olması ve

patlamaya hazır bir görüntü çizmesidir.73

d. Kuzey Osetya

Günümüzde Osetler ikiye bölünmüş durumdadır. Büyük Kafkas

Dağlarının kuzeyindeki Osetler RF’ye bağlı Kuzey Osetya Cumhuriyeti’nde,
diğerleri de Gürcistan’a bağlı Güney Osetya özerk bölgesinde
bulunmaktadırlar.

Kuzey Osetya Kafkasya’dan Kafkas Ötesine giden yolda stratejik bir

öneme sahiptir ve daima Rusya’nın bölgedeki güvenilir kalesi olmuştur.
Geçmişte Osetler komşu Kafkas halklarından çok Rus yönetimine yatkın
olduklarını kanıtlamışlardır.74 Osetler çoğunluk itibariyle Ortodoks
Hıristiyandır. Bu yüzden tarih boyunca Ruslarla hep sıcak ilişki içinde
olmuşlardır.

Rusya Kafkasya halklarının arasını bozmak ve kışkırtmak amacıyla bazı

sosyal ve dinî farklılıkları gündeme getirecek ve eski müttefiki Osetleri
bölgesel kışkırtma mekanizması olarak kullanabilecektir. Günümüzde Kuzey
Osetya Rusya Federasyonu’nun en sadık cumhuriyetlerinden biri olarak Rus
ordusu için bölgede kalkan görevi yapmaktadır.75 Rusya, kuzey ve güney
Osetya'nın birleşmesini desteklemektedir. Çeçenistan'a yapılan harekatta,
Ruslar'ın en önemli üslerinden birisi Kuzey Osetya'daydı. Kuzey Osetya'nın
dini yapısı da (Halkının % 70'i Ortodoks Hıristiyan) önemli bir nokta olarak
dikkat çekmektedir.

Osetlerin İnguşlar ile Prigorodni anlaşmazlığı olduğunu belirtmiştik.

Bunun yanı sıra Güney Osetlerin Kuzey Osetya ile birleşme çabaları vardır.

73
Selim PERÇİNEL: “Kuzey Kafkasya’da Terör ve Savaş: Çeçenistan Savaşı Yayılıyor Mu?”,
http://www.kafkasyaforumu.org/martnisan_cecenistan2.htm
74
Ufuk TAVKUL: a.g.e., 91.
75
Ufuk TAVKUL: a.g.e., 92.
 98

Bu durum Gürcistan’ı rahatsız etmektedir. Güney Osetya’nın Gürcistan’a

karşı verdiği bağımsızlık mücadelesi umutsuzlaşmaya başladıkça Güney’de
yaşayan Osetler Kuzey’deki akrabalarının yanına geçmeye çalışmaktadır. Bu
durum, ekonomik anlamda bunalmış olan Kuzey Osetya için olumsuz
sonuçlar doğurmaktadır. Güney Osetleri için Rusya Federasyonu’na katılmak
şu anda yaşamda kalmanın tek yolu gibi görünmektedir. Bir tarafta sırtını
Amerikan desteğine yaslayan Gürcistan, diğer tarafta dış dünyaya açılan tek
kapı ve etnik akrabaları ile tek yolu Rusya... Güney Osetya egemen güçlerin
arasında oynanan oyunun en talihsiz figüranlarından birisidir. Uluslararası
hukuk ve güç kavgasında Rusya’nın veya Amerika’nın üstünlüğü Güney’de
yaşayan Osetlerin geleceğinin göstergesi olacaktır.76

2004 yılında kanlı bir şekilde biten okul baskını Kuzey Osetya’nın Beslan
kasabasında gerçekleşmiştir. Bu olayın ardından Rusya, Kafkasya
bölgesindeki hareketlerini meşrulaştırma amacıyla olayı uluslararası terörizm
kapsamına almak için adımlar atmış, kamuoyu desteğini almaya çalışmıştır.

e. Kabardey-Balkar

Kuzey Kafkasya’daki birçok cumhuriyette görülen sorun burada da

yaşanmaktadır. Ülkede %45’lik çoğunluğa sahip Kabardeyler ile %10’luk bir
nüfusa sahip Balkarlar arasında ülkeyi, iktidarı ve yaşamı paylaşmakta önemli
sorunlar görülmektedir.

Kabardey-Balkar tüm Kafkasya'da olduğu gibi her an bir etnik çatışmayı

alevleyebilecek mayınlarla doludur. Bu mayınlar 'böl-parçala-yönet ve zamanı
gelince birbirine kırdır'ın ruhuna uygun olarak Sovyet liderleri tarafından
ustalıkla döşenmiştir. Batı ve Osmanlı literatürüne 'Çerkesler' diye giren
Adıgeler, en az 5-7 bin yıllık vatanlarında Bolşevik ihtilali sonrası kurulan üç
cumhuriyete yani Adıgey, Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes'e pay

76
Cem KUMUK: a.g.e., 295-297.
 99

edilmiştir. Şimdi Kabardeyler, yüzde 45'lik nüfuslarıyla Kabardey-Balkar'ın

egemen etnik öğesidirler ve Çerkeslerin çoğunlukta olduğu tek cumhuriyet
Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’dir. Kabardey-Balkar'da 900 binlik nüfusun
yüzde 30'unu oluşturan 'etkisiz' element Ruslar bir yana asıl etnik kırılma
noktasında yüzde 10'la Balkarlar vardır.77

Balkarlar da tıpkı Çeçen ve İnguşlar gibi 1944 yılında Sibirya'ya

sürülmüş, 1957 yılında da geri dönmüşlerdir. Geri döndüklerinde eski
topraklarının tamamını alamadıklarını ve Kabardeylerce siyasi ve kültürel
baskı altında tutulduklarını iddia eden Balkarlar, kurdukları Töre adlı teşkilatla
(Bu teşkilat 1996 yılında Kabardey yönetimi tarafından kapatılmıştır.)
'haklarını' alma mücadelesine girişmişlerdir.78 Sovyetler Birliği’nin yıkılışından
sonra her iki halk devletsel bağımsızlık ve cumhuriyetin bölünmesinde ısrar
etmişlerdir. Ancak sınır belirlenmesi ile ilgili görüşlerde birbirlerinden çok
uzaklaşmaktadırlar. Her iki halk da dış desteği birbirine taban tabana zıt iki
yönden aramaktadır: Kabardeyler, Kafkas Dağlı Halklar Konfederasyonu’na
angaje olmuşlar ve Gürcistan’a karşı Abhazya’nın tarafında savaşmışlardır;
buna karşın Balkarlar Türk nüfuzunun taahhüdünden bahsetmektedir.79
Ancak Cumhuriyetin ikiye bölünmesi fiilen mümkün görünmemektedir.

Bugün Kabardey-Balkar Cumhuriyetinde eşit statüye sahip oldukları

iddia edilen Kabardey ve Balkar (Malkar) halkları arasında tam bir eşitsizlik
söz konusudur. Cumhuriyetin yüzde 45’ini oluşturan Kabardeyler meclisin
yüzde 70’ine sahiptirler ve kendi halklarının lehindeki her türlü karar ve
kanunu kolayca çıkartmaktadırlar. Cumhuriyetteki önemli kurumlar ve üst
düzey görevler Kabardeylerin elindedir.80 Balkarlar iktidardan dışlanmış
olmaktan ve fırsatlardan eşit derecede yararlanamamaktan şikayetçidirler.
Yoksulluğun yanı sıra işsizlik de Balkarlar arasında oldukça yaygındır.

77
Fehim TAŞTEKİN: “Kafkasya’nın Yeni Alev Topu Kabardey-Balkar”, Radikal, (24 Ekim 2005),
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=167883
78
Akuşba EROL: a.g.m., http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/etniksorunlar.html
79
Christian NEEF: a.g.e., 39.
80
Ufuk TAVKUL: a.g.e., 182.
 100

Balkarlılar, Kabardeyden Karadeniz’e kadar Çerkes (Adige) devleti

kurma ideali peşinde olan Kabardeylerin diğer Çerkeslerle siyasi, kültürel ve
etnik birlik kurmaları karşısında Karaçaylılar ile siyasi ve etnik birliği oluşturma
çalışmalarına girmişlerdir. Bu arada Kabardeylerin baskısı karşısında
Çeçenlerin desteğini yanlarında bulmuşlardır. Bölgelerinin doğusundaki bazı
toprakların Osetler tarafından işgal edilmesi üzerine Osetlerle çatışan
Balkarlıların yardımına İnguşların koşması Karaçay-Balkarlılar ile Çeçen-
İnguşlar arasındaki dayanışmayı güçlendirmiştir. Kabardey-Balkar
Cumhuriyetinde yaşamakta olan iki bin civarındaki Ahıska Türkü de
Kabardeylerin ağır siyasi, ekonomik ve etnik baskısı altında yaşamaktadır.
Bugün Ahıska Türkleri zaten çaresiz durumda olan Balkar Türklerinin
himayesine sığınmışlardır. Kabardey-Balkar Cumhuriyetindeki etnik ve siyasi
gerilimin yakın gelecekte çözüme kavuşması zor görünmektedir.81

f. Karaçay-Çerkes

Karaçay Çerkesya’da nüfusun yüzde 42’sini Ruslar, yüzde 31’ini

Karaçaylar ve yüzde 9’unu Çerkesler oluşturmaktadır.82 Kalan kısımda da
Abhaz ve Nogay gruplar yaşamaktadır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde
etnik ayrımcılık, Kafkasya'daki diğer cumhuriyetlere nazaran azdır ve diğer
bölgelere göre sükunetini korumaktadır.

Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde keyfi olarak parçalanmış halklar

modelinin tekrarlandığı görülür. Karaçaylar Balkarların akrabasıdır ama buna
karşın Kabardeylerle akraba olan Çerkeslerle birlikte yaşamaktadırlar.83
Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyetlerinin kurulması sırasında
Sovyetler ‘böl ve yönet’ politikasını uygulamaya dikkat etmiştir. Dil, tarih,
kültür ve etnik köken açısından aynı halk olan Karaçay-Balkarlılar suni bir
biçimde ikiye parçalanmıştır. Sovyetler aynı şekilde kendilerine Adige adını
81
Ufuk TAVKUL: a.g.e., 183.
82
Fahrettin ÇİLOĞLU: a.g.e., 88.
83
Christian NEEF: a.g.e., 42.
 101

veren Çerkes halkını da üç ayrı özerk cumhuriyet ve bölgeye ayırarak

(Kabardey-Balkar, Karaçay-Çerkes, Adigey) onların da ileride birleşme
tehlikesini önlemeyi planlamıştır. Böylece Çerkeslerin iki kabilesi olan
Kabardey ve Besleneyler Karaçay-Çerkes idaresine, Karaçaylıların bir
parçası olan Balkarlılar da Kabardeylerin büyük kısmı ile birleştirilerek kurulan
Kabardey-Balkar idaresine bağlanmıştır.84

Sovyet sonrası dönemde burada karışıklıklar baş göstermiştir.

Karaçaylar’ın ayrı bir devlet kurma girişimleri karşısında Çerkesler de
girişimlerde bulunmuşlar ve 1991’de Dünya Çerkes Birliği adlı örgütü
kurmuşlardır. Bu örgütün amacı, Adige, Karaçay-Çerkes ve Kabardin-Balkar
Cumhuriyetleri’nde yaşayan Çerkesleri tek bir bayrak altında toplayarak Adige
Devleti’ni kurmaktır. Bu gelişmeler etnik gerilimi artırmış ancak 1992’deki
Parlamento seçimlerinin ardından ortam yatışmıştır. İkinci gerginlik 1999’daki
Karaçay Vladimir Semionov ile Çerkes Stanislav Derev arasındaki başkanlık
seçimleri sırasında ortaya çıkmıştır. Semionov’un kazanması üzerine ciddi
gerginlikler görülmüştür. Yeltsin, yaşanan olaylar üzerine 23 Mayıs 1999’da
ülkenin statüsünü değiştirerek doğrudan başkanlık kontrolü altına almıştır.
Daha sonra Başbakan Putin devreye girmiş ve Moskova’nın girişimleriyle her
halkın 3 temsilcisinin bulunacağı 15 kişilik bir Danışma Konseyi
oluşturulmuştur. Bu konseyin çalışmaları ile ülkede istikrar sağlanabilmiş ve
Aralık 2000’de Parlamento seçimleri gerçekleştirilmiştir. 73 milletvekilinin 31’i
Karaçay, 25’i Rus ve 7’si Çerkes’dir. 2003’de yapılan başkanlık seçimlerini
Karaçay Mustafa Bardyev kazanmıştır.85

Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nin Rusya’dan ayrılması fikri geniş

toplumsal tabanı olan bir fikir değildir. Rus dilli nüfusun nispi çoğunluğu ve

84
Ufuk TAVKUL: a.g.e., 171.
85
Ali Faik DEMİR: “Sorunlar Dağı Kafkasya Kesişmesinde Çatışmalar ve Türkiye’nin Güvenliği
Açısından Önemi”,
http://209.85.135.104/search?q=cache:SP5qpbLgyCUJ:www.harpak.tsk.mil.tr/duyurular/SEMPOZY
UM_MART_2006/01_ALI_FAIK_DEMIR.doc+sorunlar+da%C4%9F%C4%B1+kafkasya&hl=tr&ct
=clnk&cd=6
 102

etnik mozaik yapısı bu cumhuriyette ciddi ayrılıkçı eğilimlerin ortaya

çıkmasına engel olmaktadır.86

g. Adigey

Rusya Federasyonu’na bağlı Krasnodar eyaleti içinde yer alan Adige

Cumhuriyeti, Slav kökenli nüfusun çoğunlukta olduğu bir Kafkas
cumhuriyetidir. ( %68 Rus, %23 Adige) Adige Cumhuriyetinde politik ve idari
mevkiler Adigelerin hakimiyetinde olmakla birlikte etno-politik durum87 kararlı
bir yapı göstermektedir.88

19. yüzyılda Çarlık Rusyası ile yaşanılan savaş sonrası nüfusunun

yüzde 95’ini soykırım ve zorunlu göçten oluşan etnik temizlik ile kaybeden
Adigeler, küçük cumhuriyetlerinin yeni bir çatışma karşısında tamamen
silinebileceğinin farkındadır. Bu nedenle Adigey yönetimi, Rusya’nın federatif
yapısını savunarak bağımsızlığını güçlendirmek çabasındadır. Adige
aydınları, Adigey’in yaklaşık 1/3’ünü oluşturan Adige halkının geleceği için
tartışılmaz koşul olarak belirttikleri eşit temsil sisteminin yeterli olamayacağını
görmektedirler. Bu nedenle Adigey hükümeti, Adigey dışındaki Adigelerin
ülkeye yerleşebilmeleri için yasal düzenlemeleri ve örgütlenmeleri
89
gerçekleştirmektedir. ‘Büyük Çerkezistan’ devletini kurma ideali peşinde
olan Adige teşkilatları Karaçay-Çerkes ve Kabardey-Balkar cumhuriyetlerinde
yaşamakta olan Adigeler (Çerkesler) ile birlikte Abhazları da kapsayan ‘Büyük
Çerkezistan’ devletinin hayali peşindedirler. Adigeler bu devletin sınırları içine
Karadeniz kıyısında yaşamakta olan Şapsığları ve Kuzey Osetya’ya bağlı

86
Bekir DEMİR: a.g.m., 65.
87
Adige Cumhuriyet’inde temel seçimli ve atamalı görev yerlerini titüler etnik grubun üyeleri
(Adigeler) işgal etmektedir. Yüksek devlet görev yerlerine gelme gibi bir kısım münferit hallerde ise
etnik eşitlik ve kota (kontenjan) prensipleri geçerlidir. Bkz. Bekir DEMİR: “Rusya Federasyonu
Cumhuriyetlerindeki Siyasi, Ekonomik ve Etnik Yapının Federasyon Millî Güvenliği Üzerindeki
Etkisi”, Rusya Stratejik Araştırmaları-1, Ed. İhsan ÇOMAK, 8İstanbul, Tasam Yayınları, 20069, 65.
88
Ufuk TAVKUL: a.g.e., 184.
89
Hasan KANBOLAT: “Rusya’da Federatif Yapıya Getirilen Kısıtlamalara Geçiş Sancılarında
Adigey Cumhuriyeti Örneği”, Stratejik Analiz, Cilt 2, Sayı 15, (Temmuz 2001), 52.
 103

Mozdok şehrindeki Hıristiyan Kabardeyleri de dahil ederek Kabardey’den

Karadeniz’e kadar olan bölgede ‘Büyük Adigey(Çerkezistan)’ devletini
oluşturma çabasındadırlar. Adigeler bu stratejilerinin önünde bir engel olarak
duran demografik sorunları, ülkeye diasporada yaşamakta olan Adigeleri
getirip yerleştirerek ve nüfus dengesini kendi taraflarına çevirerek aşmayı
düşünmektedirler.90

Adigey Cumhuriyeti’nin ortadan kaldırılmasına yönelik girişimler son

yıllarda daha sık gündeme gelmektedir. Kremlin yönetimi Adigey’i tasfiye
ederek uzun dönemde bölgede başağrısı yaratabilecek muhtemel bir “Adige
sorunu”nu da kontrol altına almaya çalışmaktadır. Nitekim, Putin’in Rusya
Federasyonu içindeki bölgelerin sayısını azaltma politikası, Kuzeybatı
Kafkasya’da bulunan Krasnodar Eyaleti’ne kadar ulaşmıştır. Krasnodar eyalet
yöneticileri Adigey Cumhuriyeti ile birleşme konusunu tartışmaya başlamıştır.
Bu tartışmalarla birlikte, devlet başkanlığı seçimleri sırasında yaşananların da
etkisiyle siz konusu durum Adigey’de mitinglere, etnik ve siyasi gerilime
neden olmuştur.91

Adigey Cumhuriyeti Kafkasya’da yaşanan çatışmaların dışında

kalabilmiş bir istikrar bölgesidir. Ancak, Adige-Slav geriliminin tırmanabileceği
noktalar ve Putin yönetiminin Kuzeybatı Kafkasya’da bulunan Adigey
Cumhuriyeti’nin ortadan kaldırılmasına yönelik girişimleri Kuzeydoğu’dan,
(Dağıstan, Çeçenistan, İnguşetya, Kuzey Osetya) sonra Kuzeybatı
Kafkasya’da da (Adigey, Karaçay-Çerkes, Kabardey-Balkar) siyasi tansiyonun
yükselmesine yol açmaktadır. Adigey’in mevcut siyasi statüsünün korunup
korunmayacağı, Kuzeybatı Kafkasya’da istikrarın geleceğini belirleyecektir.
Adigey’in Adige kimliği çerçevesinde devlet yapısını oluşturmasına Slav

90
Ufuk TAVKUL: a.g.e., 185-188.
91
Hasan KANBOLAT: “21 Mayıs 1864 Anılırken Adigey Cumhuriyeti Tarihe Mi Karışıyor?”,
Stratejik Analiz, Cilt 7, Sayı 73, (Mayıs 2006), 13.
 104

kökenli örgütlerin gösterdiği tepkilere Moskova’nın desteğinin ne düzeyde

olacağı istikrarın geleceği için kilit noktadır.92

III. Kuzey Kafkasya’daki Sorunların Rus Dış Politikasına

Yansımaları

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, bölgenin uluslararası rekabet

ve etki alanına açılması, bölge sorunlarına da uluslararası bir boyut
kazandırmıştır. Avrasya coğrafyasında sorunların “uluslararasılaştırılması”
nüfuz arayışlarını teşvik etmekte, Rusya’nın bölgedeki inisiyatif alanını
daraltmaktadır. Dağılma sonrası ortaya çıkan etnik, dinsel veya sınır kökenli
çatışmalarda (Dağlık Karabağ, Çeçenistan, Abhaz sorunlarında olduğu gibi)
uzlaşıya varabilmek ve Rusya’ya karşı bir denge sağlayabilmek için, bölge
ülkeleri AGİT’in ve NATO’nun arabuluculuğunu istemişlerdir. Bu dönemde
NATO ve AB’nin genişlemesiyle Avrupa güvenliğinin ve gündeminin bir
parçası olan bölge sorunlarının hızla uluslararası bir boyut kazanması
Rusya’nın tepkisine neden olmuştur.93 Bu durum, Rus dış politikasının,
sorunların seyrine göre etkilenmesini beraberinde getirmiştir.

