You are on page 1of 73

NiGDE UNiVERSiTESi FEN BiLiMLERI ENSTiTOsu

r

KUANTUM TOPOLOJiYE BiR GiR1~

YVKsEK LisANS TEZi MATEMATiK ANABiLiM DALI

MaYIS 2000

Fen Bilimleri Enstitusu Mudtirlugu'ne;

Bu cahsma jurimiz tarafmdan MA TEMA TiK ANABiLiM DALI'nda YUKSEK LisANS rszt olarak kabul edilmistir.

B~kan

: Prof. Dr. Gabil ALiYEV

Dye : Prof. Dr. Mammad MUSTAFA YEV ~,). ~

ONAY:

Dye

Dye

Dye

Bu tez,02/0 b12000 tarihinde, Enstitu Yoneti Kurulu'nca belirlenmis olan yukandaki juri uyeleri tarafindan uygun gorillm~ ve Enstitu Yonetim Kurulu'nunkaranyla

Prof Dr. Emine Erman KARA Fen Bilimleri Enstitustl MudUrfi

ii

OZET

KUANTUM TOPOLOJiyE BiR ctats MANDACI, Seher

Nigde Universitesi Fen Bilimleri Enstitusu

Maternatik Ana Bilim Dah

Damsman: Yrd. Doy. Dr. lsmet ALTINTAS Mayis 2000, 64 sayfa

Bu tope

ile

One me~

:um

Yine Kuantum mekaniginin temel prensiplerinden olan genlik kavranu Dirac parantezleri yoluyla aciklandi ve cemberin genligi verildi. Jordan egri teoremine gore duzlemde her basit kapah egri bir cembere izotop oldugundan eemberin genligi genellestirilerek topolojik genligin varhgi gosterildi. Bu topolojik genlik daha ileriye, dugum teorisine tasmdi,

Son olarak, genellestirilmis genlik yapismm, dugiim teorisinin onemli invaryantlarmdan olan dugumun parantez polinomlarmm ve Jones polinomlarmm bulunmasi icin bir model teskil ettigi goriildu. Boylece fizigin topoloji ile detayh bir iliskisi oldugu ortaya cikrms oldu.

Anahtar Sozcukler: Topolojik Genlik, Dugum Genlikleri, Dugumlerin Parantez Polinomlan, Jones Polinomlan.

iii

ABSTRACT

AN INTRODUCTION TO QUANTUM TOPOLOGY

MANDACI, Seher

Nigde University

Graduate School of Natural and Applied Sciences

Department of Mathematics

Supervisor: PhD. ismet AL TINT AS

May 2000, 64 pages

een

quru

Firsl trick sphe

The

mg the

LCS,

brackets, and the amplitude of a circle has been given. As every simple closed curve in the plane is isotop to a circle according to Jordan's curve theorem, the existence of the topogical amplitude has been shown by generalizing the amplitude of circle. This topological amplitude has been carried to forward, to knot theory.

Finally, it is seen that the generalized amplitude construction is forming a model to find the bracket polynomials which are one of the most important invariants of knot theory and Jones Polinomials of a knot. Thus, it came out that there is a relation between topology and physics.

Key Words: Topological Amplitude, Knot Amplitudes, Bracket Polynomial of Knot, . Jones Polynomials

iv

ONSOZ

Dugum Teorisi, matematigin onemli dallarmdan biri olan topolojinin en cnemli konularmdandir. 19. Yuzyilm ilk yansmda baslayan diigiim teorisi ile ilgili cahsmalar hizla devam etmektedir. Ancak dugum ve halkalan smiflandirma problemi tamamen c;oziilmu~ degildir.

Dugum teorisinin topolojide oldugu kadar, cebirsel geometride, homoloji ve homotopi teorisinde ve ortu uzaylan teorisinde oldukca buyuk rolu vardir, Son zamanlarda goruldu ki, dugfim teorisinin kuantum fizigi ile de yakmdan iliskisi vardir. Kuantum mekaniginin bazi temel prensipleri genellestirilerek dugfim teorisine tasmmis, boylece dugfim teorisinin problemleri icin yeni c;oziim yontemleri gelistirilmistir.

v

TE~EKKUR

Bu cahsmada bana her turlu kolayhgi saglayan ve yardimlanni esirgemeyen Nigde Universitesi, Fen Edebiyat Fakultesi, Matematik Bolumu Baskam saym hocam Yrd. D09. Dr. ismet ALTINTAS'a, Ogretim Uyeleri Prof Dr. Gabil ALiYEV ve Prof Dr. Mammad MUSTAFAYEV'e tesekkurlerimi arz ederim.

Aynca, tez cahsmalanm sirasmda manevi desteklerini esirgemeyen Matematik Boltlmtmun diger 5gretim uyesi ve elemanlanna tesekkur ederim.

Seher MANDACI

VI

i <;tND EKiLER

OZET ii

ABSTRACT iii

ONSOZ iv

TE$EKKUR v

iCiNDEKiLER DiziNi vi

$EKiLLER otznn viii

BOLUM III. KUANTUM MEKANidiNiN BAZI

TEMEL PRENSiPLERi 26

3.1. De Broglie Denklemleri 26

3.2. Dalga Paketleri. 26

3.3. Schrodinger Denklemleri. .. : 27

3.4. Rotasyonlar ve Simetri 29

3.5. Temsiller 30

3.6. Dirac Parantezleri 31

BOLUM IV. KUANTUM MEKANidi ve TOPOLOJI 33

4.1. Dirac'm ip Hilesi.. .33

vii

4.2. Kuresel Aynsim 34

4.3. Cemberin Genligi 36

4.4. Topolojik Genlik 37

4.5. Dugum Genlikleri. 40

BOLUM V. PARANTEZ POLINOMLARI ve NORMALizE

EDiLMi~ POLiN011LAR 45

BOLUM VI. JONES POLiNOMU ve GENELLE~TiRlvffiSi.. 51

SOND<; VE ONERiLER 61

KA YNAKLAR 62

VlII

~EKiLLER ntztxt

Sekil z.l. Bazi diigiimlerin normal diyagramlan 5

$eki12.2. Reidemeister hareketleri.. 6

Sekil z.J. Sekiz sekilli diigiirn 6

$ekiI2.4. Yonca yapragi diigiimiiniin doguraylan 9

~eki12.5. Bir orgii temsili 10

Sekil 2.6. Orgu ve kapamsi 1 0

Sekil 2.7. Orgu grubunun do guraylan 11

$ekil2.8. iki orgumtn carpimi 11 .

3 4 5 5 5

~ekiI2.14. Yonca yapragr diigiimiiniin durumlan : 16

~ekiI2.15. Bir dururna gore yeniden yapilandirma 17

Sekil 4.1. Kerner burulmalan .33

Sekil c.Z. Bir kuateryon ornegi 35

Sekil-l.J, Cernber 36

~ekil4.4. iki parcacigm yaradihs veyokolusu 37

Sekil-l.S. Duzlemde bir basit kapah egri .38

Sekil 5.1. Whitehead halkasi, 49

1 <

BOLOMI

ctnts VE LiTERA TOR 6ZETi

Dugumle ilgili cahsmalar 19. ytlzyilda baslamistir. 1833 yilmda Alman rnatematikci Gauss ile baslayan dugum teorisi ve 3-boyutIu manifoldlarla ilgili cahsmalar geliserek devam etmektedir. Dugurn ve halka teorisi ile ilgili cahsmalann tamarruna yakmi; dugum ve halka invaryantlanni bulma, bu invaryantlara gore dugiim ve halkayi simflandirma problemi ile ilgilidir. Simdiye kadar dugumun onemli invaryantlan bulunmustur. Bunlardan en onemlileri dugum grubu ve Alexander polinomudur. Dugurn grubunu hesaplamak icin Dehn ve Wirtinger tarafindan ortaya

kon ilar
yap (len
Slm bir
den liar
mat .der
poli Bu
~ek:l1U~ 'un yaptigi cahsmalar ile yeni bir ivme kazandi. Fox, 1965 yilmda yazdigi bir kitapta[ 15], dugum grubunun bagmtilan uzerinden, "serbest turev" adiru verdigi yeni bir kavram gelistirdi, Serbest turevden yararlanarak Alexander polinomunun hesaplanmasi icin yeni bir yontem verdi. Aynca dugumlerin dallanrms ortu uzaylarmm birinci homotopi ve homoloji gruplanrn hesaplayan bir algoritma gelistirdi [15]. Birman [5] ve Hilden [16] 1976 yilmda birbirinden bagimsiz olarak dugumun ortu uzaymm yaprak sayisi ile halkarnn kopru sayisi arasmdaki bagmtilar hakkinda bazi bilgiler verdiler. Hilden ve Montesinos; dugumun dallanmis ortu uzaylan uzerine cesitli cahsmalar yaptilar ve 1976'da gosterdiler ki;

Her kapah yonlendirilebilir 3-boyutlu manifold, 3-boyutlu kurenin, dallanma kumesi bir dugum olan, bir irregiiler 3-kath dallanmis ortii uzayidir [16,24].

