Matematiksel Jeodezi

AK
Matematiksel Jeodezi
SL
Hüseyin Demirel Aydın ÜSTÜN
2010
TA
İçindekiler
1 GİRİŞ
AK
1.1 Jeodezinin Tarihi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
1
SL
1.2 Referans Yüzeyi Olarak Yeryuvarının Şekli . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.3 Jeodezinin Tanımı ve Amacı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2 JEODEZİK EĞRİ KOORDİNAT SİSTEMİ (ϕ, λ, h) 11

2.1 Dönel Elipsoidin Geometrik Parametreleri . . . . . . . . . . . . . . . 12
TA
2.2 Meridyen Elipsinin Parametrik Gösterimi . . . . . . . . . . . . . . . . 13

2.3 Coğrafi, İndirgenmiş ve Merkezsel Enlemler Arasındaki İlişkiler . . . . 17
2.4 Dönel Elipsoidin Parametrik Gösterimi . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
2.5 Jeodezik Dik Koordinatlar ile Jeodezik Eğri Koordinatlar Arasındaki
Dönüşüm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
3 EĞRİLER ve YÜZEYLER 25
3.1 Uzay Eğrileri, Frenet Üçyüzlüsü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
3.2 Yüzeyler ve Gauss Gösterimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
3.2.1 Yüzey Eğrisi Uzunluğu ve 1. Dereceden Temel Büyüklükler . . 31
3.2.2 İki Yüzey Eğrisi Arasındaki Açı . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3.2.3 Yüzey Alanı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
ii İçindekiler
3.3 Bir Yüzeyin Eğrilikleri ve Normal Kesit . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

3.4 Jeodezik Eğrilik ve Jeodezik Eğri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
3.4.1 Jeodezik Eğriliğin Denklemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
3.4.2 Jeodezik Eğrinin Denklemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
4 DÖNEL ELİPSOİT YÜZEYİNDE YÜZEY EĞRİLERİ

ve PARAMETRE SİSTEMLERİ 47
AK
4.1 Elipsoit Yüzeyinde 1. ve 2. Dereceden Temel Büyüklükler . . . . . . 47
4.2 Elipsoit Yüzeyinin Eğrilikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
4.3 Elipsoit Yüzeyindeki Eğrilerin Jeodezik Eğrilikleri ve Jeodezik Burulma 53
4.4 Düşey Kesitler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
4.4.1 Dönel Elipsoidin Matematiksel Gösterimleri . . . . . . . . . . 55
4.4.2 Normal Kesit Yay Uzunluğu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
SL
4.5 Jeodezik Eğriler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
4.5.1 Jeodezik Eğrinin Diferansiyel Denklemleri . . . . . . . . . . . 66
4.5.2 Clairaut Denklemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
4.5.3 Normal Kesit Yayı ve Jeodezik Eğri Arasındaki İlişkiler . . . . 72
4.6 Elipsoit Yüzeyinde Üçgen Hesabı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
4.6.1 Legendre ve Soldner Yöntemleri . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
TA
4.6.2 Küresel Bağıntılar Yardımıyla Doğrudan Üçgen Çözümü . . . 80

4.6.3 Büyük Elipsoidal Üçgenlerin Çözümü için Legendre Yöntemi . 81
4.7 Dönel Elipsoit Yüzeyinde Parametre Sistemleri . . . . . . . . . . . . . 83
4.7.1 Coğrafi Koordinatlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
4.7.2 Jeodezik Kutupsal Koordinatlar . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
4.7.3 Jeodezik Paralel Koordinatlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
4.7.4 Egregium Kuramı ve m ve n Büyüklükleri ile İlişkisi . . . . . . 90
5 ELİPSOİT YÜZEYİNDE COĞRAFİ KOORDİNATLAR ve

JEODEZİK TEMEL ÖDEVLER 93
5.1 Elipsoit Üzerinde Temel Ödev Çözümlerine Genel Bakış . . . . . . . . 93
Matematiksel jeodezi s.2010.10.14

İçindekiler iii
5.2 Legendre Serileri Yardımıyla Temel Ödev Çözümü . . . . . . . . . . . 94

5.2.1 1. Temel Ödev . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
5.2.2 2. Temel Ödev . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
5.3 Temel Ödevlerin Çözümü İçin Gauss Ortalama Enlem Yöntemi . . . 100
5.3.1 2. Temel Ödevin Çözümü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
5.3.2 1. Temel Ödevin Çözümü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
AK
5.4 1. Temel Ödevin Schreiber Yöntemine Göre Çözümü . . . . . . . . . 109
5.5 Büyük Uzunluklar İçin Temel Ödev Çözümleri . . . . . . . . . . . . . 110
5.5.1 1. Temel Ödev . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
5.5.2 2. Temel Ödev . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
5.6 Jeodezik Dik Koordinatlar ve Temel Ödevlerin Çözümü . . . . . . . . 116
5.6.1 Coğrafi Koordinatlardan Jeodezik Dik Koordinatlara Geçiş . . 117
5.6.2 Jeodezik Dik Koordinatlardan Coğrafi Koordinatlara Geçiş . . 118
SL
5.6.3 Jeodezik Dik Koordinatlar ile Temel Ödev Çözümü . . . . . . 121
5.6.4 Meridyen Yakınsama Açısı ve Jeodezik Azimut . . . . . . . . . 125
5.6.5 Jeodezik Dik Koordinat Sistemleri Arasındaki Dönüşüm . . . 125
6 ELİPSOİT YÜZEYİNİN DÜZLEME İZDÜŞÜMÜ 129

6.1 Bir yüzeyin Başka Bir Yüzeye İzdüşümü . . . . . . . . . . . . . . . . 129
TA
6.1.1 Uzunluk Deformasyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

6.1.2 Açı Deformasyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
6.1.3 Alan Deformasyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
6.2 İzometrik Parametreler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
6.2.1 Açı Koruyan İzdüşümde İzometrik Parametrelerin Önemi . . . 140
6.3 Elipsoit Yüzeyinde İzometrik Parametreler . . . . . . . . . . . . . . . 145
6.4 Coğrafi Enlem Farkı ve İzometrik Enlem Farkı Arasındaki İlişki . . . 147
7 ELİPSOİDİN DÜZLEME GAUSS-KRÜGER İZDÜŞÜMÜ 151

7.1 Gauss-Krüger İzdüşüm Kuralı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
7.2 Gauss-Krüger Koordinatlarının Coğrafi Koordinatlar Yardımıyla Hesabı152

iv İçindekiler
7.3 Coğrafi Koordinatların Gauss Koordinatları Yardımıyla Hesabı . . . . 155

7.4 Meridyen Yakınsama Açısı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
7.4.1 Meridyen Yakınsama Açısının ϕ ve λ Yardımıyla Hesaplanması 159
7.4.2 Meridyen Yakınsama Açısının x ve y Yardımıyla Hesaplanması 160
7.5 Gauss-Krüger İzdüşümünde Deformasyonlar . . . . . . . . . . . . . . 161
7.5.1 Uzunluk Deformasyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
AK
7.5.2 Alan Deformasyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
7.6 Gauss-Krüger Koordinatları ile Temel Ödev Çözümleri . . . . . . . . 167
7.6.1 Birinci Temel Ödev . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
7.6.2 İkinci Temel Ödev . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
7.7 Gauss-Krüger İzdüşümünde İndirgemeler . . . . . . . . . . . . . . . . 176
7.7.1 Açıklık Açısı İndirgemesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
7.7.2 Uzunluk İndirgemesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
SL
7.7.3 Alan İndirgemesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
7.7.4 İndirgeme Bağıntılarının Kullanılması . . . . . . . . . . . . . . 181
7.8 Komşu Dilimler Arasında Gauss-Krüger Koordinatlarının Dönüşümü 185
8 YÜKSEKLİK SİSTEMLERİ 193

8.1 Potansiyel Kuramına Göre Tanımlanan Yükseklik Sistemleri . . . . . 193
TA
8.2 Elipsoidal Yükseklikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

8.2.1 Trigonometrik Yöntem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
8.2.2 Geometrik-Astronomik Nivelman . . . . . . . . . . . . . . . . 198
8.2.3 Üç Boyutlu Yöntemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
8.2.4 Dolaylı Yöntemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
9 ÖLÇÜLERİN REFERANS ELİPSOİDİNE İNDİRGENMESİ 207

9.1 Astronomik Koordinatların İndirgenmesi . . . . . . . . . . . . . . . . 207
9.2 Astronomik Azimutun ve Başucu Açısının İndirgenmesi . . . . . . . . 208
9.3 Yatay Doğrultu Ölçülerinin İndirgenmesi . . . . . . . . . . . . . . . . 210
9.4 Uzunlukların İndirgenmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

Bölüm 1
AK
GİRİŞ
SL
1.1 Jeodezinin Tarihi
İnsanoğlu varolageldiğinden bu yana üzerinde yaşadığı coğrafyayı tanıma isteği

duymuştur. İlk çağlarda, yaşam ve korunma gereksinimi için yakın çevreyi kapsayan
bu istek, uygarlaşmanın başlamasından sonra yaşam sınırlarının ötesine taşmış;
giderek yeryuvarının bir bütün olarak görünümü ve büyüklüğünü öğrenme merakına
dönüşmüştür. Bilimsel bir gözleme dayanmadan, sınırlı yaşam alanından bakarak
TA
insanoğlunun yerin şeklini kestirmesi oldukça güçtür. Bu nedenle jeodezi biliminin

doğmasına neden olan bu merakın tarihi uzun ve ilginçtir.
Öteki disiplinlerde olduğu gibi jeodezinin tarihi yazılırken de tarihi kalıntılardaki
izlerden yararlanılmıştır. Bu kitapta sunulan tarihçe, temel jeodezi kitaplarından
(Kneissl, 1958; Ulsoy, 1977; Vanicek ve Krakiwsky, 1987; Rapp, 1991; Özbenli,
1991; Şerbetçi, 1996; Smith, 1997; Torge, 2001) derlenmiştir. Konuların anlatımı
kronolojik sıraya göre düzenlenmiş, ancak tarihlerden çok olayların üzerinde
durulmuştur.
Bilimsel jeodezi tarihinin Yunan uygarlığı ile başladığı kabul edilir. Antik Yunan
çağında jeodezi ile ilişkili görülen ilk tarihi kayda, M.Ö. 9. yüzyılda dünyanın
okyanuslarla çevrili düz bir disk olarak tasvir edildiği Homer’in İlyada’sında
rastlanır. Miletli Thales (M.Ö. 624–546) bu tasviri benzer görüşlerle savunurken
çağdaşı Anaximender (M.Ö. 610–546) yeryuvarının doğu-batı yönünde bir silindir
biçiminde olduğunu söylemiştir. Thales’in öğrencisi Anaximenes (M.Ö. 585–
525) ise Thales’in düşüncelerini biraz değiştirerek insanların boşlukta yüzen bir
tabla üzerinde yaşadığını düşünüyordu. Küçük değişikliklerle Anaximenes’in
2 GİRİŞ
AK
Şekil 1.1: Hecataeus’un dünya haritası
düşüncelerini izleyen Hecataeus (M.Ö. 550–500) ilk dünya haritası yapan kişi olarak
bilinir. Onun dünya haritası Şekil 1.1’de görülmektedir.
Hecataeus’un yaşadığı yıllarda, Pythagoras’ın (M.Ö. 569–475) okulunda ise
SL
dünyanın küre olduğu görüşüne uygun bir eğitim yapılmaktaydı. Kesin olmasa da
bu görüşün gök cisimlerinin ve hareketlerinin gözlenmesine dayandığı sanılmaktadır.
Pythagoras’tan sonra pek çok Yunanlı düşünür, küre fikrini benimsemeye başlamıştı.
Ancak, bu dönemde, ilgi sadece yerin biçimi üzerine değildi. Pythagoras’ın fikrini
doğrulayacak matematik, astronomi, fizik, geometri gibi temel bilimlerde önemli
buluşlara imza atılmıştı. M.Ö. 4. yüzyılın sonlarına doğru Aristo (M.Ö. 384–322),
yerin şeklinin küre olması gerektiği tezini bazı gözlemlere dayandırdı:
TA
• Belirli bir yönde gidildiğinde ufuk sürekli olarak değişmektedir.

