T.

Co

CUMHURlYET tfN:tvERSI~St FEN ~tr.:i:MLERt ENSTITUStJ FtZ:i:K ANABILDA DALI

IruANTUM MEKANt~:tNDE YOL iNTEGRALLERI

StvAS GtmAT 1991

FEN BiLIMLERi ENSTiTtiSU MtinttRLtiGU'NE

I~bu oa11~mat jUr1miz taraf~dan Pizik Anabilim DalJ.nda. ytiksek Lisans Tez1 olarak kabul edi1Pli§tir.

Uye :

Uye : .IlQ~.Tll:.N$~1e .KA."ClAa •••• ~_.~ ,

.erine

5.401991

Fen Bi1imleri EnstitUsU

I

SUMMARY

In this study, it is shown that the various problems of Quantum Mechanics can be solved by the method of the path-integrals.

At the first step, the Feynman path-integral formalism is theoretically examined. In the second one, general quadratic Lagrangians are examined and propagator is derived. Under the·point-canonical transformation and new-time concept the path-integral

11- r

e

II

tiZET

Bu oal~§mada, kuantum mekanigin oe§itli problemleri yol integral yontemi ile cozUlebilirligi gosterilmiEltir.

ilk olarak, Feynman yol integral formUlasyonu kuramsal olarak incelendi. Sonra genel kuadratik Lagranjiyenler incelendi ve yayic~ tUretildi. Yol integral yontemi yen1 zaman kavrama ve noktasal kanonik dO_, -'nteg-

1 sisnonik

III

TESEKKtiR

Her~eyden once bu ga11~mam sUresince yak1n ilgilerini gordUgUm Prof.Dr.BUnyamin tizbay'a, Dog.Dr.Nevzat Kavcar'a te~ekkUrlerimi sunar~.

Bu gal1f}manrn konusunun segiminden ba~layarak, sonuglanmasma kadar gok yakwdan 1lgi ve destegini gordUgUm, bilgi ve deneyimlerinden yararlandl.g~ danl.f}manJ.m Sa,.l.il l)oc;.Dr.:tsmail Sokmen'e tUm kalbimle sonsuz tef}ekkUrlerimi sunar~.

.10 lrll. ley!

:tCiNDEKiLER

SUMMARY OZET TE~EKKUR GiR:t~

•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

I. FEYN11AN YOL iNTEGRALLER:t ••••••••••••••••••••••• 1.1- Feynman taY1c1s~~ Tan~1 ve Oze111k1eri •••• 1.2- Yo11ar1n Toplanmas1 Hakkmda AQ1klama1ar •••••

Genliginin Be1irlenmesi

••••••••••••••••••••••

11.3- Yo1~Integral Yontemiyle Lineer Potans~el Alt1nda Bir ParQac1k YaY1c1S1n1n Belirlenmes1. 26 III. GENEL KUADRAT:tK LAGRAB.t:tYENIER •••• ~ ••••••••••• 28 111.1- Qok Ko~el1 Yollar Yakla~1m1 :tIe

YaY1CJ.n~ TUretilmesi ••••••••••••••••••••••• 28 111.1.1- ~ Bi1e~eni •••••••••••••••••••••••• 31 111.'1.'2- D Norma11zasyon FaktorU •••••••••••••• 35 II1.2- <:izel Durum1ar ••••••••••••••••••••••••••••••• 38 111.3- Genelle~t1rme ••••••••••••••••••••••••••••••• 41

I II

III 1 4 4 9

•••

11 22

•••

••• 22

24

IV. :tIei ZAMANLI KUADRATiK EYLEMLER

••••••••••••••••

42

IV.1- Yay~c~~ TUretilmesi ••••••••••••••••••••••• 43 IV • 2- )(, - Bil eS! eni •••••••••••••••••••••••••••••• 45

IV.3- D - Normalizasyon FaktorU ••••••••••••••••••• 46

IV.4- Yay~cl. •••• •.••• • • •• • • • •• •• • •• • • • • • • • ••••• •••• 48

V. POLAR KOORDIUATLARDA YOL iNTEGRALLERI •••••••••• 49

V.1- Yay~c2 Formu ••••••••••••••••••••••••••••••••• 49

V.2- Iki Boyutlu Yayl.cl. ••••••••••••••••••••••••••• 52

V.3- DUzgUn Bir Magnetik Alanda 1rtiklU

•• 55 •• 57

•• 58

•• 61 64

••

VII. BAGL! YOL iNTEGRALLERI

•••••••••••••••••••••••

69

VII .• l- K, YaY2C ~S~J.n Degerl endirilmesi ••••••••• 71:
VII.2- Donel Cisim •••••••••••••••••••••••••••••••• '74
VII. 3- Donel Cisim he Ilgili Sistemler ••••••••••• 76 .ono KAYNAKLAR

•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

81

•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••

82

1

Feymnan'lll 1'01 (path) int egral' 1) f ormUlasy-onu Schrodinger ve Heisenberg y-ontemlerinin bir alternatifi olarak kuantum mekaniksel problemlerin bir OozUmUnu bize saglar. Feymnan metodu. Hamil toni en 'e day-anan metotlardan dabs fazla UstUnlUge sahip olup, kesin sezgi y-olu ile al3.lafiuan klasik Lagrange bilgisini ioeren bil' y-ontemd1r. Lagrange temel y-akla~lJIl., gore1i olmey-an durumdan alan

ltkll'lda

r ve

1:. 51-

::>llar-

y-arl. kJ.asik y-akla~lJIa benzer _'eki1de gelil}tirilebilir.

Yol integral tekn1gi zor problemler1 Qozmek amaC1 11e kullanll~. A1r1ca yol integral tekn1gt zamanabagll. ve z&mandan bag:uns1Z s1stemleriD. c;ozUmUnde bize faydall. olur.

Bu yarar11klardan d018Y1 yol tntegral teknigi, 11teratUrde onemli bir yer tutu. Yol integral:Ln1n 'Wiener 1ntegraltne,ekt1sel benzerltgi istatistik mekattik(3-5'

uygulamalaradaCSllemli Sonuglar verm~tir.

Sonraki .

oal~malarda herhangi b1r ortamda hareketli pargacl.klarUl yo1 integral1 i1e c;ozUmU saglanarak akla uygu:n dog:ru ce.vaplar elde edilmi~t1r. Polimer f1z1ginin birkao

2

konusunda, polar kristalde bir elektronun hareketi, herhangi bir orgUde elektronik hal yogunlugu, herhangi bir ortamda dalga propagatori.t< 6) 1'01 integrallerinden yararlanarak bulundu. Feynman yol.integralinin son uygulamalarl., gauge (ayar) alan teorilerinde(7,8) I Stochastic kuantizasyon teorisinde, instanston teorisind~ 9.) ve kera delikl~(lO,ll) fizig1nde kullanl.ldl..Yarl. klasik yakla~l.Dll~ atomik S89J.lma(12) probleminde, molekUler reaksiyonlarC13) ve nUkleer fizikteC14,J5) agU" iyon

. ayrl. :r i1-

izikm bir,litik

zorluklarl. TardU". Feynman integrali ve Wiener integrali aras~daki berzerlik yanll.zca ~ekilseldir.

Mizrahi U8:) Albeverio 'Ve Hogh-Krblm (19), Truman (20 ) , Dewitt-Morette(21) nin son 9all.~malarl. ile Feynman'tn birle~tirilmi~ yol integrallerindeki analitik zorluklar, ortadan kaldJ.rl.lml.~ ve matematiksel temeller tizerine ot1lrtulmU@tur •

Feynman yol-integral teknigikuantum kuraml.nda onemli bir yer tutmaktadJ.r. Degi~ik donU~Umler yardl.ml. ile 90k sayloda problem oozUlmU~tUr. Feynman'1n 1'01 integral metodu kuantum kuramxnda tUmgekiciligine rag-

3

men, kar~1.1a~1.lan. integrasyon1arJ.n herzaman Gaussian. 01- mamasl. nedeni i1e bu yontemle sJ.nl.rll. sayl.d.a problem 00- zU1ebilmi~tir. Duru ve Kleiner~~anonik donU~Umler yardlJDl. ile Coulomb prob1emini Gaussian bioime indirgeyerek oozmU~lsr ve degi~ik gorU~ler getirmi~lerdir.

Bu oa1l.~mada, Feynman yol-integral tekn~i yardl.ml. i1e kuantum mekaniksel sistemlerden serbest parOBcl.k, Harmonik Osllator Te lineer potansiyel problemlerini 00- zecegiz. Ayrl.ca daha karma~J.k kuantum mekaniksel sisteml-zaman

~ekiloe,1t-

~J.Z .

I •

4

. I. F:EYIDlUN YOL INTEGRALLERI

1.1- !eynman PropagatorUn TanllD~ ve tizellikleri Goreli olmayan kuvantum mekanigin Feyman'in Lagrange formUlasyonunda temel nicelik K yaY1c~d]r.Ya- 1'1C1, parc;ac~m t' aamananda x' konumunda oldugu ttl zamanwda x" konumunda bukunmaaa iC;in X(x" , t";x' ,t') 11e tan1m1anan kuvantum mekanikselgec;i~ genligini gosterir. Burads temel nokta Fe1'nman (4) tarafmdan postule edilen

1.1

kla-

1.2

t'

d:i.r. JJ, parc;ac~gm lagranjiyeni n[xctB sembolU,

x( t' )=x' den x(t" )=x" ne kadartUm yollar Uzerinden integras1'on oldugunu ifade eder. Ayr~ca kuvantum UstUste gelme ilkesi, 1.1 11e verilen yay~c~Yl.ic;ine

alu, OUnkU ttinl yollardan gelen katkJ.larl.n. toplaml. olarak ifade edilir. Yol integralin 1.1, kullanl.lmasl.a~agl.da anlatl.ld~l. gibidirl

!l al t arall.k ic;inde [t" ttl] zaman arall.gmda

parc;ay~ gozonUne alall.Dl. Kolayll.k yonUnden

a1 t arall.klarm e~ uzunlukta olmaswl. farzederek PN'i

5

karakterize edebiliriz.

(I.3)

BE =t"-t',

j=1,2, ••• ,N

olmak Uzere x(t) yolunu ayrl. ay-rl. kl.s:unlardan olUE}mU§ ,ekilde, Xj=X( tj), X' aX( to>' x", a¥( tN )aX" olarak karakterize edebiliriz. S lx( t)] eylem fonksiyom.t 5) ,

(I.4)

haline gelir. MkUtleli sabit b1r par9acl.k i9in,

dir, tiger durumlar i9in uygun

bir bicimde ifade edilir. xC t) yollarmm ay-rl. ayr1 oluf}turulmas1, 90klu Rieman integral! olarak uygun ,ekilde propagatorU yazmaYI bize izin verir.

(I.6)

Sonuc;ta c;oklu Rieman integral! ~ ~ 0, Ii...,. oeJ

6

durumunda limit alLnarak tam yaY1c1 K(x",t";x',t') elde edilir.