2

Bozhuyuk [6,7,8], (3,5)-Tiirk basi dugumunun, (3,4)-Tiirk basi diigiimiiniin ve (3,2)Turk basi dugumunttn 3-kath ortii uzaylanm tamamen snuflandirdi. Bu cahsmalara paralel olarak basta Artin ve Morton olmak iizere diigumler iizerine cahsan bircok bilim adarm, diigiimiin orgu temsilleri, kesme-yapistirma manifoldlan V.s. tizerine bircok eser verdiler. 1976 yihnda Joye, diigiim teorisine modern bir yaklasim kazandirmak amaciyla diigiim teorisinin bazi kavramlanni fizik prensipleriyle aciklamaya cahsti [18]. Bu yeni yaklasim cok ilgi gordu. Gunumnzde basta Kauffinann [23] olmak uzere bir cok bilim adarm diigiim ve fizik arasmdaki iliskiyi incelemektedir ler.

Bu tez, giris bolumu dahil alti bolumden olusmaktadir. Ikinci bolumde, diger bolnmlerde kullamlan dugum teorisi ve Lie cebirinin bazi temel kavramlanndan ~ . D H~

llCU

hali olai

onu

yan gen gos

~ ~ iizerinde alman genlik degeri ile cemberin genlik degeri (ilmek degeri) birlikte kullamlarak, dugum parantez polinomunu hesaplamak icin bir algoritma olarak ele ahndi. Besinci bolumde, bu parantez polinornlan normallestirildi, Son boltimde ise, verilen Jones polinomlarmm normallestirilmis parantez polinomu ile iliskisi ispat edildi ve Jones polinomlarmm bazi genellestirmelerinden kisaca bahsedildi.

3

BOLUMII

TEMEL KA VRAMLAR

Bu bolumde, Dugnm Teorisinin ve Lie cebirinin bazi temel kavramlarmdan kisaca bahsedilecektir .

2.1. Dugum ve Halkalar

2.1.1. y erlestirme. X ve Y iki Hausdorff uzayi olsun. Eger f : X ~ f (X) bir homeomorfizm ise f: X -+ Y donnsumune bir yerlestirme denir [3].

2.1.

nUn

vey ayn

2.1.

pan

2.1.4. Denk dugumler. K ve L, S 3 icinde yonlendirilmis iki dugum olsun. Eger h (K) = L olacak sekilde yonlendirmeyi koruyan bir h : S3 ~ S3 homeomorfizmi varsa K dugumu L dUgiimiine denktir denir [25].

2.1.5. Not. iki dugumun denkligi tamrm; S3 icindeki dUgiimler kumesi tizerinde bir denklik bagmnsi verir. Bu baginti, SOZ konusu kumeyi aynk denklik simflanna aymr. Her denklik smifma bir dugum tipi denir. Denk iki diigUm, aym diigiim tipindendir.

2.1.6. Tamm. Yonlendirilmis bir ucgen (veya bir cember) ile aym tipte olan bir dugume dugianlenmemis dugum denir [9,25].

4

2.1.7. Tamm, p : S3 ~S3 , P (x, y, z) = (x, y, 0 ) ile tammlanan fonksiyona izdusum fonksiyonu denir.

Eger K, S3 icinde bir diigiim ise, K nm p izdusum fonksiyonu altrndaki resmi, p(K), K nm xoy-duzlemindeki izdusumudur. K poligonal bir diigiim ise, p(K) duzlemsel bir poligondur.

2.1.S. Tamm ( Ge~it noktasi ) . K, S3 icinde bir diigiim ve p, yukanda gecen izdusum fonksiyonu olsun. a E p (K) icin p-I (a) n K, n tane (n >1 ) noktadan ibaret ise , a ya p(K) run bir n-katli noktasi denir. Eger n = 2 ise, a noktasma gecit noktasi ( cift kath nokta) denir [14].

2.1.

z kc

un.

2.1. Ege

i) I

p(K) ya K mn reguler izdusumi; denir. Eger p(K) izdusumti reguler ise, K dUgUmiine uzayda reguler pozisyondadtr denir [14].

Bir dUgUmUn reguler izdusumune, 0 dugumun regiiler diyagrami da denir. Reguler diyagram; dugurnun, uzayin yeteri kadar uzak ve uygun bir noktasmdan cizilen resmi gibidir [14].

2.1.11. Tanrm (Normal Diyagram). Reguler pozisyonda bulunan bir K dUgiimii ile bir E>O sayisi verilsin. K run her alt gecit noktasrndan uzakhgi E dan ktlctlk olan noktalarrnm kumesi A ise,.p(K-A) kumesine K diigiimiiniin normal diyagrami denir [9,14].

Boylece K diigUmiiniin normal diyagrami aynk yay parcalarmdan (veya dogru parc;:alarmdan) olusur. Sekil 2.1.a, yonca yapragi diigiimUniin reguler diyagrarrurn ve

5

Sekil 2.1.b ve 2.1.c sirasiyla (3,2)- Tiirk dfigiimfi ve kare dfigfimfinfin normal diyagramlanm gostermektedir.

~ekil2.1.a

~ekiI2.1.b

~ekiI2.1.c

2.1.12. Tanun (Yonlendirilmi~ Dugum veya Halka) . Bir dugum diyagrarru uzerinde hareket yonfi belirtilirse, 0 dfigfim yonlendirilmis olur. Boylece bir dfigfim diy,

2.1.13. Tamm (Ayna Goriintiisii). Bir K dugumunun, r: S3 ~S3 , r (x,y,z) = (x.y.-z) He tammlanan yansima fonksiyonu altmdaki goruntusune K nm ayna goruntusi; denir. Yansima fonksiyonu, uzaym yonlendirmesini tersine ceviren bir homeomorfizmdir [2].

6

2.1.14. Reidemeister Hareketleri. [21]

iki don uyg

1:. D--" I"" r ." ~ -0-'

x. :J>::~ ~C

X·~z* /x-=

rine mm

o halde, Reidemeister hareketleri ile degismeyen ozellikler, diigiim tipinin ozellikleridir [21].

2.1.15. Ornek. Sekiz sekilli diigUm ayna goruntusune denktir.

E

~ekil2.3

7

2.1.16. Regiiler izotopi. II. ve III. Reidemeister hareketleri ile dogurulan denklik bagmtisma reguler izotopi denir [21].

2.1.17. Kusatan izotopi. Reidemeister hareketlerinin u~u ile dogurulan diyagramlar iizerindeki denklik bagmtisma kusatan izotopi denir [21] .

Boylece II. ve Ill. hareketler reguler izotopi invaryanti; I. II. III. hareketler kusatan izotopi invaryantidrr [21] .

2.1.18. Halkalanma Sayisr, L = {ex, f3}, ex ve 13 bilesenlerinden olusan bir halka olsun. lk(L) = lk(ex, 13) halkalanma saytsi

fon kur

2.1.19. Ornek. L ve L' asagidaki gibi yonlendirilmis iki bilesenli halkalan gostersin:

1

Budurumda lk(L)= -(1 + 1)= 1 ve lk(L') =-1 olur.

2

Eger LI ve L2 yonlendirilmis iki bilesenli halka diyagramlan ve L1, L2 ye kusatan izotop ise, 1k(L1) = 1k(L2) dir [21] .

8

2.1.20. Burulma Sayrsi. K herhangi bir yonlendirilmis halka diyagrami olsun. C(K), K diyagrammdaki gecitlerin kiimesi olmak lizere K run burulma saytst

w(K) = LE(p)

peC(K)

ile tarumlamr [21] .

Burada p, K run butun gecitleri uzerindendir ve €(p) ise gecitin isaretidir.

Dikkat edilirse, w(K) run bir reguler izotopi (II. , III.) invaryanti oldugu goriilfu ve

{ (-7-_'-'-")' w\ u

w(~k)

{ (-)...-..:;.)

lit 6

~- -"i'_ .

W (C-') )

== J + IV ( .. -- --""'lIP ') =l+w (4-- )

::: -I + 11' ( r-'" )

,.

= - I -+ 11' ( «>: '\ -'

olu

2.1

2.1.22. Dugum Grubu. K, S3 icinde bir diigiim olsun. S3 -K uzaymm birinci homotopi grubuna, yani G = 7tl (S3_K, p) grubuna, K dilgumilniin grubu denir. Burada pe S3 -K noktasi S3 -K icindeki kapali egrilerin taban noktasidir.

Dugnm grubunu hesaplamanm Dehn ve Wirtinger'e ait iki yontemi vardir [3,9] .

2.1.23. Ornek. K yonca yapragi dugumiinun grubunun Wirtinger yontemi He bulunmasi: Bu dugumun normal diyagrammda gosterilen doguraylan x, y, Z olsun (Sekil2.4). Bu durumda c), C2, C3 gecit noktalarma ait bagmtilan sirasiyla

xy zy =1 yz xz=l zx yx=l

9

dir. 0 halde bu dUgUmUn grubu

1tl (S3-K, p) = lx, y, z,: xy zy, yz xz, zx yx I

dir. Buradaki ikinci bagmti diger iki bagmtmmsonucu oldugundan 1tl (S3_K, p) = lx, y, z,: xy zy, zx yx I

yazilabilir. Buradan

bulunur.

2.1.

rnu,

V'K haTh

i) Eger V'K(Z) = VK,(z)

mv 0 = 1

unv ~ -v ~ = zV'--,>

.... ~ ~

dir.