Kuzey Kafkasya ve Transkafkasya’daki sorunlar birbiriyle

ilişkilendirildiğinde bunların birbirini etkilediği ve sebep-sonuç ilişkisi etrafında
cereyan ettiği görülür. Yaşanan problemlerin Rusya Federasyonu’nun dış
politikasını ve uluslararası ilişkilerini etkilemesi kaçınılmazdır. Dolayısıyla
Rusya Federasyonu’nun kendi egemenlik alanında bulunan ancak birçok
sorunu barındıran Kuzey Kafkasya’daki gelişmeler öncelikli olarak bölge
ülkelerini, özellikle de Transkafkasya adı verilen bölgede bulunan
Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan’ı etkilemektedir. Bölgesel
çatışmalardan kaynaklı, Rusya’nın Türkiye’ye yönelik dış politikasında da
92
Hasan KANBOLAT: a.g.m., 13.
93
Stephen BLANK: “Kafkasya Güvenliğinde Yeni Eğilimler”, Avrasya Etüdleri, TİKA, (İlkbahar,
1998), 8.
 105

değişimler görülmüştür. Bölgedeki etnik çatışmalar Batılı ülkelerin buraya

müdahalesini kolaylaştırmakta, Rusya ile Batı’nın karşı karşıya gelmesine
neden olmaktadır.

Bugün, Kuzey Kafkasya Rusya’nın egemenlik sahası içinde

bulunmaktadır. Bu nedenle bu bölgede yaşanan problemlerin, Rusya’nın iç
güvenlik meselesi olarak görülmesi gerektiği düşünülebilir. Ancak, bölgenin
en ciddi sorunu olarak kabul edebileceğimiz Çeçen sorunu, Rus dış
politikasını önemli derecede etkilemiş, Rus askerî gücünün, merkezi oluşturan
güçlü devletler ve bölge ülkeleri tarafından algılanışını değiştirmiş, bölgesel
ve küresel dış politikada atılacak adımları belirlemede etkili olmuştur. Batı ve
‘yakın çevre’ ülkeleri de buna karşılık olarak Kafkasya’ya yönelik
politikalarında değişikliğe gitmişlerdir. Özellikle Çeçen sorununun uluslararası
hale gelmesi ve Rus dış politikasını yönlendirmedeki etkisi nedeniyle bu
çalışmada bu konu üzerinde daha fazla durulacaktır. Zira, Çeçen sorunu
Rusya’nın Güney Kafkasya ülkeleri ve Türkiye ile ilişkilerinin yanı sıra Batı ile
ilişkilerini de etkileyerek izlenecek dış politikayı şekillendirmiştir.

A. Kuzey Kafkasya’daki Sorunların Yakın Çevredeki Etkileri

Coğrafi açıdan bakıldığında Kuzey Kafkasya, Transkafkasya’ya açılan

bir kapı niteliğindedir. Kafkaslar’ın dağlık coğrafi yapısı, bölgede çok az
alternatif yolun ve ulaşım ağının bulunmasına imkan sağlamaktadır. Kafkas
sıradağları Kuzey Kafkasya ile Transkafkasya’yı, dolayısıyla Rusya
Federasyonu ile Gürcistan ve Azerbaycan’ı birbirinden ayırırken, birbiriyle
ilişkili bölgeler arasında direkt ulaşıma imkan vermemektedir. Örneğin
birbirine komşu olan Gürcistan’a bağlı Abhazya Özerk Cumhuriyeti ile Rusya
Federasyonu’na bağlı Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti arasında doğrudan
ulaşım sağlayacak bir karayolu bulunmamaktadır. Kuzey Kafkasya’dan
Transkafkasya’ya sıradağların üzerinden aşarak geçebilen iki karayolundan
biri, Kuzey Osetya’dan Güney Osetya’ya ulaşımı sağlayan Daryal geçididir.
 106

Bu yol Rusya Federasyonu’ndan Gürcistan’ın başkenti Tiflis’e ulaşımı

sağlamaktadır. Dağıstan’dan Azerbaycan’a ulaşımı sağlayan Derbend geçidi
ile de Rusya ve Kafkasya’dan Azerbaycan’ın başkenti Bakü’ye ulaşmak
mümkündür.94 Dolayısıyla, bu durum “Kuzey Kafkasya’yı elinde bulunduran
gücün, Güney Kafkasya üzerinde kontrol sağlamak için büyük avantaj
sağlayacağı95” görüşünü coğrafi açıdan da anlamlı hale getirmektedir.

Sovyetler Birliği’nden kopan cumhuriyetlerden oluşan yakın çevre,

değişik ülke gruplarından oluşmaktadır. Batı, Orta Asya, Kafkasya olarak üçe
ayrılabilen yakın çevrede Rusya’nın dış politikalarında da farklılıklar
görülmektedir. Rusya’nın yakın çevresinin batısında yer alan eski Sovyet
cumhuriyetlerine kıyasla güneyde yer alan Kafkasya ve Orta Asya’ya askerî-
siyasi nüfuz kurma çabalarının yoğunlaştığı söylenebilir. Bunda, bu bölgenin
doğal kaynaklar açısından Rus ekonomisi için inkar edilemez öneminin yanı
sıra RF’nin söz konusu bölgede daha rahat hareket edebilmesinin de önemli
payı bulunmaktadır. Batı’nın ve ABD’nin özellikle Ukrayna, Moldova ve Baltık
devletlerine verdiği destek, onları Rusya karşısında daha güçlü yapmakta,
Rusya da bu ülkelerle ilişkilerinde Batı’yı hesaba katmak zorunda
kalmaktadır.96

Rusya 1991-1993 yılları arasında Atlantikçi görüşlerin etkisiyle yüzünü

Batı’ya dönmüştü. Ancak bu politikanın, ülkede siyasi ve ekonomik istikrar
yerine sorunlara yol açması bölgeye yönelik politikanın değiştirilmesine neden
olmuştur. Rusya kendi sorunlarıyla uğraşırken ABD, Türkiye ve İran gibi
ülkelerin bölgeye ilgisi de bunda etkili olmuştur. Avrasyacı kadroların da öne
çıkmasıyla yakın çevre politikası benimsenmiştir.

94
Ufuk TAVKUL: a.g.e., 18.
95
Sönmez CAN: a.g.m., 209.
96
Sergei KURTUNOV: “Russia’s Way: Natinal Identity and Foreign Policy”, International Affairs
Cilt 44, Sayı 4, (Moskova, 1998), 141’den naklen Zeynep DAĞI, “Rusya’nın Güvenlik Politikası ve
Türkiye”, Uluslararası Güvenlik Sorunları ve Türkiye, Ed. Refet YİNANÇ, Hakan TAŞDEMİR,
(Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2002), 194.
 107

1993 yılından itibaren belirgin biçimde ortaya konan yeni dış politika,
‘Yakın Çevre’ doktrini ile kendini SSCB’nin tek yetkili varisi sayan Rusya’nın;
Gürcistan, Azerbaycan ve Çeçenistan’a müdahale ederek bu hakkını pratiğe
dökme gayretine girmesine sebep olmuştur. Bir bütün olarak ele alındığında
1993 tarihli belge, yine aynı tarihli ‘Yakın Çevre Doktrini’, 10 Ocak 2000
tarihinde kabul edilen Rusya Federasyonu’nun Ulusal Güvenlik Doktrini ve 21
Nisan 2000 tarihli Yeni Askerî Doktrini, geleneksel Rus dış politikasının
çağdaş koşullara uygun biçimde biçimlendirilmesinin sonucu ortaya
çıkmıştır.97 Yakın çevre RF’nin kendini güvende hissedebileceği ikinci bir sınır
vazifesi görmektedir. Ancak , bölgedeki etnik ve dinsel kökenli gerginliklerin
ve sınır çatışmalarının federasyona sıçrama olasılığı RF’de dağılma
korkusunu artırmaktadır. Dağılma korkusu, Rusya’nın iç ve dış politikasını
radikalize eden bir faktör olarak karşımıza çıkmakta ve dış tehdit olgusuyla
birleştiğinde daha da yoğunlaşmaktadır. Yakın çevrenin sınırlarını kendi
savunma stratejisi için veri alan Rusya, bölgede yaşayan Rus azınlığın
haklarını korumak ve radikal İslamın yayılmasını önlemek gibi dış politika
öncelikleri ve söylemiyle yakın çevre üzerindeki denetimini mümkün
kılmaktadır. Dolayısıyla, Rusya bu yöntemlerle bölgede askeri ve siyasi
nüfuzunu tesis edip özel sorumluluklar üstlenerek dağılma psikozunu aşmayı
ve emperyal ulusal kimliğini pekiştirmeyi hedeflemektedir.98

RF’nin Kafkasya politikası, Rus dış politika doktrinlerindeki temel

değişmelerden büyük oranda etkilenerek oluşmuştur. RF’nin 1994’ten itibaren
Kafkasya politikasında büyük ölçüde sertleşme olmuştur. Bu sertleşme ve
aktif dış politika arayışları aslında, Rus dış politikasının geleneksel ana
hedefleri olan; sıcak denizlere inmek, Ortodoks halkın birliği ve Rus
milliyetçiliği, ekonomik çıkarlar, petrol boru hatları, Hazar Denizi’nin statüsü
de dikkate alınarak yeniden üretilmesiydi.99

97
Yelda DEMİRAĞ: a.g.m., 77.
98
Zeynep DAĞI: “Rusya’nın Güvenlik Politikası ve Türkiye”, Uluslararası Güvenlik Sorunları ve
Türkiye, Ed. Refet YİNANÇ, Hakan TAŞDEMİR, (Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2002), 194.
99
Ali Faik DEMİR, Türk Dış Politikası Perspektifinden Transkafkasya, (İstanbul, Bağlam Yayıncılık,
2003), 91.
 108

Rusya yönünden Transkafkasya’yı önemli kılan hususlardan biri güney

yönünden güvenliğinin sağlanmasıdır. Rusya, kendine tarih boyunca rakip
olan ve tehdit oluşturan İran ve Türkiye ile arasında Transkafkasya’yı, tampon
bir bölge (güvenlik koridoru) olarak görmektedir. RF’nin, Transkafkasya’daki
çatışmaların kendi topraklarına sıçrayıp bütünlüğünü tehdit etmesi için yeterli
nedenler vardır. Bu bölgedeki sorunlu alanlardan ikisi RF ile sınırdaştır.
Güney Osetya ve Abhazya, Gürcistan’a bağlı özerk bölge ve cumhuriyet
olmalarına rağmen RF’ye dahil olmak istemektedirler. Ayrıca, Kuzey Kafkasya
halkları bu sorunlu bölgeler ile iç içedir. Nitekim, Çeçenistan Federasyon
Antlaşmasını imzalamayarak bağımsızlığını ilan etmiştir. RF,
Transkafkasya’da oluşan bu sorunlar yumağının kuzeyi etkilemesi gibi
istenmeyen bir durumun, zincirleme reaksiyon ile tüm bölgeyi sarmasından
endişelenmektedir. RF, Transkafkasya’da sınırlar ve sorunlar açısından
statükonun devamından yana bir politika izlemektedir. Yani bir anlamda,
istikrarlı istikrarsızlığı100 korumak istemektedir.101

Çeçenistan’da veya genel olarak Kuzey Kafkasya’da varlığını

sürdürebilmek için, Transkafkasya ülkelerini sıkıca kontrol altına almak gereği
yüzyıllardır Rus politikalarının temel önceliklerinden birini oluşturmuştur.
Ancak, Azerbaycan ve Gürcistan Rus etkisine girmekten kaçındıkça, Rusya
da bölgedeki bu merkezkaç devletleri kendisine bağlayabilmek için pek çok
meşru ve gayrı meşru yollara girişmiştir. Bütün bunlara ilaveten, Kuzey
Kafkasya’ya silahlı güçlerini yerleştirerek bölgedeki bağımsızlık hareketlerini
bastırmak ve böylece Transkafkasya’nın kuzeyinde kendisine karşı bir

100
Rus strateji uzmanı Vadim Simburski Kafkasya ile ilgili tezlerinde bölgedeki ‘istikrarlı
istikrarsızlığın’ korunması gerektiğini söylemektedir. Ona göre; "Rusya'nın çıkarlarına direkt tehlike
oluşturan tek bölge Kafkasya'dır. Kafkasya'da milli devlet olarak kalmak isteyen 'Azerbaycan' ve
'Gürcistan' gibi küçük imparatorlukların olması Rusya'nın çıkarlarına uygundur. Söz konusu bölgede,
Rusya'nın çıkarlarının korunması için çalışacak inkılapçı güçler mevcuttur. Bunun için bölgedeki
'İstikrarlı İstikrarsızlık' korunmalıdır. Zaten, böyle bir durum yıllardan beri oluşmakta, Türkiye ve
İran'ın serbest hareketine engel olmaktadır.”, Bkz. “Ermenilerin Azerbaycan’da Bkz. “Ermenilerin
Azerbaycan’da Yaptığı Katliamlar”,
http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/katliamlar/azerbaycan.html
101
Ufuk TAVKUL: a.g.e., 192.
 109

güvenlik kuşağının ortaya çıkmasını engellemeyi amaçlamıştır.102 1992’den

itibaren Güney Kafkasya’daki yeni devletlerden, Almanya’dan, Baltıklar’dan
ve Orta Asya’dan geri çekilen birliklerin silah, teçhizat ve personeli Kuzey
Kafkasya’ya yerleştirilmiştir. Bölgede konuşlu birliklerin eski nesil silah ve
teçhizatı Rusya’nın kuvvet indirimleri safhasında Avrupa’dan çekilen daha
modern silah ve teçhizatla değiştirilmiştir. Kuzey Kafkasya’da yeniden
yapılanma faaliyetlerine paralel olarak Güney Kafkasya’da konuşlu kuvvet
grubu bölgede kalmaya devam etmektedir. Rusya Federasyonu “güney
sınırlarımız boyunca Ermeni-Azeri, Gürcü-Oset, Gürcü-Abhaz gibi bölgesel
çatışmalar Rusya Federasyonu’nun güvenliğini tehdit etmektedir. RF
topraklarında Çeçen, İnguş, Osetler ayrılıkçı eylemleriyle mevcut tehdidi
tırmandırmaktadırlar; Kafkaslar bölgesindeki çatışmalar, bölücülük,
köktendincilik ve iç karışıklıklar RF topraklarına sıçrayabilir; Kuzey
Kafkasya’da devam eden iç ve dış karışıklıkları önlemek ve ayrıca
köktendinciliğin yarattığı tehdide karşı koymak için, RF bölgede önemli
oranda askeri varlığa ihtiyaç duymaktadır.” bahaneleriyle AKKA’nın
değiştirilmesini veya tavanlarının kaldırılmasını talep etmekte, tavanların
şimdiki durumda kalması halinde ise AKKA’ya uymayacağını açıkça ifade
etmektedir.103

Dolayısıyla, Rusya stratejik açıdan bölgedeki geleneksel hareket

tarzlarından birini tekrarlamaktadır. Buna göre, Rusya Kuzey Kafkasya’da
güçlü olabilmek için, destek ve dayanak noktası olarak Transkafkasya’da
sağlam temeller bulmak durumundadır. O halde Kafkasya’yı güney ve kuzey
olarak değil de, genel bir bütün ya da bir birim olarak ele almak; bunun
yanında Kafkasya’yı BDT içinde entegre bir bölge olarak değerlendirmek
Rusya’nın çıkarlarına uygun olacaktır. Bu da en azından Rusya’nın gözünde
Transkafkasya’nın Kuzey Kafkasya’ya bağlı olma durumunu sembolize

102
Haleddin İBRAHİMLİ: Değişen Avrasya’da Kafkasya, (Ankara, ASAM Yayınları, 2001), 64.
103
Savaş YANAR: a.g.e., 73.
 110

edecektir. Bu durum esasında üstü örtülü olarak Transkafkasya’nın bir Rus

nüfuz alanı olduğunun altının çizilmesi anlamına gelmektedir.104

B. Çeçen Sorununun Yansımaları

1991 yılında bağımsızlık ilanında bulunan Çeçenlere karşı askeri harekat

1994’te başlamıştır. Kanlı çatışmaların ardından 1996 yılında Hasavyurt
Antlaşması imzalanmış ve Çeçenler önemli kazanımlar elde etmişlerdir.
Ancak Çeçen lider Basayev’in Rusya’ya karşı direnişinin devam etmesi,
Rusya’da meydana gelen bombalama ve suçlardan Çeçenlerin sorumlu
tutulması ve direnişin Dağıstan’a sıçrama endişeleri gibi sebeplerle 1999’da
Çeçenistan’a ikinci harekat başlamıştır. Putin’in iktidara gelişiyle, yeniden
dağılmanın önüne geçmek amacıyla merkezi otoritenin güçlendirilmesi çabası
içine girilmiştir. Putin, Çeçenistan’a karşı sert ve tavizsiz bir politika
uygulamış, ulusal çıkarların korunmasını ön planda tutmuştur. Bu suretle ülke
içinde siyasal, askerî ve ekonomik gücü kontrol edebilmeyi hedefleyen Putin,
geri plandaki Tataristan ve Başkurdistan gibi özerk bölgelerin bağımsızlık
arayışlarının da ciddi anlamda caydırılmasını hedeflemiştir.