• Ay tutulmasında yerin gölgesi yuvarlaktır.
• Denizdeki bir gemi karaya yaklaştıkça önce direği, sonra yelkenleri ve son
olarak da gövdesi görünmektedir.
Bu gözlemler, Aristo’yu yeryuvarının boyutlarını da tahmin etmeye yöneltti ve

çevresini 400 000 stadya (≈ 74 000 km) olarak hesapladı. Artık bundan sonra
insanoğlunun merakı, yeryuvarının boyutlarının belirlenmesi üzerine odaklanmıştı.
Aristo’yu, fizik ve matematikte büyük buluşlar gerçekleştiren Archimedes (M.Ö.
287–212) izledi. Deniz yüzeyinin eğriliğinden yararlanarak hesapladığı çevresel
uzunluk 300 000 stadyadır (≈ 55 500 km). Bu sonuca göre yeryuvarının yarıçapı,
yaklaşık 8 833 km çıkar.
Oldukça kaba yöntemlerle gerçekleştirilen denemelerden sonra zamanına göre duyarlı
denebilecek ölçme tekniğine dayalı ilk girişim Eratosthenes’inkidir (M.Ö. 276–
194). M.Ö. 230 yılında yeryuvarının çevresini ölçmek için deneyini, jeodezik bakış

Jeodezinin Tarihi 3
açısıyla bilimsel bir yol izleyerek tasarladı. Bugünkü Mısır toprakları üzerinde
bulunan iki şehir arasındaki yay uzunluğu ve ona karşılık gelen merkez açının
belirlenmesi, yöntemin temelini oluşturmaktadır. Yaz gündönümünde, güneş
ışınlarının Syene’deki (şimdiki adı Asuan) bir kuyunun dibini aydınlattığı zamanı
belirleyerek ertesi yıl aynı anda İskenderiye’de (Alexandria) güneş ışınlarının çekül
doğrultusu ile yaptığı açıyı ölçtü (Şekil 1.2). Bu yöntemle ψ merkez açısını tam
1
dairenin 50 ’si (≈ 7◦ 12′ ) olarak belirledi. İki şehir arasındaki uzaklığı ise o dönemde
Mısır haritalarının yapımında kullanılan adım sayma yöntemine göre 5 000 stadya
gibi yuvarlak bir değer olarak tahmin etmiş ve yeryuvarının çevresini 250 000 stadya
AK
hesaplamıştır.1
ψ
Güneş ışınları
İskenderiye
R ∆G
ψ Syene
R
O
∆G
R= ψ
SL
Şekil 1.2: Eratosthenes’in yay ölçmesi
Şekil 1.2’den yeryuvarının yarıçapı,

∆G
R= (1.1)
ψ
dir. Bu durumda, Eratosthenes’in yöntemine göre R ∼ = 7 361 km çıkar (bugün
bilinen ortalama yarıçap değerinden %16 kadar daha büyüktür). Elde edilen
TA
sonucu birimler arası dönüşümdeki belirsizlik, Asuan ve İskenderiye arasındaki

uzunluğun Eratosthenes tarafından yanlış alınması ve bunların aynı meridyen
üzerinde bulunmaması gibi faktörler etkilemiştir.
Eratosthenes’inkine benzer bir yöntemi, bir asır sonra Posidonius (M.Ö. 135–51)
Rodos ve İskenderiye arasında kullandı. Posidonius, Rodos’ta ufuk düzleminde
1
gözlediği Canopus yıldızının İskenderiye’de tam dairenin 48 ’i kadar yükseldiğini
ölçmüştür. Rodos’tan İskenderiye’ye olan deniz yolu uzunluğunu Eratosthenes
gibi 5 000 stadya kabul etti; yeryuvarının çevresini ≈ 44 400 km, yarıçapını ≈
7 066 km buldu. Bu değerler, Eratosthenes’in hesapladıklarından daha doğru gibi
görünse de gerçek (bilinen) yay uzunlukları ve merkez açılar ile karşılaştırıldığında
Posidonius’un hem açı hem de uzunluğu yanlış belirlediği anlaşılmaktadır.
Yunan çağının son düşünürlerinden biri olan Batlamyus (Ptolemy, M.S. 87–151)
astronom, matematikçi ve aynı zamanda coğrafyacıydı. Eserleri asırlar boyunca
1
Literatürde, stadya ölçü biriminin metreye dönüşümü hakkında kesin bir görüş birliği yoktur.
Genellikle, 1 stadium’un 185 m’ye karşılık geldiği görüşü çoğunluktadır.

4 GİRİŞ
AK
SL
Şekil 1.3: Batlamyus’un dünya haritası
ders kitabı olarak okutulmuştur. Onu tarihte ünlü yapan, Almagest2 adlı eserinde
yermerkezli (jeosentrik) güneş sistemini savunmasıydı. Bu görüş Kopernik’e kadar
doğru kabul edilmiştir. Batlamyus, ayrıca projeksiyon konusundaki çalışmaları ile
TA
de bilinir. Şekil 1.3’te bir projeksiyon sistemine oturtmaya çalıştığı dünya haritası
görülmektedir. Haritanın dikkat çeken bir başka özelliği enlem ve boylam çizgileridir.
Yunan uygarlığının gücünü giderek yitirmesine paralel olarak bilim ve felsefeye
duyulan ilgide de bir azalma görülmüştür. Bu duraklama Avrupa’da Rönesansın
başlangıcına kadar sürmüştür. Öte yandan sınırlarını İspanya’ya kadar genişleten
İslam uygarlığı bilimin öncülüğünü ele geçirmiştir. İslamiyette namaz ve oruç
gibi ibadet esasları zamana göre düzenlendiğinden gök cisimlerinin hareketlerinin
izlenmesine özel bir önem verilmiştir. Bu yüzden astronomi, matematik vb. temel
bilimlerde çok sayıda ölçme ve hesap yöntemi geliştirdikleri bilinmektedir. Jeodezi
açısından dikkate değer bir olay ise Halife El-Mamun zamanında, 820–830 yılları
arasında yaşanmıştır. El-Harizmi, yeryuvarının boyutunu saptamak için Bağdat
civarında 1◦ lik yay uzunluğu ölçümü gerçekleştirmiş ve yay uzunluğunu ≈ 115 km
olarak belirlemiştir. Buna göre yeryuvarının çevresi ≈ 41 400 km ve yarıçapı ≈ 6 600
km’dir.
2
Batlamyus’un Astronomi isimli yapıtı, 815 yılında en yüksek, majezik anlamına gelen El-Mıjisti
ismiyle Arapçaya, daha sonra Almegest ismiyle Latinceye çevrilmiştir (Şerbetçi, 1996).

Jeodezinin Tarihi 5
İslam uygarlığının sahip olduğu kültür ve bilim düzeyinin haçlı seferleriyle Avrupa’ya
taşınması, Rönesans’ın başlamasında önemli bir rol oynar. Kopernik’in (1473–
1543), Batlamyus’çu jeosentrik sistemi yıkıp yerine güneş merkezli, helyosentrik
sistemi tanıtması, Rönesans’ın ilk bilimsel sonuçlarından biri kabul edilir. Daha
sonra bu bilimsel devrim, T. Brahe’nin (1546–1601) gözlemlerinden yararlanarak
güneş sistemini oluşturan gezegenlerin hareketini açıklayan J. Kepler (1571–1630)
ve yeryuvarının dönme hareketini açıklayan G. Galileo (1564–1642) tarafından
sürdürülmüştür.
AK
17. yüzyıla gelindiğinde, W. Snellius (1591–1626), kendisinden önce Frisius’un
ortaya koyduğu triyangülasyon yöntemini kullanarak Hollanda’da 1◦ lik meridyen
yay uzunluğu ölçümünü gerçekleştirdi. Bu çalışma, meridyen yay uzunluklarının
ölçümünde jeodezik ölçme aletleri ve triyangülasyon ağlarınının kullanılmasını
başlatmıştır. 1666’da Fransız Bilimler Akademisi’nin kurulması, Fransa’nın 17. ve
18. yüzyılda jeodezide lider rolü üstlenmesini ve jeodezik çalışmaların bilimsel bir
organizasyon altında yürütülmesini sağladı. Artık jeodezi, kendi teori ve ölçüm
yöntemlerine sahip ayrı bir bilim dalı olarak görülüyordu. Modern anlamda, yerin
boyutunu ilk kez 1669 yılında, Fransız J. Picard’ın (1620–1682) belirlediği kabul
edilir. Paris’ten geçen ve Molvoisine ile Amiens arasındaki meridyen yay uzunluğunu
ölçen Picard, yeryuvarının yarıçapı için (%1.5 sapma ile) 6 275 km gibi gerçekçi bir
sonuç elde etti.
SL
Picard’ın Paris’in yakınlarında yay ölçmesini yaptığı yıllarda, I. Newton (1642–
1727) ve Hollandalı fizikçi C. Huygens (1629–1695) jeodezicilerin küresel yeryuvarı
fikrinden farklı olarak, kutuplarda basık elipsoidal model tezini savunuyorlardı.
Merih gezegeninin paralaksını ölçmek için Fransız Guayana’sına (Cayenne)
düzenlenen gezide, yerçekiminin etkisiyle sarkaçlı saatinin geri kaldığını farkeden
astronom J. Richer (1630–1696) bunun yerçekimi kuvvetinden kaynaklandığını
farketti. Bu olayı öğrenen Newton, tezinin doğrulandığını düşünerek yeryuvarının
kendi ekseni etrafında dönmesiyle oluşan merkezkaç kuvvetinin kutuplara doğru
TA
azalacağını, bunun da kutuplarda basık bir dönel elipsoit oluşturması gerektiğini

söyledi. Fizikçilerin teorilerini göz önünde bulunduran Fransız Bilimler Akademisi,
Picard’ın ölçtüğü yayın kuzeye ve güneye doğru genişletilerek yeniden ölçülmesine
karar verdi. Cassini ailesinin yönetiminde gerçekleştirilen yeni ölçümler, 1◦ lik yay
uzunluğunun kutuplara doğru azaldığını ortaya çıkardı. Bu sonuç jeodeziciler ve
fizikçiler arasındaki tartışmayı daha da alevlendirmişti; çünkü, elipsoidin kutuplarda
değil, tam tersi, ekvatorda basık olduğu anlamına gelmekteydi. Tartışmaya son
vermek amacıyla, Paris Bilimler Akademisi ekvator ve kutup civarında yeni bir ölçme
kampanyası düzenleme fikrini benimsedi.
Godin, La Condamine ve Bouger’in yönetiminde, yaklaşık −1.5◦ enlemindeki
Peru’ya Peru birinci ekip (1734–1741); Mopertius ve Clairaut yönetiminde Lapland’a
Lapland (≈ 66.3◦ enlemi) ikinci ekip (1736–1737) gönderildi. Her iki ekip, 1◦ lik
enlem farkına karşılık gelen yay uzunluğunu triyangülasyon yöntemiyle ölçtü (Şekil
1.4). Lapland’daki yayın, ötekinden daha uzun olduğu ortaya çıkınca kutuplarda
basık elipsoit modeli kesinleşmiş oldu. Bu ölçüleri gravite ölçüleriyle birlikte

6 GİRİŞ
∆G′
b M′ ∆G
M
O ∆ϕ a
∆ϕ′
AK
Şekil 1.4: Farklı enlemlerde meridyen yay uzunluğu ölçümü
değerlendiren ve bunun için adıyla anılan denklemini kullanan A. C. Clairaut (1713–

1765), elipsoidal yeryuvarı modelinin fiziksel ve geometrik senteze dayalı ispatını
yaptı.
1.2 Referans Yüzeyi Olarak Yeryuvarının Şekli

SL
Yeryuvarının katı ve sıvı yüzeylerinin oluşturduğu fiziksel yeryüzü, yatay
kontrol ağlarının matematiksel tanımı yapılabilen uygun bir yüzey üzerinde
değerlendirilmesini zorunlu kılar. 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bu yüzeyin
bir dönel elipsoit olması gerektiği düşüncesi, jeodeziciler tarafından geniş ölçüde
kabul görünce, en uygun referans elipsoidi belirleme çalışmaları hız kazanmış oldu.
Delambre (1810), Airy (1830), Everest (1830), Bessel (1841), Clarke’ın (1858, 1866
ve 1880) kendi adlarıyla anılan elipsoitleri bunlardan bazılarıdır. Sözü edilen bu
çalışmaların değişik coğrafyalarda ve çok sayıda gerçekleşmesindeki temel neden, en
TA
uygun yer elipsoidine dayalı olarak nirengi ağını oluşturmak ve haritaları üretmekti.
Bu arayışın günümüze değin sürdüğünden söz edebiliriz. Çünkü, jeodezik ölçme ve
değerlendirme teknikleri teknolojiye paralel olarak zamanla iyileşmektedir. Bugün
için, bilinen en uygun referans elipsoidinin geometrik parametre değerleri; 6 378 136.7
m (ekvatoral yarıçap) ve 1/298.257 222’dir (basıklık) (Groten, 2000).
Öte yandan, yeryuvarı için en uygun salt geometrik bir yüzey bile jeodezik
problemlerin çözümünde yeterli yaklaşım sağlamaz. Bu kanıya, ilk olarak, elipsoidal
parametreleri belirlemek için yay ölçülerini dengeleyen A. M. Legendre (1752–1833)
ve en küçük karelere dayalı dengeleme yöntemini triyangülasyon ağlarına uygulayan
C. F. Gauss (1777–1855) vardı. Dengeleme sonuçlarının kapanma büyüklükleri,
ölçülerin doğruluğunu fazlasıyla aşmaktaydı. Gauss ve yeryuvarının basıklığında
doğru değere yaklaşan ilk bilgin olan F. W. Bessel (1784–1846), bu fazlalığın
kaynağını elipsoidal normal ile ölçülerin dayandığı çekül doğrultusu arasındaki
aykırılıkta, başka bir deyişle çekül sapmasında aradılar. Bu aykırılık, onlara yerin
geometrik ve fiziksel şeklinin birbirinden ayrılması gerektiği fikrini verdi. Sonuç
olarak, Gauss 1828 yılında yeryuvarının şekli için aşağıdaki ünlü tanımını yaptı:

Referans Yüzeyi Olarak Yeryuvarının Şekli 7
Geometrik anlamda, yeryuvarının şekli olarak adlandırdığımız yüzey, her

noktasında çekül doğrultularını dik açılarla kesen ve okyanus yüzeyi ile kısmen
çakışan yüzeyden başka bir şey değildir.
1873 yılında J. B. Listing (1808–1882), Gauss’un tanımladığı bu yüzeye jeoit adını

verdi:
Kısmen okyanus yüzeyi ile gösterilebilen, daha önce yeryuvarının matematik-

sel yüzeyi olarak tanımlanan yüzeye, yeryuvarının jeoidal yüzeyi ya da kısaca
AK
jeoit diyeceğiz.
Bu tanımlardan anlaşılmaktadır ki; yeryuvarının gravite alanının eşpotansiyel (nivo)

yüzeylerinden biri olan jeoit, tamamen fiziksel bir anlama sahiptir; doğada tam
olarak gerçekleştirilebilir bir yüzey değildir. Ancak, 3/4’ü suyla kaplı gezegenimizde,
1-2 m ye varan sapmalar göz ardı edilirse durgun okyanus yüzeyi, jeoit ile özdeş kabul
edilebilir (Şekil 1.5).
i k s e l ye
Elipsoit
normali
iz
ry
F
Çekül
üzü
doğrultusu
SL
θ
Jeoit ≈ Deniz yüzeyi
Elipsoit
Şekil 1.5: Fiziksel yeryüzü, jeoit ve elipsoit

TA
Son olarak jeoit ve elipsoit arasındaki ilişkiden de söz etmekte yarar vardır.
Kutuplarda basık bir dönel elipsoit, basit denklemi sayesinde yatay konum
belirlemeye elverişlidir. Öte yandan, yükseklikler için başlangıç yüzeyi olarak jeoit
anlamlıdır. Bu nedenle, jeodezide her iki yüzeyden de yararlanılır ve üç boyutlu
konum belirleme için anahtar bir rol üstlenirler.
Şekil 1.6’da görüldüğü gibi iki farklı elipsoit söz konusudur; bunlar yeryuvarına
en iyi uyan ortalama yer elipsoidi ve yerel elipsoittir. Ortalama yer elipsoidinin
merkezi, yeryuvarının ağırlık merkezi ile çakışır; elipsoit yermerkezlidir (jeosentrik).
Bu durumda, elipsoit yüzeyi ile jeoit arasındaki aykırılıklar ±100 m içerisinde kalır.
Uydu tekniklerine dayalı üç boyutlu konum belirleme sistemleri, jeosentrik elipsoidi
kullanır (örneğin WGS84, GRS80). Klasik yönteme dayalı, yani triyangülasyon
ağları yardımıyla belirlenen yerel elipsoitler ise genellikle bir noktasında yeryüzüne
teğettir. Ülkemizde olduğu gibi ülkelerin çoğunda jeodezik datum, yerel elipsoitlerle
tanımlanmıştır (örneğin ED50 Avrupa Datumu veya NAD27 Kuzey Amerika
Datumu gibi).

8 GİRİŞ
Yer
el
Jeose el
ntr
ik
ip
it
el
so
eo
J
it
ips
oit
AK
Şekil 1.6: Yermerkezli (jeosentik), yerel elipsoit ve jeoit
1.3 Jeodezinin Tanımı ve Amacı
Joedezi Yunanca kökenli bir kelimedir; yer ölçmesi anlamında kullanılır (jeo=yer,
dezi=ölçmek, bölmek). 19. yüzyılın ortalarına kadar jeodezi, ağırlıklı olarak
yeryuvarının şeklini ve boyutlarını belirlemekle uğraşan ve bunun için kendi
teorisini ve ölçme yöntemlerini kullanan bağımsız bir bilim dalıydı. 1880 yılında
SL
F. R. Helmert (1841–1917), jeodezi ile ilişkili matematiksel ve fiziksel teorileri
Die mathematischen und physikalischen Theorieen der höheren Geodäsie adlı
iki ciltlik eserinde topladı. Onun bu kitaptaki klasik tanımına göre; jeodezi,
yeryüzünün ölçülmesi ve haritaya aktarılması bilimidir. Bu kısa tanım, uygulamada
yeryuvarının gravite alanının belirlenmesini de içerir. Çünkü, yeryüzü gerçekte
şeklini yeryuvarının gravite alanından alır ve jeodezide çoğu gözlem söz konusu
alanın etkisi altında gerçekleştirilir. Bu nedenle Helmert’in tanımı, genel anlamda,
günümüze kadar geçerliliğini korumuştur.
TA
Ancak, özellikle son 20-30 yılda teknolojik alandaki gelişmeler, jeodezik ölçülerin
ve hesapların daha hızlı sonuçlandırılmasına olanak sağlamıştır. Klasik olarak
adlandırılan açı ve uzunluk ölçmeleri yerini elektromanyetik ölçmelere bırakmış,
hesaplamalar bilgisayarlar aracılığıyla kolayca yapılabilir duruma gelmiştir.
Gerçekleştirilen jeodezik uygulamalar ve sonuçları, yukarıdaki tanımın yenilenmesini
zorunlu kılmıştır. Buna göre;
Jeodezi, üç boyutlu ve zaman değişkenli uzayda, çekim alanı ile birlikte,
yeryuvarının ve öteki gök cisimlerinin ölçülmesi ve haritaya aktarılması ile
uğraşan bilim dalıdır.
Yukarıdaki tanım, jeodezinin konum belirleme problemini üç boyuttan dört boyuta
taşımaktadır. Bu çerçevede, modern jeodezi üç temel konu üzerinde faaliyetlerini
sürdürür. Bunlar;
• Konum belirleme; yeryuvarının geometrik şeklinin (kara, deniz ve buzul

yüzeyinin) belirlenmesi,

Jeodezinin Tanımı ve Amacı 9
• Yeryuvarının gravite alanının ve dolayısıyla jeodin belirlenmesi,
• Yeryuvarının şekli ve gravite alanındaki, zamana bağlı değişimlerin izlenme-

sidir.
Bütün bu faaliyetler için jeodezi, geometrik ve fiziksel yasalara dayanan

matematiksel esaslar ile birlikte yeryüzünde ve bu yüzeyin dışında gerçekleştirilen
ölçüleri kullanır.
AK
SL
TA

10 GİRİŞ
AK
SL
TA

Bölüm 2
AK
JEODEZİK EĞRİ KOORDİNAT SİSTEMİ (ϕ, λ, h)
SL
Jeodezik eğri koordinat sistemleri, ülke ölçmelerinde önemli bir yer tutar. Ülke
nirengi ağlarının tüm sonuçları böyle bir sisteme dayanır. Nirengi ağı noktalarının
yatay konum bileşenleri, klasik ülke ölçmelerinin başlangıcından bu yana bir
elipsoidin yüzey parametreleriyle tanımlanan bir sistemde verilir. Ya doğrudan ϕ, λ
coğrafi koordinatları ya da bunların fonksiyonları biçiminde elde edilen doğrusal
koordinatlar kullanılır.
Elipsoidal (jeodezik) sistemin özel önemi, yatay konum için referans yüzeyi
olmasından kaynaklanır. h elipsoidal yükseklik, klasik yersel-jeodezik yöntemler
TA
ile dolaylı bir ilişki içindedir. Özellikle eğik uzunlukların, azimut ve açıların elipsoit
yüzeyine indirgenmesi için de h elipsoit yüksekliği gereklidir.
Elipsoidal dayalı koordinat sistemleri uydu ve inersiyal yöntemler bakımından
günümüzde de önemini korumaktadır. Bu modern yöntemler, başta sıfırıncı
dereceden büyük ağların oluşturulmasında kullanıldığından, sabit nokta alanının
yersel yöntemler ile sıklaştırılması gerekir. Konum ölçme yöntemlerinin elipsoidal
sistemle sıkı ilişkisi nedeniyle uydu jeodezisi yöntemleriyle doğrudan elde edilen üç
boyutlu kartezyen koordinatları jeodezik eğri koordinat sistemine dönüştürme ödevi
ile karşılaşılır. Bu ödev, özellikle değişik kaynaklı jeodezik ağların birleştirilmesi
gerektiğinde de ortaya çıkar.
ϕ, λ sistemi hem yatay konum belirlemede hem de üç boyutlu konum belirlemede
önemli olduğundan bu bölümde jeodezik dik koordinatlar x, y, z ve eğri ϕ, λ, h
arasındaki ilişkiler üzerinde durulacaktır.
12 JEODEZİK EĞRİ KOORDİNAT SİSTEMİ (ϕ, λ, h)
2.1 Dönel Elipsoidin Geometrik Parametreleri
Kutuplarda basık bir dönel elipsoit elipsin küçük yarıekseni etrafında döndürülmesi
sonucu oluşur. Elipsoidin büyüklüğü ve biçimi elipsin büyük yarıekseni a ve küçük
yarıekseni b ile belirlenir. Bu iki geometrik parametre yanında onların fonksiyonları
biçiminde tanımlanan başka büyüklükler de vardır. a ve b parametreleri aynı
zamanda meridyen elipsini belirler. a, elipsoidin ekvator yarıçapıdır.
Doğrusal dışmerkezlik E, meridyen elipsinin F1 ya da F2 noktası ile O merkezi
AK
arasındaki uzaklığı gösterir (Şekil 2.1):
√
E = a2 − b2 (2.1)
E büyüklüğü yardımıyla 1. dışmerkezlik e ve 2. dışmerkezlik e′ elde edilir:

E E
e= , e′ = (2.2)
a b
z
SL
a
b
F1 O F2 p
a E
TA
Şekil 2.1: Meridyen elipsi
Basıklık f ve uzaklık oranı n,

a−b
f= (2.3)
a
a−b
n= (2.4)
a+b
dir.
e, e′ , f ve n büyüklüklerinin önemi, elipsoit geometrisinin çoğun diziye açma
işlemleriyle tanımlanmasından kaynaklanır. Elipsoidin a ve b yarıeksenleri
arasındaki fark çok küçük olduğundan (a − b ≈ 21 km e, e′ , f ve n parametreleri
1’den önemli ölçüde küçüktür. Bu nedenle onlara dayanan kuvvet dizileri hemen
yakınsar; dizinin baştan birkaç terimi toplamı öngörülen hesap inceliğini sağlar.
Bir yandan a ve b doğrusal parametreleri öte yandan e, e′ , f ve n büyüklükleri
yardımıyla meridyen elipsinin büyüklük ve biçimini tanımlayan değişik elipsoit

Meridyen Elipsinin Parametrik Gösterimi 13
parametre çiftleri oluşturulabilir. İkinci dışmerkezlik e′ ile ilişkili olarak kutup eğrilik
yarıçapı (c) adı verilen bir başka doğrusal parametre kullanılır:
a2
c= (2.5)
b
a, b, c, e2 , e′2 , f ve n arasındaki başlıca ilişkiler şunlardır:
2 a2 − b2 e′2
e = =
a2 1 + e′2
AK
2 2
a −b e2
e′2 = =
b2 1 − e2
√ 1
f = 1 − 1 − e2 = 1 − √ ⇒ e2 = 2f − f 2
1+e ′2
√ √
1+e −1′2 1 − 1 − e2 f (2.6)
n= √ = √ =
1+e +1′2 1+ 1−e 2 2−f
√ c
a = c 1 − e2 = √
1 + e′2
c
b = c (1 − e2 ) =
1 + e′2
SL
1 = (1 − e2 )(1 + e′2 )
Bessel ellipsoidi, uluslararası elipsoit (Hayford elipsoidi) ve Jeodezik Referans Sistem

(1980) için parametrelerin sayısal değerleri Çizelge 2.1’de verilmiştir.
Çizelge 2.1: Bazı dönel elipsoitlere ilişkin geometrik büyüklükler
Parametre Bessel Uluslararası (Hayford) Referans sistem 1980

TA
a 6 377 397.155 m 6 378 388.000 m 6 378 137.000 m

b 6 356 078.963 m 6 356 911.946 m 6 356 752.314 m
c 6 398 786.849 m 6 399 936.608 m 6 399 593.626 m
1/f 299.1528 297 298.257 222 101
2
e 0.006 674 37 0.006 722 67 0.006 694 3800
e′2 0.006 719 22 0.006 768 17 0.006 739 4968
n 0.001 674 18 0.001 686 34 0.001 679 2204
2.2 Meridyen Elipsinin Parametrik Gösterimi
Meridyen elipsi yardımıyla dönel elipsoidin çeşitli özellikleri ortaya konabilir. Dönel
elipsoidin kartezyen (Dekart) koordinat sisteminde denklemi,
x 2 y 2 z 2
+ + =1 (2.7)
a a b
dir. Paralel daire yarıçapı p ise,
x = p cos λ
(2.8)
y = p sin λ
ile (2.7), meridyen elipsinin denklemine dönüşür:

p 2 z 2
+ =1 (2.9)
a b
AK
p ve z bir t parametresinin fonksiyonları,
p = p(t) , z = z(t) (2.10)
ise meridyen elipsinin parametrik gösterimi elde edilir.

z
P′
p
P ′′
a P
b
SL
r
N π
+ϕ
2
γ β ϕ
O p
π
K 2
−ϕ
Şekil 2.2: Meridyen elipsinin parametrik gösterimi