2.2. OrgUler

eya

2.2.1. OrgU. R3 uzaymda bir D dikdortgeninin karsihkh kenarlan Iizerine Pi, Qi, i = 1, ... .n noktalan esit uzakhkta yerlestirilsin (Sekil 2.5). f , Pi de baslayan ve Qlt (i) de son bulan R3 icinde n tane aynk basit poligonal yay olsun. Burada i-7p(i) , {I, 2, ... .n} uzerinde bir permutasyondur, fi lerin tam olarak asagiya gitmesi istenir. Yani her bir f ; dikdortgenin yan kenarma dik herhangi bir duzlemi en cok bir defa

10

keser. f yaylanrun hepsine birden n- orgi; denir ve bile gosterilir. Dikdortgene b nin iskeleti ve i~p (i) ye orgii permutasyonu denir [3,25] .

~ekil2.5

Asagidaki diyagramda goIiildiigii gibi 3-ipli bir orgiiniin kaparusi (kapah orgu),

b b

alanru

~ekiI2.6

2.2.2. Teorem. Her K halkasi bir kapah orgii ile temsil edilebilir [9] .

2.2.3. Orgii Grubu. n-orgulerin izotopi simflan bir grup teskil eder. Bu gruba orgil grubu denir ve B, ile gosterilir.

B, grubu n-l tane CJj dogurayi ile dogurulabilir (Sekil 2.7). b orgusu, CJj, CJi-1 orgii elemanlarmm bir carpnm olarak ortaya cikar. Boylece B, orgii grubu

Bn= ICJi, ••. ,CJn-l: CJiCJi+lCJjCJ;:lCJ;1 a;';l' 1~i~n-2, [CJi ,CJkL 1~i~k-l~n-21

seklinde temsil edilebilir [9].

11

~ekiI 2.7

b ve b' iki orgu olsun. Bu iki orgiiniin birlesimi b nin Qi bitis noktalan ile b' nun P:

baslangic noktalanm ozdcsleyerek elde edilir (~ekil2.8) [3] .

~ekil2.8

2.2.4. Teorem. B, orgt; gruhundan, {I, 2, ... ,n} kumesi uzerinden Sn permutasyon grubuna bir homeomorfizm vardrr [3,21] .

1t : B, ~ So donusumu, orgli ile ortaya cikan list siradaki noktalar ile alt siradaki noktalarm bir permlitasyonu olarak tanimlamr.

12

Boylece, mesela

dir.

Burada, sagdaki notasyon p(1)=J, p(2)=1, p(3)=2 ile bir p:{1,2,3}~{1,2)3} permutasyonunu gosterir. Eger bir b orgusu icin p = neb) ise, 0 zaman, j, i noktasmda baslayan orgu ipinin alt noktasi olmak uzere p(i)=j dir.

Eger Sekil 2.7 de Tk : {1,2, ... ,n}~{1,2, ... ,n} kabul edilirse, k ve k+l gecisleri asagidaki gibi tarumlamr.

almmasiyla elde edilen bolum grubudur [21] .

Orguleri, kapamslan halkalara kusatan izotop olacak sekilde degistirmenin bazi kolay yollan vardir. Bunlarm ilki Markov hareketidir.

2.2.5. Markov Hareketi. p, Bn icinde bir orgu kelimesi (yani 0"1,0"2, ••• ,O"n-1 ve terslerinden olusan bir kelime) olsun. 0 zaman, p, ~O"n ve ~O"n-l , orgulerinin U9U de kusatan izotop kapamsa sahiptirler. Mesela

13

;.,; ~J

J = I

Bur

Bir ir g orgiisii secmek ve gBg-1 eslenik orgiisUnii almaktir. gBg-1 in gf3g -I formunda kapamsi ahmrsa, g orgiisii ve onun tersi olan g-I, kapams ipleri boyunca yer degistirerek birbirlerini yok edebilirler.

Dugum teorisi ile orgii teorisini bagdastiran temel teo rem asagida verilmistir.

2.2.6. Markov Teoremi. Bn E B, ve W m E Bm, sirasiyla B, ve Bm orgti gruplannda iki orgii olsunlar. 0 zaman L = f3n ve L' = /3' m halkalannin (13 ve W orgulerinin kaparuslan) kusatan izotop olmalan icin gerek ve yeter sart W m nin I3n den

1) verilen bir orgu grubundan denkliklerle

2) verilen bir orgu grubundan eslenik alarak ( yani bir orgiiyii bu orgunun eslenigi ile yer degistirerek)

14

3) Markov hareketleriyle (Bir Markov hareketi ~EBn ile ~O"n ±! EBn+! i yer degistirir

veya bu islemin tersi, ~O"n ±! EBn+! ile ~EBn i yer degistirir; eger ~, O"n de yer

almiyorsa)

dizisi ile elde edilmesidir[21].

2.3. Durumlar ve Parantez polinomlari

Bir halka diyagrammda asagidaki gibi bir kavsak gozonune almsm:

x

Sekil2.10

Bu proses tekrarlanarak, bir diyagramlar ailesi elde edilebilir.

Durumlara ayirma islemi asagidaki yontemle yapilacaktir:

15

~ekil2.11

Yani, bir durumun A veya B tipinde olmasi diizenlemeye baghdir. Bir A ayinmi, kavsakta Aile gosterilen bolgeleri birlestirir, A ile gosterilen bolgeler, kavsakta yiiriiyen bir gozlemcinin alt gecitten gecerken so lunda kalan bolgedir, B bolgeleri bu gozlemciye gore sagda kahr.

A bolgelerini belirlemenin bir baska yolu da, kavsak saatin tersi yonunde don

mek

Her uzere yeniden yapilandmlabilir.

Dolayisiyla, bu A ve B'leri izleyerek esas kavsak, herhangi bir durumundan yeniden yapilandinlabilir.

~ekil2.13

16

2.3.1. Omek. Yonca yapragi dUgumunun durumlan:

J?lJ~ o-:»:

g)~

I~ J~

8fJ ~~

~ ~ .~ ~ ~ * ~

f):) ~9:J \X) Q-oD ry\YOLY

2.3.:

Gen

run~

Bu durumlann herbirinden, yeniden yapilandirma ile K dUgumu elde edilebilir. 2.3.3. Ornek. Y onca yapragi dugumunun

durumu gozonune ahnsm. Burada

ifadeleri kullaruhrsa, yeniden yaptlandirma

ilir.

,K

17

~ekiI2.15

olur.

2.3.4. Dugum ve Halka Invaryantlanmn Bulunmasi

Bir K diigUmiiniin veya halkasmm biitiin dururn1an iizerinden ortalarna almarak diigUmiin invaryantlan bulunacaktir. Ortalarnanm ozel formu §oyledir: 0', K run bir durumu olsun. < K I 0' >, 0' ya bagh olan etiketlerin (komutatif etiketler) carpumm gos

elde

yan edil

IleTll, 0' daki ilmek sayismm bir eksigini gostersin. Boylece

olur.

2.3.5. Tamm, Bir K diigiimiiniin veya halkasinm parantez polinomu

< K > = < K > (A, B, d) = L (Kia) dll 0' II

o

formiiliiyle tammlamr. Burada A, B ve d komutatif cebirsel degiskenlerdir, 0' ise K run butun durumlan iizerindendir.

18

2.3.6. Uyarr, Parantez durum toplarru, discrete istatistiksel mekanikte bir bolunme fonksiyonuna benzerdir [4]. Ashnda, A, B ve d nin uygun secimleri icin; parantez polinomu, Potts modeli icin bolunme fonksiyonunu ifade etmede kullamlabilir[21].

2.3.7. Ornek. Sekil2.14 den gorulebilecegi gibi, yonca yapragi dugumu icin parantez polinomu asagidaki sekilde yazilabilir:

< K > = A3 d2-1 + A2 B dI-I + A2 B dI-I + A B2 d2-1 + A2 B dI-I + A B2 d2-1 + A B2 d2-1 + B3 d3-1

< K > = A3 dI + 3A2 B dO + 3A B2 d' + B3 d2

Bu parantez polinomu, bu haliyle bir topolojik invaryant degildir, Bunun bir topolojik invaryant olmasi icin Reidemeister hareketleri altmda nasil davrandigi incelenmeli ve A,l

an,

2.3.

iSPI

K' ve K" durumlannin birlesimine bire bir karsihk gelir. Burada K' ve K", K diyagrammm bir kavsakta A ve B aynlmalannm yapilmasiyla K dan elde edilmistir. Dolayisiyla <K> nm tammmdan <K> = A< K'> + B< K"> yazihr. Bu onermenin ispatim tamamlar.

2.3.9. Uyari, 2.3.8. Onermesindeki ifadede her bir kucuk diyagrama bir buynk diyagramm bir parcasi olarak bakilabilir. Boylece u~ buyuk diyagram, onermedeki esitlik anlaminda kucuk diyagramlarla gosterilen lokal bolgeler haric ozdestirler. Mesela Onerme 2.3.8. in ozel bir durumu

19

dir. Ave B ifadeleri sirasiyla A ve B aynlmalanm ifade ederler.

2.3.10. Uyan, Yukandaki ispat <K> = L (K I a) (0') fonnundaki daha genel bir

a

paranteze uygulanabilir, burada (a) herhangi bir iyi tammlannus durum degerlendirmesidir. (a) = dll 0' II olarak almacaktir,

2.3.11. Uyarr, Onerme 2.3.8. parantez polinomu hesaplamak icin kullamlabilir. Mesela iki bilesenli halka icin parantez polinomu

(CD)=A(OO)+B( C9J)

=A{A( OO)+B(~)}+B{A(~ )+B( C§))}

sekl

)

2.3.

a) (

b) ( ~--

U ) = (Ad + B) ( ~)

(~ ) =(A+Bd) ( r--/ )

Ispat, (a)

( x ) = A (r ) + B (X )

'-./ <c:>:

=A{A(.A )+B( ~ )}+B{A( '52_ )+B( 'V" )}

=AB() (

---- ).