Rusya Federasyonu’nun birliğini korumada kilit bölge Çeçenistan,

Dağıstan ve İnguşetya’dır. Bu kesimde radikal İslamın galip gelmesi veya
Moskova’nın zafiyet göstermesi halinde, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti ve
Gürcistan’a bağlı Abhazya’nın da burada ortaya çıkabilecek İslami antiteye
katılması, daha sonra da Tataristan, Başkurdistan ve Kırım’ın ivmesi yükselen
bu İslami dalgadan etkilenmesi muhtemeldir. Uluslararası terörizm ve El
Kaide ile Çeçenistan’daki İslami faaliyetler irtibatlandırılmakla birlikte, Batı’nın
Çeçenistan meselesinde Moskova’nın yanında yer almadığı, bu nedenle de
Beslan katliamı sonrası Putin’in ABD’yi ‘bölgedeki cihadi gruplara ve

104
Ömer Göksel İŞYAR: a.g.e., 548.
 111

terörizme destek vermekle’ suçlayacak kadar eleştirilerini tırmandırdığı

görülmektedir.105

Çeçenistan ve Dağıstan bağımsız hale gelirlerse stratejik dağlık

konumları sayesinde, Rusya’nın Transkafkasya’daki olaylara karışmasını
engeller ve Rusya’nın bölgedeki gücünü azaltırlar. Çünkü Kuzey Kafkasya her
zaman için Rusya’nın en önem verdiği bölge olmuştur ve Rusya’nın ihtişamı
Kafkaslar’ın yıkıntıları üzerinde kurulmuştur.106 Eğer Kafkaslar’ı ve Orta
Asya’yı kontrolü altına almak istiyorsa, Rusya’nın mutlaka Çeçenistan
üzerinde jeopolitik egemenlik kurması gerekmektedir. Rusya’nın Çeçenistan
üzerindeki egemenliğini kaybetmesi, Kafkaslar’daki, özellikle de çoğunluğun
Müslüman olduğu bölgelerdeki milliyetçi güçlere çok büyük cesaret verecektir.
Kuzey Kafkasya’daki Dağıstan, İnguşya, Kabardey-Balkar, Karaçay-Çerkes,
Adigey ve Azerbaycan cumhuriyetlerinin nüfusunun büyük kısmı
Müslümandır. Eğer bu cumhuriyetler bir Kuzey Kafkasya kanadı
oluştururlarsa, Hristiyan cumhuriyetler olan Ermenistan ve Gürcistan’ı
Rusya’dan ayıracak bir Müslüman kuşak meydana getirirler. Böylesi bir
gelişme Ermenistan ve Gürcistan’ı sadece Kuzey Kafkas komşularına değil,
batılarındaki ve güneylerindeki büyük Müslüman devletler olan Türkiye ve
İran’a da bağımlı kılar.107

Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan üzerinde belirli bir kontrol tesis

ettikten sonra, öteden beri kendisi için sorun olan Kuzey Kafkasya ve
Çeçenistan üzerinde kontrol kurma çabalarına ağırlık veren RF, bu
girişimlerini uluslararası kamuoyuna “bölgedeki milliyetçi ve dinî radikalizmi
kontrol etme ve bölgede istikrarı sağlama çabaları” olarak açıklamıştır.108

105
Fevzi USLUBAŞ: SSCB’den Sonra Sıra Rusya’da Mı? Afganistan, Küresel Terör ve ABD,
İmparatorlukların Bataklığı, (İstanbul, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 2005), 161.
106
Marie Bennigsen BROXUP: “The Case for Chechen Independence”, Contrasts and Solutions in the
Caucasus, Ed. Ole HOİRİS, Sefa Martin YÜRÜKEL, (Aarhus, Aarhus University Press, 1998), 397.
107
Robert OLSON: Türkiye’nin Suriye, İsrail ve Rusya ile İlişkileri: 1979-2001, Çev. Süleyman
ELİK, (Ankara, Orient Yayınları, 2005), 108.
108
Anna MATVEEVA: The North Caucasus, Russia’s Fragile Borderland, (Londra, The Royal
Institute of International Affairs, 1999), 82.
 112

Gerçekte kendisi tarafından desteklenen Kafkasya’daki dondurulmuş

istikrarsızlıktan yararlanan RF’nin “Yakın Çevrede Barış ve İstikrar Oluşturma”
çabaları yönünde bölgedeki müdahaleleri, Rusya ile bazı alanlarda çıkar
ilişkileri bulunan Batılı ülkeler tarafından da anlayış ve destek ile
karşılanmıştır. Başta ABD olmak üzere, Batılı ülkelerin bu tavırlarından güç ve
cesaret alan RF, bölgede de facto olarak elde ettiği avantajlarını uluslararası
alanda yasallaştırma yoluna gitmiştir.109 Çeçenistan’a müdahalesini haklı
göstermek adına Avrupa’ya, “ biz sizin, uyanan İslam fundamentalizmine
karşı güvenceniz ve tehlikeyi göğüsleyecek tampon bölgesiyiz, o halde
yanımızda ve arkamızda olmalısınız” diyerek, Batının korkulu rüyası olan
İslam tezini işlemeyi bilmiştir.110

Çeçenistan’da sürdürülen savaş sırasında ordunun sivil hedefleri

bombalanması, Grozni gibi önemli kent merkezlerinin havadan yoğun
bombardımana tutularak yüzlerce sivilin ölümüne sebebiyet verilmesi, savaşta
esirlere Cenevre Sözleşmesi111’nin hükümlerinin uygulanmaması ve Gizli
Polis’in sivil halk üzerindeki baskısı gibi nedenlerle Moskova; Avrupa Konseyi,
Avrupa Parlamentosu, BM İnsan Hakları Kuruluşu gibi uluslararası teşkilatlar
tarafından eleştirilmektedir. Avrupalı liderler ise bu konuda ‘real politik’in bir
gereği olarak genelde susmayı veya genelde Washington’un yaptığı gibi
konunun Rusya’nın bir iç meselesi olduğunu belirtmek suretiyle, Moskova’yı
rahatsız edebilecek davranış ve eleştirilerden kaçınmaktadırlar.112 Putin’in
kararlı tutumu ile, özellikle AB, Avrupa Konseyi ve ikili ölçekte Batı tepkileri
sonuçsuz kalmış, RF birlikleri sivillere karşı geniş çaplı insan hakları
ihlallerine de sebep olarak Çeçenistan üzerinde hakimiyet kurmayı kısmen de
olsa başarmışlardır. Çeçen direnişçilerin faaliyetleri bölgenin kırsal kesiminde
sürmekte, zaman zaman Rus şehirlerinde de terör eylemleri biçiminde kendini
göstermektedir. Ancak müdahaleleri meşrulaştırmak ve uluslararası arenada
109
B.Zakir AVŞAR: a.g.m., 1884.
110
Sönmez CAN: a.g.m., 210.
111
12 Ağustos 1949 tarihli Cenevre Sözleşmesi savaş zamanında sivillerin korunmasına dair hükümler
içermektedir. Sözleşmenin ek protokolünde açık biçimde ''siviller saldırıların ya da misillemelerin
hedefi olamaz'' denmektedir.
112
Fevzi USLUBAŞ: a.g.e., 172.
 113

haklılığını göstermek için şehirlerdeki terör olaylarının Rus gizli servislerince

yapıldığı da belirtilmektedir.113

Bugünkü gelişmeler kapsamında; RF Çeçenistan üzerinde tam hakimiyet

kurmaya çalışarak, ülkesinin yeni bir dağılma süreciyle karşı karşıya
kalmasını engellemeye çalışmaktadır. RF, Çeçenistan ile aynı özelliklere
sahip 19 özerk cumhuriyetin de harekete geçmesi durumunda topraklarının
%28’ini kaybetme tehlikesiyle karşı karşıya kalacaktır. Bu durum RF’nin
yeniden dağılması, toprak açısından daha da kuzey çekilmesi ve iç devlet
durumuna düşmesi, Karadeniz ve Hazar Denizi ile irtibatının neredeyse
tamamen ortadan kalkması ve bu bağlamda, bu bölgedeki hakimiyet ve
nüfuzunu ABD’ye kaptırması anlamına gelmektedir.114

Rusya açısından olay yalnız Çeçenistan değildir. Sorun tüm Kuzey

Kafkasya’nın elde bulundurulmasıdır. Gerek Çarlık Rusya’sı gerekse Sovyet
Rusya ve bugünkü Rusya yüzyıllarca her ne pahasına olursa olsun
Karadeniz’i, Hazar Denizi’ni kontrol eden ve Büyük Petro ve haleflerinin
telkinlerine göre Rusya’yı Akdeniz sahillerine ulaştıracak ve elde
bulundurduğu zaman kendisini Türkiye ve İran’a karşı avantajlı duruma
getirecek olan Kafkasya’nın ele geçirilip muhafazası için çalışmışlardır. Hazar
Denizi’nden Karadeniz’e kadar uzanan Kuzey Kafkasya bu mücadelenin
jeostratejik hedefi olagelmiştir.115 Kafkasya’daki Müslüman unsurlar arasında
RF’ye karşı ortaya çıkacak bir bloklaşma, Rusya’nın bölge ile doğrudan
bağlantılı ekonomik ve siyasi çıkarlarını ve toprak bütünlüğünü tehdit
edecektir. Buna karşı Rusya, bölgedeki devletlerin ekonomik kalkınmaları ve
bağımsızlıklarının etkili şekilde gelişmesini ve bölgedeki petrolün geçerli ve
karlı ihraç yollarını engelleyen Kafkasya’daki ‘dondurulmuş istikrarsızlık’

113
Hakan KANTARCI: a.g.e., 80.
114
Hakan KANTARCI: a.g.e., 198.
115
Savaş YANAR: a.g.e., 74.
 114

durumundan faydalanarak ve bunu teşvik ederek sorunu kendi arzuladığı

şekilde bir çözüme ulaştırma çabası içinde olmuştur.116

1. Güney Kafkasya (Transkafkasya) Bölgesi

Orta Asya'daki geri çekilişin aksine, Rusya'nın Kafkasya'daki hızlı

Amerikan hamlelerinin ilk şokunu atlatması uzun sürmemiştir. Bunda Rusya
Federasyonu'nun güvenlik algılamasında Kafkasya'nın Orta Asya'ya göre,
başta Çeçenistan sorunu olmak üzere, daha öncelikli bir yere sahip olmasının
payı büyüktür. Hem 'yakın çevre'sindeki otoritesini yeniden tesis etmek, hem
kendisi için stratejik ve ekonomik önemi büyük olan bir bölgede kontrolü tam
olarak kaybetmemek isteği ve hem de Kuzey Kafkasya'da güvenlik ve
istikrarın korunması için Güney Kafkasya'nın öneminin bir kez daha ortaya
çıkması; içeriğinde değişmeler olsa dahi, Rusya Federasyonu'nu, ABD'nin dış
politikada dikkatini Irak'a yoğunlaştırması fırsatından da istifade ederek,
Güney Kafkasya'da politik ataklar yapmaya sevk etmiştir.117

Rusya açısından Kuzey Kafkasya ve Transkafkasya’daki Rus kontrolüne

dayalı istikrar ve güvenlik, birbiriyle sıkı sıkıya bağlantılı gibi gözükmektedir.
Rusya için bu iki bölge arasında nasıl bir öncelik-sonralık ilişkisinin olduğunu
tespit etmek pek kolay değildir. Ancak, SSCB’nin dağılmasından sonra Rusya
Çeçenlerin bağımsızlık isteklerini göz ardı ederek, bir müddet tüm enerjisini
Transkafkasya’da kontrolü yeniden kurma yönünde harcamıştır.118

Güney Kafkasya’daki Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan’ın

bağımsızlığı ve gelecekteki güvenliği Kuzey Kafkasya ile politik olduğu kadar
ekonomik yönden de sıkı sıkıya bağlıdır. Bu devletlerden biri bağımsızlığını

116
Ariel COHEN: “Avrasya Boru Hatları Stratejisi”, Avrasya Etüdleri, (İlkbahar 1996), 2.
117
Mahmut Niyazi SEZGİN: “Kafkasya’da Büyük Rekabet”, Radikal, (8 Ekim 2002),
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=52571
118
Ömer Göksel İŞYAR: a.g.e., 72.
 115

kaybederse diğerleri de bundan etkilenecektir.119 Rusya, Azerbaycan ve

Gürcistan ile ilişkilerinde Çeçen direnişçileri destekledikleri iddiasıyla bu
ülkelerdeki etnik ve siyasi sorunları körükleyerek bölgesel hakimiyetini
sürdürmek istemektedir. Ermenistan ile de yakın ilişki içindedir. Rusya kendi
egemenlik alanında bulunan Kuzey Kafkasya bölgesinde ayrılıkçı hareketleri
bastırma politikası izlerken, Transkafkasya’da tam tersi bir yaklaşımla hareket
etmektedir. Uluslararası terörizme karşı savaştığını söyleyerek Çeçenler
vasıtasıyla bölge ülkelerine baskı yapmaktadır.

Sovyetler Birliği’nin dağılışı ve BDT’nin kuruluşundan beri, Azerbaycan

ve Gürcistan Rus otoritelerinin gözünde iki merkezkaç ülke durumundadır.
Rusya bu iki ülkede de etkinlik kurmakta zorlanmaktadır. Azerbaycan ve
Gürcistan’ın temel dış politik yönelimleri ise tepkisel bir şekilde tamamen
Batıya doğru olmuştur. Öte yandan, Ermenistan bu iki ülkeden farklı olarak
bağımsızlıktan hemen sonra, Rusya’ya yönelmek zorunda kalmıştır. Burada,
Ermenilerin Ruslarla tarihi müttefik olduklarını da hatırlatmakta yarar vardır.120

a. Gürcistan

Kafkaslar’ın üç bağımsız devletinden biri olan Gürcistan; hem

Karadeniz’e, hem Türkiye’ye, hem Rusya’ya ve hem de Azerbaycan ile
Ermenistan’a sınırları bulunan bir ülke sıfatıyla Orta Asya ve Avrupa arasında
tam anlamı ile bir kapı/köprü özeliği taşımaktadır. RF’nin de bu durumun
farkında olmasından dolayı bölgedeki askeri varlığını türlü bahaneler ile
sürdürmeye çalıştığı görülmektedir. BDT vasıtasıyla ‘Yakın Çevre Doktrini’ni
uygulamaya çalışması, Kafkasya’yı arka bahçesi olarak görmesi,
Gürcistan’daki askeri üslerini kapatmamakta direnmesi, Ermenistan ile
ilişkilerini çok sıkı tutması ve bu bölgede askeri güç bulundurması bu
yaklaşımını açıkça ortaya koymaktadır. Rusya’nın bu politikalarının temel

119
Savaş YANAR: a.g.e., 26.
120
Ömer Göksel İŞYAR: a.g.e., 80-81.
 116

amacı Kafkasya ve Orta Asya kapılarını Türkiye’ye kapatmak, kendi etkisini

ve kontrolünü sürdürmektir.121 Bütün Kuzey Kafkasya’yı ve doğal olarak
Çeçenistan’ı dünyaya bağlayan kapı Gürcistan’dır. Rusya Çeçen direnişini
Gürcistan boyutunda da çevrelemek ve yok etmek istemektedir. Bütün bu
sebeplerden ötürü Rusya, Gürcistan’ı kontrol altında tutmak istemektedir. Bu
maksatla Gürcistan’da mevcut problemleri körüklemekte, ABD-AB-Türkiye
cenahına karşı RF-Ermenistan birliği ile cevap vermeye çalışmaktadır.122

RF başlangıçta BDT’ye katılmakta isteksiz olan Gürcistan’da Abaza,

Acara, Ermeni ve Lezgi gibi etnik sorunları istismar ederek siyasi ve ekonomik
baskı uygulamış, Gürcistan’ı birliğe katılmaya mahkum etmiştir. Gürcistan’da
bulunan Güney Osetya aslında Kuzey Kafkasya’nın bir parçasıdır ancak
bölünmüş durumdadır. Abhazya ve Panki vadisi sorunu da Rusya-Gürcistan
ilişkilerinde Kuzey Kafkasya bağlantılı sorunlardır. Gürcistan, izlediği Batı
yanlısı dış politika gereği NATO ve AB üyeliği için çalışmaktadır. Bu
çerçevede, toprak bütünlüğünü sağlamak için Abhazya, Acaristan ve Güney
Osetya sorunlarını çözüme kavuşturmak amacıyla ülkesinden Rus
askerlerinin çıkmasını ve askeri üslerin boşaltılmasını istemektedir. (Abhazya
ve Güney Osetya bölgesinde Rus Barış Gücü, Acaristan ve Cevahiti’de Rus
üsleri bulunmaktadır.) Bu durum Rus-Gürcü ilişkilerinde gerginliklere yol
açmakta, ABD’nin de bölgeye girişi için bir fırsat yaratmaktadır.

(1). Abhazya Sorunu

Abhazya sorununun temelinde, Gürcistan sınırları içinde bulunan ve

coğrafi olarak Kuzey Kafkasya’nın bir parçası olan, Abhazya Özerk
Cumhuriyeti’nin bağımsız bir devlet olma isteği bulunmaktadır.123

121
Coşkun ŞAHİNOĞLU: a.g.m., 121.
122
Mehmet Ali BOLAT: “Gürcistan Raporu”,
http://www.chveneburi.net/sp/bpg/publication_view.asp?InfoID=156716&iabspos=5&vjob=vsub,253
123
Okan MERT: Türkiye’nin Kafkasya Politikası ve Gürcistan, (İstanbul, IQ Kültür-Sanat Yayıncılık,
2004), 51-52.
 117

Sovyetler Birliği devrinde Karadeniz kıyısında Gürcistan’a bağlı özerk bir

cumhuriyet olan Abhazya, Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından
Gürcistan’dan tek yanlı bağımsızlık ilan etmiştir. Bunun üzerine, Gürcü
kuvvetlerinin Abhazya’nın başkenti Sohum’a girmesi ve buna Abhaz
kuvvetlerinin cevap vermesiyle patlak veren Gürcistan-Abhazya ihtilafı
topyekûn savaşa dönüşmüştür. Bu savaş bir yıldan fazla sürerek 30 Eylül
1993 tarihinde Gürcü kuvvetleri ile Gürcü nüfusunun Abhazya’yı terk
etmesiyle sonuçlanmıştır. Savaşta iki taraftan yaklaşık yedi bin kişi hayatını
kaybetmiş, iki yüz elli bin Abhazyalı Gürcü yerinden edilmiş kişi haline
gelmiştir. 1992-93 savaşı, Abhazya açısından sadece büyük bir sosyal ve
ekonomik yıkımı getirmekle kalmamış, Gürcistan ile yeniden bir araya gelme
seçeneğini de büyük ölçüde ortadan kaldırmış görünmektedir.124 Çatışmalar
sırasında Kuzey Kafkasya’nın özerk cumhuriyetlerinin Abhazlar lehine RF’ye
baskıda bulunması, RF’nin konuya müdahalesine Gürcistan ile ilişkilerin
gerginleşmesine neden olmuştur.125

Abhaz-Gürcü sorunu günümüzde de devam etmektedir. Abhazların

bağımsızlık talepleri, federasyon ya da konfederasyon istekleri Gürcistan
tarafından kabul edilmemektedir. Bunun dışında Abhaz-Gürcü savaşı
sırasında Abhazya’dan göç eden Gürcülerin geri dönüşüne ilişkin sorunlar da
vardır.

Önceleri, Gürcistan üzerindeki nüfuzunu devam ettirmek istemesi

nedeniyle Abhaz yönetimini destekleyen RF, muhtemel bir bağımsızlığın
emsal teşkil edebileceği endişesiyle son zamanlarda, Gürcistan sınırlarının
içinde yer alacak bir çözümün daha uygun olacağını dile getirmektedir. Bu
bağlamda RF Devlet Başkanı Putin, Abhazya’daki sorunu Gürcistan’ın bir iç
sorunu gördüklerini, Gürcistan’ın toprak bütünlüğünden yana olduklarını,

124
Hasan KANBOLAT: “Abhazya Nereye Gidiyor?”, (27 Eylül 2006),
http://www.asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?ID=1158&kat1=42&kat2=
125
Okan MERT: a.g.e., 53.
 118

RF’nin başka bir ülkenin topraklarında çatışmaya girmeye niyeti olmadığını,

Abhazya’daki RF birliklerinin çekileceğini, sadece sınır birliklerinin takviye
edileceğini beyan etmektedir.126

(2). Güney Osetya Sorunu

Osetya, coğrafi olarak Kafkas sıradağları tarafından ve siyasi olarak da

bu bölgeyi ele geçiren Rus çarlarının, ülkenin güneyini Gürcistan'ın
yönetimine sokmalarından beri bölünmüş bir ülkedir. Sovyetler Birliği
dağıldıktan sonra Kuzey Osetya, Rusya Federasyonu'nu oluşturan
cumhuriyetlerden biri olurken, Güney Osetya, Gürcistan'ın bir parçası olarak
kalmıştır.127 Güney Osetya’nın Gürcistan’dan ayrılarak Kuzey Osetya ile
birleşme isteği, Rusya’nın da bu anlaşmazlıkta Osetlerin yanında yer alması
Gürcistan ile gerginliklerin yaşanmasına neden olmuştur. Oset-Gürcü
anlaşmazlığı halen çözüm beklemektedir. Rusya da bu sorunu Gürcistan
üzerinde denetim kurmak için kullanmaktadır.

Güney Osetya ile Gürcistan arasındaki gerginlik, 1989’da Güney

Osetya’nın Sovyet Rusya içinde Kuzey Osetya ile birleşme isteği nedeniyle
başlamıştır. Gürcistan’ın 1990 yılında bağımsızlığını ilan etmesiyle Güney
Osetya’nın özerkliği kaldırılarak Tiflis’e bağlanmış, bunun üzerine çatışmalar
başlamıştır. Rusya’nın desteğiyle Osetler lehine sonuçlanan çatışmalar birçok
Oset ve Gürcünün mülteci durumuna düşmesine sebebiyet vermiştir. Ancak
bu çatışmalar herhangi bir çözüm getirmemiştir.