TA
ϕ coğrafi enlemi, meridyen elipsinin her noktasında belli bir değer aldığından
meridyen elipsinin parametrik gösteriminde t yerine ϕ kullanılabilir. p ve z
dik koordinatlarını ϕ enleminin fonksiyonları biçiminde göstermek için meridyen
elipsinin P noktasındaki teğete ilişkin Şekil 2.2’deki özellikler göz önünde
bulundurulur. Teğet için,
π dz
tan +ϕ = (2.11)
2 dp
yazılabilir. (2.9)’dan,
dz p b2
=− 2
dp z a
ile (2.11),
π cos ϕ p b2
tan + ϕ = − cot ϕ = − =− 2
2 sin ϕ z a
olur. Buradan,
b4 p2 sin2 ϕ − a4 z 2 cos2 ϕ = 0 (2.12)

Meridyen Elipsinin Parametrik Gösterimi 15
çıkar. (2.9) ile (2.12) birleştirilirse meridyen elipsinin, ϕ coğrafi enlemine bağlı
parametrik gösterimi elde edilir:
a2 cos ϕ
p= p (2.13a)
a2 cos2 ϕ + b2 sin2 ϕ
b2 sin ϕ
z=p (2.13b)
a2 cos2 ϕ + b2 sin2 ϕ
e2 , e′2 ve c büyüklükleri yardımıyla (2.13) eşitlikleri,
AK
a cos ϕ c cos ϕ
p= p = p (2.14a)
1 − e2 sin2 ϕ 1 + e′2 cos2 ϕ
√
b 1 − e2 sin ϕ c sin ϕ
z=p = p (2.14b)
1 − e2 sin2 ϕ (1 + e′2 ) 1 + e′2 cos2 ϕ
biçimine dönüştürülebilir. Başka bağıntılarda da çok sık kullanılmaları nedeniyle,

p
V = 1 + e′2 cos2 ϕ (2.15a)
q
W = 1 − e2 sin2 ϕ (2.15b)
SL
η 2 = e′2 cos2 ϕ (2.16)
kısaltmaları işlemlerde kolaylık sağlar. Buradaki W ve η simgeleri fiziksel jeodezideki
W = gravite potansiyeli, η = çekül sapması bileşeni ile karıştırılmamalıdır. (2.15)
ile V /W oranı için,
V c a √ 1
= = = 1 + e′2 = √ (2.17)
W a b 1 − e2
TA
elde edilir. Şekil 2.2’de görüldüğü gibi meridyen elipsinin P noktası ile bu noktadaki
normalin z eksenini kestiği K noktası arasındaki uzunluk N olduğuna göre,
p = N cos ϕ
yazılabilir. Bu eşitlik (2.14a)’da göz önüne alınırsa,

c a
N= = (2.18)
V W
çıkar. ϕ coğrafi enleminin fonksiyonu olan N, dönel elipsoit yüzeyinde meridyene
dik doğrultudaki eğriliği gösterir. N, çapraz eğrilik yarıçapıdır.
(2.18) ile elipsin (2.14a,b) parametrik gösterimi,
p = N cos ϕ (2.19a)
N
z= sin ϕ (2.19b)
1 + e′ 2

biçimine dönüşür. Çoğun gerekli olan dp/dϕ ve dz/dϕ diferansiyel oranları (2.19)’da
N’nin eşiti göz önüne alınarak,
dp c
=− 3 sin ϕ =−M sin ϕ (2.20a)
dϕ V
dz c
= cos ϕ = M cos ϕ (2.20b)
dϕ V3
bulunur. Bu eşitliklerde geçen M büyüklüğü,
c a (1 − e2 )
AK
M= = (2.21)
V3 W3
meridyen eğrilik yarıçapıdır.
Coğrafi enlem ϕ yerine, Şekil 2.2’de açıklanan ve indirgenmiş enlem adı verilen β
da meridyen elipsinin parametresi olarak kullanılabilir. P ′ noktası, O merkezli ve a
yarıçaplı çember ile P den z eksenine çizilen paralel doğrunun kesişim yeridir. P ′ O
doğrusunun p ekseni ile yaptığı açı indirgenmiş enlem β dır. ϕ coğrafi enlemindeki
gibi β indirgenmiş enlemi p ekseninden (ekvator düzleminden) kuzeye doğru artı
ve güney yönde eksi işaretli değerlendirilir. Yine Şekil 2.2’de görüldüğü gibi β
indirgenmiş enlemi elipsin P noktasından p eksenine çizilen paralelin O merkezli
ve b yarıçaplı çemberi kestiği P ′′ noktası yardımıyla da tanımlanabilir.
SL
OP ′ = a ve OP ′′ = b nedeniyle Şekil 2.2’den,
p = a cos β (2.22a)
z = b sin β (2.22b)
yazılabilir. β indirgenmiş enlemi ülke ölçmelerinde çok kullanılır. İndirgenmiş enlem
kavramı Legendre (1806) tarafından bulunmuştur.
Meridyen elipsinin bir noktası, OP = r doğrusunun (Şekil 2.2) p ekseni ile yaptığı
TA
γ açısı yardımıyla da tanımlanabilir. γ açısına merkezsel enlem denir ve genellikle

yeryuvarı ölçmelerinde kullanılır. Şekil 2.2’den,
p = r cos γ (2.23a)
z = r sin γ (2.23b)
olduğu görülür. Burada r, γ merkezsel enleminin bir fonksiyonudur. (2.23) eşitlikleri
yardımıyla (2.9) elips denkleminden,
ab a b
r=p = p = p (2.24)
a2 sin2 γ + b2 cos2 γ 1 + e′2 sin2 γ 1 − e2 cos2 γ
elde edilir. Buna göre (2.23a,b),
a cos γ b cos γ
p= p 2
=p (2.25a)
1 + e sin γ
′2 1 − e2 cos2 γ
a sin γ b sin γ
z=p = p (2.25b)
1 + e′2 sin2 γ 1 − e2 cos2 γ
olur.

Coğrafi, İndirgenmiş ve Merkezsel Enlemler Arasındaki İlişkiler 17
2.3 Coğrafi, İndirgenmiş ve Merkezsel Enlemler

Arasındaki İlişkiler
(2.19), (2.22) ve (2.25) parametrik gösterimlerinden,

z 1 b
= tan ϕ = tan β = tan γ
p 1+e ′2 a
√
AK
çıkar. (2.6)’da b/a = 1/ 1 + e′2 olduğundan bu eşitlikler,
1 1
tan ϕ = √ tan β = tan γ (2.26)
1+e′2
1 + e′2
biçimine dönüşür. Buradan,
1 √
tan β = √ tan ϕ tan ϕ = 1 + e′2 tan β (2.27a)
1 + e′2
1
tan γ = tan ϕ tan ϕ =(1 + e′2 ) tan γ (2.27b)
1 + e′2
1 √
tan γ = √ tan β tan β = 1 + e′2 tan γ (2.27c)
SL
1 + e′2
çıkar. Bu eşitliklerde 1 + e′2 yerine 1/(1 − e2 ) yazılabilir.
Elips yerine bir küre için e′2 = 0 olduğundan ϕ, β ve γ parametreleri çakışır. Bu
nedenle basıklığı küçük bir dönel elipsoit için ϕ, β ve γ arasındaki farkların az
olduğu söylenebilir. tan(ϕ − β) ve tan(ϕ − γ) fonksiyonları için,
√
tan ϕ − tan β 1 + e′2 − 1 sin ϕ cos ϕ
f sin 2ϕ
tan(ϕ − β) = = √ = (2.28)
1 + tan ϕ tan β 1+ 1 + e′2 − 1 cos2 ϕ 2 1 − f sin2 ϕ
TA
tan ϕ − tan γ e′2 sin ϕ cos ϕ η 2 tan ϕ e′2 sin 2ϕ

tan(ϕ − γ) = = = = (2.29)
1 + tan ϕ tan γ 1 + e′2 cos2 ϕ V2 2 1 + e′2 cos2 ϕ
çıkar. Bu eşitlikler seriye açılır, ϕ − β, ϕ − γ ve f, e′2 nin doğrusal olmayan tüm

terimleri göz ardı edilirse yaklaşık olarak,
ϕ − β ≈ f sin ϕ cos ϕ (2.30)

ϕ − γ ≈ e′2 sin ϕ cos ϕ ≈ 2f sin ϕ cos ϕ (2.31)
elde edilir. (2.30) ve (2.31)’den, ekvatorun kuzeyinde ϕ coğrafi enleminin β

indirgenmiş enleminden daha büyük ve β’nın da γ merkezsel enleminden daha büyük
olduğu sonucu çıkar. ϕ, β ve γ arasında en büyük farklar ϕ = π4 değeri yakınında
ortaya çıkar. ϕ − γ farkı, ϕ − β farkının iki katı büyüklüğündedir. Bessel elipsoidi
için,
max|ϕ − β| ≈ 5′ .5
max|ϕ − γ| ≈ 11′

ϕ−γ
600
400 ϕ−β
200
−90 −60 −30 30 60 90 ϕ
AK
−200
−400
−600
Şekil 2.3: Bessel elipsoidi için ϕ, β ve γ arasındaki farkların enleme bağlı değişimi
(birim: derece saniyesi)
dir. Şekil 2.3’de ϕ − β ve ϕ − γ farkları grafik olarak gösterilmiştir.

SL
p ve z için (2.19) ve (2.22) eşitliklerinden kimi durumlarda gerekli olan,
√
sin ϕ 1 − e2 sin ϕ
sin β = = (2.32)
√V W
1′ + e′2 cos ϕ cos ϕ
cos β = = (2.33)
V W
özdeşlikleri, ayrıca (2.27a) ve (2.33)’den,
√
TA
dβ 1 cos2 β 1 + e′2
=√ = (2.34)
dϕ 1 + e′2 cos2 ϕ V2
diferansiyel oranı elde edilir.
2.4 Dönel Elipsoidin Parametrik Gösterimi
Dönel elipsoit, meridyen elipsinin küçük yarıekseni çevresinde döndürülmesi

sonucunda oluşur. Bu elipsin denklemi (2.7)’de verilmiştir:
x 2 y 2 z 2
+ + =1
a a b
(2.19)’a göre meridyen elipsinin parametrik gösterimi,
p = N cos ϕ
N
z = sin ϕ
1 + e′2

Dönel Elipsoidin Parametrik Gösterimi 19
dir. Şekil 2.4’den elipsoit yüzeyindeki bir PE noktasının koordinatları,
.
id
er
M
AK
gıç
PE
an
şl b
Ba
r
N
b γ z
λ ϕ
Ek
vato
r y x y
b
b
K
x
p
Şekil 2.4: Dönel elipsoidin parametrik gösterimi

SL
xE = p cos λ = N cos ϕ cos λ
yE = p sin λ = N cos ϕ sin λ (2.35)
N
zE = sin ϕ
1 + e′2
çıkar. (2.35), ϕ coğrafi enlemine ve λ boylamına göre dönel elipsoidin parametrik
gösterimidir.
TA
β indirgenmiş enlemine ve λ boylamına göre dönel elipsoidin parametrik gösterimi

(2.22)’den,
xE = p cos λ = a cos β cos λ
yE = p sin λ = a cos β sin λ (2.36)
zE = b sin β
çıkar. γ merkezsel enlemine ve λ boylamına göre dönel elipsoidin parametrik
gösterimi benzer biçimde (2.25)’den,
a cos γ cos λ
xE = p
1 + e′2 sin2 γ
a cos γ sin λ
yE = p (2.37)
1 + e′2 sin2 γ
a sin γ
zE = p
1 + e′2 sin2 γ
elde edilir.