----

)+AB( "

20

(b) sikki da benzer sekilde ispatlamr. Dikkat edilirse, < 0 > = d < r-' > ve gene! olarak., (OK) = d (K) dir. Burada OK, K diyagramma ayn bir cemberin eklenmesini

ifade eder. Boylece

yazihr,

2.4. Lie Cebri

Bir Lie cebiri, uzerinde,

g x g-o g

LI'plm

iii)V x, y, Z E g icin, [(xy)z] + [(yz)x] + [(zx)y] = 0

(iii) ozelligine Jacobi ozdesligi denir.

Carpma isleminin birlesmeli olmadigma dikkat edilmelidir, yani, genel olarak. [[xy]z] == [x[yz]] dogru degildir. Bundan dolayi elemanlarm carpimlanna Lie parantezlerini dahl! etmek esasnr.

Her bir x, y E g e1eman cifti icin

[x +y,x+y] = [xx] + [xy] + [yx] + [yy]

ve

[xx] = 0, [yy] = 0, [x+y,x+y] = 0

21

oldugu asikardir,

Buradan biitiin x, y E g icin [yx] = -[xy] oldugu cikar, Boylece bir Lie cebirindeki carpma ters degismelidir,

Lie cebiri, asagrdaki metod ile birlesmeli cebirden elde edilebilir:

A bir birlesmeli cebir olsun, yani, bilineer birlesmeli xy carpnnh vektor uzayi olsun. Bu durumda A run uzerindeki carpmu tekrar tammlayarak.bir [A] Lie cebiri elde edilebilir.

2.4.1 Ornek. [xy] = xy-yx diye tammlansm, [xy] nin x de ve y de lineer oldugu ve

= xyz - yxz - zxy + zyx + yzx - zyx - xyz + xzy + zxy - xzy - yzx + yxz

=0

oldugu cikar, boylece Jacobi ozde~ligi saglamr.

2.4.2. Tammlar, gl ve g2, F uzerinde iki Lie cebiri olsun. Lie cebirinin bir homeomorjizmi , bir 8: g, ~ ~ lineer don~iimiidiir. oyleki V x , Y E gl iein 8 [xy] = [Bx, 8y] dir.

Eger 8 bijective (1-1 orten) homeomorfizm ise, 8. Lie cebirinin bir izomorfizmidir.

g bir Lie cebiri ve h, k ; g nin alt uzaylan olsun. [hk] carpum, x E h, Y E k icin [xy] nin carpimlan tarafindan gerilen alt uzay olarak tammlamr, Boylece [hk] run her bir

22

elemani Xi E h, Yi E k ile bir XtYt + ... +x.y, sonlu toplanudir. [bk] = [kh] oldugu dikkate almdi, yani, alt uzaylann carpimi degismelidir. Bu, elemanlann carpunlannm ters degismeli olmasi gerceginden cikar. Boylece eger X E h, Y E k ise, [yx] = -[xy] E [bk] olur.

g'nin bir alt cebiri, [bh] c h olacak sekilde, g'nin bir halt uzayidir,

g'nin bir ideali, [hg] c h'da olacak sekilde, g'nin bir halt uzayidir.

[hg] = [gh] oldugundan, Lie cebrinde, sol idealler ve sag idealler arasmda bir farkhhk olmadigi galilliir. Her ideal iki tarafhdir,

h, g Lie cebirinin bir ideali olsun. g/h, X E g icin h + X kosetlerinin vektor uzayi o :dilen,

g b:

aslyla

B b

y' ise gnin

ic

x' = a+x , y' = b+y; V a,b Eh icin,

Boylece [ab], ray], [xb]'nin hepsi h'da yer aldigindan

[x'y'] = [ab] + ray] + [xb] + [xy] E h+[xy]

olur.

Bu ise istenildigi sekilde h+[x'y'] = h+[xy] oldugunu verir.

Bir Lie cebirinin bir faktor cebirle baglannh olarak bir g ~ gIh dogal homeomorfizmi vardir, e, e (x) = h+x ile tanimhdir. Tersine, Lie cebirinin e : gi ~~ orten homeomorfizmi verildiginde, e run k eekirdegi gl in bir idealidir ve gr/k faktor cebri g2 ye izoniorftur.

23

F alam iizerindeki biitiin nxn matrislerin kiimesi [AB] = AB-BA Lie carpimi altmda bir Lie cebiri yapilabilir. Bu Lie cebirine, F alaru iizerinde n. dereceden genel lineer Lie cebiri denir ve g1nCF) ile gosterilir,

2.4.3. Tamm. g , F iizerinde bir Lie cebiri olsun. Bir p : g~g1n(F), homeomorfizmine g nin bir gosterimi dew. [10]

p ve p', g'nin n-inci dereceden iki gosterimi olsun. Eger tI xeg icin p'Cx)=T1pCx)T olacak sekilde F iizerinde singiiler olmayan n x n boyutlu bir T matrisi varsa p ve p' -ye birbirine denk gostertmlerdir denir.

.n x n

Buna ragmen sInCC), n ~ 2 oldugu zaman asikar olmayan basit Lie cebiridir. Bu iddiayi gormek icin 0 olmayan bir k ideali ve bu ideal icinde 0 olmayan bir eleman almsm. i~j ile bir uygun Eij elemanter matrisi sagdan ve soldan bu elemanla carprhrsa, formu basitlestirilebilir (k ideali icinde kalmak sarti ile). Eij matrisi, i*j icin 1, aksi takdirde 0 dir. Sonuc olarak goruluyor ki, k .bazi elemanter Eij matrislerini kapsar ve dorduncu bolumde gosterilecek carpmamn sonucuna gore de, k, slnCC)'nin tamamidir. Boylece sInCC) basittir.

sInCC) nin bazi ozellikleri detayh olarak anlanlacaknr, yiinkii genelde basit Lie cebirine tipik bir omektir.

h, izi sifir olan n x n tipinde kosegen matrislerin kiimesi olsun. 0 zaman h, sInCC) nin alt cebiridir ve boy h = n-l dir. Ayrica [hh] = 0 dir. Boylece h abelyendir.

24

Hatirlanacagi gibi, [gg]cg kullamlarak, g bir g-modiilii olarak sayilabilir. Boylece [hg]c (g) elde edilebilir ve g, sol h- modiilii olarak goz onOne almabilir. g nin bir aynsum, halt modullerinin bir direkt toplami olarak yazilabilir,

sin(C) = h ffi L CE ij

;*j

Dikkat edilirse, 1 boyutiu CEij uzayi bir h-alt moduldur, yiinkii xeh icin AI + ... +An = 0 ve [xEij] = (Ai -Aj) Eij ile

dir.

mlar

Go

sinCe) nin h a gore kokleri diye adlandmhr. cI> koklerin kiimesi olarak almsm. cI>, h* = Hom(h,C) yani h m dual uzayi icinde bulunur. Eger a Eel> ise x -+ Aq, - Ai donii§iimii x ~ At - Aj donii~iimiiniin negatifi oldugundan aym zamanda -a E <t> dir.

Boylece kokler kesin olarak lineer bagimsiz degildir. Buna ragmen kokler h* 1 gererler. <;iinkii ai E <t>

ile tammlanrrsa, 0 zaman, at, 0.2, .•• , an-I lineer bagimsizdirlar veh* m bir bazmi olustururlar. Il= {a!, 0.2, ••• , an-I} olsun. II, esas koklerin veya basit koklerin kiimesi olarak adlandmhr. Bu yolla koklerin, esas koklerin lineer kombinasyonu olarak ifade edilebildigi dii§iiniiliir. x ~ Ai - Aj koku

2S

<lj+ <li+l + ••• + <lj-l (i<j ise)

ve

-(<lj+ <lj+l + ••. + <li-l) (i>j ise)

ifadelerine esittir.

Boylece cI> icindeki her bir kok, Z deki hepsi birden negatif" veya hepsi birden pozitif olmayan, tam katsayili, esas koklerin bir lineer kombinasyonudur. Boylece, cI>+ , II nin pozitif birlesimlerinden ve cI>- de, II nin negatif birlesimlerinden olusmak uzere cI> = cI>+ U cI>- olarak yazilabilir.

26

BOLUMID

KUANTUM MEKANiGiNiN BAZI TEMEL PRENSiPLERi

Bu bolnmde, kuantum mekaniginin temel prensiplerinden kisaca bahsedilecektir.

"

3.1. De Broglie Denklemleri

De Broglie'nin

E=hw ve P=hk

temel denklemleri ile baslansm, Burada h = h12n ve h (h = 6,625 x 10-27 erg.sn veya h = 6,626 x 10-34 joul.sn) ise Planck sabitidir.

ve

P de

m

DI di!

mnm

idlan

JI ve ktron nas11

3.2. Dalga Paketleri

w ve k yukandaki gibi tammlanmak, A. dalga boyunu ve c de dalganm hizuu gostermek uzere

f( x,t) = sin (kx-wt) = sin ((2nlA.)( x-ct))

bir boyutta bir duzlem dalgasi denklemidir.