Bugün, Güney Osetya Tiflis’in fiilî egemenlik alanı dışında yaşamını

devam ettirmektedir. Fiilî durum Güney Osetya’nın genel olarak RF, özel
olarak ise Kuzey Osetya ile entegrasyonuna olanak tanımaktadır ki, bu da

126
Savaş YANAR: a.g.e., 85.
127
“Güney Osetya Anlaşmazlığı”,
http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/bukaf_gosetya_gosetyaanlasmazligi.html#02
 119

Oset milliyetçiliğinin en temel hedefidir. Güney Osetya’nın Gürcistan dahilinde

herhangi bir perspektifine inanmayan Güney Osetya yönetimi, Kuzey Osetya
ile fiilî birleşmişliği hukukileştirmeye çalışmaktadır. Fakat bu konudaki nihaî
söz sahibi RF, Osetya’nın bu arzusuna sıcak bakmamaktadır. Her şeyden
önce Güney Osetya’nın ilhak edilmesi, uluslararası sisteme bir meydan
okuma anlamına gelir ki, RF bunu yapacak güç, imkan ve kabiliyetten
yoksundur. Öte yandan, iki Osetya’nın birleşmesi durumunda, Rusya’nın
kontrol etmekte zorlandığı Kuzey Kafkasya’da ortaya daha büyük ve güçlü bir
Osetya çıkabilecek ve ileride bağımsızlık arayışına girebilecektir ki, bu da RF
açısından istenen durum değildir. Ayrıca birleşme durumunda RF, Gürcistan’a
karşı kullanmakta olduğu önemli bir aracı da kaybetmiş olacaktır.128 Gürcistan
ise Osetya’nın bağımsızlığını kazanması veya Rusya’ya bağlanması
durumunda başta Acar ve Abhazlar olmak üzere ülkedeki diğer etnik
azınlıkların da ayaklanacağından endişe etmektedir. Benzer bir endişe
yaşayan Rusya için Güney Osetya’da yaşanacak bir nüfuz kaybı kısa
zamanda toprak kaybına dönüşebilir. Dahası ABD’nin Karadeniz Havzası’nda
güç depoladığının farkında olan Rusya yeni bir çevreleme politikasının
kurbanı olmak istememektedir.129

(3). Panki Vadisi Sorunu

Amerikan askeri varlığının Orta Asya'da ilk kez 'yakın çevre'sine

yerleşmesine direnemeyen Moskova, Kafkasya'da da geri adım atmış ve
böylece 11 Eylül sonrasında Kafkasya, ABD ve Rusya arasında zımnen
Kuzey ve Güney Kafkasya olmak üzere iki etki alanına bölünmüştür. Kuzey
Kafkasya, Rus hâkimiyet alanında bırakılırken (ki Kuzey Kafkasya'yı oluşturan
yedi cumhuriyet zaten Rusya Federasyonu içerisinde yer almaktadır), Güney
Kafkasya'ya Amerikan askeri varlığı yerleşmeye başlamıştır. Gürcistan'ın

128
Kamil AĞACAN: “Saakaşvili'nin Güney Osetya Operasyonu: Bir Hipotezin Testi”, (16 Ocak
2005), http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=33&kat=6
129
Faruk AKKAN: “Osetya Üzerinden Nüfuz Savaşı”, Aksiyon, Sayı 587, (06.03.2006),
http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23504
 120

kuzeydoğusunda, Çeçenistan sınırında yer alan Panki Vadisi'nde Kaide

militanlarının bulunduğu iddiasına dayanarak (bugüne kadar bu iddiayı
destekleyen bir kanıta rastlanmamıştır) 200 Amerikan askeri eğitmeni
Gürcistan'a gelmiş ve Gürcü ordusunu eğitmeye başlamıştır.130

Panki Vadisi Gürcü-Çeçen sınırında 65 km. uzunluğa sahip ve Tiflis’in

190 km. Kuzey Doğu’sundadır. Vadide 8-12 bin Çeçen mülteci yaşamaktadır.
Rusya, gerek 1. Çeçen savaşında (1994-96), gerekse 2. Çeçen savaşında
(1999-...) bu vadide Çeçen direnişçilerin bulunduğunu iddia ederek vadiye
müdahale etmek istemiştir. Gürcistan buna izin vermezken Rusya, 2000-2002
yılları arasında vadiyi belli aralıklarla bombalamış ve Rus-Gürcü gerginliğinin
artışına sebep olmuştur.131 Gürcistan, özellikle İkinci Çeçenistan Savaşı’ndan
sonra Rusya’nın askeri ve siyasi baskılarına maruz kalmıştır. Çeçen
militanların Gürcistan’ın Panki Vadisinde toplandıklarını ve Rusya’ya karşı
düzenlenen askeri operasyonların buradan yönetildiğini iddia eden Rusya,
Panki Vadisine askeri operasyon düzenlemek için Gürcistan’ı ikna etmeye
çalışmış ancak başarılı olamadıktan sonra Gürcistan sınırlarında denetimi
arttırmış ve Gürcistan vatandaşlarına vize uygulamasını getirmiştir. Özellikle
Panki Vadisi sorunu gündeme taşındığı zaman ABD, bu konuda Gürcistan’ı
siyasi ve askeri açıdan desteklemiş, Rusya’yı ciddi bir şekilde uyarmıştır.132

RF’yi Gürcistan konusunda asıl rahatsız eden Panki Vadisi'nde barındığı

iddia edilen Çeçenler değil, Gürcistan'ın Rusya Federasyonu'nu
bağımsızlığına ve toprak bütünlüğüne karşı bir tehdit olarak algılaması ve bu
tehdidi bertaraf etmek için olabildiğince Rus nüfuz alanından uzaklaşmaya
çalışması; Türkiye, ABD, Avrupa devletleri ile yakın ilişkiler geliştirmesi ve
NATO'ya üyeliği hedeflemesidir. Ancak Rusya Federasyonu var olan
Çeçenistan sorununu Gürcistan üzerinde bir baskı unsuru olarak

130
Mahmut Niyazi SEZGİN: a.g.m., http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=52571
131
Mehmet Ali BOLAT: a.g.m.,
http://www.chveneburi.net/sp/bpg/publication_view.asp?InfoID=156716&iabspos=5&vjob=vsub,253
132
“ABD’nin Kafkasya’daki Güncel Varlığı ve Türk-Amerikan İlişkilerine Yansıması”,
http://www.azsam.org/modules.php?name=News&file=article&sid=6
 121

kullanabilmektedir. Rusya ve Gürcistan arasında ABD'nin de müdahil olduğu

krizde amaç Panki Vadisi'nde var olduğu iddia edilen Çeçenler değildir.
Çeçenistan sorunu RF'nin Gürcistan konusunda rahatsızlığını dile getirmek
için bir araç olarak kullanılmaktadır.133

b. Azerbaycan

Rusya’nın Azerbaycan’a yönelik dış politikası yakın çevre stratejisi

bağlamında değerlendirilmelidir. Buna göre, Azerbaycan Rusya’nın hakim
konumda olmak istediği Transkafkasya ülkelerinden biridir, önemli petrol
rezervlerine sahiptir. Ermenistan’la Azerbaycan arasındaki Dağlık Karabağ
sorununda Rusya’nın taraf olması, ilişkileri etkilemektedir. Çeçen sorunu da
ilişkilerde rol oynamış bir argümandır.

Birinci Rus-Çeçen savaşı (1994-1996) boyunca Rusya Çeçenlerin

Azerbaycan tarafından desteklendiğini iddia etmiş; Azerbaycan ise bunu
reddetmiştir. İlişkilerde Çeçenistan boyutunun veya bütünlükle Kuzey
Kafkasya boyutunun yeniden gündeme gelmesi, Ağustos 1999’daki Dağıstan
olaylarının ve ardından, Rusya’nın uluslararası terörizmle mücadele
gerekçesini kullanarak Çeçenistan’a saldırmasıyla başlamıştır. Bu dönemde
Rusya bir yandan Azerbaycan’dan uluslararası terörizmle mücadelede destek
isterken, öte yandan Azerbaycan’ı Çeçenlere destek verdiği gerekçesiyle
suçlamıştır. Azerbaycan’ın Dağıstan’da savaşan Vahhabilere silah sattığı da
iddia edilmiş, sınır kontrolleri artırılmıştır. Kuzey Kafkasya’daki bu gelişmeler
Rusya’da yaşayan Azerilere baskı yapılmasına neden olmuştur.
Azerbaycan’ın Çeçenlere yardım ettiği ve yardım koridoru rolü oynadığı
yönündeki açıklamalar 2000 yılında gerginliği tırmandırmıştır. Rusların
Çeçenistan’daki askeri başarıları, Azerbaycan’ın yardım iddialarını kesin bir
dille reddetmesi ve BDT çerçevesinde ilişkileri geliştirme girişimleri sonucu

133
Gökçen EKİCİ: “Moskova Eylemi ve Rusya Federasyonu'nun Çeçenistan Politikasına
Yansımaları”, Stratejik Analiz, (Aralık 2002), http://www.asam.org.tr/temp/temp246.pdf
 122

Kuzey Kafkasya olayları nedeniyle iki ülke arasında artan gerginlik azalmaya
başlamıştır.134

Dağıstan’da bulunan Lezgilerin Azerbaycan’daki Lezgilerle birleşerek

Büyük Lezgi devleti kurma amaçları da Rus-Azeri ilişkilerini etkileyen bir
konudur. Bu amaçla Sadval örgütü kurulmuştur. Azerbaycan’daki Lezgilerin
birleşmeye yönelik hareketleri Rusya tarafından Azerbaycan’a karşı
kullanılmıştır. Ermenistan da Karabağ dışında ikinci bir cephe açma amacıyla
Azerbaycan’daki Lezgileri kışkırtıcı faaliyetlerde bulunmuştur.

Rusya-Azerbaycan ilişkilerinde temel sorunlardan biri de Dağlık Karabağ

sorunudur. Ermenilerin çoğunlukta olduğu bu bölge 1998 yılında Ermenistan’a
bağlanmak istemiş ancak Azerbaycan’ın bunu reddetmesiyle çatışmalar
başlamıştır. 1991’de Azerbaycan’ın Karabağ’ın özerklik statüsünü feshedip
doğrudan merkeze bağlaması üzerine bölgede yaşayan Ermeniler
bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Bu gelişmeler Azeri-Ermeni savaşını
başlatmış ve Ermeniler Azeri topraklarının bir kısmını ve Dağlık Karabağ
bölgesini işgal etmişlerdir. Savaş sırasında Ermeniler Rusya ve İran’ın
desteğini almışlardır. Günümüzde, Azeri topraklarının yüzde yirmisi
Ermenistan işgali altında bulunmaktadır. Türkiye’nin de içinde yer aldığı
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) Minsk Grubu çözüm arayışlarına
devam etmektedir.

Rusya’nın Dağlık Karabağ uyuşmazlığında daha çok Ermeni tarafını

desteklemesinin ardındaki önemli bir sebep de Çeçenistan sorunuydu. Zira,
Moskova gerek Çeçenistan’da hakim olabilmek gerekse Transkafkasya’da
daha da güçlenebilmek için Ermenistan gibi güvenilir bir müttefiki sıkı bir
şekilde etkisi altına almaya çalışmalıydı. Rusya benzer bir amacı Azerbaycan
ve Gürcistan’a karşı da gütmüştür.135 Eğer Dağlık Karabağ sorunu

134
Nazım CAFERSOY: Eyalet-Merkez Düzeyinden Eşit Statüye : Azerbaycan-Rusya İlişkileri (1991-
2000), (Ankara, ASAM Yayınları, 2000), 36-42.
135
Ömer Göksel İŞYAR: a.g.e., 548.
 123

çözümlenirse Rusya’nın Transkafkasya’da ve dolayısıyla Kuzey Kafkasya’da

etkinlik sağlayabilme ve bunu devam ettirebilme şansı iyice azalacaktır. Bu
durumda, Rusya’nın Kafkasya’daki ‘donmuş istikrarsızlıklardan’ fayda
sağlayabildiği iddia edilebilir.136 Aksi halde, Rusya’nın en başta
Ermenistan’daki askeri varlığının gerekçesi büyük ölçüde ortadan kalkmış
olacaktır. Dikkat edilirse; Rusya Ermenistan’daki askeri varlığına dayanarak
Cevahetya (Cevahati) aracılığıyla Gürcistan’ı, Dağlık Karabağ ile Nahçıvan
aracılığıyla da Azerbaycan’ı kontrol edebilme imkanına sahiptir.137 Dağlık
Karabağ sorununun çözümü için Ermenistan’a baskıda bulunabilecek tek ülke
Rusya’dır. Rusya’nın bunu yapmaması ve sorunun çözümünde ABD’nin
devreye girmesi Rusya’nın bölgedeki etkisini sınırlandırıcı bir faktördür.138

c. Ermenistan

Güney Kafkasya Cumhuriyetleri içinde Rusya’nın stratejik ortağı

konumunda olan Ermenistan, konumundan dolayı Rusya için önemlidir.
Kuzey-güney ekseninde Rusya ile İran bağlantısını sağlarken, doğu-batı
ekseninde de enerji kaynaklarının aktarımında bir geçiş bölgesi niteliğindedir.
Güney Kafkasya bölgesinde etkinliğini kaybetme kaygısı taşıyan RF, bunu
önleyebilmek için en sadık müttefiki olan Ermenistan’a ekonomik ve siyasi
destek vermektedir. Azerbaycan ve Gürcistan’ın Batı’ya yönelişi nedeniyle,
bölgede Rus hegemonyasının devamını sağlamakta araç olabilecek tek ülke
Ermenistan’dır. Bu ülkede bulunan askeri varlığı, RF’nin Azerbaycan ve
Gürcistan üzerinde baskı yapmasını sağlamakta ve Güney Kafkasya’daki
etkinliğini sürdürmesine yardımcı olmaktadır.

136
Blanka HANCILOVA: “Prospects and Perils of an Armenian-Azerbaijani Settlement”, The
Analyst, (23 Mayıs 2001), http://www.cacianalyst.org/view_article.php?articleid=104
137
Haleddin İBRAHİMLİ: a.g.e., 66.
138
Kamer KASIM: “Rusya-Ermenistan İlişkileri: Bölgesel Hegemon Güç ile Stratejik Ortağı
Arasındaki İlişki”, Rusya Stratejik Araştırmaları-1,Ed. İhsan ÇOMAK, (İstanbul, Tasam Yayınları,
2006), 237.
 124

11 Eylül terör eylemleri ve onu izleyen gelişmeler tüm uluslararası

sistemi olduğu gibi Rusya’nın politikalarını da etkilemiştir. 11 Eylül sonrası
gelişmeler bir yandan Rusya’nın Kuzey Kafkasya’da Çeçenistan’da daha
rahat hareket etmesini sağlarken, Güney Kafkasya Cumhuriyetleri üzerinde
etkisinin azalmasına neden olmuştur. Ancak, Ermenistan üzerindeki Rusya
etkisi ise, hem askeri hem politik, hem de ekonomik alanda devam
etmektedir. Ermenistan’da Rusya’yı ülkenin hamisi ve güvenliğinin garantisi
olarak gören çevrelerin varlığı, Rusya’nın bu ülkeye etkisini kolaylaştırırken,
Rusya’da da tarihsel olarak Ermenistan’ı müttefik gören bakış açısı, belki
Rusya’nın çıkarına da aykırı olacak şekilde Kafkasya’da Ermenistan lehine bir
politika izlenmesine neden olmaktadır. Ancak, Kafkasya’daki genel
istikrarsızlık ve etnik temelli çatışmalar, hem Rusya’nın bölgeye yönelik
politikasını etkilemiş ve aynı zamanda Rusya için bir araç olmuş, hem de
Rusya-Ermenistan ilişkilerini etkilemiştir.139 Ermenistan ve Rusya’nın çeşitli
vesilelerle dile getirdikleri stratejik işbirliği Ermenistan’dan daha çok Rusya’nın
çıkarlarına hizmet etmektedir. Rusya, Ermenistan’ı bölgedeki askeri üssü,
Azerbaycan ve Gürcistan’a baskı aracı olarak kullanmaktadır.140

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, bağımsızlığını ilan eden

cumhuriyetler dışında kalan diğer özerk bölgelerde hakimiyetini devam
ettirme ve toprak bütünlüğünü koruma politikası izleyen Rusya’nın,
Kafkasya’da bağımsız ülkelerin toprak bütünlüklerini tehlikeye sokucu bir
politika izlemesi çelişkilidir. Rusya bu çelişkiyi Azerbaycan’ın toprak
bütünlüğünü tehdit eden Dağlık Karabağ çatışmasında Ermeni Kuvvetlere
destek vererek de sergilemiştir.141 Dağlık Karabağ sorununun çözümünde
Rusya kilit rol oynamaktadır. Sorunun çözülmesi Kafkasya’daki istikrar
açısından önemlidir. Bölgede şu an Ermenistan-Rusya-İran ve Türkiye-
Azerbaycan kutuplaşması sürmektedir. Rusya’nın stratejik ortaklık
çerçevesinde desteğini alan Ermenistan’ın komşu ülkelerle ilişkileri de

139
Kamer KASIM: a.g.m., 234.
140
Hatem CABBARLI: Bağımsızlık Sonrası Ermenistan - Rusya İlişkileri, (Ankara, ASAM Yayınları,
2004), 35.
141
Kamer KASIM: a.g.m., 236.
 125

yayılmacı niteliktedir. Azerbaycan ile Karabağ sorunu dışında, Gürcistan ile

Cevaheti bölgesinde yaşayan Ermenilerin ayrılıkçı eğilimleriyle ilgili sorunlar
mevcuttur. Ayrıca Türk-Ermeni ilişkileri de Ermenistan’ın toprak talepleri ve
soykırım iddiaları nedeniyle kopuktur.

Azerbaycan ve Gürcistan’ın, Rus hakimiyetinden kurtulup Batı ile

bütünleşme amacı doğrultusunda hareket ettiği düşünülürse önümüzdeki
dönemde Rus-Ermeni ortaklığının devam edeceği söylenebilir. Rusya yine bu
ortaklığı kullanarak bölgedeki etkinliğini sürdürme çabası içinde olacaktır.
Ancak, burada ABD’nin bölgeye girmesiyle Rusya’nın hareketlerini
kısıtlaması söz konusu olabilir. ABD için Güney Kafkasya ülkelerinin
bağımsızlığı önemlidir. Rusya Kuzey Kafkasya’nın güvenliği gerekçesiyle
Güney Kafkasya’ya hakim olmak isterken bunu Ermenistan üzerinden
yapmaya devam edecektir.

2. Türkiye

Türkiye, Transkafkasya ülkeleri ile siyasi ilişkilerini geliştirmeye gayret

ederken, Kuzey Kafkasya’da daha çok Rusya’yı karşısına almak istemeyen
bir politika takip etmiştir. Resmi ağızlardan, Kuzey Kafkasya’daki bağımsızlık
hareketlerine destek vermemekte ve bunları Rusya’nın iç sorunu şeklinde
ifade etmektedir.142

Türk-Rus ilişkilerinde Rusya’yı en çok rahatsız eden öğe, Türkiye’nin,

kendi nüfuz alanında ABD’nin çıkarlarına hizmet ediyor olma kuşkusudur.143
Kuzey Kafkasya ile ilgili olarak Türk-Rus ilişkilerinin tansiyonunu zaman
zaman artırıcı sorun Çeçen sorunu olmuştur. Özellikle, 1994–1996
dönemindeki ilk savaş sırasında bu tansiyon önemli ölçüde artmıştır.

142
Savaş YANAR: a.g.e., 206.
143
Gülten KAZGAN: “Batı ile İlişkilerin Gölgesinde Türkiye-Rusya lişkileri”, Dünden Bugüne
Türkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik ve Kültürel İlişkiler, Der. Gülten KAZGAN, Natalya
ULÇENKO, (İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003), 177.
 126

Türkiye’nin resmi Çeçen politikası sorunun Rusya’nın toprak bütünlüğü içinde

barışçıl vasıtalarla çözülmesi olmuştur. Ancak zaman zaman Türkiye’de
bulunan Çeçen asıllı diasporanın örgütsel ve bireysel faaliyetleri ilişkilerin
tansiyonunu artırmıştır.144 Dağıstan, Çeçenistan ve Osetya gibi daha küçük
özerk cumhuriyetler üzerinde, Rusya’nın insan hakları ihlallerine varan
egemenlik politikaları, Türkiye’de rahatsızlık yaratmış, özellikle bu coğrafyanın
Türkiye’deki diasporası, Rusya’nın Kuzey Kafkasya politikalarını gündeme
getirmiştir. 1990’ların özgür ortamının etkisiyle Türkiye’de, birçok Kafkas
diaspora toplum dernekleri sivil inisiyatiflerini güçlendirmiş ve Rusya
aleyhinde söylemler geliştirmiştir. Bu oluşumlar devlet ve sivil toplum
seviyesinde lobi faaliyetleri yapmışlardır.145 Ancak Türkiye, Rusya’nın
tepkisini çekmemek için resmi olarak, Rusya Federasyonu’nun toprak
bütünlüğünden yana olduğunu, Çeçen sorununu Rusya’nın iç sorunu olarak
gördüğünü ve barışçı yollardan çözülmesini istediğini açıklamıştır. Buna
karşın resmi olmasa da Türk halkının Çeçenlerden yana olması ve Çeçenlere
verilen zımni destek Rusya’da rahatsızlık yaratmıştır. Rusya’nın da Türkiye’ye
karşı PKK kartını kullanması nedeniyle 1990’lı yıllar boyunca ilişkilerde gergin
dönemler yaşanmıştır.