2.5 Jeodezik Dik Koordinatlar ile Jeodezik Eğri

Koordinatlar Arasındaki Dönüşüm
n birim normal vektörü, coğrafi enlemi ϕ ve boylamı λ olan bir noktadaki elipsoit
normalinin doğrultusunu tanımlar. Yeryüzü noktası P ve bunun elipsoit yüzeyindeki
izdüşümü PE olsun. Elipsoit normalinin P PE uzunluğu h ve KPE uzunluğu
meridyene dik doğrultudaki eğrilik yarıçapı N dir.
P yeryüzü noktasının yer vektörü x, P den geçen elipsoit normalinin elipsoit
AK
yüzeyini deldiği PE noktasının yer vektörü xE ile elipsoidal yükseklik vektörü hn’nin
toplamına eşittir (Şekil 2.5):
x = xE + hn (2.38)
b
P
n
.
id
x
er
SL an
gıç
M
b
PE
şl
Ba
xE
b γ N
λ ϕ
Ek
vato
r
b
y
b
K
x
TA
Şekil 2.5: Yeryüzü noktasının dönel elipsoide göre konumlandırılması
xE vektörünün bileşenleri için önceki bölümde verilen (2.35) ya da (2.36) ve (2.37)

eşitlikleri geçerlidir. n birim normal vektörü, elipsoit yüzeyine dik olduğundan ϕ ve
λ eğrilerine teğet vektörlerin dış çarpımlarına eşittir (bkz. bölüm 3):

∂xE ∧ ∂xE
∂λ ∂ϕ
n = (2.39)
∂xE ∧ ∂xE
∂λ ∂ϕ
(2.35)’den gidilir ve (2.20) göz önüne alınırsa,
∂xE /∂λ = −N cos ϕ sin λ

∂yE /∂λ = N cos ϕ cos λ (2.40a)
∂zE /∂λ = 0

Jeodezik Dik Koordinatlar ile Jeodezik Eğri Koordinatlar Arasındaki Dönüşüm 21
∂xE /∂ϕ = −M sin ϕ cos λ

∂yE /∂ϕ = −M sin ϕ sin λ (2.40b)
∂zE /∂ϕ = M cos ϕ
ile (2.39)’dan n birim normal vektörü,
n = nx i + ny j + nz k
nx = cos ϕ cos λ
ny = cos ϕ sin λ (2.41)
AK
nx = sin ϕ
çıkar.
(2.41) bileşenleri PE noktasından x, y, z eksenlerine paraleller çizilerek birim
normal vektör uzunluğunun bu vektörler üzerindeki izdüşümleri biçiminde de
hesaplanabilirdi.
(2.35) ve (2.41) yardımıyla (2.38)’den x vektörünün bileşenleri ya da P yeryüzü
noktasının jeodezik dik koordinatları (x, y, z), jeodezik eğri koordinatlarının
fonksiyonları biçiminde elde edilir:
SL
x = (N + h) cos ϕ cos λ
y = (N + h) cos ϕ sin λ
(2.42)
N
z= + h sin ϕ
1 + e′2
ϕ coğrafi enlemi yerine β indirgenmiş enlemi kullanılırsa (2.15b) ve (2.41)’de (2.32)

ve (2.33)’den sin ϕ ve cos ϕ fonksiyonlarının eşitleri yazılmalıdır. Buna göre,
1
TA
W =p (2.43)
1 + e′2 sin2 β
ve n birim normal vektörünün bileşenleri
nx = cos ϕ cos λ = W cos β cos λ

ny = cos ϕ sin λ = W cos β sin λ (2.44)
W
nz = sin ϕ = √1−e 2 sin β
√ √
olur. (2.36) ve (2.44) yardımıyla, 1 + e′2 = 1/ 1 − e2 olduğu göz önüne alınarak
(2.38)’den,
x = (a + h W ) cos β cos λ
y = (a + h W ) cos β sin λ (2.45)
√
z = b + 1 + e h W sin β
′2
çıkar. (2.42) ve (2.45) eşitlikleri, bir uzay noktasının x, y, z dik koordinatlarını onun
ϕ, λ, h ya da β, λ, h elipsoidal koordinatlarından dönüştürmeye yarayan temel

bağıntılardır. Bu ödevin tersi, başka bir deyişle ϕ, λ, h ya da β, λ, h elipsoidal

koordinatların x, y, z dik koordinatlarının fonksiyonları biçiminde belirlenmesi
oldukça karmaşıktır; ardışık (iteratif) hesaplamalar ya da dördüncü dereceden
cebirsel denklemlerin çözümü gereklidir. Küçük elipsoidal yükseklikler için sade,
ama etkin bir ardışık çözüm aşağıda açıklanmaktadır. (2.42)’den,
p
x2 + y 2 = (N + h) cos ϕ (2.46)
çıkar. ϕ coğrafi enlemi biliniyorsa buradan h elipsoidal yüksekliği,
AK
p
x2 + y 2
h= −N (2.47)
cos ϕ
hesaplanabilir.
(2.42)’deki 3. denklem (2.46) ile bölünürse,

z tan ϕ h
p = 1 + e′2
x2 + y 2 1 + e′2 N +h
ve buradan ϕ coğrafi enleminin hesabı için,

−1
z(1 + e′2 ) h
SL
′2
tan ϕ = p 1+e (2.48)
x2 + y 2 N +h
bağıntısı elde edilir.

(2.48) eşitliğinde elipsoidal yükseklik de geçtiğinden bir ardışık çözüm gereklidir.
Yersel uygulamalarda h ≪ N koşulu geçerli olduğundan (genellikle Nh ≤ 10−3 )
e′2 h/(N + h) ≤ 10−5 dir ve bu yüzden ardışık yöntem çok çabuk yakınsar. tan ϕ
için başlangıç değeri (2.48)’den, h yüksekliğine bağlı bölüm göz ardı edilerek,
TA
z(1 + e′2 )
tan ϕ(0) = p
x2 + y 2
bulunur. i. işlem adımında (i = 1, 2, 3, . . . ) hesaplanan ϕ(i) ve h(i) değerleri
yardımıyla aşağıdaki ardışık çözümler elde edilir:
c
q ⇒ N(i)
1 + e′2 cos2 ϕ(i−1)
√
x2 + y 2
− N(i) ⇒ h(i)
cos ϕ(i−1)
i+1⇒i
!−1
z(1 + e )′2
h(i)
√ 2 2
1 + e′2 ⇒ tan ϕ(i)
x +y N(i) + h(i)
−1
1 + tan2 ϕ(i) ⇒ cos2 ϕ(i)

Jeodezik Dik Koordinatlar ile Jeodezik Eğri Koordinatlar Arasındaki Dönüşüm 23
P noktası kutup yakınında değilse bu yöntem sayısal olarak kararlıdır. Nokta kutup
yakınında ise, p
x2 + y 2
cos ϕ(0) =
c
başlangıç değeri hesaplanarak aşağıda açıklanan yol izlenir:
c
q ⇒ N(i)
1 + e′2 cos2 ϕ(i−1)
AK

z
N(i)
− ⇒ h(i) i+1⇒i
sin ϕ(i−1) 1 + e′2
√
x2 + y 2
⇒ cos ϕ(i)
N(i) + h(i)
Birbirini izleyen adım farkları yeterince küçükse işlem durdurulur. Öngörülen incelik
ε (örneğin ε = 1 mm) ise,
|h(i) − h(i−1) | < ε
SL
|ϕ(i) − ϕ(i−1) | < ε
koşulları sağlanmalıdır.
λ parametresinin hesabı kolaydır. (2.46) yardımıyla (2.42)’den,
 !
 x


 cos−1 p
 x2 + y 2
λ= ! (2.49)


 −1 y
 sin

TA
p
x2 + y 2
çıkar. z ekseni üstündeki noktalar (x = y = 0) için λ belirsizdir.
Uygulama: Jeodezik dik koordinatlardan jeodezik eğri koordinatlara geçiş

Verilen: Yeryüzü noktasının koordinatları
x = 3 969 705.5601 m , y = 2 786 764.6415 m , z = 4 129 966.2171 m
İstenen: Jeodezik eğri (ϕ, λ, h) koordinatlar

Çözüm: (2.47), (2.48) ve (2.49) bağıntıları
tan ϕ(0) başlangıç değeri
z(1 + e′2 )
tan ϕ(0) = p = 0.857 239 75521
x2 + y 2

Elipsoidal yükseklik ve enlem için ardışık çözüm
i Ni hi tan ϕ(i) cos2 ϕ(i)

0 6387199.3162 1221.5501 0.85723975521 0.57641538868
1 .3027 1218.0763 .85723865050 .57641601797
2 .3028 .0862 .85723865364 .57641601618
3 .3028 .0862 .85723865363 .57641601618
Kesin koordinatlar
AK
ϕ = 40◦.604 458 589 = 40◦ 36′ 16′′.051
λ = 35◦.069 158 040 = 35◦ 04′ 08′′.969
h = 1218.0862 m
Uygulama: Jeodezik eğri koordinatlardan jeodezik dik koordinatlara geçiş

Verilen: Önceki uygulamadan hesaplanan eğri (ϕ, λ, h) koordinatlar
İstenen: Jeodezik dik (x, y, z) koordinatlar
SL
Çözüm: (2.42) eşitlikleri
TA

Bölüm 3
AK
EĞRİLER ve YÜZEYLER
SL
Diferansiyel geometri, eğri ve yüzeylerin geometrik özelliklerini analiz yöntemleriyle
inceler. Bu bölümde diferansiyel geometrinin, ülke ölçmesinde konum hesaplamaları
ile doğrudan ilişkili temel kavramları açıklanacak; bağıntılar ve sonuçlar verilecektir
(Grossmann, 1976; Ulsoy, 1977; Heck, 1987; Aksoy ve Güneş, 1990).
3.1 Uzay Eğrileri, Frenet Üçyüzlüsü

TA
Bir uzay eğrisi C, bir I aralığının üç boyutlu Öklit uzayına (E3 ) sürekli izdüşümüdür:
C : I → E3 (3.1)
z C
x(t)
Şekil 3.1: Uzay eğrisi
Uzay eğrisi C üzerindeki bir noktanın konumu, eğri parametresi adı verilen bir
değişkenin (t) fonksiyonu olan üç koordinat x(t), y(t), z(t) ile tanımlanır. C uzay
26 EĞRİLER ve YÜZEYLER
eğrisi yer vektörü x(t) ile genel olarak,
x(t) = x(t)i + y(t)j + z(t)k (3.2)
biçiminde gösterilir (Şekil 3.1). x(t) yer vektörünün t parametresine göre en az üç
türevi sürekli ve ilk türev sıfırdan farklı, dx/dt 6= 0 olmalıdır.
Eğrinin t parametresi yerine yay uzunluğu s kullanılabilir. Buna göre (3.2) yer
vektörü,
x(s) = x(s)i + y(s)j + z(s)k (3.3)
AK
olur. s, x(t) vektörünün t parametresine göre ilk türevinin (t1 , t2 ) aralığındaki
integraline eşittir.
Uzay eğrilerine ilişkin açıklamalar yüzey eğrileri için de geçerlidir. Ülke ölçmesinde
kullanılan eğrilerin genellikle çok sayıda sürekli türevleri vardır. Ayrıca bu eğriler
analitiktir. Başka bir deyişle yakınsayan Taylor serisi bunlara uygulanabilir:
1 ′ 1
x(s) = x(s0 ) + x (s0 )(s − s0 ) + x′′ (s0 )(s − s0 )2 + . . .
1! 2!
∞ ν
X 1 d x
= (s − s0 )ν (3.4)
ν! dsν s=s0
SL
ν=0

dx d2 x
Burada x′ (s0 ) = ds s=s0
, x′′ (s0 ) = ds2
, ...
s=s0
x′ (s)
x(s)
TA
Şekil 3.2: Uzay eğrisinin x(s) noktasındaki teğeti
Eğrinin bir x(s) noktasındaki teğeti x(s) vektörünün yay boyuna göre türevi ile
verilir (Şekil 3.2):
dx dx dy dz
x′ (s) = = i+ j+ k (3.5)
ds ds ds ds
ya da kısaca
x′ = x′ i + y ′j + z ′ k
|x′ (s)| = 1 nedeniyle x′ (s) birim teğet vektördür.
İkinci türevi sıfırdan farklı, x′′ (s) 6= 0 olan bir eğrinin tüm noktalarında Frenet
üçlüsü vi (s) birim vektörleriyle;
v1 = x′
v2 = x′′ /|x′′ | (3.6)
v3 = v1 ∧ v2

Uzay Eğrileri, Frenet Üçyüzlüsü 27
tanımlanır (∧ = dış çarpım). Teğet vektör v1 , asal normal vektör v2 ve binormal

vektör v3 birbirine diktir ve bir ortonormal sistem oluştururlar.
vi (s) vektörleri, eğrinin x′′ 6= 0 olan her noktasında birbirini dik kesen üç düzlem
tanımlar. v1 teğet vektörü ile v2 asal normal vektörün oluşturduğu düzleme
oskülatör düzlemi (Schmiegungsebene) adı verilir. Normal düzlem, eğrinin dik
kestiği v2 asal normal vektörü ile v3 binormal vektörünün oluşturduğu düzlemdir.
v1 teğet vektörü ve v3 binormal vektörü ile teğet (rektifiyan) düzlem belirlenir.
vi (s) birim vektörlerinin uluşturduğu üçyüzlüye Frenet üçyüzlüsü denir. Oskülatör
AK
düzlemi, eğrinin B noktası ile buna sonsuz yakınlıktaki A ve C noktalarının
belirlediği düzlem olarak da tanımlanabilir.
v2
Oskü
lem latör
r ma l düz düzle
mi
No
SL
em
zl
ü
d
et
eğ
T
b b
A B
ds b
C
b
D v1
v3
TA
Şekil 3.3: Frenet üçyüzlüsü
Normal düzlem B’den geçen tüm eğrilerin normallerini içeririr. Bunlardan aynı
zamanda oskülatör düzlemi içinde bulunan, eğrinin B noktasındaki asal normali
ve teğet düzlem içinde bulunan binormalidir. A, B ve C noktalarının bu düzleme
izdüşümleri tek bir noktadır. Söz konusu noktaların teğet düzleme izdüşümleri bir
doğru (teğet) üzerinde bulunur. x(s) bir düzlem eğri ise tüm noktaları oskülatör
düzlemleriyle çakışır.
Frenet üçyüzlüsü eğrinin her noktasında eğri ile birlikte düşünülür. Eğrinin uzaydaki
biçimine bağlı olarak v1 , v2 , v3 vektörleri noktadan noktaya değişir. Uzay ya da
yüzey eğrilerinin geometrisini tanımlayabilmek için yer vektörü ve hareketli üçlünün
değişimlerini bilmek gerekir.