K(x",t";x',t')= lim N~ 00

E~O

NE =(t"-t')

(1.7)

Feynman olgiistinde AN segilni N-+ - durumunda serbest pargac1k normalizasyonu, (1.6) ile 'Yerilen yol integra-

(1.8)

tieman

:-afwdan onerildi ve sonradan Cameron(23) tarafmdan ,ematik olarak ook kOReli yollar verilir. Bu goster1min dogruJ:ugu

~ruman (20) tarafmdan kana tlanmJ.~tJ.r. Bu aC;1k-

lamalarla yaYJ.cm.lIl belli birkag ozelligini 1fade etmi~ 01- duk. Yol integral tanJ.muJ. he saba katmadan ge(~d~ genli-

gi, t' zaman1ndaki '4'(x' ,t') dalga tonksiyonunu t" ZBmanmdaki \f..J (x" , t") dalga f onksiyonuna baglanl.r.

'-Y (x", tn)" JK(%" , t" 'x', t' )'V(X' ,t' )dx' , (t">t') CI,98)

Bu i:!ade K(x",t";xt,t')c:r &(X"-X') (I.9b)

7

oldugunu gosterir.

Ayr:L.ca, (t"-t t). € sonsuzkUgUk zaman arall.g:L. 10in (1.6) Y'aY':L.Cl.J3l.n:L. kullanarak, Schrodinger denklem1- ne(l6) ~an ~ fonksiyonunu gosterebiliriz.

(I.IO)

Burada H Hamiltonien operatorUdUr.

fona L da,

liriigi oint

kura1l. ileuygun hale getirilir. Eeitligi tam olarak kurmak 19in ilgili yayl.c:L.yl. gozonUne ala1lJD.

-

K(x",t";x',t'). K{x",t";x' ,t')g.{t"-t')

(I.ll)

Burada 9- ( t), t ~ 0 ic;in bir ve tiger durumda sl.fJ.l" olan bir adJ.m fonksiyonudur. Bu tanlJD saq,ece, relativistik olmayan kuentum mekanig1nde Y'ollardatersmezamanJ.n olmad:L.gl. gerQegini ifade eder. K YSY'l.Cl.S:L.

(1.12)

8

denklemini saglar.

Burada Hn yanll.zca x" ve ttl degi~ken.lerini i!(ine alan operatorleri 1c;erir. Bunun iC;in 1'sYJ.cJ. gerc;ekte (1.10) Schrodinger denk1eminin Green fonksiyonudur. Tersi 01arak bir sistem Schrodinger tipi bir denk1eme sah1pse (veya genel difUzyon denklemine) bir yol integrali gibi onun Green fOnksiyonu(24) olarak ifade edilebilir. Bu yaklaE}lJD diger a1an1arda yo1 integra1in uygulanmasl. aC;J.s1ndan faydalJ.dl.r.

.min

rer1e-

(1.13)

01arak ifade edi1ir. Burada komplex kuantum mekaniginde

K 11e gen1igin tamsi1 edilmesinden baE}ka Chapman-Kolmogorov denkleminde Markov yonteminin 01asl.1l.k ~artlarJ.na uyumu i1e bu oze11ik fJeki1se1 olarak benzerdir. Fakat (1.6)

y01 integral denltlemi an1ain1'l.bir kavram ve bu ey1em1e-

rin kuantum mekanik tart:Lf~ma1arda kullanl.labi1ir 01ma-

Sl. onem1idir.

Nihayet klasik Lagranjj,yen aC;l.k 01al"ak zamana bag1l. degi1se, yayl.cl. Hamil tonien operatoriinUn \Qn(X) enerji ozfonksiyon1aru tam kUmesi olarak,

9

If.

K(x",tlt;x',t')= 4. exp [c-iAl)_.n(t"-t'~lQtl{X')~n(X) (I.14)

leklinde aollabi1ir. Bu a011~ Feynman-Kac a011~ teoremi olarak bilinir. Bursda n Uzerinde toplam, ayr1 ozdegerler Uzerinden toplan ve ozdegerler Uzerindeki integrasyon olmak Uzere her ikisini belirtir. niger bir deyi§le klasik Lagrar:ij~en daha kullan1§11 olmayan (I .14) formun genel a01l~1, ao1k olarak zamana bag11d~. Lagranjiyan (I_ 1.4)

lde(25 }

x •

. ar

-

YaY1c1Y1 bukmanan temel amaC1 N~ C)O gitt!ginde limit almarak, denklem (I.6) 11e verilen ooklu Rieman integralinin degerlendirilmesidir(4) • Bu yaln1zca birkaO durumda mUmkUndUr ve kesin olarak ~u durumlarda geoerliligini korur.

1- integrallerin gaussian olmas1

2- Recursive formUlUnUn ardll integrasyonlar1 OozUmUnUn var olmaS1d1r. Iyi bilinen sabit W frekans11 harmonik oSilator ve serb est paroac1k durumlar1 birinoi kategori alt1nda toplanLr. Burads iki ornek lOin standart yaY1c1lar1 aktaral~.

10

• kUtleli serbeat par9ac~k:

3/2 K (x",t";x',t'). [ .. m J

f 2rrf&T

m kUtleli ve W frekansl~ Harmonik osilator:

3/2 KH (x" t";x' t t). r=. mw J

.0' , ~TfihSil:LwTJ

exp[imW L2hSinwT

16)

t-

les! dahi zamanla degi~ebilir. :Bunun c;ozUmU

~S • 0 (I.17)

Hamilton ilkesinden bulanan Xc(t) klasik yo1a bagl~ ol~udur ve yay~c1,

olarak verilir. :Burada SC1-S[xC(t»). Bu bagmt1 Van Vleck-Pauli (.27,28) formUlU olarakbilinir. Bu formU-

11

lUll daha 1:v1 anla~l.labilmes1 10in s[x(t~ ey1eminin xc(t) klasik yol civarmda seriye aQl.hesl. gerekir. •

(I.19)

Burada kuadratik ey1emler 1C;1n b2S in sl.il.ra ozde§l olduguna dikkat ederiz.

Yol integralleri.l kartezyen koordinatlardan dOnU§lUmler yar~l. 11e polar koordinatlara donU§ltUrUle.k

81-

Diliriz.

I.3- Yol-Integral Formalizminin Kuantum l4ekaniginclen TUretilJllesi

Diiz bir yorUngede bir parcaCl.gm hareketC29-31) ettigini clU§Unelim. Koordinatl. x, momentum operatoril

-i i/ix ve ozdurumu

I k) olmak Uzere, parcacl.ga sit

x- tamsili ifadesi ieu,

(I.2O)

12

yazabi11riz, bursaa L peryodik Sl.nJ.r ko~uludur. Par~acl.ib. L boyutlu bir kutuya hapsettigimizi dU~UnUyoruz ve L~eo kabul ediyoruz.

Koordinat uzay~da, momentum operatorUnUn herhangi bir f fonksiyonunun matris elemanl.

bi~imini al1r. Bu temel formUle bir uygulama olmak Uzere, birim kUtleli relativistik( 3:?) olmayan par~ac~l. dU~Unelim. Bu par~acl.gl.n kinetik enerji operatorti,

ile verilir.ei(t'-t)K nan matris elemanlnln koor-

dinat uzay~da yaz1ml.,

13

(x" ~-i(t'-t)KIX>.J g. {exp[-i + ~(t'-t)+ik(X'-X~ J

~~1T exp[-i~2(t,_t)+~(X'_X)2/(t'_t~ (1.24)

bic;imindedir, burada z= k-(x'-x}/(t'-t) almm~stJ.r. Boy-lece,

yazl.lll'. Burada 7 = t'-t bicimindedir. (1.26) bagmtl.Sl. standart Gauss dagl.1J.mJ.ndan Ustel ifadede yer alan bir 1 faktorU kadar fark11 oldugundan, pseuda-gaussian olarak adlandl.r~ll.r. Dagl.ll..Ull.D. geni~ligi

Ix'-x lort= O( ff )

(1.27)

ile verilir. 7-+ 0 olciugunda Denklem (1.26) ~(x'-x)

olur.

14

vex) potansiyeli ali~da hareket eden bir parcac1k

iOin Hamilton operatorU.

fl2 + Vex) ax2

(I.27)

olarak ysz:Ll. J.r. Zamana bsglJ. Schrodinger clenkl emi,

(I.28)

,eklinde olur. H nan ozvektorler1 cinsinden,

Hla) c Eafs>

ve

(a'l a). &8'&

(I.32)

diklik ko~ulu kullanJ.larak Green fonksiyOIlu,

15

D:i.9iminde YBZl.ll.I', burada 'Va(X) III <xla > olarak alJ.llllll.f;ltJr.

~imdi Feynman'1n izledigi geleneksel yolu izley-erek t'-t zaman arall.gJ.nJ. birbirinin gen~litl 6 olan '1 aralJ.ga boldUgumUzu dU~Unelim. BUlla gore,

E ... 0 iken '1-' DO oldug-u aoutJr.

mak

'Daih.ntl.sJ. geoerlidir. Burada,

~III + Xi - V(Xn)'

. Xn+l-Xn Xna __ -

-

X;n=

,

t ~+1'1II X

(1.36)

tie Terilmi~lerdir.

ispat: e-1(t'-t)

-ssna • e -\;

oltiugundan,

16

-iEH >

. ~ e , ~-l ~l ...

veklinde YBzl.labilir. f _,. 0 iken,

.er

(1.39)

DSg1lltJ.Sl., Denkl_ (1.26) i1e,

(1.40)

ltu1.1anJ.larak,

17

1/2

.. I 1)· e1E:~ + 0 (f}/2) (1.41)

~ 2ITif

e14e edilir. Bu bagrnt1.1ar denklem (1.37) i.e yerine konulursa Xa,. almarak, denklem (1.35) in ispat1 t amam1anml.~ olur.

eekil 1: 'It den .t' ye deiil}irken ard~l.k )

Xa~,x2' ••• ' ~l=x' bir x(7)' yolo (path) tanl.mlsr.

eekil.l de gosterildigi gibit' ilet aras1,

E. geni~11ginde '1 psrQ8YS bo1Unmij~tUr t ,-t= '1 E Bunlar1 a~agl.dak1 biQimde etiketleyebiliriz.

(1.42)

Xn 11e, x in tn deki degerleri,l ,t den t' ye

18

degifl'irken bir x(7) patikasl. (path) tanl.Dllar. :Soylece (1.35) bagmtl.srndaki integrant patikaya kar~l.ll.k gelen dalga yayl.cl.sl. olarak tan~lanabilir. Lagranjiyen

(1.43)

1le verilir. Eger x'i Xn=

Xn+l+XiJ, 2

ile ve i: yl.

• Xn+l-xn

~=----

t

n ine

yol-integral literatHrUndeDenklem (1.35) bagJ.ntl.sl.nl. daha sembolik b1r bigimde,

(1.46)

Glarak yazl.lJ.r. Herhangi t ananda 1"> ve t' anl.nda ,t') hali 19in

19

yaz8Bi1iriz. Burada,

(1/2) Jt+1

[4%]= Ljml 2~') TT Un

f. ... O \ n=l

(I.48)

olarak veri1mi~ttr. DeDk1em (1.46) orjinal biQimi

.

x, x gibi

iki degi~kene bagl1 olan Lagranjiyen fonksiyonu de-

gildir. Eger L deki p yi X

•

ve x ys bagl1

olarak yazabilirsek L (i) zaman L(X,x) 11e ili,kiIi olur.