1999’da başlayan ve zaman zaman süren sıcak çatışmalar sırasında

ise Çeçen sorununun ilişkilerin tansiyonunu fazla etkilemediğini söylemek
mümkündür. Bunda Türkiye yönetiminin ülke içindeki Çeçen diasporasının
faaliyetlerini önemli ölçüde kısıtlayıcı önlemler almasının yanı sıra, Rusya ile
terörizmle işbirliği sürecini sık sık yenileyici söylem ve eylemlerde
bulunmasının da rolü vardır.146 Tarihî, kültürel ve dinî bağlara rağmen
Türkiye, Çeçenistan’ı daha çok Rusya’nın bir iç meselesi olarak görmüş ve
Çeçen milliyetçiliğini körükleme yolları aramamıştır. Her ne kadar bir kısım
gayri resmi gruplar Çeçen direnişçilere para ve yardım göndermişse de, 2001
yılında Çeçen sempatizanlarının İstanbul Swisshotel’de ele geçirilmesinden

144
Nazım CAFERSOY: “Türkiye-Rusya İlişkileri ve Separatizm Faktörü”, (13 Şubat 2006),
http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=787&kat=1
145
“Rusya Türkiye’yi Yanında İstiyor”, (18 Ocak 2005), http://www.ntvmsnbc.com/news/305647.asp
146
Nazım CAFERSOY: a.g.m., http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=787&kat=1
 127

beri, Türkiye Çeçen militan grupların faaliyetlerini engellemek için sıkı

önlemler almaktadır. Türkiye’nin Çeçenistan konusunda kendini
dizginlemesinin sebeplerinden biri, şüphesiz Moskova’nın Kürt meselesini
istismar etmesi endişesidir.147

Çeçenistan konusu bugün Türk-Rus ilişkileri içerisinde mutlaka

aşılması gereken bir ‘psikolojik bariyer’ konumundadır. Başkan Putin’in belki
de başarısız olduğu tek konu olan Çeçenistan, Rusya ve Kremlin ekibi için
büyük önem arz etmektedir. Bu sebeple, dolaylı veya dolaysız bu konu ile
ilgisi olduğu düşünülen bütün ülkeler Rusya için doğal bir tehdit algılaması
içerisine girmektedir. Ancak 11 Eylül ile birlikte Türk-Rus ilişkilerinde
Çeçenistan sorununda bir yakınlaşma sağlanmıştır.148 16 Kasım 2001
tarihinde ABD’de Türkiye ve Rusya Dışişleri Bakanları “Avrasya’da İşbirliği
Eylem Planı” çerçevesinde terörizmle ortak mücadele kararı almışlardır. Bu
karar ile bölgeye yardım yapan kuruluşların faaliyetleri kısıtlanmıştır. Erdoğan
hükümeti Batı ile paralel olarak Rusya ile de ilişkileri geliştirmeye yönelmiştir.
Bu sürecin devamı olarak Putin Türkiye’ye resmi ziyarette bulunmuş, ziyaret
öncesi Türk polisi Çeçenleri gözaltına almış ve ziyaret sonucu iki ülke arası
ilişkiler “Çok Boyutlu Stratejik Ortaklık” seviyesine çıkarılmıştır.149

3. Batı

ABD ve Avrupa’nın Rusya’nın Kuzey Kafkasya bölgesindeki

karışıklıklara nasıl yaklaştığı ve buna bağlı olarak da Rusya’nın Batı ile
ilişkilerindeki Kuzey Kafkasya faktörü özellikle Çeçenistan sorununda kendini
göstermektedir. Batılı devletler, Çeçenistan’daki çatışmalarda sivil halkın
zarar görmesi, insan hakları ihlallerinin yapılması gibi sebeplerle zaman
147
F.Stephen LARRABEE, Ian O.LESSER: Türk Dış Politikası Belirsizlik Döneminde, Çev. Mustafa
YILDIRIM, (İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2004), 149.
148
Sinan OĞAN: “11 Eylül Sonrası Türk Dış Politikasında Rusya”, Rusya Stratejik Araştırmaları-1,
Ed. İhsan ÇOMAK, (İstanbul, Tasam Yayınları, 2006), 196-198.
149
Mehmet Ali BOLAT: “Türkiye’nin Çeçenistan Politikası”,
http://cecenistan.ihh.org.tr/uluslararasiplatform/turkiye/index.html
 128

zaman Rusya’ya yönelik eleştiriler getirmişseler de bunlar daha ileri bir boyuta
taşınamamıştır. Rusya ise bu eleştirilerden dolayı Batılı devletleri iç işlerine
karışmakla suçlamıştır. Zira, Çeçenistan sorunu Rusya’nın bir iç meselesidir.

Rusya’da başlangıçta Batı eğilimli bir dış politika izlenmiştir. NATO’nun

genişlemesi, NATO’nun Yugoslavya’ya müdahalesi ve Çeçen Savaşı gibi
sebepler Rusya’nın Batı ile ilişkilerinin bozulmasında ve güvenlik
politikalarındaki yönelimin değişmesinde etkili olmuştur. NATO’nun Kosova
nedeniyle Yugoslavya’ya karşı müdahalede bulunması, Rus güvenlik ve dış
politikası açısından önemli bir dönüm noktasıdır. Moskova, Kosova örneğinde
olduğu gibi, bir ülkenin iç çatışmasına müdahalenin kolaylaştırılmasına karşı
çıkmış, bu modelin Çeçenistan nedeniyle kendi topraklarında
150
yinelenmesinden endişe duymuştur. 2001 yılına kadar Batının Çeçenistan
konusunda Rusya’ya yönelik eleştirileri sürmüş ancak bunlar sözde kalmış,
herhangi bir girişimde bulunulmamıştır. Çeçen yönetiminin uluslararası dikkat
ve destek çekme çabası içine girmesine rağmen, Batılı güçler Çeçenistan’a
açık destek vermemiş ve insani müdahalede bulunmamıştır. Bunun ana
sebebi ise, Rusya’nın askerî, özellikle nükleer gücüdür.151

Rusya, Kuzey Kafkasya’da dağlık bölge üzerindeki egemenliğini her ne

pahasına olursa olsun elinde tutmaya çalışmaktadır. Bunun için
Çeçenistan’da binlerce askerinin ölümünü göze almış ve en sıkışık günlerinde
milyarlarca doları harcamıştır. Kuzey Kafkasya’daki hâkimiyet Güney
Kafkasya, Türkistan ve Orta Doğu’daki Rus nüfuzunun teminatı olduğu gibi,
Rusya Federasyonu’nu dağılmaktan koruyan kale-zırh durumundadır. Bu
politika, Rusya’nın değişmeyen bundan sonra da değişmesi beklenmeyen
stratejilerindendir. AB ve ABD açısından, Kuzey Kafkasya’nın Ruslara
bırakılması bir zorunluluktur. Dağılan bir RF’nin, her hâlükârda bu ülkelerin
çıkarlarını da tehdit edeceği kabul edilir. Sınır ötesinde yani Azerbaycan,

150
Zeynep DAĞI: a.g.m., 185.
151
Hakan TAŞDEMİR: “Kafkasya’daki Güvenlik Sorunları”, Uluslararası Güvenlik Sorunları ve
Türkiye, Ed. Refet YİNANÇ, Hakan TAŞDEMİR, (Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2002), 236.
 129

Gürcistan ve Ermenistan’da Rusya’nın kontrollü varlığı hiç olmamasından

daha iyidir. Çünkü böyle bir Rus nüfuzu, Gürcistan ve Azerbaycan’ın daha
fazla ABD ve AB’ye yaklaşmasını sağlamaktadır.152

a. ABD

ABD yönetimi, Rus-Çeçen çatışmasının tam bir savaşa dönüştüğü Aralık

1994’ten beri Rusya’nın dehşet verici insan hakları sicilinin bütünüyle farkında
olmasına rağmen, bu krizi sorgulama adına çok az şey yapmıştır. Rusya’nın
Çeçenistan’a yönelik acımasız saldırılarını kınamada isteksiz davranmış,
Rusya’nın parçalanmasının ulusal güvenliğini tehlikeye soktuğunu düşünmüş
ve bağımsız bir Çeçen ulus devletinin kurulmasını dış politika çıkarlarına
uygun bulmamıştır. ABD dış politika yapımcılarına göre Çeçenistan’ın
bağımsızlığı, Rusya’daki diğer etnik azınlıkların da bağımsızlıklarını talep
etmelerine yol açacak bir domino etkisi oluşturacaktır. Bu ise halihazırda
etnik, dini ve politik bakımdan hassas olan bölgede istikrarı tehlikeye
atacaktır.153 2001 yılına gelinceye kadar ABD, Çeçenistan konusunda
Rusya’ya karşı etkili olabilecek bir tavır takınmayı reddetmiştir. ABD’ye göre,
Çeçen bağımsızlık hareketi ‘yasal değildi’ ve bu yüzden Rusya kendi toprak
bütünlüğünü korumak mecburiyetindeydi. ABD her ne kadar Rusya’nın toprak
bütünlüğünü sağlama çabalarını desteklese de, Rusya’yı insan haklarını ihlal
ettiğinden dolayı kınamayı da ihmal etmemiştir. Endişeler özellikle Rus
ordusunun yaptıklarıyla ilgiliydi. ABD, Rusya’yı uluslararası hukuku, Helsinki
Nihai Senedi, Avrupa Konseyi ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’na
(AGİT) ait çeşitli sözleşmeleri ihlal etmesi nedeniyle defalarca uyarmış ancak,
ABD’nin Çeçenistan’daki kötü muamelelerine yönelik olarak Rusya’yı
uyarması mevcut durumu pek değiştirmemiştir. ABD, Rusya’nın Çeçenlere
yönelik kötü muamelelerini azaltmak için kayda değer bir adım atmamıştır.

152
Alaeddin YALÇINKAYA: “Kafkasya’da Değişmeyen Stratejiler”, (10 Ocak 2007),
http://www.tasam.org/index.php?altid=1539
153
Aziza KHATOON: “ABD Dış Politikasında Çeçenistan”,
http://cecenistan.ihh.org.tr/uluslararasiplatform/abd/index.html
 130

Genel olarak, bu dönemde, ABD politikalarının Rusya’nın Çeçenlere karşı

aşırı ayrımcı ve kışkırtıcı muamelesi üzerinde çok önemli bir etkisi olmamıştır.
ABD, çatışma boyunca Rusya ile olan çift taraflı görüşmelerine devam
etmiştir. Rusya, ne iktisadi ve siyasi yaptırımlara uğramış ne de BM, AGİT ve
AK (Avrupa Konseyi) gibi uluslararası aktörler tarafından sıkı takip altına
alınmıştır. Avrupa’nın yanı sıra ABD de, Rusya’nın Çeçenistan’daki ihlallerine
tatmin edici bir karşılık verememiştir.154

ABD’nin 11 Eylül’ü, uluslararası terörizm tehdidine karşı Putin ve Bush

hükümetleri arasında yeni bir yakınlaşmanın zeminini hazırlamıştır. ABD tek
taraflı güç kullanarak müdahale stratejisini kendi ülkesinin yaşadığı acı
üzerinde meşrûlaştırmıştır. Dünyada “terörizme” karşı tek taraflı güç kullanımı
meşrûlaşırken, Rusya da Çeçen sorununu dünya kamuoyuna bir “terör”
sorunu şeklinde göstermeyi başarmış ve dünyanın diğer devletlerinden
Çeçenistan’da uyguladığı politikalara karşı “onay” almıştır.155 Çeçenistan ve
ayrılıkçı terör konusunda Batı’dan ve ABD’den şimdiye kadar destek
bulamayan Rusya, 11 Eylül terör saldırılarının ardından istediği konjonktürü
yakalamıştır. Bu anlamda, İslami teröre karşı işbirliği Rusya ve ABD’nin
çıkarlarını uyumlaştırmış, Rusya Çeçenistan sorununda ve yakın çevresinde
istediği özgür manevra gücüne kavuşmuştur.156 Kasım 2003’te Moskova’da
gerçekleşen tiyatro baskını, terörizmin dünya gündemini işgal ettiği bir
dönemde gerçekleştiğinden, bu olay bütün dünya tarafından bir terörist
faaliyeti olarak kabul edilmiş ve dünyanın dört bir köşesinden Moskova’ya
destek yağmıştır. Uzun süreden beri, Çeçenistan konusunun bir iç mesele
olduğunu ileri süren Rusya, böylece Batıyı da arkasına almıştır. 11 Eylül
olaylarından sonra Batı, Çeçenistan meselesinin Rusya’nın iç sorunu
olduğunu ve Çeçenler’in yaptıkları eylemlerin terör eylemi olarak
görülebileceğini kabul etmiştir. Ancak ABD, Afganistan ve Irak

154
“Clinton Yönetiminin Çeçenistan Politikası”,
http://cecenistan.ihh.org.tr/uluslararasiplatform/abd/clinton.html
155
Evren BALTA: “Çöküşten Kaosa Rusya, ABD ve Kafkasya Üçgeni”, Birikim, Sayı 186,
http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=1&dsid=168&dyid=2844
156
Hakan TAŞDEMİR: a.g.m., 206.
 131

harekatlarından sonra, belki de bu harekatlarda Rusya’nın tam desteğini

alamadığı için tutumunu bir kere daha değiştirmiştir. Nitekim 2004 yılının
Ocak ayında Moskova’yı ziyaret eden ABD Dışişleri Bakanı Powell, içinde
Çeçenistan konusunun da bulunduğu, Rusya’ya yönelik ağır eleştiriler dile
getirmiştir.157 Yine de ABD’nin bu konudaki tavrında bir değişiklik olmamıştır.
Çeçen eylemlerin El Kaide ile ilişkilendirilmesi çerçevesinde İslami terörün
karşısında yer alan bir duruş sergileyen ABD, Çeçenistan’daki soruna
Rusya’nın iç meselesi olarak bakmış ve teröre karşı işbirliği anlayışıyla
hareket ederek Rusya’nın bu konudaki insan hakları ihlallerine karşı sessiz
kalmıştır.

b. Avrupa

Kafkasya’nın güvenlik sorunları sadece bölgedeki ülkelerin gündemini

işgal etmemekte, son yıllarda bölgede cereyan eden olaylar ve gelişmeler
AGİT’in ve dolayısıyla da Avrupa’nın ilgisini ve müdahalesini beraberinde
getirmektedir.158 Bölgede demokrasiyi savunan Avrupa, var olan etnik-politik
ve sosyal sorunların barışçı yollardan çözülmesini istemektedir. Avrupa’nın en
büyük komşusu Rusya’nın istikrarlı yapısı Avrupa güvenliğine de yardımcı
olacaktır. Rusya'nın kuzeyindeki Kafkasya, Roland Goetz'in belirttiği gibi
Rusya ile aralarındaki bağlar açısından ve AB'nin sorunsuz bölgeler
oluşturma çabaları açısından da önem verilen bir bölgedir. Goetz bölge
hakkında , "Avrupa’daki en istikrarsız ve tehlikeli bölge" açıklamasını
yapmıştır. Burada bahsedilen sadece Çeçenistan değil tüm Kuzey
Kafkasya'dır.159

Avrupa Birliği, sosyal güvenlik, uyuşturucu ticareti, terörizm ve benzeri

157
İlyas KAMALOV: Putin’in Rusyası: KGB’den Devlet Başkanlığına, , (İstanbul, Kaknüs Yayınları,
2004), 122.
158
Savaş YANAR: a.g.e., 242.
159
Sergei MARKEDONOV: “Possible New Directions in the North Caucasus”, (27 Aralık 2006),
http://www.russiaprofile.org/politics/2006/12/27/4957.wbp
 132

yerel problemleri Rusya ile ortaklaşa çözmek istemektedir. Ancak, bu çabalar

henüz kayda değer bir gelişme göstermemiştir. Rus-Çeçen savaşının
başladığı 1994 yılından bugüne kadar Avrupa, konuyla ilgili sert çıkışlardan
kaçınmış, eleştirilerini fazla ileri gitmeden belirtmiş ve genel olarak suskun bir
politika izlemiştir. Bunun altında Rusya’yı darıltmama amacı vardır. Avrupa
Konseyi, AGİT, BM gibi uluslararası örgütler de insan hakları ihlallerine karşı
tepkisiz bir tavır sergilemişler, gösterilen tepkiler ise zayıf ve etkisiz girişimler
olarak kalmıştır. Çeçenistan’da bir hukuk devleti bulunamayışının demokratik
bir toplum oluşmasına engel olduğu, korku, fakirlik, organize suçlar ve
savaştan çıkar elde eden kişilerin bulunduğu bir toplumda demokratik
kurumların sağlam olamayacağından hareketle bölgeye birtakım yardımlarda
bulunulmuştur. Avrupa’nın bölgeye yönelik etkisi ekonomik ve sosyal
yardımlar yapmaktan öteye gidememiştir. AB için asıl önemli olan Avrupa’ya
ulaşan enerji hatlarının güvenliğidir. Bu güvenliği tehdit eden unsurlar ise
etnik çatışmalar ve ülkeler arasındaki rekabettir. AB’nin bölgedeki
çatışmalarla ilgilenmesi ve bunların çözümünü istemesi bu kaygıdan ileri
gelmektedir.

Çeçenistan konusundaki AB politikası, "halkın desteklediği, Rusya'nın

toprak bütünlüğüne saygı duyan siyasal bir çözüm" formülüyle
açıklanmaktadır. Fakat Avrupa hükümetlerinin Çeçenistan'da siyasal çözümü
destekledikleri konusunda ciddi şüpheler vardır.160 Siyasal çözüm isteği
zaman zaman Rusya-Avrupa ilişkilerini gerginleştirse de Avrupa’nın bu
konuda etkin bir tavır ortaya koyamayışı Rusya’nın hareketlerinde önemli bir
değişikliğe yol açmamış, Rusya Çeçenistan konusunda belirlediği politikayı
izlemeye devam etmiştir.

2004 yılının Aralık ayında Rusya Devlet Başkanı Putin, Almanya’yı

ziyaretinde Alman Başbakanı Gerhard Schröder ile görüşmüş, bu görüşmenin
en dikkat çekici sayılabilecek boyutunu ise Çeçenistan konusunda yapılan

160
“HRW: Çeçenistan'daki Kayıplar İnsanlık Suçu”, http://www.bianet.org/2005/03/22/56950.htm
 133

açıklamalar oluşturmuştur. İki liderin ortak basın toplantısında Schröder,

Kuzey Kafkasya’da durumun ikili görüşmelerde gündeme geldiğini, konunun
Rusya-AB diyalogu bakımından önemli olduğunu, siyasal çözümün yanı sıra
bölgenin sosyo ekonomik gelişiminin de zaruri olduğunu vurgulamış ve
sorunun çözümüne Almanya ve AB’nin yardımcı olabileceğini belirtmiştir.
Buna karşılık Putin de, Çeçenistan’da savaşın üç sene önce sona erdiğini,
fakat bunun orada sorunların bulunmadığı anlamına gelmediğini belirtmiştir.
Putin, bölgede yeterince sorunlarının olduğunu ve Rusya’nın bu konuları
partneri AB ile görüşmeye ve çözüm için işbirliğine istekli olduklarını
açıklamıştır. Tarafların yaptığı açıklamalar her iki ülkenin Çeçenistan
konusundaki resmi politikalarının bir anlamda dışına çıktığı anlamına
gelmektedir. Çeçenistan sorununda Almanya’nın bugüne kadarki resmi
politikası, konuyu Rusya’nın iç işi olarak görmek ve üçüncü bir ülke olarak
müdahale etmemek biçiminde formüle edilmiştir. Almanya, Rusya’yı
gücendirmemek için Çeçenistan konusunu fazla gündeme getirmemiş,
Schröder ise bu bölgedeki gelişmelerin kapalı kapılar ardından
görüşülmesinden yana tavır koymuştur. İlk kez Çeçenistan konusu kamuoyu
önünde açıkça dile getirilmekte ve hatta Rusya’ya işbirliği önerilmektedir.161

Putin-Schröder görüşmesi sonrası yapılan Çeçenistan konulu

açıklamalardan hareketle bazı çıkarımlar yapmak mümkündür. İlk olarak,
daha önce Çeçenistan konusunun yabancı bir devletle hiçbir biçimde
müzakere edilmesine yanaşmayan Putin yönetimi bu konuda yumuşamış
gözükmektedir. Rusya konunun Almanya ve AB ile görüşülmesine razı
olduğunu açıklamaktadır. İkinci olarak, konunun ikili diyaloglarda ele
alınışında tarafların sosyo ekonomik alanda işbirliği yapmaya hazır olduğu
şimdiden söylenebilir. Putin’in açıklamalarına bakıldığında, Rusya’nın
sorunun siyasal boyutunun diyaloga dahil olmasına açıkça karşı çıkmadığını,
hatta “bölgedeki bütün sorunları diyalog konusu yapmaya açık olduğu”
demeciyle siyasi boyutlu diyaloga rıza gösterdiğini bile söylemek mümkündür.