Frekanslan birbirinden az farkh olan iki veya daha 90k dalganm lineer kombinasyonu, kendi hiziyla hareket eden bir dalga paketi olusturur, Bu olaym ashm gormek icin,

g ( x,t )= sin ( kx-wt ) + sin ( k'x-w't ) denklemi gozdnune almsm.

27

sin ( X + Y ) + sin ( X- Y ) = 2 sin ( X ) cos ( Y )

esitliginden

g ( x,t ) = ( cos ( (k-k') /2) x- ( (w-w' ) / 2 ) t ) )sin ( ( ( k+k' ) /2 ) x-( ( w+w' ) /2 ) t) oldugu sonucuna vanhr,

Boylece eger k, k' ne ; w da w' ne cok yakm ise ( k+k') / 2, k ya ve ( w+w' ) / 2, w ya yaklastmlabilir ve

ok= ( k-k') , OW= ( w-w' )

yazilabilir, Sonucta ;

g ( x,t )= ( cos (ok / 2 )x- (ow/2 )t ) sin ( kx-wt )

elde edilir.

dalga

pll

fo

D

elde edilir.

Simdi, momentumu p ve hizi v olan kIasik bir parcaciktan bahsedildigi farzedilsin. o zaman p= mv ve E= ( 112 )mv2 dir ( burada m parcacigm kiitlesi ). Bu durumda

Vg =dE/dp =V

dir.

Yani grup hizi klasik hiza esittir. E = ftW , P = hk De Broglie esitliklerinin l~lgmda verilen bu dalga paketi lnzi ile klasik hizm ozdeslenmesi, maddesel parcaciklann dalga olayi ile modellenebildigi fikri ile uyusmaktadir [23].

3.3. Schrodinger Denklemi

Dalga

\j1= \j1( x,t )= exp( i( kx-wt) )

28

kompleks formunda yazihrsa DeBroglie'nin enerji ve momentumunun diferansiyelleme ile cikanlabilecegi gortiltlr:

ih a", lat: E", ve -ih 8\v I a x = p '"

Bu Schrodinger'in "dinamik degiskenlerin operatorler He ozde§lenmesi" postulasina dayanmaktadir, Soyle ki, ikinci esitlik bir operator olarak momentumun tarumma geldiginde:

p<-----> - ih a / ax ,

ilk denklem,

ih ffiv lax = E", ,

bir hareket denklemi statUsUnU ahr, Bu formUlde konum operatoru x in kendisidir. Bu yolla, klasik formulde momentum operatortlntln enerjinin yerine gecmesi gibi burada da enerji bir operator halini almaktadir,

E i~ ikin

v

ilun elen

opeuuur denklemin genel 90zUmleri goz onUnde bulundurulur ve buna karsihk binlerce uygulamada mukemmel sonuclar elde edilir.

Gozlem, karsihk gelen operatorlerin ozdegerleri (eigenvalue) kavrami ile modellesir, Bir gozlemin matematiksel modeli; dalga fonksiyonunun ozkonuma izdllstlmtldtir. Bir {Ek} enerji spektrumu, Schrodinger denklemini saglayan \jI dalga fonksiyonuna karsihk gelir oyle ki, E'I' = Ek'l' ile Ek sabitleri vardrr, Bir E gozleniri, dalga denklemlerinin Hilbert uzayi uzerinde bir Hermit yen operatorudur, Hermit yen operatorleri reel ozdegerlere sahip o ldugundan, bu, kuantum teorisi icin o19UmlU halkayi gosterir,

Dikkat edilirse, momentum ve konum operatorleri xp-px = hi denklemini saglarlar, Bu, direk olarak Heisenberg'in elde ettigi denkleme karsihk gelir ki, bu durumda degiskenlerin komutatif olmalan gerekmedigi goz ontme almrmstir. Bu yolla

29

DeBroglie, Schrodinger ve Heisenberg'in gorusleri birlesmis ve kuantum mekanigi dogmustur [23].

Bu gelismeler esnasmda, yorumlar da genis anlamda degisiklikler gostermistir, Neticede fizikciler, dalga fonksiyonunu bir genellestirilmis dalga paketi olarak degil de, miimkiin gczlemlerle ilgili bir bilgi tasiyicisi olarak gormuslerdir, Bu dusnnce ile \If * \If (\If * , \If nin kompleks eslenigini gosterir) parcacigm/kntlenin) (burada parcacik lokal uzaysal karakteristige sahip bir gczlenirdir-observable) uzay-zamanda verilen bir noktada bulunma olasihgmr temsil ederken, \If nin kendisi matematiksel olarak kullarulabilir .

3.4. Rotasyonlar ve Simetri

dir (Bl bo:

p ye karsihk gelen kuantum operatoru yerine p nin kendisi almirsa

p < --- > -ih ( a/Ox, a/ry , a /& )

elde edilir. Bu da, acisal momentum operatorlerinin (Lx, Ly, Lz) vektorune ulasilmasmi saglar,

Lx = -ih (y a/Ox - z a/ry ) Ly = ih (x a /az - z atax ) Lz = -ih (x atay - y a/Ox )

Boylece [Lx, Ly] = LxLy - LyLx = -ihLz oldugu kolayca gorulebilir. (x, y, z nin devirli permiitasyonu icin de benzer esitlik yazilabilir). Bu kasteder ki, acisal momentum operatorleri aym ornek iizerinde SU(2) grubunun Lie cebiri icin tam olarak doguray gibi hareket ederler.

Daha kesin olarak, asagida gosterilen J], J2, J3 matrisleri ele ahnsm,

30

, (0 1 J

J) = (1/2) 1 0

(0 -iJ

h = (112) i 0

J3 = (112) (1 0 J o -1

o zaman [hJ2] = i J3 (ve onun devirli permutasyonlan) dir ve dolayisiyla [Jr, Js] = iErstJt yazilabilir. Burada Erst epsilon semboludur ve rst, 123 un devirli permutasyonu oldugunda degeri 1, devirli olmayan permiitasyonu oldugunda degeri-I ve rst nin bir tekrarlamasi varsa degeri 0 dir. Jk matrisleri, izi sifir olan Hermit yen matrislerin kiimesinin lineer doguraylandir,

Eger a, b, c gercel sayilar o1mak. iizere H = aJl + bJ2 +c J3 ise 0 zaman exp (iH) exp (-iH*) = exp (i(H-H*» = exp(O) =1

ve

det (expfil-l) = exp (iz(iH) = exp(O) =1

dir. Boy olar cebi

ubu Lie

Boy

tern

nm

fonksiyonu uzerine \jI*\jJ yi koruyan birim donusnmlerle etki etmesi gerceginden ileri gelmektedir.

Lie cebirinin acisal momentum elemanlanyla bu iliskisi, kuantum mekanigindeki gczlemcilerin icinde bulundugu bir birim gruplu Lie cebiri prensibini aciklar, Bu ise, U birim ve H Hermit yen olmak uzere exp(iH) = U gerceginin bir tekrandir (yeniden hesap lanmasidir),

Az once de belirtildigi gibi bir birim donusum, kuantum mekanigindeki bir simetri formundadir, Gozlemciler, simetrilerin Lie cebirleri icinde de yerahrlar.

3.5. Temsiller

Acisal momentum kuantizasyonu, SU(2) nin Lie cebirinin temsillerine baghdir. En bas it ornek, u = (l,Oy ve d = (O,lY (t transpozeyi gosterir) ile uretilen (1/2) spinli iki

31

boyutlu temsilidir.

o zaman J3U = (l/2)u ve J3d = (-1/2)d dir. Bu temsil, z-ekseni uzerindeki gozleyen rotasyonu icin ozdegerleri uretir. u larm ve d lerin tensor carpimlannm simetrize edilmis toplamlanm alarak iki boyutlu temsillerden, yuksek boyutlu temsiller elde edilir. 5. bolumde bu yapilara bagh topolojide calisildigmda simetrizasyonun bu bas it cebirsel hareketi ozel bir onem kazanacaktir. Bu, cahsmayi topoloji ile kuantum mekaniginin en zayif iliskisine gottlrtir (Dirac'm ip hilesi). Bu, sonraki bolnmde incelenecektir.

3.6. Dirac Parantezleri

Dirac notasyonu < a I b> bicimindedir. Bu notasyonda <a] ve lb> sirasryla vektor ve kovektorlerdir, < a I b>, <a] run [b> vasitasiyla degerlendirilmesidir. Boylece <r -, da

m a

bas dUJ kOl Bu ayr

Iigin irlar.

esme

~b

ger r ise a ~ Cj ve c, ~ b alt konfigiirasyon genIiklerinin carpmudir. Formal olarak < a I b > = ~j< a I c, >< c, I b > elde edilir. Burada toplam, i= 1 , ... ,n orta durumlarmm tamami iizerindendir. Genelde, karsihkh olarak aynk proseslerin genligi bireysel proseslerin genliginin toplamidtr. Aynk proseslerin bir konfigiirasyonunun genligi, onlarm bireysel genliklerinin carpirmdrr.