L (x,x,p(x,x)= L(x,x)

(1.50)

denklem (1.35) i9in alternatif bir bagmtl.,

20

ifadesi lie verileb11ir. Burada,

(I. 52)

•

x ve x daha once tan~lad~g1m~z g1bidir. eimd1

alternatif bag~t~y~ ispatlamaya oal~al1m. Denklem (I.24) den,

2

e-11/2kj +1~ (~+l-x:n)

(I.54)

elde edilir. Bu pro~lemde H(X,p)ml/2p2+V(x) olmak

Uzere, Uatel formda -1 kez,

(I.55)

-

vard~. Burada L denklem (I.49) da tanl.mlandJ.t~

gibidir. i.(~,~,kn) deki Xn yerine ~/2(~ti~) alml.rsa sonra da x=:x1 ve x' aX't+l alJ.n.J.r ve Denklem (I.54) de yerine konulursa alternatif 'bagm-

21

tl. ispatlanm~Ii olur. L(~,~,~) deki Xn. y-erine ~ C;izgi almak E: ~ 0 iken Denklem (1.27) nedeniyle

gec;er1idir.

Burada liuna dikkat Qekmeliyiz. Denklem (1.52)

D= '1 1Qm L, x'l+l~x' iQer1r, :taka t ~+l i ic;ermez. ~imdi koordinat uzayl.l1~ dUliUnelim. '7 ,t den t' ye deci~irken ard~~1k (x1,k1), (x2,k2) ••• (x~,k~) uzayda (buna :taz uzayl. dEmir) bir patika tanlJDlar.

Denklem (1.51) kapall. b1Qimde,

t'

e-i{t'-tlH .. S I!x elk] e itf Ldt

(1.57)

olarak yazabil1r1z. Burada

(1.58)

ile verilmiE}tir.

22

...... __ ._------------

--_ -- -----------------_ __ _---_ ---------._----------

-- -------.-_

II. ORNEK PROBLEMIER

Kuantum mekaniginin temel problemlerinden serbest pargacl.k, Harmonik Osilator ve lineer potansiyel problemlerini yol-integral teknigini kullanarak tek boyutta gozecegiz.

II.l- Yol integral Yontemiyle

(II.l)

olarak verilir. EUler-Lagrange denkleminden yararla-

narak,

(II.2)

b1ciminde bir cozUm elde ed1lir. xi= x(ti),

xf= x(tf) ba~lang1g degerlerini gozonUnde tutarak,

(II.3)

elde edilir. Denklem (II.3), (II.l) ile verilen 1fade-

-------- -- --- ---

23

de yerine konularak, Klasik eylem Scl'

(II.4)

bioimindeki bag~t1 yard~1 ile,

(I1.5)

elde edilebilir. Klasik eylemi belirlenmi§ bir sis-

biQ1minde verilen Van Vleck-Pauli formU1U lcullan1-

lu. Bu formUle gCSre,

I~SC.l _ M

elde edilir.

Q%fOx1 :;. -;- ,

Elde edilen ifadeler ;verine konularak yayl.cl.,

(II.7)

bioiminde bulunur.

24

II.~Yol-tntegral Yontemiyle Harmonik Osilator Genliginin (YaY1c1) Belirlenmesi

Daha onceki (II.l) kesiminde oldugu gibi, ayn1 yo1u iz1eyerek yo1-integra1 teknigi i1e harmonik osi1ator yaY1C1B1n1 hesaplayabiliriz.

Harmonik osi1ator, Lagrangiyen'i

(II.8)

lrar-

olarak elde edilir. Elde edilen iki denklem kullan1larak, A ve B degerleri elde edilir. Bulunan degerler,

(II.10)

denkleminde yerine konularak ~Cl(t) klasik gozUmu,

~eklinde elde edilir.

25

Denklem (II.l1) ile verilen ifade L, Lagranjiyen de yerine konul.arak , klasik eylem ScI'

tf

ScI = 5' L(x,x;t) dt ti

(1I.12)

~eklindeki baG~nt~ yard~~ ile

e

S = MW

01 2SinWT

(n.13)

nm

y

elde edi1ir. TUm degerler Denk.ClI.G) da yerlerine konularak yayJ.cl.,

(II.15)

26

bioiminde elde edilebilir.

II.3- Yol-Integral Yontemiyle Lineer Potansiyel

Alt~nda Bir ParQac~k Yay~c~s~~

Belirlenmesi

Bu kesimde yine yol-integral yontemini kullanarak, lineer potansiyel altmda bir par~ac~g~ yayl.c~'" S~l. hesaplayacag~z. Yayl.c~J.n belirlenmesinde onceki lin

.)

denkleminden yararlanarak klasik ~ozum;

(II.17)

elde edilir. xi= x(ti) ve %f= x(tf> 'ba§lang~Q degerleri gozonUne alJ.narak,

_t 2
xi= ti + ati+D
2iIi
xf= f t2 +atf+ '& (II.18)
2m f ,eklinde ifadeler elde edilir. Bu denklemlerden a ve b

27

deger1eri buhunarak Denklem (II.17) de yerine konularaki,

Xo1(t)=-i- ~(tf'-t)+xt(t-t1) + ~m (2t-tf'-ti)2 - T2 (II.19)

klasik gozUmelde edilir. Bu idafe L, Lagrattjiyende yerine konularak klasik ey1em ~c1'

tf

Sel= S L(x,x;t) dt ti

bag~t1s1 yard~1 i1e k1asik eylem Sol'

(II.20)

(II.2l)

n1 ile

)

'b191minde elde edilir.·

28

III. GENEL KUADRATIK LAGRANJrYI.NLER

111.1- CokKose1i YollS; Yak1a~J.m1 rle

YaY101n1n. TUretilmesi

Bu k~sJ.mda, bir ltoyutta kuadratik eylem iom ook ko~eli Y'ollar(4) Y'akla~J.mJ.nl. uygulayaoagu .. Kuadratik .e;rlem Lagranjiyeni,

(TII.I)

olacak "ekilde 11k kez Caldirola (33 ) ve daha sonra Kana1 tarafmdan onerilm1§tir, bu yUzden LagranjiY'en (111.1) Caldirolli-Kanai LagranjiY'eni olarak bilinir.

K, yaY10J.s1 cel_eksel olarak ook ko~eli yollar yakla~1ma gore,

(111.2)

(111.3)

29

olarak tan:unlanJ.r. Burada AN' Feynman olC;UsUnU tanllDlayan normalizasyon faktorUdUr. Normalizasyon faktorU,

N o, "{/2

n (i1T-i~EJ

"=-i

olarak verilir ve ~, herbiri ~ uzunlugunda [t" t~

zaman ara1l.gmda N tane a1 t aralJ.klarm tUmU71e ta-

(111.4)

nlllllanan ayrl. ayrl. kl.sl.Inlardan olu~an eylemdir.

(III.)

ifadesindeki integralin almabilmesi iC;in X ve Y kolonvektorleri tanJ.mlanl.r ve P simetrik matrisi

olUlilturulur. X ve Y vektCSrleri

X, '1=
X= Xl
X'3 , (111.6)

olmak Uzere, burada

30

2

j,:. _elf +J,xll

':j\t.=_LkE::2 (.2'k~ N-2)

u ::: - Crv-\ E 1. + o;~ XN

JtJ-\

(III.?)

Ve (N-1) boyut1u P simetrik matrisi a~ag1daki yapl.dadl.r.

CI.8)

(III.9)

N-1

olarak yazl.labilir. Burada dx: 11 uk' xT: x in transkc1

poses! ve 0<. =caf )-1 dire (III.9) da Gaussian integral,

5dX eXPt~<t[ )(TpX-2XT'i]~= (~rrde+ p)'/~xp[_{~'l'l-rp~~

-00 (III.10)

ha1ine donU~tUrerek ko1ay bir ~eki1de deger1endirilir.

31

Buna uygun olarak,

(111.11)

(111.12)

[.13)

eni-

ve

l.-

t'all.m.

111.1.1- ~ Bileseni

Yeni bir U vektorUnU

(111.14)

olacak ~ekilde tan~layal1m (111.14) Un elemanlarl.

_ ale. u.lt_,+ (ak+qlc-t\ - 61(f 1) Uk. - ~l;tIU"'''H::' - Ck f 2. (1I1.15)

32

k= 1,2, ••• ,N-l o1aak Uzere uQ-aokta deger1eri UO.xO' U~N @larak yaz11~. Denk. (II.15) Dsg1nt1S1, her iki tarsi' 62 ile bolUnUr ve E -+ 0 giderken limit al~~ ve dUzen1enerek dii'eransiye1 denklem,

(111.16)

elde edilir. U9 nokta degerleri UO=XO' U~XN al~1~t1r. eimdi (111.1:3) denkleminde ?L N Bi1e~en1ni ele slarak, tJ-\

- bN€2) )(,2 + 2. f:l eN Xu-"2 ';jkU"

. . \

tlIaliine

elde edi1ir. ~ ...... 0 durum.unda limit all.n8rak,

~II "

"I 1;, }I (L) ~ cl'itt': ax' IJ+jc t~) LH+~ dt J

Il = GM ILw =- 2~ 1 .

'..of C { ( 111.17 )

elde edilir. Burada (111.7) klasik hareket denlcleminin U( t) 90zUmUyle X, bi1e~eninin 'belirlendig1ne dikkat etmek gerekir • .A.yr1ca,

(111.18)

ii'adesinin dogrulugunugostermek kolayd1r. Burada

L..

33

ScI' (111.16) denklemiy1e be1ir1enen Klasik yo1 boyunca t"

JLdt bag~t1s~a klasik eylem denir. t·

It iCin (111.17) 1fadesi, x' ve x" ug noktalarmda X ye dogrudan bag11.dl.I'. Bunun 1Cin (111.16)

K1asik denk1emin formal gozUmUne gerek duyarl.z. Daha

once verilen x' ve x" uc nokta1arl.n1 gozonUne a11- r::LZ. V= u Va, denk1em (111.16) da yerine konularak,

:.19a)

.19b)

oldugu gib1 U(t')= :xa=x' ve U(t")=xN=x" UQ nokta ko~ullarl. gozontine al anaz-; Daha sonra,

(111.190)

eide edilir. SonuQ olarak,

I

\J, H') :: V, = 0

(111.20a)

ba~langl.9 ko~ullarl.na uyan homojen denklem

34

"

v+ _n' (-{)\I' == c

(III.20b)

1ki bagJ.msJ.z oozUmU VI ve V2 ise G(t',s)=G(t",s)=O olmak Uzere (III.19) denklem1 10in G(t,s) Green fonk-

siyonu onerebiliriz.