161
Nazım CAFERSOY: “Rusya, AB ile Çeçenistan’ı Görüşmeye Hazır”, (27 Aralık 2004),
http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=8&yazi=8
 134

Sonuç olarak, Çeçenistan konusunda Putin ve Schröder’in karşılıklı

açıklamalar ve Rusya-AB arasında bu konuda geliştirilecek diyalog, sorunun
çözümü açısından önemli bir açılım olabilir.162

Son dönemlerde uluslararası örgütler çerçevesinde Avrupa’nın konuya

yaklaşımına bakılırsa, Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi (PACE)'nin
Çeçenistan’a yaptığı son ziyarette (Aralık 2006) Avrupa'nın Kuzey Kafkasya
ve özellikle Çeçenistan konusundaki görüşlerinin önemli ölçüde değiştiği
belirtilmiştir. Bugün artık kimse "Çeçen kurtuluş savaşçıları" gibi romantik
ifadeler kullanmamaktadır ve kimse Rusya'nın Çeçenistan' daki egemenliğine
karşı gelmemektedir. Çeçenistan'daki PACE komisyonunun başkanı Andreas
Gross, "bölgede olumlu değişiklikler olmaktadır. Gelişimi ve güvenliğin
arttığını görebiliyoruz." demiştir. Gross ayrıca bölgedeki barış girişimlerinin
sadece ekonomik yapılanmayla sınırlı kalmaması gerektiğini ve Moskova,
Berlin ya da Grozni’deki otoritelerin eleştirilerinin masaya konmasının daha
olumlu olacağını belirtmiştir. Avrupa'nın Kuzey Kafkasya hakkındaki bugünkü
görüşleri 1990’ların ortalarında oluşan görüşlerle birleştirilmiştir. 1990’larda
olduğu gibi hala militanlarla görüşmelerin yapılmasını istemektedirler. Ancak
bu, Rusya için Çeçenistan'ın politik, kurumsal ve yönetimsel yasama
yeteneğini yasal olarak tanımak anlamına gelecektir ki Rusya’nın böyle bir
tutum izleyeceği şu anda mümkün görünmemektedir.163

Hem ABD hem de AB ülkelerinin Çeçenistan politikasını belirleyen

unsurlar arasında ekonomik çıkarlar öncelikli bir yere sahiptir. ABD ve Avrupa
hükümetlerinin ortak savunma, güvenlik ve enerji gibi konularda Rusya ile
olan siyasi ve ekonomik ilişkileri, onları Rusya ile insan hakları konusunda
karşı karşıya kalmaktan her zaman alıkoymuştur.

162
Nazım CAFERSOY: a.g.m., http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=8&yazi=8
163
Sergei MARKEDONOV: a.g.m., http://www.russiaprofile.org/politics/2006/12/27/4957.wbp
 135

IV. Kafkasya’nın Geleceği

Enerji zenginliği ve Batı’ya enerjilerin nakledilmesindeki jeopolitik

öneminin yanı sıra etnik çatışma bölgeleri istikrarsız yapısıyla Kafkasya,
bölge dışı güçleri kendisine çekmekte ve yeni bir rekabet alanı olarak
karşımıza çıkmaktadır. AB’nin ve ABD’nin Kafkasya’ya ilgisi artarak devam
edecektir. Önümüzdeki dönemde bölgede özellikle Rus-Amerikan rekabetinin
artacağı söylenebilir.

ABD'nin bölgeye olan ilgisi 11 Eylül sonrasında terörle mücadele

kapsamında yeni bir şekil ve yön almıştır. 2002'de açıklanan Ulusal Güvenlik
Stratejisi'nde Karadeniz ve Hazar bölgeleri sadece petrol rezervleriyle değil;
Hindistan, Pakistan ve Güney Doğu Asya pazarlarına açılmak için de önemli
olarak kabul edilmiştir. Afganistan'dan Gürcistan'a kadar bulunan ABD askeri
mevcudiyeti bölgedeki ABD etkisini arttırmaktadır. ABD'nin temel amacının
bölgedeki güç dengesini kendi lehine çevirmek ve Rusya'nın bölgedeki siyasi,
ekonomik ve askeri etkisini azaltmaktır. Diğer önemli amaç SSCB'nin
dağılması sonrası ortaya çıkan devletleri Euro-Atlantik bloğuna bağlamaktır.
Bunun sonucunda ABD'nin ve müttefiklerinin baskın jeopolitik güç olarak
bölgede ortaya çıkması bölgedeki güç dengelerini değiştirmektedir.164

ABD son dönemlerde Karadeniz’i bölgede etkin olma amacıyla

kullanmak istemektedir. Türkiye ve Rusya bunu istememelerine rağmen
Bulgaristan, Romanya, Gürcistan, Ukrayna gibi ülkeler buna sıcak
bakmaktadır. Rusya açısından; ABD Karadeniz vasıtasıyla Rusya
Federasyonu'nun "yumuşak karnı" Kuzey Kafkasya'yı kolaylıkla kontrol
edebilir, bu bölgelerde birtakım provokasyonlara girişebilir. ABD'nin bölgeye
gelişi Ukrayna, Gürcistan ve Moldova gibi ülkelere kendine "güven ve

164
Sinan OĞAN: “Mücadelenin Yeni Rekabet Alanı: Karadeniz”, (16 Mayıs 2006),
http://www.netpano.com/haber/705/M%C3%BCcadelenin/Yeni/Rekabet/Alan%C4%B1/Karadeniz-
 136

cesaret" getirerek Rusya karşısında seslerini daha fazla yükseltmelerine

sebep olabilir.165

11 Eylül'den sonra küresel düzeyde dış politikasında en radikal değişimi

yaşayan ülkelerden birisi de Rusya olmuştur. Başkan Putin iç politikada
önemli riskler alarak terörizme karşı savaşta ABD'ye tam destek sağlamış ve
Batı ile Avrasyacılık arasında bir eksene oturtulmaya çalışılan Rusya'nın
yönü, 11 Eylül'den sonra Batı ile bütünleşmeye ve bu anlamda ABD ile
müttefikliğe doğru çevrilmiştir. ABD ile hızlı başlayan balayı bu ülkenin Orta
Asya'da birbiri ardına askerî üsler edinmesiyle neticelenmiştir. Ancak bir
taraftan Rusya içerisinde yükselen Batı karşıtı söylem ve diğer yandan da
ABD'den umulanın bulunamaması, Moskova'da ABD'ye verilen desteğin
sorgulanmasına ve Kremlin'in dış politika alternatiflerini açık tutmasına sebep
olmuştur.166 Bölgede ABD’nin Gürcistan’a büyük destek vermesinden Rusya
oldukça rahatsızdır. Şangay İşbirliği Örgütü aracılığıyla ABD ile rekabete
başlamıştır.

Rusya'nın bölgedeki önceliklerini sıralamak gerekirse politik, ekonomik,

askeri hakimiyetini devam ettirmek; Karadeniz ve Kafkasya devletlerinin dış
politikasını Rus çıkarları doğrultusunda kontrol etmek ve özellikle de Türkiye,
ABD ve Batının etkin olmalarını engellemektir.167 Bölgede meydana
gelebilecek olaylar ve uluslararası gelişmelerin etkileri, Rusya’nın bu
hedeflerini gerçekleştirmede başarılı olup olamayacağını gösterecektir. Ancak
gerçek olan, Kafkasya’nın yeni bir mücadele ve rekabet alanı olarak
karşımıza çıkacağıdır.

165
Sinan OĞAN: a.g.m.,
http://www.netpano.com/haber/705/M%C3%BCcadelenin/Yeni/Rekabet/Alan%C4%B1/Karadeniz-
166
Sinan OĞAN: a.g.m.,
http://www.netpano.com/haber/705/M%C3%BCcadelenin/Yeni/Rekabet/Alan%C4%B1/Karadeniz-
167
Stephen BLANK: Time For A Transatlantic Initiative, New Europe Review, 5’ten naklen Sinan
OĞAN, “Mücadelenin Yeni Rekabet Alanı: Karadeniz”, (16 Mayıs 2006),
http://www.netpano.com/haber/705/M%C3%BCcadelenin/Yeni/Rekabet/Alan%C4%B1/Karadeniz-
 SONUÇ

Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra onun mirasçısı Rusya Federasyonu

uluslararası arenaya çıkmıştır. Ancak Soğuk Savaşın kaybeden tarafı olan
Ruslar, ABD etkisine giren bir dünya ile karşılaşmışlardır. Yeni kurulan bu
devletin nasıl bir dış politika izleyeceği tartışılırken Rusya, kendi iç
sorunlarıyla uğraşmış ve dış politikası belirsiz bir dönem geçirmiştir. Eski
siyasi ve askeri gücünün elinde olmadığının farkındalığı ile hareket etmiş ve
bu sorunları Batı ile bütünleşerek aşabileceği düşüncesiyle Batıcı bir dış
politika anlayışı içine girmiştir. Batıcı/Atlantikçi kadronun yönetimde egemen
olduğu bu dönemde demokrasi, serbest piyasa ekonomisi, dışa açılma gibi
Batı kaynaklı değerler benimsenmiş ancak Sovyet modelinden yeni çıkmış bir
devlet olarak Rusya Federasyonu’nun bunları sindirmesi ve uygulaması
mümkün olmamış, istenen düzelme sağlanamamıştır.

1993’ten itibaren Rus dış politikası, eski Sovyet bölgesini yakın çevresi
ilan ederek önceliğin buraya verilmesi tezini temel alan Dış Politika Konsepti
çerçevesinde biçimlenmiştir. BDT ülkeleri ile ilişkilerin geliştirilmesi, yakın
çevredeki Rus azınlığın haklarının korunması konuları 1993 Savunma
Doktrini’nde de öncelikler olarak sıralanmıştır. Bütün bunlar Rusya’nın yakın
çevresinde yeniden nüfuz sahibi olma çabalarıydı. ‘Arka bahçe’ mantığı ve
‘Rus İmparatorluğu’ düşüncesi bu bölgedeki egemenliğin yeniden kurulmasını
gerekli kılıyordu.

Avrasyacı görüşün etkisinde gelişen Rus dış politikası Putin döneminde

de bu niteliğini sürdürdü. Batı ile ilişkileri bozmadan BDT’ye ağırlık veren
pragmatik dış politika anlayışı, 11 Eylül 2001’deki terör saldırılarından sonra
Batı ile teröre karşı sıkı işbirliği gereğini beraberinde getirdi. Rusya bu ortamın
etkisiyle Çeçen sorununu uluslararası terörizm şeklinde yansıtarak Batı’dan
destek aldı ve Çeçenistan’da daha serbest hareket etmeye başladı.
Çeçenistan aracılığıyla bölge ülkelerine baskı yapan, Türkiye’ye karşı PKK
 138

kozunu gösteren Rusya, 11 Eylül’den sonra terörizme karşı işbirliği

çerçevesinde ABD ile ittifak içinde olduğu için, ABD’nin bölgeye girişine ve
yerleşmesine ses çıkaramadı. Rusya’nın Kafkasya’daki ve Orta Asya’daki
kontrolünü zayıflatan bu durum önümüzdeki dönemde bu bölgenin, iki güç
arasında rekabete ve nüfuz mücadelesine sahne olacağını göstermektedir.

Rusya’nın Kafkasya’nın tamamına hakim olabilmesi için Kuzey

Kafkasya’da fiilî olarak var olması gerekmektedir. Bu bölgede etkinliğini
sağlayamazsa yeni bir dağılma tehdidiyle yüz yüze gelebilir. Etno-politik
sorunlardan kaynaklanan çatışma potansiyeli ve istikrarsızlığın sürmesi
Rusya’nın yakın çevresindeki mevcudiyetini tehlikeye düşürecektir. Bölgedeki
sorunları dış politika aracı olarak kullanan Rusya, Batılı güçlerin bölgeye
girişiyle bu sorunların kendisine karşı kullanılabileceğini göz önüne almalıdır.

Rusya’nın Kafkasya’daki konumu ve bu bölgede hakimiyetinin devam

etmesi son derece önemlidir. Genel bir eğilimle Kafkasya bölgesi kuzey ve
güney olarak ikiye bölünerek incelenir. Kafkas sıradağlarının kuzeyinde yer
alan kısım, Kuzey Kafkasya, Rusya Federasyonu’na bağlı yedi cumhuriyetten
oluşan bir bölgedir. Güney kısımda ise bağımsız Azerbaycan, Gürcistan ve
Ermenistan bulunmaktadır. Bu iki bölge arasında kesin bir çizgi koymak
mümkün değildir çünkü her iki kısımda yaşanan sorunlar da birbiriyle
bağlantılıdır. Bölünmüşlüğün getirdiği bu durum Sovyet dönemi politikalarının
bir sonucudur ve halen çözüm bekleyen sorunlar mevcuttur. Jeopolitik açıdan
Rusya’nın Kafkasya’ya giriş kapısı durumunda olan Kuzey Kafkasya’da elinin
güçlü olması Transkafkasya’daki kontrolüne büyük avantaj sağlar.

Bugün Rusya Federasyonu sınırları içerisinde yer alan Kuzey

Kafkasya, farklı etnik kökenden gelen insanların bir arada yaşamak zorunda
bırakıldığı ve sürekli çatışma potansiyeli barındıran bir bölgedir. Sosyal ve
ekonomik olanakların kısıtlı olması da bu çatışma potansiyelini tetikleyici bir
durumdur. Rusya’nın ‘böl ve yönet’ politikalarının doğurduğu bu sonuç
Rusya’nın güvenliğini de önemli ölçüde etkilemektedir. Bölgedeki çatışmalar
 139

ülkedeki istikrarı bozabilir ve yeni bir dağılma sürecine yol açabilir. Bu açıdan
Rusya’nın bu bölgedeki ayrılıkçı hareketleri baskı altında tutmak istemesi
anlaşılabilir. Rusya’nın bölgeye yönelik politikasını büyük ölçüde güvenlik
sorunları belirlemektedir. Arka bahçesi olarak gördüğü ülkeler üzerindeki
kontrolünü devam ettirme düşüncesiyle askeri açıdan bölgeyi kullanmaktadır.
Dağılma sonrası bağımsızlığını alan ülkelerden çekilen askeri varlığı Kuzey
Kafkasya’ya aktarılmıştır. AKKA çerçevesinde oluşturulan tavanlar
konusunda bölge ülkeleriyle karşı karşıya gelmesine rağmen, Kuzey
Kafkasya’daki güvenliği sağlama bahanelerini ileri sürmüştür. Rusya’nın asıl
amacı Kuzey Kafkasya vasıtasıyla tüm Kafkasya’yı kontrol edebilmektir.
Bunu yapabilmek için de öncelikle bu bölgedeki bağımsızlık hareketlerini
bastırarak istikrarı sağlaması gerekmektedir. Bu sayede, Rus dış politikasının
temel düşüncesi olan yakın çevrede hakim olma arzusunu gerçekleştirme
imkanına kavuşacaktır.

Rusya’nın Kafkasya politikasını oluştururken kuzey ve güneyi bir arada

değerlendirdiğini ve bölgeyi bir bütün olarak gördüğünü söylemek
mümkündür. Rusya açısından Güney Kafkasya’daki etkinliği, Kuzey Kafkasya
'daki güvenliğini sağlamaktadır. Sağlanan güvenlik Rusya'ya enerji
kaynaklarında ve nakil yollarındaki avantajının sürmesi anlamına gelmektedir.
Kuzey Kafkasya’daki etnik çatışmalarda ayrılıkçı gruplara baskı uygulayan
Rusya, konu Gürcistan ve Azerbaycan olduğunda bu ülkelerdeki etnik
çatışmaları, müdahale ve baskı aracı olarak kullanmaktadır.

Kuzey Kafkasya’daki etnik sorunlar özetle şöyle sıralanabilir: Dağıstan,

çok sayıda etnik unsuru barındırdığı için kendi içinde çatışma potansiyeli hep
vardır. Fakirlik, işsizlik gibi sebeplerle gruplaşmalar meydana gelmektedir.
Dağıstan’da bulunan Lezgilerin, Azerbaycan’da yaşayan Lezgilerle birleşme
amacı vardır. Rusya bazı dönemlerde Lezgileri kullanarak Azerbaycan’a
baskı yapmıştır. Dağıstan’da Vahhabilik hareketi de giderek güç
kazanmaktadır. Bu cumhuriyette sünni yönetimle Vahhabiler arasında bir iç
çatışma yaşanmaktadır. Radikal İslamın bölgede yerleşmesi Moskova
 140

tarafından da istenmeyen bir durumdur.

Kuzey Kafkasya’da var olan sorunlar içinde en dikkati çeken

Çeçenistan’daki sorundur. Rusya için Çeçenistan stratejik açıdan önemlidir.
Petrol rezervleri ve enerji transferindeki konumu nedeniyle elde tutulması
Rusya için hayati önemdedir. Burada Rusya’ya karşı alınacak bir zafer hem
diğer etnik unsurlara olumsuz örnek olması hem de Rusya’nın yakın
çevredeki etkinliğini azaltması nedeniyle istenmeyen bir durumdur. Bu
nedenle Rusya’nın Çeçen sorununda ve genel olarak Kuzey Kafkasya’da
sorunları askeri ve siyasi yollarla bastıran, kendi egemenliğinden taviz
vermeyen bir politikası vardır.

İnguşetya’nın en önemli sorunu Kuzey Osetler ile arasındaki Prigorodni

anlaşmazlığıdır. Bu toprakların aidiyeti iki taraf arasında çatışmalara yol
açmış ancak tam olarak çözülememiştir. Buna bir de göçmen sorunu
eklenmiştir. Beslan olaylarından sonra İnguş-Oset ilişkileri gerginleşmiştir.

Kuzey Osetya Cumhuriyeti Rusya’ya yakınlığı ile bilinmektedir. Osetler

kuzey ve güney Osetleri olarak bölünmüş durumdadırlar. Gürcistan’ın Güney
Osetya özerk bölgesinde yaşayan Osetler Kuzey Osetya ile birleşip RF’ye
katılmak istemektedirler. Bu durum Gürcistan’ın toprak bütünlüğünü tehdit
etmekte, Osetlere destek vermesi nedeniyle Rusya ile gergin ilişkilere yol
açmakta ve Gürcistan’ı Batıya yaklaştırmaktadır.

Kabardey-Balkar Cumhuriyeti’nde yönetim ve devletin işleyişi konusunda

Kabardeyler ve Balkarlar arasında anlaşmazlık vardır. % 45 nüfus oranıyla
devlet yönetiminde söz sahibi olan Kabardeyler, farklı etnik kökenlerden
gelmeleri nedeniyle Balkarların tepkisini çekmektedir. Kabardeylerin diğer
Çerkeslerle birleşerek büyük Çerkes devleti kurma amaçları, Balkarları aynı
etnik kökenden geldikleri Karaçaylar ile bir olma arzusuna itmektedir.