Genliklerin bra <a] ve ket [b> ye bolunmelerine Dirac bolunmeleri adt verilir. Matematiksel olarak 'bra' bir V vektor uzaymm (Hilbert uzayi, sonlu boyutlu olabilir) bir elernam gibi almabilir, Boylece <a], V ye ve lb>, V* dual uzayma aittir oyle ki Ib>: V ~ C bir lineer donusumdur, Burada C kompleks sayilan gosterir, Bir V vektor uzaymm bir elemamnm, kompleks sayilardan Hilbert uzayina bir donii~iim olarak almabildigi gozonunde tutularak < a I b > genligi yeniden dnzenlenebilir. <a]: C ~ V verilsin. V nin karsihk gelen elemam bu donii~iim

32

altmda 1 in gorantusudur ( C icinde ). Diger bir ifadeyle <a] (1) V nin bir elemarudir.

[b>: V ~ C olsun. <a] .jb> = < a I b > : C ~ C terkibine, < a I b >(1) ile C nin bir elemam olarak bakilabilir,

33

BOLUMIV

KUANTUM MEKANiGi ve TOPOLOJi

Bu bolumde, topoloji He fizik kavramlan arasmda nasil bir iliski oldugu ortaya koyulacaktir. En zayif iliski Dirac'm ip hilesi olarak ortaya cikar,

4.1. Dirac'm Ip Hilesi

Bir elektronun etrafinda bir siirekli cember icinde yiiriiyen bir gozlernci dusunulsun, Gozlemci ve ona ilistirilen deney aygiti ii'r boyutlu uzayda bir rotasyon oldugunda bu durumu tammlayan vektor degerli dalga fonksiyonu bir birim donii~iirn olmalrdir.

Bo) 90k

&~ )&

kars
~
Dal: alga
fon1 [inal
dun J600
don trac, bu gercegin dikkate deger bir topolojik tasvirini kesfetti [23].

Aym merkezli iki kiire arasmda gerilmisbirkemer dnsunulsun. Kerner hem ic kiire hem de dis kiire iizerinde sabit fakat kureler arasmdaki ii9 boyutlu halka uzaymda serbestce hareket etsin. Bu durumda, kendi etrafmda 3600 burulan bir kerner, yine kendi etrafmda -3600 derece burulmah bir kemere deforme edilebilir.

Asagidaki ornekte bu gorulebilir.

~ekil4.1

34

Bu efektin bir sonucu olarak, kendi etrafmda 7200 lik bir burulma yapan kemer hie burulmamis bir kemere donu~tfuiilebilir. Bu ise asagida gosterilmistir,

Dikkat edilirse ornekteki anahtar, bir krvnmm bir burulmaya basit deformasyonudur.

4.2. Kiiresel Ayrrsrm

Kemerin bu hareketleri, SU(2) ve SO(3) topolojisi ile ve aym zamanda SU(2) nin

Goz

icin

SOC bkz.

da,

uzay Orta

ekli leki de

para kureye L,-l'Io.<J.UUl'Io.

l-kabuk olur. En icteki ve en distaki kiireler arasma bir B kemeri yerlestirilsin, oyle ki bu kemer kureler uzerine sabitlensin. Merkezi kiirenin orijininde olan bir V -rotasyon ekseni secilsin, t-kabuk V-ekseni etrafmda 21tt kadar dondurulsun. Bu rotasyon altmda B kemerinin goruntusu V(B) ile gosterilsin, Kemere paralel bir pozisyondan baslamak iizere V -nin 180 derece donmesiyle olusan V(B) goruntu kiimesi olusturulsun,

tV

-

35

Bu, +3600 burulmus bir kemeri -3600 burulmus kemere ceviren en basit kemer hilesidir. 7200 lik bir burulmamn orijinal durumuna dondurulmesi, kemere paralel eksen etrafmdaki sabit rotasyonlu bu diizenlemenin bir birlesimi ile yapihr,

SU(2) birim kuateryonlandir. Yani SU(2); a+bi+cj+dk elemanlanmn kumesi olarak tarumlanabilir. Burada (a,b,c,d) reel sayilar vektoru, 4 boyutlu Euclid uzaymda birim vektordur ve I, J, k cebirsel doguraylan Hamilton kuateryonlarmm ii = jj = kk = ijk= -1 temel esitligini saglar.

Kerner hilesi, kuateryon grubu icin topolojiklmekanik bir yapi gosterir ( [19,21] ). Bir kemer sabit bir duvar ve hareketli bir kart arasma baglansm, i, j, k da U<; boyutlu uzayda birbirine dik eksenler arasmda kartm 1800 lik donuslerini temsil etsin. Boyle donuslerden sonra, uclan duvar ve karta sabitlenmis kemer hilesini kullanarak kemerin durumu normale geri doner. (Kerner kartm etrafinda karti dondurmeden

ijk = -1 Sekil4.2

36

4.2.2. Ornek.

Kendi kolunuzu da, asagida gosterildigi gibi cizgi film formunda kullanabilirsiniz. Bu kuaterniyonik ko!, tasanmci Eddie Oshins'in kesfidir [23].

To

o

x

~ekil4.3

Cember, iki parcacigin yaradihsmi (Sekil 4.4.a), onlann yok olusunu (Sekil 4.4.b) iceren bir vacuum-vacuum prosesi temsil eder [23].

37

V®V

c

(~U

Ib)

c

V®V ~ekiI 4.4.b

Sekil 4.4.a

Onceki taruma uygun olarak cember boyle iki parcaya bolunebilir ( yaradihs (a) ve yokolus (b) ) ve <alb> genligi dusunulebilir. iki parcacigin yaradihs ve yokolusu icin diyagrain iki aynk noktada sona erdigi icin V ®V formunda bir vektor uzayim bra icin deger bolgesi ve ket icin tamm bolgesi olarak almak dogaldir, Boylece yaratrlan bra bir ex = <al : C ~ V ® V donii~iimii ve yok edilen ket bir ~ = [b> : V®V ~ C

Bur
4.4.
Duz pah
egril ilk
ipuclan
egri, dikey eksene gore genel pozisyonda oluncaya kadar dondurulebilir. Bu durumda egrinin minimum ve maksimuma aynsabilecegi gorulecektir. Boyle bir egri eden C ye bir donusum olarak tarumlandigmda, egriye bir genlik oIarak bakilabilir, Sekil 4.5 den de gorulebilecegi gibi egrinin aynsnm asagidaki gibi donusumlerin bilesimine uygun olarak yapilabilir.

38

a

c

d

c

~ekiI4.5

C ~ V®V=V®C®V ~ V®(V®V)®V

ai a2

= (V®V) ® (V®V) ~ C ® V®V= V®V ~ C

PI P2

7], eger esittir.

ipolojik

~ti gibi,

Vl

Bu diyagramlardan gorultir ki, ( (3 ®1) (1®o.) ve (o.®1)(1®(3) bileskelerinin her biri V uzerinde ozdesliktir.

V=V®c ~ V®(V®V) = (V®V)®V ~ c®V = V

a f3

Bu sart, karsihk gelen operatorler icin bir matris temsili ahnmasi ile 90k basitlesir,

{e}, ... , en}, V icin bir taban olsun. eab= ea®eb, V®V icin tensor tabarun elemanlanm gostersin, Bu durumda Mab ve Mab matrisleri vardir, Boylece ave b nin 1 den n ye kadar oIan butun degerleri uzerinde alman toplam He

39

olur. Benzer sekilde

ile tannn1arur [26].

Boylece cember icin genlik

~a(l) = ~ L Mab eab = L Mab ~(eab) = L Mab ~b

a,b

ozd

var

old

Boylece topolojik genligin varhk prob1emi duzlemdeki basit kapah egriler icin cok kolay yOziilfu.

4.4.1. L M8~ab Matrislerinin Hesabi,

Simdi kolayhk olsun diye SU(2) grubundan

( 0

M-

-iA-1

seklinde bir genel matris ahnsm. Burada iz(M) = 0 , M nin determinant! IMI = 1 , M nin tersi kendisi yani MM = I ve Mab = ~b = M olsun,

40

[0 'A] [0 \4]
M t>M'b= M®M= I ® I
a -iA-1 0 -iA-1 0
0 0 0 0
0 _A2 1 0
=
0 1 _A-2 0
0 0 0 0 olur, Buradan

~a.(1) = LMabMab = _A2_ A-2

a,b

bulunur.

11 egrinin lecek ve

angi bir cilde bir diyagramla temsil edilebileceginden diyagram, minimal (yaradihslar), maksimal (yokedilisler) ve asagida gosterilen iki tip kavsaga aynlacaknr:

v®v

v ev

v ev

v ev

Bu kavsaklarm birinin digerinin tersi oldugu asagida gosterildigi gibi II. Reidemeister hareketinden cikar,

41

Boylece her bir kavsak icin V®V den kendisine donu§umler R ve Kl (kisaca R) ile

gosterilirse R R = I oldugu yani R ile R nin birbirinin tersi oldugu yukandaki

izotopiden cikar. Su halde a., ~, R ve R donii§iimleri elde edilir. Herhangi bir dugiim bu donii§iimlerin bir birlesimi seklinde yazilabilir ve sonucta boyle donii§iimlerin secimi dugiim veya halkalar icin bir genlik belirler. Bu donu§umler icin 4.4. e uygun matris temsilleri ahrursa, asagidaki teorem ifade edilebilir:

4.5.1. Teorem.

~ ifade ilsin:

veya genel olarak

yada

olur. Benzer sekilde

<X>=A<X>+A<) ~> <X>=K<X>+A<) ~>

42

yazilabilir.

Boylece II. tip harekete bu esitlikler uygulanabilir.