1:: -: S

t>5

(1II.21)

:.22)

.2)

elde edilir. Boyleee (II1.19b) S1n~ ko~u11arJ. alt1nda (111.20b) denkleminin ~ekilsel 90zUmU,

,I:

t

V(-\)= Jd~'Vl + ..;a"~"V1_S6H'S) ((S) ds

Vl \If' VQ,S)

t (111.24)

olarak elde edilir. Bu 90zUm ve U=v/~ bag1ntJ.sJ. (11I.17) denkleminde yerine konur ve X b11e§eni,

35

:- ~ • 1/ I~ ., ':z. I II I

'J! :::_ j_ [fLt ~ 9_t' \ + _L [VI ,~ + '!;. 'J _ 2)( 'I V,

I~ 4~ aI, a' J 2{; \/, V~ ~'

,II -tIl -t I'

-tIl 1 l

2 'I' 5 CI 5) V2. IS) d S+ 1 't'((c<JV,I<J ds- (,It C;s ,H) 611 ,I) (r,I)

-+\1' "nt" \j"JVllfSJ JtJ Va(+)o.(!~J

y, VI SI '4' t .11

1 ~ i L

(III.25) elde edilir. Burada r=Ps x ve V~Vi = - Vi V2 bag~t1s1 kullan1lm1~t1r.

kolaydJ.r. bo= 1, Ll-l =0 olmak Uzere,

Burada ~k'

\L .. (

b.._ ==( + ) ( IT d}) ~'"

t~'

(III.26)

(III.27)

kUmesine sahiptir. Denklem (III.26) ve (III.27) ile

verilen denklem kullan11arak,

(III.28a)

36

bagmt1Sl. elde edilir. Burada Sl.D.J.r Qartlarl.,

(III.28b)

J

kull.anJ.l:Lr. Denklem (III. 28a) DE:l,gmtJ.s1 duzenlenerek € 2 ye bolU.Ur v,e E -+ 0 durumunda limit almarak,

(III.29a)

diferansiyel denklemi elde edilir. Bu, (III.29a)

.29b)

(III.29c)

Qeklinde verilir. Son olarak, det Pc

N-I

ise 'bu

(III.30)

yaz:Llabilir.

37

bag1nt1S~1n dogrulugunu (111.25) ve (III.30) dan kontrol edebiliriz. Boylece (III.l) denklemi ile verilen Kuadratik e1'lem ioin 1'a1'1c1,

(III.32)

(III.33)

Uo boyutlu kuadratik eylemlerin yaY1C11ar1n1 bulmak ioin fayda11 vegegerlidir.

YaY1c1, (xk' k::l, ••• N ... l) ort~ koordinatlarJ.n herbiri Uzerinde ard11 integrasyonlar yard1m1 ile de bulunabilir. (26) Bu teknik, polar koordinatlarda yol integrasyon i9in gerekli olur.

Diger bir onemli nokta, Lagranjiyent deki· kinetik enerji terimindeki aCt) faktorUnU yok etinektir.

x =x Ira

(III.34)

bsg1ntJ.sJ., (III.l) Lagranjiyen denkleminde yerine ko-

nur ve

38

(III.35)

~ekl.ine donU~tUrUlebilir. Bu durunda ;yeni Lagranjiyen L,

(III.36)

o1arak verilir. Burada ~2(t)= -!-(s2/2a2-s/a)+b/a AU'.. ~u donU~Um. aynl. zamanda Feynman o10UsUnUn dOnU,.esine neden olur. 0 halde,

.37)

(III.38) olarak elde edilir. Bu donU§Um, D ve X *tahl·ertade lnllunaB (a' an )1/4 faktorUnU ByJ.rJ.r ve do1aYl.sl.y1e yol integrasyon basitle~tirilmi~ olur.

III.2. Ozel Durumlar

Kuadratik ey1eme sahip (III.32) yaYl.C1nJ.n ozel durumlarmdan bahsetmek ic;in D ve X nin al ternatif formlarl.nl. hesaplamak uygtmdur. Denkle. (III.2Oa) 11e verilen ug nokta ko~ullarJ.nl. saglayan (III.20b) homojen denldemin V1(t) ve V2(t) olmak Uzere iki ba-

39

g~s~z QozUmlerinin olduguna dikkat edelim.Bu QozUmler,

~ (t) x: f <-0 S in ¢ (t /t ') \/.2 (~) ::: f (~ ) ~; 1/) 4' l t ': t ) formuna sahiptir. Denklemde j7(t), Piney denklemi(34)

(I1I.39)

.olarak bilinen yard~c~ denklemi saglar. Btma gore

(III.40)

ve ~(t,s) ifadesi

I1.4l)

0-

J'H)j(s) S;(l4(-t,i') Sit'l~(S,+")

~-.-.----

Sin ~l'l:': 1')

-I:~s

)

6l-l:,5)=

(II1.42)

-_- -- ---____.- -"'-,.,.

, -/.)5

.sin .-j(( t')

olarak elde edilir. Tam yay~c~,

40

CI.43)

LitaratUrde bu 1fade tUm ozel durum1ar~ be1irtire Ornegin 8=1, b(t)=w2=sbt. oldugundan .w-1/2, ~(t, S).W{ t-S) olarak al:r..nabi11r ve YSYl.Cl.,

J' h. [' ( ( If X f\ r n

1/ II II I ')_[ vJ ex ~VJ < X+ JLoSwl4-{')

r: (X I t I x Ii - riT H1 SiV\wT P .2{; SiVlWT I..

i"i~

- ~ X I X" + ~J"'( 1+) Si~wl ~- t') Jt + i5-' S c HJ Si~w11 ~ -t I tit

w .1'

f "\

- ~.J~tJ~s (H) Cl5) Sil)w(t'!...l) SiI1WI5--f)]] (III.44)

i' i

~eklinde elde edilir.

41

Bu sonUmsUz harmonik osilatorUn yaY1C1s1d~U~). a(t)=exp(-gt), b(t)=exp('tt)w2(t), c(t)=exp('tt)f(t) durumunda J1_2(t)= w2(t)_12/4 oldugu ve (II1.43) denklemi

ile verilen yaY1c1 olup, ilk once Khandekar ve Lawande(25) tarafl.D.d.an ortaya at11m~t~. A.yT:tca a::mexp(CKt),

D= w2exp(O(t) ve c=O olarak seoilirse, (111.39) ile verilen denklem ana11tik olarak oozUlebilir ve fark11

bir osilator(3~) io1n Landovitz taraf1ndan bulunan yaY1c1 tekrar bulunabilir. Eger a=exp(b't),

~e

Lg( 36> ,

1-

I1I.3- Gene1Iestirme

Lagranjiyen tiC boyutta genelle§'tiri1ebiIir, bu durumda Lagranjiyen L,

L:: 1. (d.t A(+\_.d>c_ X"GH)X+.JX. elf) ~l+f· X' (III 45)

..2 dt d+· cit J •

olarak verilir. Burada :fa(xl'X2,x3), f=(f1,f2,f3);

Uo boyut1u vektorlerolup, A, B ve a, 3x3 matrisdir. YaY1Cl., yukarJ.dakine berzer Qekilde papadoPoulos( 41)· tarafl.D.dan degerlendirilmi~tir. Van Vleck-Pauli( 27,28)

42

formUlU ~gulanarak yaY1c1,

k.( ~:'{I X;t')= [ det{A(f}/11T-ifd)(i'~] exp[ i SQ(~;f"I1(: t' ~

(111.46)

biQiminde elde ed11ir. D(t) matriai,

A. [dD ~J+D de +DB==.sUd C-_DC-AU-i dD A+DC-A1C-

cH elt 1 dt dt . dt.

(111.47)

i1e veri1en diferanaiyel denk1emin QozUmUdUr. CozUmde,

(

11.48)

,

1

durumu Papadopoulos taraf1ndan incelenm1~tir.

IV- ttl ZAMANL1 KUADRATIK EYLEMIER

Yo1 integral teorisinde yer1e,1k olmayan kuadratik eylemler(4) birook fiziksel uygulamalarda orta- 7a Ol.kar. Bu tUr eylemler genel olarak,

IT· T T

S", ± j J1:)(2_ ± 5 d-l: 5 cis 6ft,S) )(l+) )((,1+ (tIt-) Xt1:) J± (ll' .1)

Q ,;) 0 oj

eek1indedir. Burada G(t,s), t ve s'ninsimetrik bir fonksiyonu, t( t) ise zamana bag11 hariai bir kuvveti

43

gosterir. Fiziksel olarak Get,s), verilen bir sistemin daha bUyUk bir sistemle etkile§lmesi·U-e :oJ.U§8n :dogru. . , '.Glaylarl. eyrJ.IltJ..l~ve ltasit··:·' ~la:t"~k karakterize'

. . .

etme 701udur~

Tarihsel olarak, (IV .1) denklemi i1e verilen yerle~ik olmayan eylem, ilk kez Feynman(42) tarafudan polaron probleminin 1.01 integral teorisinde ortaya atl.ldl.. Bundan sonrd bu teori daha geli~tirildi. (IV.l) 1le verUenyerle~ik olmayan eylemin basit

e-

si-

ire

luk-

.'

IV.I- YaY101n;n TUretilmes1

YaY1C1n1n tUretilmesi, (III.l) kesimindeki kuadratik eylemlerde oldugu gib1 aynl. yol izlenerek,' elde edilir. Budurumda yakla~1k yay-l.C1,

+cO

K.w ( X,T I X., 0) == (-@ )~~p\A o((x!+ X~ t u 2.fw x.. ~ ) dX'~~p ~~"'[X' PX'- 2lt'lJ}

. -00 (IV .2)

olarak verilir. Burada 0<. III( 2h' )-1 ,ve €. +

r ve Y, (N-l)

1)(, 1

'/_ ~1

- -iN-I·

)

( IV.3)

44

'V '\I

tieklinde tanl.mlanJ.r. X ve Y, X ve Y nin yet-ini

tutan dizi vektorleridir. P, (N-l) boyutlu kare matria olup,

nIt _ p,.. R- t I = - e'l G.. tH - i

r04; - ct. ) '\J}+' I~

(IV .4)

yapl.larl.na sahiptir. Denklem (IV.2) lIe verllen Gausaian integral,

]

V.5)

•

. ,

• ..

tieklinde goaterebllirlz. Buna gore }lB biletienini ve DN normaliza~on faktorUnU,

X=. o([x:+ X~+lf2tNX,,- Y P-''iJ

D~ = (0<. / det P) 1/2.

(IV .6)

(IV .7)

olarak ifade ederiz. ~imd1 XN ve DB ifadelerin1 ayrJ. ayrJ. tanllnlayalJJll.

45

IV .2- X Bileeeni

Daha once (111.1) kesiminde oldugu gibi yeni bir U vektorU,

PU = Y

(IV.8)

olacak f}ekilde tanlJlllan:u-. Y ve P nin (IV • .3) ve (IV .4) ifadelerini kullanarak,

(IV.9)

,10)

Ic-

"0

19in limit almarak,

U(o) = XO' U(T) = X

(IV.ll)

smU' kOfjullarl. al tl.nda integro-diferans17el ltenk1em, ,.

diu + (ds 6H,S) LJ{S) = fH) (IV.12)

dil oj'

elde edilir. Elde edilen bu denklem, (IV.l) ile verilen ifadenin S[x(t~ degifjimi ile bulunan klasik hareket denklemidir. DolaYl.sl.yla,

46

= f[ XN(~jb.-I)_ )(. (LJ,-U~ + f~ tkUk+ft"X..,] ..