Rusların çoğunlukta olduğu Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde,

 141

Karaçaylar ve diğer Çerkeslerle birleşmek isteyen Çerkesler arasında

gerginlikler yaşanmıştır. Karaçaylar ile Balkarlar aynı etnik kökenden
gelmelerine rağmen Sovyet politikaları gereği bölünmüşlerdir.

Adigeler büyük Çerkes(Adige) devleti kurma idealini, Kabardeyler ve

Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde yaşayan Çerkesler ile birleşerek
gerçekleştirmek istemektedirler. Bunun yanı sıra diğer cumhuriyetlerle
kıyaslandığında etnik çatışma açısından sakin bir bölge olduğu söylenebilir.

Kuzey Kafkasya bölgesindeki bu sorunların Rusya Federasyonu sınırları

içinde cereyan etmesi bunu Rusya’nın bir iç sorunu olarak görmemiz gerektiği
anlamına gelmemelidir. Zira, bölgede Rus dış politikasını etkileyen gelişmeler
olmakta, Rusya da bunları kullanarak dış politikasına yön vermektedir. En
başta Çeçen sorunu tüm dünyanın dikkatle izlediği bir meseledir. Rusya bu
sorunu yakın çevrede hakim olma amacına yönelik olarak kullanmıştır. Dış
politikasında Çeçen sorununu bir araç haline dönüştürmüş, bölge ülkelerine
karşı bunu kullanmak suretiyle baskıcı bir tutum izlemiştir. 2000 yılında
yayınlanan yeni Dış Politika Konsepti’nde dış politika önceliklerinde ilk sırayı
yakın çevrenin alması ve BDT ülkeleriyle ilişkilerin geliştirilmesi gerektiğinin
belirtilmesi Rusya’nın bu amaçlarla hareket ettiğini göstermektedir. Bu
çerçevede, özellikle Azerbaycan ve Gürcistan Çeçenlere yardım etmekle
suçlanmış, ülkelerindeki etnik-siyasi sorunlar körüklenmiştir. Türkiye’nin
bölgesel güç olmasına yönelik olarak da Çeçen sorununa ılımlı yaklaşımı
gerekçesiyle PKK’ya destek niteliğinde girişimlerde bulunulmuştur. Rusya, bu
sayede bütün olarak Kafkasya ve Avrasya bölgesinde kontrol sahibi bir güç
olmaya çalışmıştır. Dış politikasındaki temel amacı gerçekleştirmeye yönelik
bu eylemleri, Rusya’da imparatorluk düşüncesinin kaybolmadığı fikrini
destekler niteliktedir.

Çeçenistan’da sert ve tavizsiz bir politika izlenmesi tüm dikkatleri

Rusya’ya çevirmiş, Batının Çeçenistan’da insan hakları ihlalleri yapıldığı
yönündeki eleştirileri Rusya-Batı ilişkilerini gerginleştirmiştir. Rusya ise bunun
 142

kendi iç sorunu olduğunu belirterek bu konudan asla taviz vermeyeceğini

göstermiş, eleştirilere karşı duyarsız davranmıştır. Batılı devletlerin ve
uluslararası örgütlerin bu yöndeki eleştirileri herhangi bir ciddi yaptırıma
dönüşmemiş, bölgeye ilgileri insani yardımla sınırlı kalmıştır. Rusya ile
ilişkilerini bozmak istemeyen Batı (özellikle ABD) 11 Eylül’den sonra
uluslararası terörizmde işbirliği çerçevesinde Rusya’nın Çeçenistan’da
uyguladığı politikayı desteklemiştir. Çeçenistan’daki durumu bu kapsamda
tutmaya çalışan Putin hareket serbestliği elde etmiştir. Rusya, bugün
Çeçenistan’da sorunun çözüldüğü izlenimi yaratmak istemektedir ancak bu
konuda izlenen sansür politikası gerçeği yansıtmamaktadır.

Transkafkasya’da Rusya’nın hakim olabilmesi, burada büyük ölçüde

Kuzey Kafkasya ile bağlantılı olan sorunların gelişimine bağlıdır. Gürcistan’da
Güney Osetya, Abhazya; Azerbaycan’da Dağlık Karabağ sorunlarında
Rusya’nın tavrı bunları çözmek yerine, işine geldiği durumlarda bu devletler
aleyhine kullanmaktır. Ancak, Rusya’nın izlediği politika bu devletleri
Rusya’dan uzaklaştırarak Batı’ya yaklaştırmaktadır. Özellikle 11 Eylül
sonrasında bölgedeki faaliyetlerini artıran ABD, bölge ülkeleri üzerindeki
etkisini artırmaktadır. Bu etkiyi son yıllarda bölgede yaşanan devrimlerde
görmek mümkündür. Bölgedeki RF-Ermenistan-İran ve Gürcistan-
Azerbaycan-Türkiye ittifakı devam edecek gibi görünmektedir. Son yıllarda
ABD’nin Kafkasya’ya yerleşme çalışmaları, bu bloklaşmada RF’nin karşısında
yeni bir güç olacağını göstermektedir.

Yakın çevre kavramının içinde yer alan Kafkasya bölgesi Rusya

Federasyonu’nun dış politika öncelikleri arasında ilk sırayı almaktadır.
Kafkasya’nın kuzey ve güneyini birlikte değerlendiren Rusya, iç içe geçmiş
sorunlar karşısında farklı politikalar izlemektedir. İçerde istikrarı sağlama
amacıyla insan haklarını görmezden gelen baskıcı politikalar izlerken, sınırları
dışında kışkırtıcı hareketlerde bulunmaktadır. Bölgedeki sorunların
uluslararası niteliği ve bölgenin uluslararası etki ve müdahalelere açık olması
Rusya’nın işini zorlaştırmakta ve sadece bölge ülkeleriyle değil, ABD ve
 143

Avrupa ile de karşı karşıya getirmektedir. Zengin enerji kaynaklarına sahip

Kafkasya’ya yönelik Batı’nın bu ilgisi önümüzdeki dönemde de devam
edecektir. Pragmatik bir dış politika izleyen, Avrasyacı niteliği ağır bassa da
Batı ile ilişkilerini bozmamaya çalışan Rusya’nın mücadele alanı genişleyecek
ve dış politikası bölgesel gelişmelerin seyrine göre şekillenecektir. Çok
kutuplu dünyaya giden bir ortamda Rusya, yeni dünyanın Avrasya lideri olma
hedefiyle hareket edecek ve Kuzey Kafkasya’sında istikrarlı ortamı
sağlayarak yakın çevresinde ve genel olarak dış politikasında kararlı adımlar
atma yönünde politikalar izleyecektir.
 144

KAYNAKÇA
AĞACAN, Kamil, “Saakaşvili'nin Güney Osetya Operasyonu: Bir Hipotezin
Testi”, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=33&kat=6, 16 Ocak 2005.

AKARSLAN, Mediha, Değişen Dünya Dengeleri: Rusya Federasyonu Yakın

Çevre Politikası ve Türk Cumhuriyetleri, İstanbul, Ezgi Kitabevi Yayınları,
1994.

AKKAN, Faruk, “Osetya Üzerinden Nüfuz Savaşı”, Aksiyon, Sayı 587,

http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23504, 06.03.2006.

AKKAN, Faruk, “Yeni Süper Enerjik Güç”, Aksiyon, Sayı 588,

http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=23561, 13 Mart 2006.

ALPAY, Yalın, Y. M. ÖZTÜRK, Rusya Ülke Analizi, İstanbul, TİM Yayınları,

2005.

ATLI, Altay, “Rusya'nın Alternatif Yatırım Haritası”, Radikal, (23 Aralık 2005),
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=173704

AVŞAR, B.Zakir, “Kafkasya-Rusya Federasyonu ve Türkiye”, Yeni Türkiye,Yıl

3, Sayı 16, Türk Dünyası Özel Sayısı II, Temmuz-Ağustos 1997.

AZİZİAN, Rouben, “A Marriage of Convenience: Russia and U.S. Foreign

Policy”, Asian Affairs, 30, 2, Summer 2003.

BALTA, Evren, “Çöküşten Kaosa Rusya, ABD ve Kafkasya Üçgeni”, Birikim,

Sayı 186,
http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=1&dsid=168&dyid=2
844

BLANK, Stephen, “Kafkasya Güvenliğinde Yeni Eğilimler”, Avrasya Etüdleri,

TİKA, İlkbahar, 1998.

BOLAT, Mehmet Ali, “Gürcistan Raporu”,

http://www.chveneburi.net/sp/bpg/publication_view.asp?InfoID=156716&iabs
pos=5&vjob=vsub,253

BOLAT, Mehmet Ali, “Türkiye’nin Çeçenistan Politikası”,

http://cecenistan.ihh.org.tr/uluslararasiplatform/turkiye/index.html

BROWN, Archie, “Vladimir Putin ve Merkezî Devlet Gücünün Yeniden

Tesisi”, Kadim Komşumuz Yeni Rusya, Haz: Yılmaz TEZKAN, İstanbul, Ülke
Kitapları, 2001.
 145

BROXUP, Marie Bennigsen, “The Case for Chechen Independence”,

Contrasts and Solutions in the Caucasus, Ed. Ole HOİRİS, Sefa Martin
YÜRÜKEL, Aarhus, Aarhus University Press, 1998.

BRZEZENSKİ, Zbigniev ve P. SULLİVAN (Ed.), Russia and the CIS:

Documents, Data and Analysis, M.E.Sharpe, New York, CSIS, 1997.

BRZEZINSKI, Zbigniew, Büyük Satranç Tahtası: Amerika'nın Önceliği ve

Bunun Jeostratejik Gerekleri, Çev. Ertuğrul DİKBAŞ, Ergun KOCABIYIK,
İstanbul, Sabah Kitapları, 1998.

BRZEZINSKI, Zbigniew, The Grand Chessboard: American Primacy and Its

Geostrategic Imperatives, New York, Basic Books, 1997.

BÜYÜKAKINCI, Erhan, “Vladimir Putin Döneminde Rus Dış Politikasına

Bakış: Söylemler, Arayışlar ve Fırsatlar”, Değişen Dünyada Rusya ve
Ukrayna, Der: Erhan BÜYÜKAKINCI, Ankara, Phoenix Yayınları, 2004.

CABBARLI, Hatem, Bağımsızlık Sonrası Ermenistan - Rusya İlişkileri,

Ankara, ASAM Yayınları, 2004.

CAFERSOY, Nazım, Eyalet-Merkez Düzeyinden Eşit Statüye : Azerbaycan-

Rusya İlişkileri (1991-2000), Ankara, ASAM Yayınları, 2000.

CAFERSOY, Nazım, “Enerji Diplomasisi: Rus Dış Politikasında Stratejik Araç

Değişimi”, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=27&yazi=709, 2 Ocak
2006.

CAFERSOY, Nazım, “Rusya’da (Yeni) Avrasyacılık Akımı”,

http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=700&kat=44, 28 Aralık 2005.

CAFERSOY, Nazım, “Rusya, AB ile Çeçenistan’ı Görüşmeye Hazır”,

http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=8&yazi=8, 27 Aralık 2004.

CAFERSOY, Nazım, “Türkiye-Rusya İlişkileri ve Separatizm Faktörü”,

http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=787&kat=1, 13 Şubat 2006.

CAN, Sönmez, “Jeopolitik Açıdan Kafkasya”, Avrasya Dosyası, Rusya-

Kafkasya Özel, Cilt 3, Sayı 4, Kış 1996.

CANGAVA, Georgiy, “Kuzey Kafkasya Tarih Tekrarlanır Mı?”, Belgelerle Türk

Tarihi Dergisi, Sayı 60, Ocak 2002.

CAŞIN, Mesut Hakkı, Rus İmparatorluk Stratejisi, Ankara, ASAM Yayınları,

2002.
 146

COHEN, Ariel, “Avrasya Boru Hatları Stratejisi”, Avrasya Etüdleri, İlkbahar

1996.

ÇEÇEN, Anıl, “Büyük Ortadoğu ve Kafkasya”, 2023, Sayı 31, Kasım 2003.

ÇETİNKAYA, Mirza, M. YAGİBEKOV, “Eski Süpergücün Yeni Düşleri”,

Aksiyon, Sayı 316, (23 Aralık 2000),
http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=13557

ÇİLOĞLU, Fahrettin, Rusya Federasyonu’nda ve Transkafkasya’da Etnik

Çatışmalar, İstanbul, Sinatle Yayınları, 1998.

ÇOMAK, İhsan, “Dağıstan: Kafkasya’da Yeni Bir Filistin Mi Doğuyor?”,

http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=512&kat=8, (27 Eylül 2005).

ÇOMAK, İhsan, “Rusya, Putin ve Avrasyacılık”, Rusya Stratejik Araştırmaları-

1, Ed. İhsan Çomak, İstanbul, Tasam Yayınları, 2006.

ÇUREY, Ali, “Bilinen Dünyanın Bilinmeyen Ülkesi: Kuzey Kafkasya ve

Çerkesler (1)”, Kafkasya Yazıları Dergisi, Yıl 2, Sayı 5, Sonbahar, 1998.

DAĞI, Zeynep, Ulusal Kimlik Bağlamında Rus Milliyetçiliği ve Rus Dış

Politikası, Doktora Tezi, Ankara, 2001.

DAĞI, Zeynep, Kimlik, Milliyetçilik ve Dış Politika: Rusya’nın Dönüşümü,

İstanbul, Boyut yayıncılık, 2002.

DAĞI, Zeynep, “Rusya’nın Güvenlik Politikası ve Türkiye”, Uluslararası

Güvenlik Sorunları ve Türkiye, Ed. Refet YİNANÇ, Hakan TAŞDEMİR,
Ankara, Seçkin Yayınları, 2002.

DEDEOĞLU, Beril, “Çatışma-Uzlaşma İkilemi Çerçevesinde Rusya

Federasyonu - Amerika Birleşik Devletleri İlişkileri”, Yıl 3, Sayı 33, 15 Ocak
2004.

DEMİR, Abdullah, Tarihten Günümüze Rus Yayılmacılığı ve Yeni Kurulan

Cumhuriyetler, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 1998.

DEMİR, Ali Faik, “Sorunlar Dağı Kafkasya Kesişmesinde Çatışmalar ve

Türkiye’nin Güvenliği Açısından Önemi”,
http://www.birlesikkafkasya.com/portal/modules.php?name=Forums&file=vie
wtopic&p=2394

DEMİR, Ali Faik, Türk Dış Politikası Perspektifinden Transkafkasya, İstanbul,

Bağlam Yayıncılık, 2003.
 147

DEMİR, Bekir, “Rusya Federasyonu Cumhuriyetlerindeki Siyasi, Ekonomik ve

Etnik Yapının Federasyon Millî Güvenliği Üzerindeki Etkisi”, Rusya Stratejik
Araştırmaları-1, Ed. İhsan Çomak, , İstanbul, Tasam Yayınları, 2006.

DEMİR, Bekir, “1990 Sonrası Rusya’sında Etno-Politik Ayrışma Süreci”,

http://www.academical.org/dergi/makale/s6rusyaetnopolitik2.htm

DEMİRAĞ, Yelda, “Kafkasya’da Türk ve Rus Politikası”, Stratejik Analiz, Cilt

4, Sayı 40, Ağustos 2003.

DEVLET, Nadir, “Kuzey Kafkasya’nın Dünü Bugünü”, Yeni Türkiye, Yıl 3,

Sayı 16, Türk Dünyası Özel Sayısı II, Temmuz-Ağustos 1997.

DUGİN, Aleksandr, Rus Jeopolitiği: Avrasyacı Yaklaşım, Çev. Vügar

İMANOV, İstanbul, Küre Yayınları, 2003.

EKİCİ, Gökçen, “Kafkasya Üzerinde Dönen Küresel Politikalar ve Çeçen

Eyleminin Yansımaları”, 2023, Sayı 20, 15 Aralık 2002.

EKİCİ, Gökçen, “Moskova Eylemi ve Rusya Federasyonu'nun Çeçenistan

Politikasına Yansımaları”, Stratejik Analiz,
http://www.asam.org.tr/temp/temp246.pdf, Aralık 2002.

EKREM, Erkin, “Rusya-Ukrayna Doğalgaz Krizi ve Çin”,

http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=723&kat=29

ERDURMAZ, A.Serdar, “ABD’nin Kafkaslar’daki Hedefleri”, Cumhuriyet

Strateji, Yıl 1, Sayı 46, 16 Mayıs 2005.

EROL, Akuşba, “Kafkasya’da Etnik Sorunlar”,

http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/etniksorunlar.html

ERTAN, Fikret, “Beslan Soruları”, Zaman, http://www.zaman.com.tr/webapp-

tr/yazar.do?yazino=207075, 3 Eylül 2005.

ERTAN, Fikret, “Dağıstan’da Neler Oluyor?”,

http://www.usakgundem.com/haber.php?id=1289

ERTAN, Fikret, Rusya’nın Dönüşümü, İstanbul, Kızılelma Yayıncılık, 2001.

Financial Times, 13.09.2004 ve 14.09.2004.

Financial Times, 05.09.2004 ve 30.09.2004.

HANCILOVA, Blanka, “Prospects and Perils of an Armenian - Azerbaijani

Settlement”, The Analyst,
http://www.cacianalyst.org/view_article.php?articleid=104, 23 Mayıs 2001.
 148

HENZE, Paul B., “Kafkasya’da Çatışma: Geçmiş, Sorunlar ve Gelecek İçin

Öngörüler”, http://www.bkd.org.tr/analiz_ac.asp?id=2

http://www.azsam.org/modules.php?name=News&file=article&sid=6

http://www.bianet.org/2005/03/22/56950.htm

http://cecenistan.ihh.org.tr/uluslararasiplatform/abd/clinton.html

http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0104_nalcik_olaylarinin_dusun
durdukleri.htm

http://www.constitution.ru/en/10003000-02.htm

http://www.departments.bucknell.edu/russian/const/constit.html

http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/katliamlar/azerbaycan.html

http://www.kafkas.org.tr/bgkafkas/bukaf_gosetya_gosetyaanlasmazligi.html#
02

http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=387

http://www.ntvmsnbc.com/news/305647.asp

http://www.rusya.ru/tur/index/siyasi_ve_idari_yapi

http://www.rusyaofisi.com/secim2004.htm

İBRAHİMLİ, Haleddin, Değişen Avrasya’da Kafkasya, Ankara, ASAM

Yayınları, 2001.

İBRAHİMOV, Aydın, M. MUTLUER, “Kafkasya’da Desintegrasyondan

Bütünleşmeye Doğru Gelişmeler ve Türkiye’nin Rolü”,
http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0086_kafkasyada_desintegras
yondan_butunlesmeye_dogru.htm

İŞYAR, Ömer Göksel, Bölgesel ve Global Güvenlik Çıkarları Bağlamında

Sovyet-Rus Dış Politikaları ve Karabağ Sorunu, İstanbul, Alfa Yayınları,
2004.

KALKAVAN, Feryal, “Rusya Federasyonu'nda Federalizm ve Ünitarizm

Tartışmaları”, Değişen Dünyada Rusya ve Ukrayna, Der. Erhan
BÜYÜKAKINCI, Ankara, Phoenix Yayınları, 2004.
 149

KAMALOV, İlyas, Putin’in Rusya’sı: KGB’den Devlet Başkanlığına, İstanbul,

Kaknüs Yayınları, 2004.

KANBOLAT, Hasan, “21 Mayıs 1864 Anılırken Adigey Cumhuriyeti Tarihe Mi

Karışıyor?”, Stratejik Analiz, Cilt 7, Sayı 73, Mayıs 2006.

KANBOLAT, Hasan, “Abhazya Nereye Gidiyor?”,

http://www.asam.org.tr/tr/yazigoster.asp?ID=1158&kat1=42&kat2=, 27 Eylül
2006.

KANBOLAT, Hasan, “Gürcistan – Ukrayna – Karadeniz Üçgeni Arasında

Kuzeybatı Kafkasya, Kabardey – Balkar’dan Sonra Sıra Karaçay-Çerkes’te
mi?”, Stratejik Analiz, Cilt 6, Sayı 70, Şubat 2006.

KANBOLAT, Hasan, “Rusya Federasyonu’nun Kafkasya Politikası ve

Çeçenistan Savaşı”, Avrasya Dosyası, Cilt 6, Sayı 4, Kış 2001.