<~ >=A<Q >+A-'<)(>

= A [AI.<~ >+A<U >]+.-\' [A'<U>+A<)(>]

0. 0. 0.

= tA2-A2_) <X >+A2<X>+.K2<X>+<)<>

( ~

natrisi

4

Rab = A M_8bM + A-I t Ib

~ ~ c d

dir.

4.4.1. de oldugu gibi

Mab = M~ = M = M = (0 iOA]

A-I

-I

almsm.

43

R=AM®M+A1I®I
0 0 0 0 1 0 0 0
0 _A2 1 0 + A-I 0 1 0 0
=A
0 1 _A-2 0 0 0 1 0
0 0 0 0 0 0 0 1
A-I 0 0 0
0 _A3 +A-1 A 0
=
0 A 0 0
0 0 0 A-I A 0 0 0
0 0 A-I 0
=
0 A-I _A-3 +A 0
0 0 0 A
bulunur. Boylece
1 0 0 0
0 1 0 0
RR = =I®I
0 0 1 0
0 0 0 1 elde edilir. Buradan kisaca RR = 1 yazilabilir. Bu da 4.5.1. Teoremin bir baska ispatidir.

44

Boylece (1) esitlikleri (_A2_A"2) ilmek degeri ile birlikte, genlik hesaplamalan icin tekrarlanan bir algoritma olarak gozonune almabilir.

4.5.3. Ornek. Yonca yapragi dugumu ve onun dusey eksene gore maksimum ve minimumlara aynsimi gozonune ahnsm,

K

Buna gore

(

45

BOLUMV

PARANTEZ POLiNOMLARI ve NORMALizE EDiLMiS POLiNOMLAR

2.3. bOliimde

( 1 )

ilmek degeri elde edilmisti, Dikkat edilirse (1) esitliklerinde B = KI ahmrsa (2) esitlikleri bulunur. 0 halde (2) e~itligi d = _A2 - A-2 ilmek degeri ile birlikte parantez polinomlanru hesaplamak icin kullamlabilir. 2.3.12 onermesinde B = KI ve d = -k - K2 ahmrsa , asagidaki onerme yazilabilir.

5.1. Onerme.

46

X b) ( U

) = (_A-3) ( ,..._, )

5.2. Onerme.

( )~ )~ ( ) \ )

B = A-I ve d = _A2 - A2 olduklan gozonunde tutulursa, 0 zaman

~~ <>

( ./~ )=( '/~ )

olur.

5.1. ve 5.2. onermelerinden B = Ai ve d = -k - A2 ile parantez polinomunun II. ve III. hareketler altmda invaryant oldugu cikar. Yaniparantez polinomu bir reguler izotopi invaryantidir. Bir kusatan izotopi ( 1., II., III.) invaryanthgi istenirse, bu asagidaki gibi bir normalizasyon ile elde edilir.

5.3. Tanun (Normalize edihnis Polinom). Bir yonlendirilmis K halkasi icin normalize edilmis LK parantez polinomu,

LK= (_A3) -w(K) (K)

formiilii ile tarumlarur. Burada w(K), K run 2.1.20 de verilen burulma sayisidir.

47

5.4.0nerme. LK normalize edilmis parantez polinomu bir kusatan izotopi invaryanndir .

ispat. w(K) ve (K) bir reguler izotopi invaryanti oldugundan, LK da bir reguler izotopi invaryantidir. Sadece LK run I. Tip hareket altmda invaryant oldugunun kontrol edilmesi gerekir. Dolayisiyla,

he So

L if= (_A3) -w( 0""> ) ( 0'- )

= (_A3)-[I+w("">' )](_A3) (~ )

= (_A3)(_A3) -w( ~ )(_A3) ( f"'--/) = (_A3) -w( ,...JI ) ( r"'-J )

=L

5.~

(alt . de

gel tar

Ispat, Butun gecitleri degistirmek, (K) ve LK run tammmdaki A ve Al in rollerini degistirmek demektir. Bu ise istenendir.

Uyari. 6. Bohlm (Teo rem 6.2) de LK run bir degisken degisimiyle orijinal Jones polinomu oldugu gcsterilecektir.

5.6. Ornekler. LK hesaplanarak LK* (A) * LK (A-I) oldugu bulunursa, 0 zaman K run K* a kusatan izotop olmadigi Onerme 5. 3. den cikar, Boylece LK, (K) parantez polinomuna gore daha diizenlidir. Gercekten bu, yonca yapragi diigiimti durumunda

48

w« T > = 3 ( T bir diigiim oldugundan ydnlendirmenin seciminden

seklindedir,

Burada LT* * LT oldugundan, yonca yapraginm ayna goruntusune kusatan izotop olmadigi sonucuna vanhr.

iii) Ornek 2.1.15 de verilen sekiz seklindeki diigumiin diyagrammdan

<E>=A( @) +A"' (~)

=A(-A') ( @)+A-'(Eb)

49

w(E) = 0 oldugundan, LE = < E > ve LE* = LE oldugu gorillOr. Gercekten, E, goriintiisiine kusatan izotoptur.

iv) W ( Whitehead halkasi )

Whitehead halkasi yonlendlrilse bile sifir halkalanma sayisma sahiptir. Bir parantez hesaplamasi, onun halkalandmlmis oldugunu gosterir.

~ A (-A') ( cf) ) - A4 ( c:@)

~(_A4) ( ~)-A4<E'>

= (_A4) (_K3) < T* >- A-4 < E* >

50

5.7. Teorem. K,; (2, n) tipinde bir tor halkasi olsun. Bu durumda

veya

~)=A(~+A"I(~)

olur.

Ispat. Asagidaki gibi basit bir tumevanmdan cikar,

Bu sekilde devam edilirse

oldugu goriiliir. Dolayisiyla

< K > = A < Kn-l > + (-It-1 A-3n+2

dir. Bu ispati tamamlar.

5.8. Not. n >1 ile (2, n) tipindeki hicbir tor diigiimiiniin ayna goruntusune kusatan izotop olmadigun gostermek icin bu teo rem kullarulabilir.

51

BOLUMVI

JONES POLiNOMU ve GENELLE~TiRMESi

6.1. Tamm. Bir degiskenli Jones polinomu, VK(t) , bir yonlendirilmis K halkasma ilistirilmis Ji degiskenli ( yani Ji nin sonIu sayida pozitif ve negatif kuvvetleri ), bir Laurent polinomudur ki, asagidaki ozellikleri saglar,

i) Eger K, K' ne kusatan izotop ise 0 zaman V K(t) = V K{t)

0= rl-t (t-l-t)(Ji+l/Ji)

Ji -l/Ji t-r1

:.0=- (Ji+l/Ji)

olsun.

Bu tarum, halka diyagramlarmdan Jones polinornlanm hesaplamak icin yeterli bilgi verir. Bu tarumlamanm iyi tammh olup olmadigi ve boyle bir invaryantm var olup olmadigr henuz acik degildir. Jones; (i), (ii) ve (iii) nin invaryant oldugunu teorem olarak ispatladi [17]. Aynca asagidaki teorem de verilebilir.

6.2. Teorem. 5.3. tarumda oldugu gibi LK(A) = (_A3rw(K) <K> olsun. 0 zaman LK(rI/4) = V K(t) dir.

52

Boylece normalize edilmis parantez polinomu, l-degiskenli Jones polinomunu saglar.

is pat. Parantez polinomu icin

()()=A( ~)+B( ) () ( X) = B ( ~) + A ( ) ()

formulleri elde edilmisti, Bunlar taraftarafa cikanhrsa

dir. Dolayisiyla

ilsun ve

53

A = fl/4 ahmrsa

sonucu elde edilir.

Bu, tamm 6.1. in (iii) ozelligini saglar, (i) ve (ii) ozellikleri LK nm benzer durumlanndan elde edilir. Bu da ispati tamamlar.

6.3. Uyan. Bu baglamda, eger VK(t) = LK(fI/4) ahrsak, VK(t) tamm 6.1. in (i)-(iii) ozelliklerini saglar, Boylece bu teorem l-degiskenli Jones po!inomunun varhgim (ve iyi tammlandigmi) ispatlar. V K(t), (i)-(iii) yi sagladigmdan bu teorem, Jones

elde

1 gen

I gen

aman

Ispat, K ve K' nun burulmalannm (writhe) w(K') = w(K) - 41.. formula iIe baglantih oldugu kolayca gorulebilir (burada onerme ifadesinde oldugu gibi A = Ik( KI , K-KI ) dir). Boylece

olur.

54

Boylece, 6.2. teoremden, VK{t) = LK, (fl/4) = f31.. LK(fl/4) = f31.. VK(t) dir. Bu ispati tamamlar.

6.5. Hatrrlatma, Bu baginn, yapi olarak VK(z) E Z[z] (tamsayi katsayilarla z deki polinomlar) Alexander-Conway polinomunun tammlanan bagmtilanyla benzerdir (bkz. 2.1.24 Tamm).

VK(z) polinomu yonlendirmedeki degisikliklere cok duyarhdir. Bir halkalanma sayismm bir kuvvetiyle basitce carpilamaz, Ancak, bu durumlar tez konusunun dismda oldugundan burada anlanlmayacaknr. Bilgi icin [11] e bakilabilir.