. €: l:1 (IV.13)

yazl.labilir. G-. 0 iQin limit al:marak

T

A.= {;~~ ~= -L (X UtTJ-)(o U(~)+j. fH) Ult)dt] (IV .14)

N-+oo.2i; 0

elde edili:r. (IV .14) ile verilen ifade BC1/fl 'a e§ i ttir. :Bu Xo· dan.

biQiuiinde 1fade ederiz.· :BuradaL ve V, (N-I) boyutlu kare matristir. :au ifade tek degildir va L-l sagley-soak ~ekilde LveV seQilebilir. L va V,

L4j:: Lj.1 , L~Ij,+, =-1 J L~~ = 1-

L~J. -= Q (J-t.~ • ~±'l) , \I~1=~2G~}

olaoak flIekilde seQeriz. 0 haIde,

(IV.16)

(IV.17)

elarek yazl.labilir, det (.I+L-1V) :tsktorUnU degerlendirmek iQi:n,

47

(IV.1B)

sonucu kullan1.1J.r. Burada K sonlu boyutlu kare mat-

ria ve R~} matrisi, R= K-_,.N'KR

(IV.19)

1fadesini saglar. l\. =1, K::L-1V durumunda, (IV .19) ile verilen denk1em

(IV.20)

ri-

V.20}

r .21)

(IV.22)

ko§ullarl. gozontine alwl.r. Denklem (IV .21) yeniden dUzenlendikten sonra her iki taraf ~ 2 ye bolUnUr va ~ _", 0 iQin limit alwl.r ve integro-diferansiye1 danklem haline donU~Ur.

d2 ..., T,."

_ IGH,S)+_r( 6H,t) /2.,{r,s)dr = 6(+,5)

dil ~J

(IV.23)

Bu integro-diferansiyel denklem ilave aWJ.rlar,

R(O,S) = R(T,S) = 0 iQin (e, s( T)

f 48

gozontine al1nsrak elde edilir. (IV.lS) 1le ver11en

denkl emden, " N-I N ]

de+(I t (tV) =: exp [J dl'~ f Q.J~

1~;, c1t+ rr- c'v) = ~l(P{jid~JdI'Qli'i~)]

(IV.25)

oldugu gorUIUr. Diger bir det (L) faktorUnU bulmak ioin (IV .16) 11e verilen denklemden, det (L) n1n k. minorUnUn

olarak elde ed11ir.

IV .4- Yayl.oJ.

YaY101Yl. elde etIDek ioin, (IV.14), (IV.27) ve (IV.5) 11e verilen denklemleri b1rle~tirirsek,

I (J'1z. 5·· (T Jl - }

KLX.,T 1)(0,0)= 211.jilT eJ( P( 1l! .II' 'R.{+'~'I")

• ex P S i_ [ XU.(T)- x.U{o)t {Jt t H)U Hl]}

1 ~1h ~ .

(IV .28)

49

b1Qiminde elde edi11r. Yayl.cl. yerle§1ik olmayan karese1 eylemler iQin,

K{x,TI %0,0)= !I{T)exp{iSc1!fl)

(IV.29)

genel formuna sahiptir. Burada _(T),(IV.28) ile verilen denklemin birinci Ustel 1fade ve katsayJ. 11e veri- 1ir ve Van Vleck-Pauli formU1Unden farklJ.dJ.X. Yayl.cl.nJ.n 8Ql.k olarak degerleltdirilmesi (IV.l1) ile verilenklasik hareket denk1emi ve integro-diferansiyel denklemin

kullanarak kUresel polar koordinatlarda gell§1tirilebilir. m kUtlell birpar9ac~m Vex) potansiyelinde hareket1n1 tanl.lXllayan eylemin genel formu,

til

S[Xtl:~ :5 dtU r\.1 x~ \/I><)J

(V.l)

biQiminde verilir. Kesim (II) '1e gore, denklem{V .1) in bile~enleri ayrl. olarak,

N .~)

S '" ~ ( M[)(~},,,,l - G.V(Xi1

d'=-t

(V.2)

91arak yazJ.labilir. A1l.~l.lml.§1 kUresel polar koordinatlarl. (r, 9- ,~ )belirterek 11konce,

50

2. L

(Xj- X;_.) =- YJ + Y"f_, - 2 r'j r}-I Cos 9t,~_' (V.3)

ifadesini ;razar~z. Burada (8)j,j_l; Xj vexj_1 aras~ndaki aC1du-. Cos @ j, j-1 nin deger1eri (9; Le~) ve (g.;j-l ~ j-1) a91sa1 terimler 11e 1fade edilir.

Cos @ .. == Gs 9-; Gs ~'_I+ Sir) 9;.: Sit'\ G;.I ~s( ~~ -l.€;y_,)

f,rl " . (V.4)

Burada potansi;re1 terimin kUrese1 simetrik. oldugu

kabul edilmi~tir. Boylesi bir durumda Denk1em (V.2)

~'. . rl;-~

.5) ak

kUresel harmonikleri kapsayan seriye 891labi1ir.

51

Burada ~eJ ,tDj} sembolleri 11,12, ••• ,lN ve

n1 ,n2, ••• ,nNolarak ayrl. ayrl. ternsil edilir. KN 1ein once (I.6) bag:m.J.s~nda (V.7) ifadesjnin yer:1.ne kon\1la-

c~ave

dxj= r~Sin~ 49-j dlRj

(V.B)

nin hacim eleman olduguna dikkat edilmelidir.

Q-j ve t.Qj (1(, j c N-I) ae1sal degi~kenleri Uzerinden integ~asY'onlar, kUresel harmoniklerarasmdaki iyi-

•

9)

~eklindedir. Burada Kt(r",t"lr',t'),. rad3'a1 yayJ.cl.

olup, ..,...,

. I )( r~t'l r: 1') "".(;M (~1T) II A,. (~ Qt""'i .. iff t; d ri (T .11)

T\..t N-. eO 'J ~"I ral

(1.12)

52

olarak verilir. Boylece, kUresel simetr1k potansiyeller 10in kUresel polar koordinatta ;ray~cl.Ill.n tUretilmesi tamrunlanm~~ olur. Bu alanda en onemli 9al~~malar ilkkez Edwards ve GulyqeU~ 44) tarafwdan yap~lml.§t~.

l in.6)

bu !fade bu fiekilde de gosterilebilir.

00 k. •

€)(P(u(P)~)=2 l--i) I"C-u)-eXp(1klQ)

Ic.:r:.oo

Bu durumda Feynman b~oUsUnUn donU~UmU,

(V.15)

(V.16)

oek1indedir. Dahs sonra (V.15) 89:11l.JJl1,

0. j= 1/21T olacak ~ekildeexp( is/fl.) 1fadesinde

yerine konularak, \Qj Uzerindeki.1ntegrasyonlar

5:3

ortoganallik ozell1gi kullanl.larak (,ay-et V potansi ... yeli yanll.zca r nin bir fonksiyonu 1se) kolayoa a11- nJ.r. Ortoganallik (Szelligi,

.2TT

_j_ 5eJ(p~,t~lk-~)Jd\Q::. bkWl

21T"

(V.17)

bagwtl.sl. 1le verilir. AOl.sal degil1kenler Uzerinden integrasyonlardUzenlenerek yaY1c1,

, .19)

bagwtl.sl. ile verilir. Dikkst edilirse problemin bo,.utu lei1emi,tir, liGrmalizasyon sabi ti'ne degif}mek zorundadxr. 0 halde,

e, = f2~Ef.1N

(V.21)

o~Deok.(V.18) yanll.zca rsdyal koordinata bag11 bir

'potansiyelin iki boyutta yay1cJ.8l.1l1belirtir. Denklem (V.ll) ve (V.19) dB verilen radyal yaY101 ifadeleri kapa11 formda 8:f}agl.da oldugu gibi yaz;Llabilir.

54

J/ • I I n{-dtl[ M JNsS'ntol-' ,

lIf\.,etf; r ,T)=(r r ) 1'f.~' ,r;df;

;-,

ITt-' ~ xpf 1l'Yl (r/+ 1.,) _ .; ~.vJI ) r I'V\ t'k' ~_IJ (V.22)

. llii~ i, Ylt L tll~ .

d=f

Burada d setnbolU ile problemin boyutu ifade edilir.

BundanbsiJka 1(!), d=3 ve 1.2 durumunda f+l/2 ve 'I degerleriniall.r. Denklem (V.22) deld yol integral bir boyutta karakterize edilmif}.donU~mU~ eylemli hareketli psroacal1n yaY1c1s1 olarsk da yorumlan1r. B~

- --." j~ (

N

IT e)(p[ 4VV1 (ri-~_I)').- ;'fV _ ~iiffV-*) (V.23)

i= f .1~f 11 .2 MtjrJ_t

veklinde ifade edilir. (V.23) denkleminde ~ -+ 0 'a

gotUrUrsek}

Kt(r:'r~T)= (r·r·f'rJt11)rrH~eJ(~(·kJ1 J_.(r,r,t) Jt ]

(V.24) .11e edilir. lSuralar.(t-,r.·1r), .' ertal_araa,-al lag-

ranjiyen va

(V.25)

olarak verilir.

55

v • 3- DUzgUn Magnetik Alanda YUklU Bir

ParQacl.§W Bareket!

xu 1 (4)

"4rese geometride yo1 integral !ormulasyo-

nu dUzanli bir B magnetik slanJ.nda $ yUklU Tem ktitlel:1 paroaCl.gl.n yaYl.Cl.s1nl. belirlemek 10inetkin b:lr

. b19imde kullanl.lab11ir. ParcaCl;.g1l1 klas:1k ha:r:eket

denklem1,

!rekansl.dtt. Lagranjiyeni,

(V.28)

,eklinde yazmak uygundur. Burada - La,

.1.

olarak verilir. L, Z eksenine dikbiryUzeyde ha-

reket eden paroacgJ.n Lagranjiy-en:1d:lr,

(V.30)

11e ver:11ir. Z- dogrul tusu boyunca hareket eden paroaclk hannonik osilatBr sistemini tanJ.mlar.:Bu

56

nedenle K yayl.cl.sJ. iki yaYl.clnw QarpJ.Dll. gibi,

KaKo(Z" , t" I Z', t' )r-(X" ,rtf, tnl x' ,y. ,t')

(V.31)

olarak 1fade edilebilir. Burada Ito,

+( =[ r-:~ l:~J 4· ... ..n ~.t~i)C05Jl.T-2itjJ

o .lTT~~Slt"l.JlTJ '1.2i\\it'\IlTll (V.32)

biQiminde wrilen harmonik osilator yaYl.cl.sJ.dJ.r, KJ., Denklem (V.30) lie verilen birle~ik yaYJ.cJ.du-. Burada yeni KJ. yayJ.cl.Yl. degerlendirmek onemlidir. Bunun

delrnak

1a1

r.