Bir uzay eğrisinin bir noktası çevresindeki bölümün o noktaya ilişkin teğet vektörden
ne ölçüde uzaklaştığı eğrilik ölçütü k ile belirlenir. Bir eğrinin bir noktasındaki
eğriliğini tanımlamak için Şekil 3.3’deki A, B, C noktalarından geçen eğrilik
çemberi kullanılır. Bu çember oskülatör düzlemi içinde bulunur. Eğri yay elemanı
ds, bu diferansiyel uzunluğu sınırlandıran B ve C noktalarındaki teğet vektörler
(oskülatör düzlemi içinde) arasındaki açı dt ve eğrilik çemberinin yarıçapı r olsun. B
noktasındaki eğrilik, teğet vektör doğrultusundaki dt değişiminin ds yay değişimine
oranı (eğrilik yarıçapının tersi) olarak tanımlanır:
AK
1 dt
k= = (3.7a)
r ds
Başka bir deyişle, bir noktadaki teğet vektörün s yay uzunluğuna göre türevine
eğrilik vektörü ve bu vektörün değerine eğrilik adı verilir. (3.5) ile,
′
′′
dx p
k = |x | = = x′′2 + y ′′2 + z ′′2 (3.7b)
ds
olur (dx′ = x′ (s + ds) − x′ (s) , dt ≈ |dx′ |). (3.6)’dan,
x′′ = kv2 (3.7c)

SL
ilişkisi çıkar.
Burulma ya da torsiyon (2. eğrilik) τ , bir uzay eğrinin oskülatör düzleminin
değişimini ya da ondan ne ölçüde saptığını tanımlayan bir ölçüttür. Bir düzlem
eğrinin burulması sıfıra eşittir. Birbirine sonsuz yakın iki eğri noktasına ilişkin
oskülatör düzlemleri (binormalleri v3 ) arasındaki açının yay uzunluğu değişimi
oranına eşittir. Şekil 3.3’de dördüncü nokta D olsun. B, C, D noktalarından
geçen oskülatör düzlemi ile önceki (A, B, C noktalarının belirlediği) oskülatör
düzlemi arasındaki açı dα ve yay uzunluğu değişimi ds ise tanım uyarınca eğrinin C
TA
noktasındaki burulma,
dα
τ= (3.8a)
ds
olur. Binormal vektör değişimi,
dv3 = v3 (s + ds) − v3 (s)
ise |dv3 | ≈ dα nedeniyle

dα dv3
τ= = = |v′3 | (3.8b)
ds ds
yazılabilir.
Burulma, ′ ′′ ′′′
x x x
1 ′ 1
τ = 2 (x ∧ x′′ )x′′′ = 2 y ′ y ′′ y ′′′ (3.8c)
k k ′ ′′ ′′′
z z z
bağıntısı ile de hesaplanabilir (Aksoy ve Güneş, 1990).

Yüzeyler ve Gauss Gösterimi 29
Frenet üçlüsünün türevleri (değişimleri), bir uzay eğrisinin geometrisini tanımlayan

temel bağıntılardır. Bunlara Frenet denklemleri adı verilir:
v′1 = kv2
v2 = −kv1
′
+τ v3 (3.8d)
v′3 = −τ v2
3.2 Yüzeyler ve Gauss Gösterimi
AK
S yüzeyi, düzlemdeki kapalı B yüzeyinin Öklit uzayına sürekli izdüşümüdür (Şekil
3.4):
S : B → E3 (3.9)
S yüzeyindeki bir noktanın konumu, iki parametrenin (u, v) fonksiyonu olan,
x = x(u, v) , y = y(u, v) , z = z(u, v) (3.10)
koordinatları ile tanımlanır. Noktanın yer vektörü x(u, v) ile gösterilirse S yüzey
parçası için,
x(u, v) = x(u, v)i + y(u, v)j + z(u, v)k (3.11)
eşitliği geçerli olur. u, v değişkenlerine Gauss parametreleri adı verilir. (3.11),
SL
S yüzey parçasının Gauss gösterimi olarak adlandırılır. Elipsoit yüzeyinde nokta
konumları için buradaki u, v parametreleri yerine ϕ, λ enlem ve boylamları
kullanılır. Yüzeyin eğriliğini inceleyebilmek için (3.10) fonksiyonlarının u, v
parametrelerine göre en az üçüncü dereceye kadar sürekli türevleri alınabilmelidir.
Ayrıca yüzeyin her noktasında x vektörünün u ve v parametrelerine göre kısmi
(parsiyel) türevlerinin dış çarpımı sıfırdan farklı olmalıdır (Heck, 1987, s. 406):
u z
TA
P0 (u0 , v0 ) S : B → E3
P0 (u0 , v0 )
u0
B
S
z(u0 , v0 )
O v0 v
O y
0)
y (u
0, v
x 0, v0 )
x(u
Şekil 3.4: Düzlemdeki B bölgesinin üç boyutlu uzaya dönüştürülmesiyle elde edilen
S yüzeyi
∂x ∂x
∧ 6= 0 (3.12)
∂u ∂v
v = v0 = sabit, u değişken alınırsa yüzey üzerinde u eğrisi elde edilir. Benzer biçimde
u = u0 = sabit, v değişken alınırsa v eğrisi oluşur. u ve v eğrilerine parametre eğrileri
adı verilir. u = u0 ve v = v0 eğrileri yüzeyin bir P0 noktasında kesişir. Parametre
eğrilerinin tümü yüzey parçasını bir ağ biçiminde kapladığından eğrilere parametre
ağı da denir. Genel olarak, eğriler (noktalarından biri çevresinde doğrusal gitmeyen
eğriler) birbirini dik kesmez ve komşu parametre eğrileri arasındaki uzaklıklar sabit
olmaz.
Ülke ölçmesinde nokta konumlarının tanımı için kullanılan yüzeyler analitik
yüzeylerdir; (3.10) fonksiyonlarına u0, v0 noktası çevresinde Taylor dizisi
AK
uygulanabilir:

1 ∂x ∂x
x(u, v) = x(u0 , v0 ) + (u − u0 ) + (v − v0 )+
1! ∂u 0 ∂v 0
2 2 2
1 ∂ x 2 ∂ x ∂ x 2
+ (u − u0 ) + 2 (u − u0 )(v − v0 ) + (v − v0 ) + . . .
2! ∂u2 0 ∂u∂v 0 ∂v 2 0
Gauss parametreleri u, v yardımıyla kapalı yüzeylerin tanımında (3.12) koşulunun

sağlanmadığı yüzey noktaları bulunabilir. Böyle noktalara tekil (singuler) noktalar
adı verilir. Örneğin Gauss, parametreleri olarak coğrafi enlem ve boylamın
kullanıldığı küre ve dönel elipsoit yüzeylerinin kutupları coğrafi parametre ağının
SL
tekil noktalarıdır. Yüzeyler bu noktalarda da düzenli (reguler) olmasına karşın
noktaların tekilliği yalnızca coğrafik parametre ağı için geçerlidir. (3.12) koşulunda
geçen vektörler, parametre ağının u0 , v0 noktasında ve u ve v eğrilerine teğettirler
ve bu noktada yüzeye teğet bir düzlem oluştururlar (Şekil 3.5). Bu vektörlerin
çakıştığı noktada yüzeye teğet çizilemez. Örneğin koninin tepesi bu özellikte bir
noktadır. Teğet düzlemi olmayan, başka bir deyişle (3.12) koşulunu sağlamayan
yüzey noktalarıdır.
Parametre ağının düzenli noktalarında x vektörünün u, v parametrelerine göre kısmi
TA
türevleri arasında doğrusal bağımlılık olmadığından parametre eğrileri çakışmaz; u

ve v eğrileri ω açısı (0 < ω < π) altında kesişirler.
u, v Gauss parametrelerinin bir t parametresine ya da s yay boyuna göre sürekli
türevleri alınabilen fonksiyonlar oldukları varsayılırsa,
x(t) = x(u(t), v(t)) (3.13)
yüzey eğrisi elde edilir. Bu eğrinin bir noktasındaki teğet vektör (birim vektör değil),
dx ∂x du ∂x dv
ẋ(t) = = + (3.14)
dt ∂u dt ∂v dt
dir (Şekil 3.5). Belli bir noktadan geçen tüm yüzey eğrilerinin teğet vektörleri, bu
noktada parametre eğrilerine teğet xu ve xv vektörlerinin belirlediği teğet düzlem
içinde bulunur. xu ve xv vektörleri için,
∂x ∂x ∂y ∂z
xu = = i+ j+ k
∂u ∂u ∂u ∂u (3.15)
∂x ∂x ∂y ∂z
xv = = i+ j+ k
∂v ∂v ∂v ∂v
z v = v0 = sabit
u eğrisi
n
xu
ẋ(t)
θ
ω
P0 (u0 , v0 ) yüzey
eğrisi
AK
xv
u = u0 = sabit
v eğrisi
O
y
x
Şekil 3.5: Yüzey eğrileri ve teğet vektörler
eşitlikleri geçerlidir. Buna göre (3.14),

SL
dx du dv
ẋ(t) = = xu + xv (3.16)
dt dt dt
olur.
Yüzeyin belli bir noktasındaki teğet düzleme (yüzeye) dik olan,

i j k
∂x ∂y ∂z
n = xu ∧ xv = ∂u ∂u ∂u (3.17)
TA
∂x ∂y ∂z
∂v ∂v ∂v
vektörüne normal vektör adı verilir. Yüzeyin bir noktasındaki birim normal vektör,
n
n= (3.18)
|n|
dir. n vektörünün yönü, Şekil 3.4 (saat ibresi yönünde dönme) için küre ve elipsoit
gibi dışbükey yüzeylerde içeri doğrudur.
3.2.1 Yüzey Eğrisi Uzunluğu ve 1. Dereceden Temel

Büyüklükler
Bir yüzey eğrisinin ds diferansiyel uzunluğu (eğri elemanı) için (3.14) göz önüne
alınarak,
ds = |dx| = |ẋ(t)|dt (3.19)

ds
dx
x(t)
x(t + dt)
AK
y
Şekil 3.6: Yüzey eğrisinin diferansiyel uzunluğu
yazılabilir (Şekil 3.6). (3.14)’den

∂x ∂x ∂y ∂y ∂z ∂z
dx = ẋ(t)dt = du + dv i+ du + dv j+ du + dv k (3.20)
SL
∂u ∂v ∂u ∂v ∂u ∂v
ya da
∂x ∂x ∂y ∂y ∂z ∂z
dx = du + dv , dy = du + dv , dz = du + dv (3.21)
∂u ∂v ∂u ∂v ∂u ∂v
ile
dx = dxi + dyj + dzk (3.22)
TA
çıkar. Buradan,
2 2 2
∂x ∂y ∂z
E = + +
∂u ∂u ∂u
2 2 2
∂x ∂y ∂z
G = + + (3.23)
∂v ∂v ∂v
∂x ∂x ∂y ∂y ∂z ∂z
F = + +
∂u ∂v ∂u ∂v ∂u ∂v
ile
ds2 = |dx|2 = Edu2 + 2F dudv + Gdv 2 = I (3.24)
elde edilir. Bu eşitliğe 1. temel biçim (form) ve E, F, G büyüklüklerine 1. dereceden
temel büyüklükler adı verilir.
(3.15) ve (3.16) bağıntılarından gidilirse,
ds2 = |dx|2 = x2u du2 + 2xu xv dudv + x2v dv 2 (3.25)

çıkar. Buna göre,

E = x2u = |xu |2
√
F = xu xv = |xu ||xv | cos ω = EG cos ω (3.26)
G = x2v = |xv |2
olduğu görülür. Yüzey eğrisinin P1 ve P2 noktaları arasındaki uzunluk (3.19)’dan,
Z t2 Z t2 √
s= |ẋ(t)|dt = Edu2 + 2F dudv + Gdv 2 dt (3.27)
AK
t1 t1
çıkar.
3.2.2 İki Yüzey Eğrisi Arasındaki Açı
K1
ẋ1 (t)
β
K2
SL
P ẋ2 (t)
Şekil 3.7: İki yüzey eğrisi arasındaki açı
Yüzeyin P noktasında kesişen K1 ve K2 eğrileri arasındaki açı, eğrilerin bu noktadaki

teğet vektörleri arasındaki açı olarak tanımlanır (Şekil 3.7). K1 ve K2 eğrilerinin
yay elemanları ds1 = |dx1 | ve ds2 = |dx2 | ile gösterilirse P kesişme noktasında iki
yüzey eğrisi arasındaki β açısı (3.20) göz önüne alınarak,
TA
dx1 dx2
cos β = (3.28)
ds1 ds2
bağıntısından bulunur.
u, v parametre eğrileri arasındaki ω açısı için (3.26) eşitlikleriyle
xu xv F
cos ω = =√ (3.29)
|xu ||xv | EG
bağıntısı elde edilir. F = 0 ise ω = 100 gon olur. Bu durumda parametre
eğrileri birbirine diktir (ortogonal). u, v Gauss parametreleri F = 0 olacak biçimde
verilmişse ortogonal parametre ağı elde edilir.
u eğrisi (v = sabit) ile bir yüzey eğrisi arasındaki açı θ olsun (Şekil 3.8). Tanım
uyarınca bu açı u eğrisine teğet vektör xu ile eğriye teğet vektör ẋ arasındaki açıdır:
xu ẋ xu x′
cos θ = = (3.30)
|xu ||ẋ| |xu ||x′ |