Jones ve Alexander-Conway polinomlannm degisim ozdeslfklerinin siralamasma gore bir ortak genellemeye ihtiyac olabilir. Bu genelleme vardir ve pek cok bilim adami t

Yukandaki diyagramda, PK(a, z) yonlendirilmis 2-degi~kenli polinomu icin temel degisim bagmtisi verilmistir. PK(a, z) polinomunda a = t'", Z = .Jt -1I.Jt ahmrsa Jones polinomu, a = 1 ahmrsa Alexander-Conway polinomu elde edilir. Homfly polinomununorijinal ispatlan diigiim diyagramlarmdan tiimevarunla elde edilir. Parantez polinomunun varhgi durum modelinin genellemesiyle ortaya koyulacaknr. Homfly polinomuna baska bir yaklasim, Jones [17] tarafindan verilmistir ve bu yaklasim, VK (t) icin orijinal metodlan gene1ler.

Bu yonlendirilmis 2-degi~ken1i polinom ile, parantez ve orijinal Jones polinomunu genellestiren, bir yonlendirilmis 2-degi~kenli FK(a,z) [20] (Kauffmann polinomu) polinomu vardir.

55

6.6. Tamm. Yonlendirilmemis halkalar icin iki degiskenli LK( a, z) polinomu, asagidaki ozellikleri saglayan bir polinomdur.

i) Eger K, K' ne regnler izotop ise, 0 zaman

dir,

ii) L 0 = 1

Parantez polinomunda oldugu gibi, L polinomu da 1. Reidemeister hareketi altmda carpilabilirdir .

6.7. Tamm, w(K), K yonlendirilmls halkasmm burulma sayisi olmak uzere

formulu ile tammlamr,

L nin bir ozel durumunun parantez polinomu ve F nin bir ozel durumunun Jones polinomu oldugu asagidaki onermeden kolayca gorulebilir.

6.8. Onerme.

56

ispat. Asagidaki parantez ozellikleri bilinmektedir:

(?<)=A( --- )+ A-I ( ) ( )
-
( X ) = A-I ( :::::. )+ A ( ) ( )
Buradan
(X)+( X ) = (A + A-I) [( ___.. ) + ( ) ( »
- elde edilir.

ve

Bu

olur. Bu nedenle

dur. Dolayisiyla

olur. Bu ispati tamamlar.

Jones polinomunu genellestiren di.igi.im polinomunun bu tarumlamasmda ozel omek ve hesaplara yer verilmemistir, Ancak, yonlendirilmis diyagramlar icin PK(a, z)

57

polinomuna bir reguler izotopi invaryantmm nonnalizasyonu gibi bakilabilir. Bu yolla, HK(a., z) Homfly polinomu asagidaki gibi tammlamr:

6.9. Tamm. ild degiskenl! HK( a, z) Homjly polinomu Jones ve Alexander-Conway polinomlanm genellestiren ve asagidaki ozellikleri saglayan bir diigiim polinomudur.

i) Eger K ve K' yonlendirilmis halkalan reguler izotop ise, 0 zaman

i

i

Yine invaryannn varhgi kabul edilerek asagidaki onerme verilir.

6.10. Onerme.

Ispat, PK(a., z) = a.-w(K) HK(a., z) olsun. 0 zaman PK , kusatan izotopinin bir invaryantidir ve P ~ = 1 dir. Boylece geriye degisim ozdesligini kontrol etmek kahr,

58

=> 0.+1 a.-(W+I)H ~_,;> _ 0.+1 a.-{w-I)H ,__.;;) = za.-wH_

...--~ --S)

__..

Burada w = w ( ~ ) dir,

Bundan dolayi

P -I P zP

a. ~ -a. ~ = _~

olur. Bu ispati tamamlar.

Regiiler izotop Homfly polinomu ile cahsmanm bir avantaji, ikinci degiskenin verilen bir hesaplamada yer alan diyagramlann burulma sayilannm olc;umiinu meydana getirmesidir. Eger halka bilesenleri yerine seritler almirsa, bu, hareketsel topolojik burulmamn (diyagramsal kivnmdan cok) bir olc;usii gibi dusunulebilir (4.2. ile .itle yer

serit temsili ahmrsa 0 zaman H 0-" = a.H,--,:> kurah

kurah haline donii~Ur.

Yani H po linomu; gomulmus, yonlendirilmis serit halkalanrun bir kusatan izotopi invaryann gibi yorumlanabilir. (Burada Mobius seritleri yoktur.) Degisim ozde~ligi ashnda ayru kahr.

59

Bu yorumla, z ve a. degiskenleri farkh anlamlar kazarur. Soyle ki, z-degiskeni, ekleme ve degistirme islemlerini olcer, c-degiskeni, seritlerdeki burulmayi olcer. Bu bakis acisi, cercevelenmis halkalarla (yani bir bilesik normal vektor alanh halkalar) cahsmak icin formiile edilebilir.

Bu tarnsmayi vurgulamak icin, Hopf halkasi ve yonca yapragi dugumuntm ozel omekleri hesaplanacaktir.

6.12.0rnekler.

t

8 = (a.- a.-I) / z olsun. Bu durumda, herhangi bir K icin

c) L iki bilesenli halka olsun.

60

d) T , yonca yapragi diigiimiinii gostersin,

8J

l

T

)

T nm

61

SONUe; VE ONERiLER

Dugttm teorisi ile ilgili cahsmalann cogu, dUgiim invaryantlarmm bulunmasi (siniflandirma) problemi ile ilgilidir.

Bu cahsmada, kuantum mekaniginin prensiplerinden hareketle, bazi dUgUm invaryantlanm bulmak icin bir model (genellestirilmis genlik yapisi) verildi. Bazi dUgiimlerin parantez polinomlan ve normalize edilmis polinomlan bu modelle ortaya konularak (2,n)-tor dugumlerinin parantez polinomlan icin bir formul verildi.

Aym modelle (p,n)-tor dUgiimleri, (m,n)- TUrk dugumleri ve burulmali dugumlerin parantez po linomlanm bulmak icin bir ortalama formulu verilip verilemeyecegi arastmlabilir .

orisine)

62

KAYNAKLAR

[1]. Alexander, J.W.,Topological Invariants of Knots and Links, Trans Amer. Math.

Soc. 30, 1928.

[2]. Altm, Y. Coban Diigiimleri ve Bazi Ortii Uzaylan, Doktora Tezi, Atatiirk Universitesi, Erzurum, 1979.

[3]. Altmtas, i. Uy Boyutlu Manifoldlarm Yapisi Uzerine, Doktora Tezi, Yiiziincii Yil Unv., Van, 1993.

[4]. Baxter, RJ., Exactly Solved Models in Statistical Mechanics, Academic Press, New York- London, 1989.

[5]. B· n ....
Pr
[6]. BI
Cc
[7]. BI
Cc [8]. Bozhiiyiik, M.E., On 3-sheeted Covering Spaces of (3,2)- Turks Head Knot, J.

Fac. Sci., Karadeniz Tek. Univ., Ser. MA. 3, 1982.

[9]. Burde, G. and Zieschang, H., Knots, Walter de Gruyter, Berlin-New York, 1985.

[10]. Carter, R.; Segal, G.; MacDonald, 1., Lectures on Lie Groups and Lie Algebras, London Mathematical Society, Cambridge Unv. Press, 1995.

[11]. Conway, J. H., An Enumeration of Knots and Links, and some of Their Algebraic Properties, "Computational Problems in Abstract Algebra, Proc. Conference in Oxford 1967, Pergammon, Elmsford, NY, 1970.

[12]. Dirac, P. A. M., Principles of Quantum Mechanics, Oxford Unv. Press, 1958.

63

[13]. Freyd, P., Yetter, D., Hoste, J., Lickorish, W.B.R., Millett, K.C., Ocneanu, A., A New Polynomial Invariant of Knots and Links, Bull, Ainer Math. Soc., 12, 1985.

[14]. Fox, R.H., A Quick Trip Through Knot Theory, Topology of3-Manifolds, Proc.

Top. Ins. Prentice Hall, Englewood-Cliffs N.J., 1962.

[15]. Fox, R. H. and Crowell, R. H., Introduction to Knot Theory, Blaisdell Pub. Com.

New York, 1965.

[16]. Hilden, H. M.,Three Fold Branched Coverings Spaces of S3 ,Bull. J. of Math., 98, 1976.

[17]. Jones, V. F. R., Heeke Algebra Representations of Braid Groups and Link

[1

I\ppl.

[1

115,

[20]. Kauffmann, L. H., An Invariant of Regular Isotopy, Trans. Amer. Math. Soc., Vo1.318, No: 2, 1990.

[21]. Kauffmann, L. H., Knots and Physics, World Scientific Pub., 1991.

[22]. Kauffmann, L. H., and Lins, S., temperly Lieb Recoupling Theory and Invariants of3-manifolds, 1993.

[23]. Kauffmann, L. H. and Baadhio A,. Quantum Topology, World Scientific Publ., 1993.

[24]. Montesinos, J.M., Three Manifolds as 3-fold Brached Covers of S3 , Quart. J.

Math., Oxford (2), 1976.

[25]. Rolfsen, D., Knots and Links, Mathematics Lectures Series 7, Boston, 1976.

64

[26]. Witten, E., Quantum Field Theory and The Jones Polynomial, Common Math.

Phys. 121, 1989.

[27]. Whitney, H., On Regular Closed Curves in The Plane, Compo Math. 4, 1937.

You might also like