(V.33)

oldu,gu kolayoa gorUlebilir, fakat radysl simetrik degildir. Bunun 1Q1n tQ • 6-+ wt lineer d()nU~UmU Denklem (V • .33)' e uygulBnU- ve

(V.34)

, 3//2 .

elde edilir. Bu iee JL. • fC.ft+w2)J frekansll. harmonik

oSilator Lagranjiyenidir. Bu yUzden dsha onceki kes,imde tUretilen B.O. yayJ.cl. 1.fadesi kullanl.labilir.Bu-

•• K.1

DEl l~:re[ ... _d ,1/:~pr ,jMJI.{tl'"·!r'l)(.sJl.'T _2t'r'G,s(&'_~+WT. ~1

~ - lJT';~Sifl.JtT.J L2iiStn.nT ( 'J)~J

V.35

57

b10imini alu. Bursda '.rattl-t'. Tam yayl.cJ. K(x",t",t'), Denklem (V.32) ve Denklem (V.35) in oarpJ.Dtlarl. alma-

rak bulunur. Bu yaYl.cmm bir uygulamasl. olarak,

T _,. -1flP donUfjUrnU yapl.larak, ·dUzgUn bir magnetik alanda parQacl.klarm metris yogunlugu, yer" ,r'.p ) bioiminde,

,,', [MW lij.2r M..Il' . J P [ ~..Jl ~(i~ i·l)

.fit} ',p)= lTT1JSirth.n.pi!j l_2TrfaSitlh.ll.'pii er 2iiS,,,hJlpfi

.36)

Bu kesimde, temelleri ilk defa Duru-Kleinert(22) tarafmdan ortaya konan dsha sonralarl. N.K. Pak ve

t S' ·Ian· (46 ) t f d 11·" , Y i

• 0 en . ara an an gene emesl. yap ...... an en-

zaman kavraminl. aktaracagJ.z.

Feynman'J.n yol-integral teknigi( 32> ltuantum lrurammda onemi son derece bUyUktUr ,fake t integrasyonlarJ.n herzaman gaussian o1mamasl. neden1yle bu t eknikLe sl.n:lrll. saY-l.da prob.1em oo~Ulebilmi~tir. Duruve Kleinert kanonik donUfjUm1er yardal. 11e Iallamb problemin1 Gaussian bioime indirgem1fjlerdir. Bu donU,Umler y-ardlJDl. 11e degi,ik problemlere oozUm getir1lm1,t:Lr.

58

VI.l-lol-Integral Yonteminde

Noktasal Kanonik DonUsiimler

Faz uzaYl.D.da, t1:::O anmda q lloktasmdan T anandak1 qr noktasl.D.a,giden pargac~k igin yay~c~t

T

K(Qf,q1,T)= SDqDpexpfu:J dt [pq-H(P,q)] (VI.l)

yazJ.labilir, burada sonlu bOyUtlu integralin limiti

1.2)

(j-l,j) aral1gl.D.a sl.D.~rland1r~lmas~ nedeniyle ag1kt1r. Bundan ba~ka, P ve q integrallerinin saY1s1 uyu~ad1- gmdan, direk'b kanonik donU§Umlerin nas1l gosterilebilecegisc,J.k deI11d1r.·ny~e kendimizi POT ye (Point canonical transformation)'k~s~tlayacagJ.z.

POT a~ag1daki gibi tanJ.tnlanml.~t1r,

'I "'.{( q) , Pc: ~ P .f~ A , K (.e .Q) =- f./( P,'l)

f'(Q) I - d ~ (VI.3)

oyle ki,

•

,.q:.a{p,q) • p ~ - K(p,li )

POT nin zaman-orgUsUndeki ag11J.tnJ.nda, mid-point ag1-

59

11m metodunu(47) kullanmak dogru olaoakt1r. Bu aC1- llJllda 6 nin dereoesine gore etkin terimler tutulaoaktu.

tingorUlerimizin J.liJ.{b. al tl.nda POT donU~UmUnUn ole;UsUnU hesaplayalJ.m. tinoe Pj iow POT 1'1 1'azalJ.m.

R = if Ll q; (VI.S)

. (. ~'l;'

Gimdi de qjCl r(Gj) ve qj-l = f(<Qj-l) alarak qj

yakJ.nJ.nda .t1qj 1'i .dQj oinsinden aoallJD.

I.6)

I.7)

'r' yazJ.labilir. qj ve Pj nin kanonik e~lenik olmamasJ.

nedeniyle, d.pj ve dqj 71 871"1 1QT1 4e1uleud1rme1t .. ·

",,-I N-t

TIdq:. :: JTf '( ~i) d Q~

.1: , i::.1

(;i-1,j) aralJ.gJ.nJ. tanllD1ayan bu bagJ.ntJ. simetrik bir

gorUaUlie sahip degildir. Bu ifadey1 Q;i' Qj ... l c1varJ.nda simetrik hale getirmeliyiz; oyle ki. bir orta-

VI.S)

nokta (mid-point)civarJ.nda aOJ.1lJ1l yaparken, bu araIJ.gJ.n hie; bir son noktasJ. teroihedi1mesin. iu koleyoa aliagJ.daki gi bi yapJ.IJ.r.

f'l·t -f~, ~lh. tJ-t

JT ~~h=lf(q~).f'(~~)J ," f.((Qi)t(q~-I)j !fdQi

.l: I J-:.I I- "'.

(VI.9)

~ .

..

60

VI.lO)

[.12)

J 1f-:.tL.

.2.~ k~1 ;.=, .2.TT1;

ft dqi S1_.i( ,,--.f.') ( M~,)l?

II;:' 1 ~ 341 ; J

.larak elde edilir.

~imdi bu eylemin nasa.L donU~ecegini ele alall.Ul..

(VI.13)

Denklem (VI.6) ve (VI.7) kullanl.larak kl.sa-zaman eylem,

Ali,i") = P; ~ii - fftf + \I( q;) ]

(VI.14)

a~agl.daki biQime indirgenir. 2

A(i,j .. ,):~ L)1·_f{!L +V(.{t~)~T.B_ .. _tf+~/IJq;)"

1/ .t 1Mf' 'j 2~M )

(VI.15)

61

Yeni Qj, p j degi~kenleri cinsinden yaY1C1Ill.D. yol-integral ifadesini bulmam1Za ragmen, eylemfn

€ P~ (11l¥j)2 gibi birterim ioermesi nedeniyle ve jakobiyeninde (~~)2 gibi bir terim bulundurmasl. nedeniyle henUz amac:un~za ula~m~~ degiliz.

Bu terimlerden kurtulmak 10in a~ag~daki g1bi bir yol izleyecegiz( 48). Burada bir yQkla~lJ.m yaparak, eylem iyerisindeki ek terimi tistel Uadeden 1ndirerek

rI.16)

]

(VI.17)

olarak bulunur.

VI.2- Ieni-Zaman DonUsUmU

Bu kesimde Duru'Ve Kleinert'1 izleyerek orj1- nal peT yi zaman Uzerine ~gu1alaoag1z.

dt = \f'(ql<))r ,tu,.,)=tf ,·bs.) :,l,

ds 1 -

(VI.1S)

Denklem (VI.lS) i orta nokta (mid-point) dUE}Uncesine

· 62

uygun olarak (j-l,j) aral~g1nda hi9 bir u9 nokta digerine tercih edilmeyecek bi9imde simetrik hale getirelim. Boylece,

yaz~lu. f'CQj) ve f'(~_l)'i Qj civarJ.D.da ser1ye aqarsak ayr~k bi9imde,

(VI.20)

ce-

1

I.2l)

Bunu a,ag~daki integral yardlmJ.yla yol-integral 191- ne aktarabiliriz.

(VI.22)

· 63

,

ve yen1 etkin jakobiyen I~ (r:r ya gore ter1mler tutUliil~tur) ,

.f fI' '1 I. .( '" '2.

10"'_ l_l(!\..+-)(!.lQ;)+ .,(j"i _~t flllVi)'l. (VI.25)

; 8 1f' ..24~M f'

olarak verilmi§tir. Daha once yapt1g1m1zg1b1 eylem igerisindeki cr jP~ (AQj)2 b1gimindek1 Ustel terim! agarak {yine (T ya gCSre terimler tutuluyor),

H N·I N f £. t' fill

Pr(~f'~ ;s): ~.'..,JTf 4e:. IT Nt 1T ll'l(H 1 )( d~;h.M:( "-t 3f )

J]

1:.26)

(VI.27)

ye indirgenmi§ yaY1C1 PE,

~oO

G (I f~),{N;) j f);:;. UrQ/)(f'l;il j dS P,(Cld;;S) (VI.28)

bigiminde tan1mlanm1§t1r -.

eimdi, Schulman-Me Laugh]In':fn gosterdigi yolla, jakobiyen igerisindek1 rr mertebesinden terimleri, ek bir potansiyel terimiymi§ gibi eylemin igerisine, Ustel bir tel:im olarak katacag1z. Bu eagla a§ag1daki integraller kullan1larak,

64

(VI.29)

(VI.30)

elde edilir. Bu ifade Ustel forma getirilirse,

N w-I ' N

A. r ..

I.31)

olarak Feynman'1n yazd1g1 orijinal yaY1c1 elde edilire Burada yeni Lagranjiyen,

(VI.33)

VI.3 CoulombProblemi

Bu problem son zamanlarda, yeni zaman donUeUm f~rmUlasyonu kullan1larak Duru ve Kleinert taraf~dan

65

c;ozUlmUl?tUr. Daha sonra bu problem Point Kanonik donU~Umler yard~1 ile tarn c;ozUmU Pak va Sekman taraf~dan verilmi~tir(49).

Keyfi kUresel simetrik potansiyel yaY1c1s1 a~a-

g1daki forma sahiptir, (;)

,/2.) .,)_ ~ (_J_)exPlr;e(~.f-~';)] K( ((},(. .n (VI.34)

cf,v'irf'f~,T -L- .2rr <:;.00

I}?'; ::; + \J * I 9- -i \ \/ I"" .f..) 1/2 j • T)

K(fflV1iT)=LL- l{fr f'i'f} {..,l:o>f·I.f~·"'l(rf'(1'J (VI.35)

.(_:..:J I'V'I::- ~

1 . ki ve U¢ boyutta olmak Uzere(44)

II 036)

~eklinde verilir. !ki ve Uc; boyutta K~ yaY1c1lar1

(VI.37)

bic;iminde verilir. Hidrojen atomunun potansiyeli, VCr):: _e2/r olmak Uzere iki ve Uc boyuttaki yoztimU, Denklem (VI.36) ile bir boyutta genel problemin c;ozU-

mUne indirgenebilir.

Yeni zaman denU~UmUnUn yerini tutan point kanonik donU~Um,

)

(VI.38)

66

ile yol integral,

cf<(f(q~) ,-{(q;) jT)= Id[(2rrfS~J(pf ~ f~{!; .f1)I;~; D"l

00 0

JdSj Dq(s}expUS~5 [ftvlQ: Vrt...,l .])] 1 (VI.39)

bioimine donU~tUrUlUr. Burada Vnew potansiyel,

Vr.,'} Q) :: [.f 'I qn V( {I Q)) - t J + tlV (fl'i1))

/J-JU I G)): ( ~}",)[ j- (j'tf; L_ i( f"1{,)]

(VI.40)

~

.. -

bulunabilir. Yeni-zaman donU~UmU,

dt - 4u2 ds •

(VI.42)

,ek11ndedir. Buns gore yeni potansiyel,

(VI.43)

Bu problemin 90zumunu,:pi nin ter1mleri ~eklinde yaY1C1Y1,

'11 00 1

~"'i( f! 1If}.f I u,) j f) = [f(LlM{L4~ J d5 ~ (\.If oU.; j 5)

o

(VI.44)

olarak ifade edilebilir. gl , Fourier donU~mU~ yaY1-

67

ol.arak if'ade edilir. +00

ktrl: JeH ()1r1J'exp[-(i/~)fT] -geE) (VX.46)

-Ob

olarak donU~Um yapl.labilir. Bu problemin OozUmu ve- 5.0.,51) _ , I

onu-

~i{f("'I)..ffll;l j f):: 21Y\1AJ( tlflA,) j~.s e~p ( 4feS/-Il) (-i1\Siflwsr'

o

("V\WUf \14 / ~{:s~.yJ5) e Xp[_~ (Mw/lfJ) (U;-+ lA~ )Cot w.sl (VI.48) olarak bulunur.

ikinci adl.Ul olarak bu integral dUzenlenir.