Eğri parametresi t yerine yay boyu değişkeni s alınırsa (3.16) eşitliği,
du dv
x′ = xu + xv (|x′ | = 1 , |ẋ| =
6 1) (3.31)
ds ds
ve (3.26) eşitlikleriyle,
du dv du dv
xu x′ = x2u + xu xv =E +F (3.32)
ds ds ds ds
olur. Buna göre,
AK
xu x′ Edu + F dv
cos θ = = √ (3.33)
|xu | Eds
√
elde edilir. (3.29) ve ∆ = EG − F 2 ile,
√ ∆
1 − cos2 ω = √
sin ω = (3.34)
EG
∆
tan ω =
F
√
olur. EG − F 2 > 0 nedeniyle 1. temel biçim artı tanımlıdır.
SL = sabit
t
v = sabi
v + dv
ds ′ sin
v ω
ω P ′′′
ds′v u + du =sabit
P′
TA
ẋ ds
dsu
xu
θ
ω xv
t
dsv P ′′ u = sabi
P
Şekil 3.8: u, v parametre eğrileri
v = sabit (u eğrisi) parametre eğrisinin yay elemanı dsu ve u = sabit (v eğrisi)

parametre eğrisinin yay elemanı dsv olsun (Şekil 3.8). (3.24)’den v=sabit için,
√
dsu = E du (3.35)
ve u = sabit için, √
dsv = G dv (3.36)

çıkar.
ds′v ile dsv yay elemanları arasındaki fark göz ardı edilebilir. Buna göre (3.34) ve
(3.36) ile Şekil 3.8’den,
dsv sin ω ∆ dv
sin θ = =√ (3.37)
ds E ds
elde edilir. (3.33) ve (3.37) ile,
∆dv
tan θ = (3.38)
AK
Edu + F dv
çıkar.
Parametre eğrileri birbirine dikse F = 0 nedeniyle (3.33), (3.37) ve (3.38) eşitlikleri,
√
E du dsu
cos θ = =
√ ds ds
G dv dsv
sin θ = = (3.39)
√ ds ds
G dv dsv
tan θ = √ =
E du dsu
SL
olur.
3.2.3 Yüzey Alanı
Yüzey alan elemanı olarak, Şekil 3.8’de gösterilen parametre eğrileriyle sınırlı
diferansiyel anlamdaki yüzey parçası (parelel kenar) alınır. Şekildeki P P ′P ′′′ P ′′
alanı dF ile gösterilirse
TA
dF = dsu dsv sin ω (3.40)

yazılabilir. (3.35), (3.36) ve (3.34) ile,
dF = ∆du dv (3.41)
çıkar. (3.17) normal vektör uzunluğunun,
|n| = |xu ∧ xv | = ∆
ve birim normal vektör için (3.18) eşitliğinin,

xu ∧ xv
n= (3.42)
∆
olduğu kolayca gösterilebilir. Buna göre P noktasındaki yüzey normali n ile (3.41),
dF = |n|du dv (3.43)
olur.

Parametre ağının B bölgesinin alanı,

ZZ
F = ∆ du dv (3.44)
B
elde edilir.
3.3 Bir Yüzeyin Eğrilikleri ve Normal Kesit
AK
u, v parametre eğrilerinin xu , xv teğet vektörleri ile n birim normal vektörü
parametre ağının düzenli her noktasında Gauss üçlüsü adı verilen bir üçlü oluşturur.
Genel olarak xu , xv teğet vektörleri birbirine dik değildir. Yalnız ortogonal
parametre ağlarında bu vektörler birbirine diktir. Ayrıca birim vektör de değildirler.
Gauss yüzey geometrisinde Gauss üçlüsü önemli bir yer tutar.
Gauss yüzey kuramının 1. temel biçimi (I) (3.24) eşitliğiyle verilmiştir:
I = |dx|2 = ds2 (3.45)

SL
2. temel biçim,
II = −dx dn = d2 x n (dx n = 0) (3.46)
olarak gösterilir. (3.16) ve (3.42) eşitliklerine göre,
∂x ∂x
dx = xu du + xv dv = du + dv
∂u ∂v (3.47)
xu ∧ xv
n=
∆
TA
dir. n vektörünün
∂n ∂n
dn = nu du + nv dv = du + dv (3.48)
∂u ∂v
diferansiyelinin dx vektörü ile iç çarpımı oluşturulursa,
1
L = −xu nu , M = − (xu nv + xv nu ) , N = −xv nv (3.49)
2
ile (3.46)’dan,
II = L du2 + 2M du dv + N dv 2 (3.50)
çıkar. L, M, N büyüklüklerine 2. dereceden temel büyüklükler denir.
Bir yüzey noktasındaki eğrilik (noktaya sonsuz yakınlıktaki yüzey eğriliği) 2. temel
biçim ile tanımlanır. II/I oranı oluşturulur ve (3.7c) ya da (3.8d) göz önüne alınırsa,
II d2 x n d2 x 1
= = n = k(v 2 n) = k cos δ = k n = (3.51)
I ds2 ds2 Rn

Bir Yüzeyin Eğrilikleri ve Normal Kesit 37
çıkar. Burada k, yüzey eğrisinin bir noktasındaki eğrilik ve δ, bu noktadaki v2 birim

asal normal vektörü ile n birim yüzey normal vektörü arasındaki açıdır. (3.51),
Meusnier bağıntısı olarak adlandırılır.
(3.51)’e göre yüzeyin sabit bir noktasından geçen ve oskülatör düzlemleri çakışan
tüm yüzey eğrilerinin o noktadaki eğrilikleri eşittir. Yüzey eğrilerinin eğrilik
özelliklerini araştırmak için ilgili noktadaki teğet vektörleri içeren düzlem kesitleri
göz önüne almak yeterlidir. Teğet vektör ve yüzey normalini içeren düzlemin yüzey
ile arakesitine normal kesit (düşey kesit) ve eğriliğine normal eğrilik (kn ) denir. Bir
AK
yüzey eğrisi normal kesit ise k eğriliği δ = 0 nedeniyle normal eğriliğe eşittir: k = kn .
Bir yüzeyin normal eğriliği, yalnızca yüzey üzerindeki noktanın konumuna ve teğet
vektörün doğrultusuna bağlıdır (yüzey eğrisinin özelliklerine bağlı değil). Bu yüzden
yüzeyin normal eğriliğinden belli bir doğrultudaki normal eğrilik anlaşılır.
Bir yüzeyin herhangi bir kesitinin eğrilik çemberi kesit düzlemi içinde bulunur. Bir
yüzey noktasında öngörülen bir doğrultudaki tüm eğrilik çemberleri, merkezi normal
kesit düzleminde olan Rn yarıçaplı bir küre oluştururlar. Bu küreye Meusnier küresi
adı verilir.
1
Bir yüzey noktasındaki eğik kesit eğrilik yarıçapı r ile gösterilirse k = r
ve kn = 1/Rn
nedeniyle (3.51)’den,
SL
r = Rn cos δ (3.52)
çıkar.
Genel olarak sabit yüzey noktasındaki normal eğrilik, doğrultuya bağlı olarak değişir.
Normal eğriliğin en küçük ve en büyük değerlerini bulmak için,
1 L du2 + 2M du dv + N dv 2 II
= kn = 2 2
= (3.53)
Rn E du + 2F du dv + G dv I
TA
oranının pay ve paydasını dv/du = 1/λ nın fonksiyonu biçiminde yazmalı ve λ

ya göre türev sıfıra eşitlenmelidir. Tüm dv/du doğrultuları için (3.53) oranının
sabit kaldığı tekil noktalar dışındaki tüm yüzey noktalarında normal eğriliğin en
küçük ve en büyük olduğu birbirine dik iki doğrultu vardır. Bu doğrultulara asal
eğrilik doğrultuları bunlara karşılık k1 , k2 eğriliklerine asal eğrilikler ve ilgili R1 , R2
yarıçaplarına asal eğrilik yarıçapları adı verilir. Her noktasındaki teğetleri asal eğrilik
doğrultuları (asal kesit doğrultuları) ile çakışan eğrilere eğrilik eğrileri adı verilir. Bu
eğriler, her yüzeyde gerçek, ortogonal bir eğri ağı oluşturur (tekil noktalarda eğrilik
ağı yok olur). Parametre eğrileri, ancak F = M = 0 geçerli ise eğrilik eğrileridir.
Bir elipsoit yüzeyindeki meridyen ve paralel daireler bu özellikte eğrilerdir.
dRn
(3.53)’den dλ
= 0 denklemini sağlayan λ değerlerinin belirlediği doğrultular için,
2
E N − 2F M + G L LN − M
2H = 2
, K= (3.54)
EG−F E G − F2
olmak üzere,
kn2 − 2Hkn + K = 0 (3.55)

denklemi ve buradan,
1
√
k1 = = H + H2 − K
R1
1
√ (3.56)
k2 = R2
= H − H2 − K
asal eğrilikleri çıkar. k2 en küçük ve k1 en büyüktür. Asal eğriliklerden,
1 1 1 1
H = (k1 + k2 ) = ( + ) (3.57)
2 2 R1 R2
AK
1 1
K = k1 k2 = (3.58)
R1 R2
dönüştürülen H, ortalama eğrilik ve K, Gauss eğrilik ölçütü olarak adlandırılır.

Gauss eğrilik yarıçapı asal eğrilik yarıçaplarının geometrik ortalamasıdır:
1 p
RG = √ = R1 R2 (K > 0) (3.59)
K
Parametre eğrileri yüzeyin eğrilik eğrileriyle çakışırsa F = M = 0 nedeniyle

SL
(3.54)’ten,

1 N L LN
H= + K=
2 G E EG (3.60)
G E
R1 = R2 =
N L
çıkar.
Bir yüzey noktasından çıkan ve bu noktadaki sabit bir teğet vektör ile α açısı yapan
TA
doğrultular için (3.53) eşitliği bir koni kesitinin denklemini gösterir. Özellikle yüzey
noktasındaki sabit teğet vektör, asal eğrilik doğrultularından biri, örneğin R1 eğrilik
yarıçapına ilişkin asal eğrilik doğrultusu ise α doğrultusundaki normal eğrilik,
1 cos2 α sin2 α
kn (α) = = + (3.61)
Rn (α) R1 R2
çıkar. Bu bağıntıya Euler denklemi adı verilir. Asal eğrilik yarıçapları ve parametre
eğrilerine göre asal eğrilik doğrultularının doğrultu açıları bilinirse Euler bağıntısı
yardımıyla, belli doğrultudaki normal kesit eğriliği ve eğrilik yarıçapı hesaplanabilir.
Herhangi bir doğrultudaki normal eğrilik yarıçapı ρ1 ve ona dik doğrultudaki ρ2 ise
(3.61)’den,
1 1 1 1
+ = + (3.62)
ρ1 ρ2 R1 R2
çıkar. Buna göre bir yüzey noktasında birbirine dik iki normal kesitin eğrilikleri
toplamı o noktadaki asal eğrilikler toplamına eşittir (sabit).

Jeodezik Eğrilik ve Jeodezik Eğri 39
3.4 Jeodezik Eğrilik ve Jeodezik Eğri
A, B, C yüzey eğrisi üzerinde üç nokta ve bu noktaların B noktasındaki yatay

düzlem üzerindeki izdüşümleri a, b, c olsun. a, b, c noktaları yatay düzlem içinde bir
eğrilik çemberi belirler. Yüzey eğrisinin yatay düzleme izdüşümünün (düzlem eğri)
eğriliğine yüzey eğrisinin jeodezik eğriliği denir. Jeodezik eğrilik yarıçapını Rg ve
jeodezik eğriliği kg ile gösterelim: kg = 1/Rg . a, b, c noktaları bir doğru oluşturursa
kg = 0 dır. Bu durum, eğrinin oskülatör düzlemi o noktada yüzeye dikse, başka
bir deyişle v2 asal normali ile n yüzey normali çakışırsa gerçekleşir. Her noktasında
AK
bu özelliğin (jeodezik eğrilik sıfıra eşit) geçerli olduğu eğriye (normal kesit) jeodezik
eğri adı verilir. Buna göre jeodezik eğrinin her noktasında oskülatör düzlemi aynı
zamanda yüzeyin normal düzlemidir. Bu yüzden jeodezik eğrinin asal normalleri
ilgili noktalarda yüzey normalleri ile çakışır. Asal normal, yüzey normaline zıt
yöndedir (Grossmann, 1976).
Oskülatör düz.
n
SL
δ
b
a B c
ds
Yüzey
A v2 C
eğrisi
Yatay düz.
TA
Şekil 3.9: Yüzey eğrisi ve teğet düzlem üzerindeki izdüşümü
Jeodezik eğri, iki yüzey noktası arasında en kısa bağlantı eğrisi olma özelliğini taşır.
Düzlemdeki doğrunun ve küre üzerindeki büyük daire yayının yerini tutar.
Jeodezik eğrilik, normal eğriliğin fonksiyonu biçiminde hesaplanabilir. Bir yüzey
eğrisinin P noktasındaki eğrilik yarıçapı r ile bu noktadaki normal eğrilik yarıçapı
Rn arasındaki ilişki (3.52)’ye göre,
r = Rn cos δ (Meusnier bağıntısı) (3.63)
idi. δ, oskülatör düzlemi ile normal kesit düzlemi arasındaki açıdır.