KANBOLAT, Hasan, “Rusya’da Federatif Yapıya Getirilen Kısıtlamalara

Geçiş Sancılarında Adigey Cumhuriyeti Örneği”, Stratejik Analiz, Cilt 2, Sayı
15, Temmuz 2001.

KANTARCI, Hakan, Kıskaçtaki Bölge Kafkasya, İstanbul, IQ Kültür Sanat

Yayıncılık, 2006.

KARADAĞ, Muhammet, “Rus Federalizminin Tarihi Gelişimi ve Geleceği”,

Rusya Stratejik Araştırmaları-1,Ed. İhsan Çomak, İstanbul, Tasam Yayınları,
2006.

KASIM, Kamer, “Rusya-Ermenistan İlişkileri: Bölgesel Hegemon Güç ile

Stratejik Ortağı Arasındaki İlişki”, Rusya Stratejik Araştırmaları-1,Ed. İhsan
ÇOMAK, İstanbul, Tasam Yayınları, 2006.

KAZGAN Gülten, “Batı ile İlişkilerin Gölgesinde Türkiye-Rusya İlişkileri”,

Dünden Bugüne Türkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik ve Kültürel İlişkiler, Der.
Gülten KAZGAN, Natalya ULÇENKO, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayınları, 2003.

KAZGAN Gülten, N. ULÇENKO (Der.), Dünden Bugüne Türkiye ve Rusya

Politik, Ekonomik ve Kültürel İlişkiler, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayınları, 2003.

KHATOON, Aziza, “ABD Dış Politikasında Çeçenistan”,

http://cecenistan.ihh.org.tr/uluslararasiplatform/abd/index.html

KOCAMAN, Ömer, “Rusya’nın Ermenistan Politikası: Tek Boyutlu Siyasetten

Çok Boyutlu Siyasete Doğru”,
http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=7&yazi=797, 18 Şubat 2006.
 150

KOCAMAN, Ömer, “Rusya’nın Ermenistan Politikasında Değişim Sinyalleri:

Tek Boyutlu Siyasetten Çok Boyutlu siyasete Mi?”, Rusya Stratejik
Araştırmaları-1,Ed. İhsan ÇOMAK, İstanbul, Tasam Yayınları, 2006.

KÖNİ, Hasan, “Günümüzde Rus Milliyetçiliği ve Sonuçları”, Avrasya Dosyası,

Cilt 1, Sayı 1, İlkbahar, 1994.

KUMUK, Cem, Kafkasya Aydınlık Günlerini Arıyor: Neredesin Prometeus?,

İstanbul, Alfa Yayınları, 2004.

KURTUNOV, Sergei, “Russia’s Way: Natinal Identity and Foreign Policy”,

International Affairs Cilt 44, Sayı 4, Moskova, 1998.

LARRABEE F.Stephen , I.O. LESSER, Türk Dış Politikası Belirsizlik

Döneminde, Çev. Mustafa YILDIRIM, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2004.

LO, Bobo, Vladimir Putin and the Evolution of Russian Foreign Policy,
London, The Royal Institute of International Affairs, Blackwell Publishing,
2003.

LOGUNOVA, S.L.,” Türkiye Cumhuriyeti İle Ticari-Ekonomik İşbirliğinin

Gelişiminde Rusya Federasyonu İdari Birimlerinin Rolü: Kuzey Kafkasya
Cumhuriyetleri Örneği”, Dünden Bugüne Türkiye ve Rusya: Politik, Ekonomik
ve Kültürel İlişkiler, Der. Gülten KAZGAN, Natalya ULÇENKO, İstanbul,
İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003.

LUZHKOV, Y.Mihayloviç, Tarihin Tekrarı: 21. Yüzyılın Toplumu ve Rusya'nın

Geleceği, İstanbul, Bilimsel Yayıncılık, 2003.

MARKEDONOV, Sergei, “Possible New Directions in the North Caucasus”,

http://www.russiaprofile.org/politics/2006/12/27/4957.wbp, 27 Aralık 2006.

MERT, Okan, Türkiye’nin Kafkasya Politikası ve Gürcistan, İstanbul, IQ

Kültür-Sanat Yayıncılık, 2004.

NAUSHABAYEVA, Assem, Değişen Uluslararası Dengeler Bağlamında

Rusya Federasyonu’nun Dış Politikası, Doktora Tezi, Ankara, 2005.

NAUŞABAYEVA, Asem, “Yeltsin’den Sonra Putin’le Yeni Rusya”, Stratejik

Analiz, Cilt 1, Sayı 1, Mayıs 2000.

NEEF, Christian, Kafkasya: Rusya’nın Kanayan Yarası, Çev. Özalp

GÖNERALP, İstanbul, Yenihayat Yayınları, 2004.

NEVERS, Renee de, “Russia’s Strategic Renovation”, Adelphi Paper, 289,

London, The International Institute for Strategic Studies, 1994.
 151

OĞAN, Sinan, “11 Eylül Sonrası Türk Dış Politikasında Rusya”, Rusya
Stratejik Araştırmaları-1, Ed. İhsan ÇOMAK, İstanbul, Tasam Yayınları, 2006.

OĞAN, Sinan, “2004 Yılı Türk Dış Politikasında Rusya-Ukrayna Bölgesi ve

2005 Yılı Beklentileri”, (1 Aralık 2004),
http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=2&yazi=24

OĞAN, Sinan, “Mücadelenin Yeni Rekabet Alanı: Karadeniz”,

http://www.netpano.com/haber/705/M%C3%BCcadelenin/Yeni/Rekabet/Alan
%C4%B1/Karadeniz-, 16 Mayıs 2006.

OĞAN, Sinan, “Rusya'da Oligarşinin Millileştirilmesi Arzuları”,

http://tr.rutam.org/content/view/29/26/

OĞAN, Sinan, Rusya’da Siyaset ve Oligarşi, İstanbul, ASAM Yayınları, 2003.

OLGUN, Fikret İ., “Rusya’nın Bugünkü Durumu Üzerine”, Yeni Forum, Sayı
303, Ağustos 1994.

OLSON, Robert, Türkiye’nin Suriye, İsrail ve Rusya ile İlişkileri: 1979-2001,

Çev. Süleyman ELİK, Ankara, Orient Yayınları, 2005.

ONAY, Yaşar, Rusya ve Değişim, Ankara, Nobel Yayınları, 2002.

ONAY, Yaşar, “Türkiye-Rusya İlişkilerinde NATO Gölgesi”,

http://www.tusiad.org/yayin/gorus/32/html/sec9.html

ÖZBEK, Nadir, “Rus Dış Politikasında Yeni Yönelimler ve Türk

Cumhuriyetleri”, Avrasya Dosyası, Cilt 3, Sayı 4, Kış 1996.

ÖZBEK, Zeynep, “90’larda Çeçen Bağımsızlık Mücadelesi”,

http://cecenistan.ihh.org.tr/varolus/bagimsizlik/index.html

ÖZDAĞ, Ümit, “SSCB’den Rusya Federasyonu’na”, Avrasya Dosyası, Cilt 3,

Sayı 4, Kış 1996.

ÖZTÜRK, Osman Metin, Ordu ve Politika, Ankara, Gündoğan Yayınları,

1993.

ÖZTÜRK, Osman Metin, Rusya Federasyonu Askeri Doktrini, Ankara, ASAM

Yayınları, 2001.

PERÇİNEL, Selim, “Kuzey Kafkasya’da Terör ve Savaş: Çeçenistan Savaşı

Yayılıyor Mu?”, http://kafkasyaforumu.org/martnisan/cecenistan2.htm
 152

PRIZEL, Ilya, National Identity and Foreign Policy, New York, Cambridge
University Pres, 1998.

PRİMAKOV, Yevgeniy, Kapalı Kutu Rusya: Üst Düzey Siyaset Koridorlarında

Bir Yaşam, Çev. Nuri EYÜPOĞLU, Mataş Matbaası, 2002.

PURTAŞ, Fırat, “Hazar Bölgesi'nde Rekabetin Yeni Boyutu: Silahlanma

Yarışı”, 1 Ekim 2004, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=21&kat=32

PURTAŞ, Fırat, Rusya Federasyonu Ekseninde Bağımsız Devletler

Topluluğu, İstanbul, Platin Yayınları, 2005.

RADUGİN, A.A., Politologiya, Moskova, 2003.

ROBERTSON, Lord, “NATO’nun Dönüşümü”,

http://hq.nato.int/docu/review/2003/issue1/turkish/art1.html

RUTLAND, Peter, “Putin’in İktidar Yolu”, Kadim Komşumuz Yeni Rusya, Haz.
Yılmaz TEZKAN, İstanbul, Ülke Kitapları, 2001.

SEIFFERT, Wolfgang, Vladimir V. Putin, Ed. Zerrin YILMAZ, İstanbul,

Gendaş Yayınları, 2004.

SEZGİN, Mahmut Niyazi, “Kafkasya’da Büyük Rekabet”, Radikal,

http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=52571, 8 Ekim 2002.

SOKOLOV, Boris, “Kafkasları Düşmana Verecekler”, Çev. İlyas KAMALOV,

Stratejik Analiz, Cilt 7, Sayı 74, Haziran 2006.

SOMUNCUOĞLU, Anar, “Rusya Federasyonu’nda Merkez-Bölge İlişkilerinin

Ekonomik Boyutu”, Kadim Komşumuz Yeni Rusya, Haz. Yılmaz TEZKAN,
İstanbul, Ülke Kitapları, 2001.

STANKEVİCH, Sergei, “Russia in Search of Itself”, The National Interest,

Summer 1992.

STAROVOİTOVA, Galina ,“A Democratic House of Cards, Transitions”, Cilt

5, Sayı 6, 1998, 35-36.

ŞAHİNOĞLU, Coşkun, “Türkiye ve Rusya Federasyonu Açısından Kafkasya

ve Orta Asya’nın Önemi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı 85, Şubat
2004.

ŞEN, İlker Gökhan, Rusya Federasyonu Siyasal Sistemi, Eskişehir, T.C.

Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2004.
 153

TAŞDEMİR, Fatma, “Taliban Bağlamında Bölgesel ve Küresel Güvenlik

Sorunları Üzerine Değerlendirme”, Uluslararası Güvenlik Sorunları ve
Türkiye, Ed. Refet YİNANÇ, Hakan TAŞDEMİR, Ankara, Seçkin Yayınları,
2002.

TAŞDEMİR, Hakan, “Kafkasya’daki Güvenlik Sorunları”, Uluslararası

Güvenlik Sorunları ve Türkiye, Ed. Refet YİNANÇ, Hakan TAŞDEMİR,
Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2002.

TAŞTEKİN, Fehim, “Kafkasya’nın Yeni Alev Topu Kabardey-Balkar”, Radikal,

http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=167883, 24 Ekim 2005.

TAŞTEKİN, Fehim, “Kafkasya’nın Zor Ekonomi-Politiği”, Kafkas Vakfı Bülten

Dergisi,
http://www.kafkas.org.tr/hakkinda/bulten/bulten_8_kafkasyanin_zor_ekonomi
_politigi_.htm

TAŞTEKİN, Fehim, “Savaş Yorgunu Bir Ülke”,

http://www.kafkas.org.tr/ajans/Savas_yorgunu_Cecenya.htm, Ekim 2001.

TAVKUL, Ufuk, Etnik Çatışmaların Gölgesinde Kafkasya, İstanbul, Ötüken

Yayınları, 2002.

TAVKUL, Ufuk, “Kafkasya’nın Coğrafi Konumu ve Stratejik Önemi”,

http://www.circassiancanada.com/tr/arastirma/0090_kafkasyanin_cografi_kon
umu_ve.htm

TAVKUL, Ufuk, “Tarihi ve Etnik yapısıyla Kafkasya”, Yeni Türkiye Dergisi, Yıl
3, Sayı 16, Temmuz-Ağustos 1997.

Tercüman ,“Olaylar Kontrol Edilemez Boyutta”, 11 Temmuz 2005.

TIŞKOV, V.A., FILIPPOVA, E.I., Eski Sovyet Ülkelerinde Etnik İlişkiler ve

Sorunlar, Ankara, ASAM Yayınları, 2001.

TOLZ, Vera, “Forging the Nation: National Identity and Nation Building in
Post-Communist Russia”, Europe-Asia Studies, Cilt 50, Sayı 6, 1998.

TOUMARKİNE, Alexandre, “Geçmişte ve Günümüzde Kuzey Kafkasya’nın

Jeopolitik Önemi”, 2023, Sayı 31, Kasım 2003.

USLUBAŞ, Fevzi, SSCB’den Sonra Sıra Rusya’da Mı? Afganistan, Küresel

Terör ve ABD İmparatorlukların Bataklığı, İstanbul, Toplumsal Dönüşüm
Yayınları, 2005.

ÜNKARACALAR, Ekrem, “21. Yüzyılda Rusya ve Dış politikası”, 3 Temmuz

2006 http://www.haberrus.com/?pid=3349&Keyword=ekrem
 154

WEHRSCHUTZ, Christian F., “Rus Fikriyatının Parçası Olarak Avrasyacılık”,

Menfaatler Çatışması Ortasında Türkiye, Haz. Yılmaz TEZKAN, Ankara, Ülke
Kitapları, 2000.

YALÇINKAYA, Alaeddin, “Kafkasya’da Değişmeyen Stratejiler”,

http://www.tasam.org/index.php?altid=1539, 10 Ocak 2007.

YANAR, Savaş, Türk-Rus İlişkilerinde Gizli Güç Kafkasya, İstanbul, IQ Kültür

Sanat Yayıncılık, 2002.

YAPICI, Utku, “Avrasyacılık-Atlantikçilik İkileminde Rus Dış Politikası: Putin

Çok Boyutlu Uygulamalara Yöneliyor”, Cumhuriyet Strateji, Sayı 16, 18 Ekim
2004.

Zaman Gazetesi, “Rusya NATO’da...Tekrar Düşünün!”,

http://arsiv.zaman.com.tr/2001/12/04/strateji/strateji.htm
 155

ÖZET

Rusya Federasyonu’nun dış politikası, hem ülke içi belirsizlikler hem de

uluslararası ortamdaki değişmenin etkisiyle farklı eğilimler göstermiştir. İki
kutba dayalı sistemin sona ermesi ve tek süper güç olarak ABD’nin ortaya
çıkması ile şekillenen dünyada Sovyetler Birliği’nin varisi olarak kurulan
Rusya Federasyonu, kurulduğu ilk yıllarda siyasi belirsizlikler ve ekonomik
zorluklar yaşamıştır. İktidarda bulunan kadroların da etkisiyle Batı’ya yönelen
dış politika anlayışı ülkedeki durumu değiştirmemiştir. Yakın Çevre Doktrini
ile birlikte terk edilen Atlantikçi görüş, yerini Avrasyacı dış politikaya
bırakmıştır. Eski Sovyet toprakları üzerindeki nüfuzun devamı arzusu ve bu
bölgenin hayat sahası olarak kabul edilmesi, Rusya’nın bu bölgede daha
etkin hareket etmesini beraberinde getirmiştir.

Putin’in iktidara gelişiyle ülke içinde gerçekleştirilmeye çalışılan

merkezileşme ve yakın çevrede kontrolün elde tutulması, Rusya’nın ayakta
kalması ve eski gücüne kavuşması açısından önemlidir. Ulusal güvenliğin
sağlanmasında da yakın çevrenin önemi büyüktür. Özellikle Kafkasya
bölgesi, Rusya Federasyonu’nun kendisine yönelebilecek tehditlere karşı
kontrol altında tutmak istediği bir tampon bölgedir.

Kafkasya’nın kuzey ve güneyindeki sorunlarda Rusya’nın yaklaşımı

kendi toprakları içinde kalan Kuzey Kafkasya’da ayrılıkçılara karşı ödünsüz,
sert bir tutum; sınırları dışındakilere karşı ise ilgili devletler aleyhinde
kullanabileceği kozlar olarak ortaya çıkmıştır. Çeçen sorununda izlediği sert
politikalar nedeniyle bölge ülkeleriyle ve Batı ile sorunlar yaşansa da
Rusya’ya karşı somut bir adım atılamamıştır. Rusya’nın Kafkasya’nın
bağımsız ülkelerindeki sorunlarda izlediği tahrik edici politikalar bölgede
denetimin elinde olması amacına yöneliktir. Dış politika önceliklerinde ilk
sırada yakın çevrenin yer alması, konumu ve barındırdığı sorunlar itibariyle
Kafkasya bölgesini Rusya Federasyonu’nun dış politikasında öne
 156

çıkarmaktadır. Enerjinin dış politikada belirleyici olmaya başladığı bu

dönemde Kafkasya’nın önemi daha da artmaktadır. Ancak, 11 Eylül’den
sonra terörizmi gerekçe göstererek Çeçenistan’da daha rahat hareket
etmeye başlayan Rusya, aynı sebeplerle ABD’nin bölgeye girişine engel
olamamıştır. ABD’nin bölge ülkelerine yakınlığı, elde ettiği üsler Rusya
aleyhine gelişmelerdir ve önümüzdeki dönemde Kafkasya ve Karadeniz, iki
devlet arasında önemli bir çekişme alanı olacaktır.

Dış politikasında Batı ile ilişkileri bozmadan Asya’da da birtakım ittifaklar

içinde yer alan Rusya, Avrasya adı verilen zengin coğrafyada bölgesel bir
güç olma yolunda hareket etmektedir. Dünya siyasetinde çok kutuplu sistemi
savunmakta ve bu sistem içinde yerini almak istemektedir. İzlediği çok yönlü
dış politika Rusya’ya bu amacında yardımcı olacaktır. Geniş topraklarıyla,
nüfusuyla, zengin enerji kaynaklarıyla, nükleer gücüyle gözardı edilemeyecek
bir güç olan Rusya Federasyonu, bu niteliğiyle daha sağlam temeller
oluşturarak gücünü pekiştirecektir.
 157

ABSTRACT

By the influence of both domestic uncertainties and changes in

international stage, foreign policy of Russian Federation has shown different
inclinations. Russian Federation which is the natural inheritor of Soviet
Unions has survived political uncertainties and economical difficulties in its
first years as the world reshaped by the end of two-pole global political
system and USA appearing to be sole super power. The foreign policy
approaches leaning towards West with the influence of the governing forces
in charge has not helped as well. Near abroad doctrine which is abandoned
with Atlantic thinking has been replaced with Euroasian foreign policy. Having
the desire of ruling in the old Soviet soils and accepting those regions as
living areas have endep up Russia to be effective in its moves in those
regions.

Attempts of implementation of controlling peripheral regions and

centralization as Putin starts governing the country has been important for
Russia's standing on its own and recovering to its old days' power. Peripheral
regions have been crucial on establishing national security as well. Especially
Caucasian region has been a buffer by means of which Russian Federation
controls the threats headed for itself.

The approach of Russia in dealing with the problems in North and South
of Caucasian region has appeared as handling the cases without tolerance
occuring in its soils in Northern Caucasia and using the cases as trumps
against the interested countries occuring beyond its boundaries. As Russia
has problems with countries in region and Western countries due to harsh
policies pursued in Chechnya problem, nothing effective could be done
against it. The agitative policies pursued in the indepedendent countries of
Caucasian has been due to the purpose of holding control the region. As
Peripheral regions being in high priority in its foreign policies, Caucasian
 158

region in Russian foreign policies has the highest priority regarding to its
geographical position and problems it contains. As the energy starts to have
bigger impact on describing foreign policy, importance of Caucasian region
becomes more important. However, after 9/11, Russia using terrorism as a
justification to freely move in Chechnya could not prevent USA to enter the
region for the very same reasons. USA having close relations with countries
in region and establishing military bases have been the development against
Russia and in the coming future Caucasian and Black Sea will be an
important contention region between two states.

In its foreign policy, Russia taking place in several alliances in Asia,

without destroying relations with Western Countries, proceeds to be a
regional power in a rich geograpy called Euroasia. It advocates multi polar
system in world policy and claims to be in that system. multi aspect foreign
policy followed by Russia will help in this objective. Russian Federation which
can not be disregarded due to its vast lands, population, prosperous energy
resources and nuclear power will consolidate its power as it stands on robust
grounding with these characteristics.