Bunu yapmak 10in "Sa 1qdegi~ken degi§limi yapl.lJ.r vea§lagdaki 1fadeler kullalll.lU';

p; 'leYllW 0<.= (~MlJJ/~)UfU; p.=. (rt\W/l~}(L(f'Z +u!)

I J r (VI.49)

Denklem (VI.39) integral f'ormulU kullanl.larak integral dUz·enlenebilir.· Bu durumda,

68

IloO

Jd ~ e-P<Jc,sec h( 4) 1~ (o(&~e(;h~) ex.p(- f1 fAfh 4)

o

= oZ( rtf - P-+ y)/ fllhl)) fltp,r( Io(lil)'~ ll)wP•1( (o(\~l)'~j3 (VI.50) elde edilir.Burada M ve W, Whittaker fonksiyon-

larl.du. Bu durumda g1 ,

3 ~ (f .f; ; f)= Il/uJ)I_I)lt, [n 1- Pfj)/ Ii'Ntl~ "tp} (~",) r, )uJ"J l;t) r"f) (VI.5l)

b10imini alJ.r.

eimdi genel olarak bir boyutta problemi ooz-

'"

:.52)

ji ozdegerler elde edilebilir.

1/2-p+l a -n', n'=O,1,2,3, •••

(VI. 53)

Enerji seviyeleri,

Ep= _me4/2h2p2 , p_ n+l/2 , nan'+1=O,l,2,3, ••• (VI. 54)

olarak elde edilir.

Denklem (VI. 51) de 1 -t+l/2 konularak tic boyutta hidrojen atomunun yayl.Cl.Sl. elde edilebilir.

69

[n t-P+f)/ ri2~+2). M (,- (~U))r4)~ t (~) V"f)

-~-+Il -n r;t+l -Ii (VI.55)

Burada n (-p+l) den enerji ozdegerleri bulunabi-

lir.

f.-p+l = -~, ~= 0,1,2,3, •••

(VI.56)

Enerji degerleri de,

57)

3.

bir k1Sm1nda bag11 hareket eden sistemleri inoeleyeoegiz. Boylesi sistemlerin Y8Y103.S1 genel kurall. olarak, uygun yaY101, sistemle ilgili diger bir bags1Z sisteme baglanarak bulunabilmesidir. Bu POT kullanl.larak in~a edilebilir. Bags1z sistemlerin yay10l.S3. ilkdefa POT Y'ontemi kullan11arak degerlendirilmi~tir. Bag11 ve bags1z sistemler arasJ.ndaki l11Jki, bagll. problemin yayl.C1S~l. elde etmek lOin kullan1- 11r. Ornek olarak yUzey Uzerindehareket eden paroa-

01k ornegini verelim. Paroac1k,

polar koordinatlar-

da (r,e-) uygun b19imde tanJ.mlanab11ir. YaY10l. ioin

70

t.T aamananda r de son bulan ve t.O da rO dan ba§layarak yoller Uzerindeki toplam~ elde etmemiz gerekir. Orij1ndeki singularityden dolay~ uzay Qoklu birle§ik uzay haline gelir. rO dan r ye yolun geni§letilmesinde bu ozellik saglanmaz. Bu durumda yanl~zca singular nokta etraf~ Qevrilebilir •. Singular noktan~ etraf~~ m kez gevrilmesi ile elde edilen yol, onu

n kez c;eviren yoldan homotopolojik olarak farkl~d~. Bu §ekilde yollar~ farkl~ homotopy s~~lar1

nda-

ri

f

(VII.l)

olarak yaz~labilir. Yay~c~y~ bulmak ic;in homotopy sJ.n~~ verilen tUm yollara ait toplam~ elde etmek gerek1r. Bunun ic;in yay~c~da,

T

05 dt. ~;: ~

(VII.2)

s~n~r~n~ kullanarak in~a etmek gereklidir. YaY1c~da

bu aonuc , T

K~;::: 5( &(ct>- ST,U:a-) exp[ * S!.. dt] DlrH~

o 0

- _i_ fdA e xp( ~ 7L~) K.7I.. t Y,T ( ro 10)

- lTf

(VII~3)

71

elde edilir. Bur-ada ikinci ad:unda delta fonksiyonunun

integral gosterimi kullanll:L.r. K7\, (r,T I rO' 0)

K",(r,TIr;"o)== fe~~ *JdHL-71.~ir)J Dll'"(~D

yayl.Cl.sl.

(VII.4)

bic;imindedir. Orijinal serbest paroacl.k Lagranjiyeni ac;l.sal hl.za bagll. potansiyeli ic;eren ortalama Lagranjiyende yerine konularak,

(VII.5)

C.6)

,rak

VII.l- K; YaYl.cl.s1n1n Degerlendirilmesi

Polar koordinatlarda yayl.cJ.nJ.n degerlendirilmesi V. kesimde sCl.k olarak tartl.~l.lml.~tl.r. Lagranjiyen de ~'fl& terimi fszladan verildiginde gerekli olan dUzenleme yapl.lmall.dJ.r. Kesim V de verildigi gibi K1\.,

N N_l

k. (r,T Iro/o) = /.;Pt4 AJ45e)( p[~ L. Slr;,rj-<)] Tf d ~i

A ",...,0 f1 j=' I:' (VII.7)

ifade edilebilir. Bununla birlikte, sonsuzkUCUk

72

tj-tj_1=€ arall.gJ.nda eylem,

Sir. (. )== ~lr\r.2.)_ ~tir~_,(QSI9;i-~)-fV(r;)-7L~(~r£?-I)

t I l-' 1£: I t-I ~ (VII.B)

bicimini al~. Sonlu T zaman arall.gl. iQin yaYl.C1,

€ un birinci mertebeden terimleri tutularak belirlenir. Ayn1 liJekilde .69- nan dordUncU mertebe Uzerindeki terimler de tutulmsll.dJ.r. Buns gore,

:u-

,

Irr,(\,(/E-) = (€-12rru.)'hexp[ {~/€)-(m~*} e/2 \At O( ~2)J

U. ::' -1M ri~-I/i;, A 9-::. 9; - 9-i-' 'Ve a. = -41t./U. kul.lan11arak,

ex p[:i- S(fi 1(; ... )1 =L exp[~Mj{g.J--G-f-I~~. [/'? v;_,]

n ~ ...... , _ IJ ~"A. 111 G

.r~_-oc>

.exp[tf~(rt+~~t)-f Vlr;)}] (VII.9)

oldugu gorUIUr. SonuQ olarak bu ifade Denklem (VII.7)

de yerine konularak 891sal integrasyon alLnJ.r ve yaY1Cl. (JO

K (r, 9-,1 I r, ,&, ,0) = L eo\: ~,jml9-- Q.~ R.....l r; r-. ,T) (VII .10 )

1\.. ~= ... .,

73

elde ed1Iir. Burada R~~~,

~')l " ~:'.o { .2 rrrAN 55 fr el(p[ ·H~ (rJ + 'i~)- ~ v I V;l ]]

1":1

H- t

l~'+A.[~rJr~_IJ 1T ti d'i

~ ~~E .ra'

ile verilir. Bag11 Kq yaY1C181

.00 _

+<~ = .ill" 501,,- L exp[~t'Yl(g.-eo)+~Jt.4] R.#-t,.,( Y, Yo/T)

-..0 ..., .. -0

(VII.I1)

+00 .0

= ;1T 5dJ\.L€.Xp[";w)(G_90-')+1~4J ~A.(r'''~.T}

-.. ttl:-OO

(VII.12)

:1.13)

_00

(VII.14)

e1de edilir. Burada delta fonksiyonu, n donme 8aY1s1 olmak Uzere homotop:lD yollardan aYJ.rmada etkindir. 0

halde tam yaY1c1 ~

Krr,Tlfo,O)= J<!pd~= L Kn1r,T,I'.)

-0() t'):- 0()

(VII.15)

bi~imindedir, burada Kn'

+<. (rtt. I Y"() I 0) = f": xp [.; ?t.( So - Gl-, +11rrl~ 'R" ( ., r.;r) d 7l

n _00 (VII.16)

Boy1ece yaY1C1n1n, n donme saY181 ile karakter1ze

edilen fork11 homotopy s~1flar1na ait yaY1c1lar1n~

74

toplamJ. oldugugorUlebilir. Bu sonuc; 1nomata ve Singh (51) taraf1ndan elde edilmi,ttr. Bu yol-integralformUlasyonu uzun polimer zincirinin istatiksel ozelliklerinin belirlenmesinde Edwards(52) tarafmdan kullanJ.lmJ.~ ve geli~tirilmi~tir.

V1I.2- Donel Cisim Problem1

Donel cisim (Rigid Rotator) sabit yarJ.c;spl1

par-

ar

b1-

J.

1-

• , 2 N •

K~"l_ (4lf) n1ri(.S b1T~ii£J fIT [.expU; lr;-'i_')"

tJ-'

~ ,rn£w ... ,) _ 1t:VI'i) 1.J 1T ~2dy;: (V11.17)

~t¥\t;ri'" 11 J ).,1

olarak verilir( 3). eimdi parc;acJ.g1n hareketini Slnl.r-

11 ve a yar1c;aplJ. bir kUreyi ele alalllll. Bu durumda Jjekilsel yer degi~imi aQJ.k olarak almabilir. Denklem (VII.17) de r"=r'==f;l almarak,

(VII.18)

olarak ifade edilir. rj Uzerinden integral almarak,

75

1/ _ R.; f . L ~'fJ~NW+ln = _l_ €l(J ~f!T ·W+f)l nt- N~g(J Q2 e~p[ .2rY\a~ j 0.1 'l 2Ma1 J

~~a (VII.19)

elde edilir. Boylece tam. yay~c1(53) ,

K( Q( <k' I ~ ~)= ~ i ell pl.1i1T 1 U tI ~ yj e;.;>Y.J &:ID')

(l -(=1 [ 2ma (VII. 20)

olarak bulunur. Denklem (VII.IS) de oldugu gib1 birle~imin yerine s~~lamaya bir alternatif olarak, iki boyutta kUre yUzeyinde hareket eden bir parcac1k prob-

1

(VI~21)

olarak yazuabilir. a yar~Qapl~ bir daire be-

\ rM""" r...fEV(r,:)l

yunca hareket eden bir parQacJ.im V~f e XPC ~

1fadesi 1Qin gozUmUn ne olmas~ gerektigi sorusu vardir. Eger problem bir boyutlu olarak formUle edilirse, s1- metri ozelliginden ook ko~eli yollar ~ekli uygulanab1lir, ve dogru yerdeg1~tirme(51),

GTf~S~xp[- .j~"]-- a(ri-Q)exp[- ;:~.] (VII.22)

olarak verilir. Denklem (VIlo21) de bu. fermsl (~ekilsel) s:tn~lama birle~tirilir. Rad.yal koordinat tizerin-

76

den integrasyonlar dUzenlenir ve (N~ 00 iCin limit almarak)

,/ -=.J_ exp[- ~f,T.e'J

T\t a. ~VYla..a

(VII.23)

elde edilir. Boylece problem icin tam yayJ.cJ.,

00

K=j_ L_e. XA[- 1fJn:Je~p[4i(e.'~e:)J

ct 1.:= _ oo .2 VYl a

bioiminde verilir. Potansiyel terimi bir b -fonksi-

(VII.24)

:I.25)

em

iki

bioiminde elde edilebilir.

VII.3-Donel Cisim :tIe 1lgili Sistemler

Bu kJ.sJ.mda, birkac yeni potansiyelin yayl.cJ.sl.nJ. bulmak 10in genel koordinat donUf}Um yontemini kullanacag1Z. tic cisim p~oblemini Qozerken l/r2Sin~ tipindek1 potans1yeller polar koordinatlarda kolay bir §tekilde oozUlebilir. AyrJ.ca radial koordinat sabitbir degerle sJ.nl.rlJ. ise bu aanaz-Lama, Denklem(VII.2l) de

uygun S-fonksiyonu ile ver1len potansiyelde radi-

al kl.s;un yerlef}tirilerek saglanabilir. Bu Uo potansi-

yelin cozUmlenmesini mUmkUn k11ar. Bu potansiyeller, Scarf(54), PIshl-T ell er(5.5 ) ve Rosen-Morse(56) po-

tansiye11eridir. Bu potansiyeller a~ag1daki bicimde

verilir;

Scarf Potansiye1i:

2 VO-- roC s2-1/4) ,EO ff,a2m2

Vs= Va/Sin ax , ~

(VII.26)

Posble-Teller Potansiye1i:

(VII.27)

'II.28)

run

potansiyelini ic;eren yardlJDC1 prob1emlere indirgenmil,iJtir.

v(e.) potansiye1i,

V(~= (tl2/2m) (I" 2-1/4) / Sin~

(VII.29)

olarak verilir. Burada /'" , potansiye1in tUrUne bagl1 bir sabittir. Koordinat donU§lUmleriyle, Denklem (VII.29) 11e verilen potansiyeli iCeren bir probleme indirgenmit;1tir. 13una gore,

Scharf Potansiyeli:

(VII.JOe)

78

Poschl- Teller Pomansiyeli:

(VII.30b)

Morse-Rosen Potansiyel1 :

X= a-ltanh-l(Cos~)

(VII.30o)

bioiminde elde edilmifiJtir. Genel koordinat donUliJUmUnU kul1anarak (VII.26-28) denklemler1 i1e veri1en potansiye11erin Green fonksiyonu bu1unabi1ir. AOJ..k olarak f onksiyonlar,

.31a)

C.31b)

[.310)

11e veri1en potansiye1i igeren bir1e~ik yaYJ..oJ..lardJ..r.

(VII.32)

b10iminde veri1ir. Burada V (9-) , (VII.29) denklem1

11e verilmi§t1r. Uo potansiyelin~ sabit deger1eri,

./"'~= 52. J ,....M~T=[ 1\.- Y1.J1, /,,..p.;.= ..((.I+f)- fif:o (VII.33)

olarak veril1r.

~imd1 (VII.32) 11e veri1en yaY2oJ..nJ..n bulunma-

-

awl. inoeleyelim. V, potansiyel1 0,6). < 'IT ara1l.gl.

io1nde par08oJ..gJ..n hareketini sLn1rlar. Bu problemi

79

-

c;ozmek i9in ayrl.ca polar koordinatlarda V potansiye-

lini kapsayan iki boyutlu yard~c~ bir problem gozonUne almak gerekir. Lagranjiyen,

(VII.34)

bi9iminde yazl.labilir. Ayrl.ca radial koordinat sabit bir degerle (r=l ioin) aanaz-Lanan Lagranjiyen (VII.34) dolaYl.sl.yle (VII.32) ile verilen yaYl.cl.ya .da yanSl.:t'. Boylece (VII.34) ifadesini ioeren problem 90ztUebilir

1

lzer

IN S Nat [ I C 1 t '1 ~11I [ V-~rJ .. t

K:=:[iiefTI ~d~exp ~t(~·+~ .. )_Jlf i 1 f+Q+f ~~f .

tal

ifadesinden ve ..1l.=o ve a=;+t alarak,

Kef oK",! r; .... T} t/. ( S i~S:'Si~ ~rf C;'''' ( c."ft') c;tI'Z ((.." & )

~~O (VII.35)

elde edilir. Burada ~,

U =:[ .Q 1. exp[. ~:. t t (Y·U1)(..uTl I~tQ+~.[ ~~i::iJ

T\t'\ . -1 SIf\ll.T 1'1 J

elde edilir. ~ ifsdesinin kapall. formunu elde etmek iom radyalkoordinat Uzerinden integral al:;marak dUzenIenir. Radial yayl.cl. ifadesi 'ssdeoe

80

iki boyutlu donel cisimin yerini tutar. Bu yUzden

Kn bagmtl.S1,

1<,,::: eXp[(-~l1T/ll'V1)t V\+/,+I/2. r]

(VII.36)

olarak verilir. Tam yayl.cl., (VII.35) ifadesi (VII.36) yerine konularak elde edilebilir.

Denklem (VII.29) ile verilen potansiyelin bulunan yayl.cl.sl. all.narak, ilgili diger (VII.26-28) ile verilen potansiyeller (VII.35) ifadesi (VII.31)

37a)

~ . ~.

G(l~= ~ Of (~+f]i'[ Yl+~+fhJ ) \fn~ttHt~K~ 9' J

t'I;:,O

bioiminde elde edilir. Burada *n{ 9-),

(VII.37c)

(VII.38)

olarak verilir.

81

SONYe

Bu Qal~~mada, Kuantum mekanigin Qe~itli problemleri yol integral teknigi ile cozUlebilir oldu~ gosterilmifjtir. Feynman yolintegral teknigi ile s~~rl~ say~da problem cozUlebilmi~tir. bunu integrasyonlar~ herzaman gaussian o Lmama sa, dogurmW} tur. Daha sonra yeni zaman donU~UmU ve noktasalkanonik donU~Umlerle bu tUr integraller gaussian bigime donU~tUrUlmU~ ve yol

.. '.

~l

82

KAYNAKLAR

1- R.P. Fe:v.nman, Rev. Mod. Phys. 20 (1948) 367. 2- C.DeWitt-Io:Iorette, Anno Phys. 97 (1976) 3670

3- j.M. Gelfand and Y.lvi. Yaglom, j. Math. Phys. 1(1960)48. 4- D.C. Rhandekar, SoV. Lawande; Feynman Path Integrals

Some ExaotResults and Applications; Phys. Rep. 137 (1986) 115.

5- FoW. ','liegel, Phys , Reporst 160 (1975) 59-113.

6- A.I.:.Arth'LD:'s (ed), Functional Integration and its Applications (Oxford 1962)0

7- E.S. Abel's and B.\'i. Lee, Phys. :Reports 90 (1974)143. 8- A. Nevue Phys. Reports 23 C (1976) 265.

L 1979). 100

14-T.Koeling and R.A.Ma1fiet, Phys, Reports 220(1975)181. 15- S.Levit and U. SmilanskY'. Ann. Phys. 103(1975) 198. 16- R.P. Feynman and A.R. Hibbs, Quantum'Mechanics and

Path Integrals{Mc Graw Hill, new York 1965).

17 .... L.S. Schulman, Tscniques and Applications of Path Integration (-john Wiley, 1981).

18 .... M.M. Mizrahi, Jt. Math. Phys , 17 (1976) 556.

19- S.A. Albeverio and R. Hoegh (eds), Mathematical

Theory of J'eynman l'ath I?-tegrals, Springer Lecture

Notes in Maths523 (Berlin, Heidelberg, New York 1976). 20- A.Truman, j. Math. Phys. 17 (1976) 1852; 18 (1977) 2308.

21 .... C.DeW1tt-Morette, Oom. Math. Phys. 28 (1972) 47.

22- I.H. Duru and Ho Kleinert, Phys. Lett. 841 (1979)185. 23- R.H. Cameron, j.Math. and Phys. 39(1960)126.

83

24- j .B. Keller and D.W. Mc. Laughli."1, The A. I.i.ath. llonth 82 (1975) 457.

25- D.C. Khandelrar and S.V. Lawande, j. l.:ath. P:"ys. 16(1975) 3840

26- Y. Til:ochinsky, jo Math. Phys. 20(1979) 406.

27- j.H. Van-Vleck, P. Nat. Acad. of Scie~ces 14(1928) 178.

28- ""1. Pauli, Ausgewahlte Kapd ta L Der Feldqu8l1.tisierUl1.g (Lectvxes notes Zurih, 1952).

29- T.D. Lee, Part1.lePhysics and Introduction to Field Harwood Academic Pres (1981).

• Phys. 17 A(1984) 2475. jo Math.Phys. (to appear).

38- V. V • Domov , Eo V. Kurmshev and V.I. Manko, Phys.

Letto 72A(1979) 10.

39- B.Ko Cha~. Revista Brasi1eria de Fisica 13

(1983) 3600

40- jorge Rezende, J'c. Math. Pbys. 25(1984)3264. 41- G.j. Papadopoulos. Phys. Rev. Dl1(1975)2870. 42- RoP. Feynman, Phys. Rev. 97(1955) 660.

43- V. Bezak, Proc. R. Soo.(London)A315 (1970).339.

44- S •. Edward and Gulyaev ,Proe .R.Soc. A 279 (1969) 229. 45- GoNoWatson, A. Treatise On The Theory of Bessel

Funetiona1s (Cambridge University Press,1952). 46- N. Pak and I.So.lanen, Phys. Rev. A30(1984)1629. 47- j. Gervais a"1d A. J'evicki, Nue1. Phys. 110B (1976) 53.

•

:6 •

84

48- McLaughlin, L.S • Schulman., j. Matt. Phys .12( 1971) 2520.

49- I'I.Pak and I.SOlanen, Phy s , Lett. 100 A(1984)327. 50- S. Edwards and Y. Gy1yaev. Proc. R.Soo. A279 (1964) 229.

51- A. Inomate. and U.A.Singh, J. Math. Phys. 19

(1978) 2312.

52- S.P. Edwaz-d.s , Pr-oc , Phys , Soc.(London) 91(1967)513. 53- D.Peak and A. Inomata, Jo Maths. Phys. 10(1969)1422. 54- FoScarf, Phys. Rev. 112(1958) 1137.

55- G. Posh1e and E. Teller, Z.Phys. 83(1933) 1439. ~'1'lI1.0.

t'. E1 YiiksekogretiIn Kurola Dokiimalltasyon Merke2i