Yüzey eğrisinin P noktasındaki diferansiyel parçasının A ve C kiriş uzunluğu s ve
kiriş yüksekliği h ile gösterilirse h → 0 için,
s2
r≈ (3.64)
8h
π
yazılabilir. Yatay düzlem, normal kesit düzlemine dik ve oskülatör düzlemi ile 2
−δ
açısı yaptığından h’nin yatay düzlem üzerindeki izdüşümü hg ,
π
hg = h cos( − δ) = h sin δ (3.65)
2
olur. Yüzey eğrisinin yatay düzlem üzerindeki izdüşümünün eğrilik yarıçapı Rg için
(3.64)’e benzer biçimde,
s2 r
Rg = =
8hg sin δ
AK
yazılabilir (izdüşüm sg = s kabul ediliyor). Bu eşitlikte (3.63) göz önüne alınırsa,
r
Rg = = Rn cot δ (3.66)
sin δ
çıkar.
(3.63) ve (3.66)’dan, bir yüzey eğrisinin eğik kesit eğriliği k = 1r , normal eğiriliği
kn = R1n ve jeodezik eğiriliği kg = R1g arasında aşağıdaki ilişkiler,
kn = k cos δ
kg = k sin δ (3.67)
SL
k 2 = kn2 + kg2
çıkar.
Yüzey eğrisinin jeodezik burulması τg , yüzey eğrisinin doğrultusuna göre yatay
düzlemin dönüklüğünü gösteren bir ölçüttür. Oskülatör düzlemi dönüklüğünün
yay değişimine oranı olan burulma τ (3.8a) ve oskülatör düzlemi ile yatay düzlem
arasındaki açı değişiminin yay uzunluğu değişimine oranının (dδ/ds) toplamına
eşittir:
TA
dδ
τg = τ + (3.68a)
ds
Jeodezik eğriler için δ = 0 nedeniyle normal eğrilik kn ve jeodezik burulma τg , uzay
eğrilerine ilişkin eğrilik ve burulma ile çakışır: kn = k, τg = τ .
Normal eğrilik kn gibi jeodezik burulma τg de yüzey eğrisinin eğrilik özelliklerine
değil, yalnızca doğrultusuna bağlıdır. Bu yüzden bir yüzeyde belli bir doğrultudaki
burulmadan söz edilir. Bir jeodezik eğrinin her noktasında asal normal vektör yüzey
normali ile çakıştığından (δ = 0), (3.67) nedeniyle bir jeodezik eğrinin τg jeodezik
burulması τ burulması ile özdeş olur; herhangi bir yüzey eğrisinin bir noktasındaki
jeodezik burulma bu yüzden eğri doğrultusundaki jeodezik eğrinin burulması ile
çakışır. Birbirini dik kesen iki yüzey eğrisinin burulmaları eşit ve ters işaretli
büyüklüklerdir. Belli bir teğet doğrultusundaki (azimut) jeodezik burulma ile asal
eğrilikler ilişki içindedir. Yüzey üzerinde herhangi bir doğrultu ile k1 asal eğrilik
doğrultusu arasındaki açı α (azimut) ile gösterilirse jeodezik burulma için,
1 1 1
τg (α) = ( − ) sin 2α (3.68b)
2 R2 R1

geçerli olur. Asal eğrilik doğrultularında (α = 0, α = π2 ) jeodezik torsiyon τg (α =

0) = τg (α = π2 ) = 0 dır. Eğrilik eğrileri (meridyenler ve paralel daireler) bu nedenle
τg = 0 özelliği ile de tanımlanır.
Her yüzey noktasından belli doğrultuda ancak tek bir jeodezik eğri geçer. İki
yüzey noktasından geçen en kısa, sürekli bağlantı eğrisi daima jeodezik eğrinin
bir parçasıdır. İki yüzey noktası, kürede olduğu gibi iki ayrı jeodezik eğri ile
bağlanabilir. Uygulamada, iki noktayı birleştiren jeodezik eğrilerden uzunluğu
küçük olanı iki nokta arasındaki en kısa yol olarak tek anlamlıdır. Dönel elipsoitte
AK
kutuplardan sonsuz sayıda jeodezik eğri geçer.
Küredekinin tersine dönel elipsoitte meridyenler dışında jeodezik eğri ne bir düzlem,
ne de bir kapalı eğridir. Kürede bir noktadan çıkan jeodezik eğriler (büyük
daire yayları) karşı kutupta kesişirler. Elipsoitte ise bir noktadan çıkan farklı
doğrultulardaki (0 ≤ α ≤ 2π) jeodezik eğriler ikinci bir noktada kesişmez. Ancak,
eğrilerden ikisi bu noktanın (çapsal) karşısındaki noktada kesişir. İstisna olarak bir
kutuptan çıkan tüm meridyenler (jeodezik eğri) öteki kutupta kesişirler.
3.4.1 Jeodezik Eğriliğin Denklemi

SL
Bir yüzey eğrisinin B noktasındaki normal vektör n ile eğrinin bu noktadaki
binormal vektörü v3 arasındaki açı π2 − δ dır (Şekil 3.9). Bilindiği gibi bir uzay
eğrisinin Frenet üçlüsü için v2 ⊥ v3 özelliği geçerlidir. Yüzey eğrisinin k eğriliği ile
kg jeodezik eğriliği arasındaki ilişki (3.67)’de verilmiştir:
π
kg = k sin δ = k cos( − δ)
2
cos( π2 − δ) = v3 n yazılabilir. (3.7c)’ye göre x′′ = kv2 dir. v1 = x′ , v1 ∧ v2 = v3
olduğu (3.6) göz önüne alınırsa,
TA
x′ ∧ x′′ = k(v1 ∧ v2 ) = kv3
olur. Bu eşitliğin n ile iç çarpımından jeodezik eğriliğin genel denklemi,
kg = (x′ ∧ x′′ )n = kv3 n (3.69)
çıkar.
(3.16)’dan,
dx ∂x du ∂x dv
x′ = = + = xu u′ + xv v ′ (3.70)
ds ∂u ds ∂v ds
ve buradan,
2 2
′′dx′ ∂2x du ∂2x dv ∂2x dudv ∂x d2 u ∂x d2 v
x = = + 2 +2 + +
ds ∂u2 ds ∂v ds ∂u∂v ds2 ∂u ds2 ∂v ds2
ya da
x′′ = xuu u′2 + xvv v ′2 + 2xuv u′ v ′ + xu u′′ + xv v ′′ (3.71)

çıkar. (3.42)’ye göre,

1 √
n= (xu ∧ xv ) , ∆= EG − F 2 (3.72)
∆
ile (3.69)’dan
1 ′
kg = (x′ ∧ x′′ )n = (x ∧ x′′ )(xu ∧ xv )
∆
1 ′
= (x xu )(x′′ xv ) − (x′′ xu )(x′ xv ) (3.73)
AK
∆
çıkar. (3.26) eşitlikleri göz önüne alınırsa;
x′ xu = x2u u′ + xu xv v ′ = Eu′ + F v ′
x′ xv = xu xv u′ + x2v v ′ = F u′ + Gv ′
(3.74)
x′′ xu = xu xuu u′2 + xu xvv v ′2 + 2xu xuv u′ v ′ + Eu′′ + F v ′′
x′′ xv = xv xuu u′2 + xv xvv v ′2 + 2xv xuv u′ v ′ + F u′′ + Gv ′′
bulunur. (3.26) eşitliklerinin u, v parametrelerine göre türevleri oluşturulursa;

1 1
SL
xu xuu = Eu , xu xuv = Ev
2 2
1 1
xv xvv = Gv , xv xuv = Gu
2 2 (3.75)
1
xuu xv = Fu − Ev
2
1
xvv xu = Fv − Gu
2
elde edilir. Bu eşitlikler (3.74)’de yerine konursa (3.73)’den,
TA

′ ′ 1 ′2 1 ′2 ′ ′ ′′ ′′
∆ kg = (Eu + F v ) (Fu − Ev )u + Gv v + Gu u v + F u + Gv −
2 2

′ ′ 1 ′2 1 ′2 ′ ′ ′′ ′′
(F u + Gv ) Eu u + (Fv − Gu )v + Ev u v + Eu + F v (3.76)
2 2
çıkar.
ds yüzey eğrisi elemanının u parametre eğrisiyle (v = sabit) yaptığı açı θ olsun.
(3.33) ve (3.37)’ye göre,
√
Edu + F dv EG − F 2 dv
cos θ = √ , sin θ = √ (3.77)
Eds E ds
2 2
eşitliklerinden u′ = du
ds
, v ′ = dv
ds
bulunur ve u′′ = ddsu2 , v ′′ = dds2v oluşturulursa,
√ ∂E
√
∂ E ∂u Eu ∂ E 1 ∂E Ev
= √ = √ , = √ = √ (3.78)
∂u 2 E 2 E ∂v 2 E ∂v 2 E

olduğu göz önüne alınarak (3.76)’dan kg jeodezik eğriliğinin denklemi 1. dereceden

temel büyüklüklerin ve du/ds ile dv/ds diferansiyel oranlarının fonksiyonu biçiminde,

1 F du F dv dθ
kg = − Eu + Ev − 2Fu + Ev − Gu + (3.79)
2∆ E ds E ds ds
elde edilir.
Ortogonal parametre ağı için F = 0 nedeniyle (3.79)’da F = 0 ve Fu = ∂F ∂u
= 0
yazılmalıdır. (3.79) denkleminin bulunmasında izlenen yoldan gidilerek ortogonal
AK
parametre ağı için jeodezik eğrilik denkleminin nasıl elde edildiğini açıklayalım.
Parametre ağı ortogonal ise (3.76) eşitliği,

′ 1 ′2 1 ′2 ′ ′ ′′
∆ kg = Eu − Ev u + Gv v + Gu u v + Gv −
2 2

′ 1 ′2 1 ′2 ′ ′ ′′
Gv Eu u − Gu v + Ev u v + Eu (3.80)
2 2
ve (3.77),
√ du √ dv
cos θ = E , sin θ = G
ds ds
olur. cos θ ve sin θ eşitliklerinden,
SL
du cos θ dv sinθ
u′ =
= √ , v′ = = √ (3.81)
ds E ds G
dθ
√ √
d E
√ dθ ′
√
d E ′

2 − sin θ E − cos θ − G v − u
d u ds ds ds ds 
u′′ = 2 = = √ 


ds E E
√ √ √ √ (3.82)
d2 v cos θ dθ
ds
G − d dsG sin θ E dθ
ds
u′ − d dsG v ′ 

v ′′ = 2 = = √ 

ds G G
TA
olur. Burada,
√ √ √ √ √
d E ∂ E du ∂ E dv ∂ E ′ ∂ E ′
= + = u + v (3.83)
ds ∂u ds ∂v ds ∂u ∂v
ya da (3.78) ile √
d E Eu Ev
= √ u′ + √ v ′ (3.84)
ds 2 E 2 E
benzer biçimde √
d G Gu Gv
= √ u′ + √ v ′
ds 2 G 2 G
dir. Buna göre,

′′1 √ dθ ′ Eu ′2 Ev ′ ′
u =√ − G v − √ u − √ uv
E ds 2 E 2 E

√
(3.85)
′′ 1 dθ ′ Gv ′2 Gu ′ ′
v =√ E u − √ v − √ uv
G ds 2 G 2 G

√
olur. Ortogonal parametre ağı için ∆ = EG olduğu göz önüne alıarak (3.81) ve
(3.85) yardımıyla (3.80)’den (3.79) eşitliğinin özel biçimi (F = Fu = 0),

1 du dv dθ
kg = − Ev − Gu +
2∆ ds ds ds
Gu Ev dθ
= √ sin θ − √ cos θ + (3.86a)
2G E 2E G ds
ya da (3.78) ile, √ √
sin θ ∂ G cos θ ∂ E dθ
AK
kg = √ −√ + (3.86b)
GE ∂u EG ∂v ds
elde edilir.
Parametre eğrileri ortogonal (F = 0) ise (3.86)’dan θ = 0 için u eğrisinin (v = sabit)
jeodezik eğriliği, dθ
ds
= 0 olduğundan,
√
Ev 1 ∂ E
kg u = − √ = − √ (3.87)
2E G EG ∂v
ve v eğrisinin (u = sabit) eğriliği, θ = π2 , dθ
= 0 nedeniyle,
ds
√
Gu 1 ∂ G
SL
kg v = √ =√ (3.88)
2G E EG ∂u
çıkar.
(3.86) denklemi (3.87) ve (3.88) ile,
dθ
kg = kgv sin θ + kgu cos θ + (3.89)
ds
biçiminde de yazılabilir.
TA
3.4.2 Jeodezik Eğrinin Denklemi
Jeodezik eğrinin jeodezik eğriliği kg = 0 olduğundan (3.79)’dan,

dθ 1 F du F dv
= Eu + Ev − 2Fu + Ev − Gu (3.90)
ds 2∆ E ds E ds
çıkar. Jeodezik eğrinin ds yay elemanının u parametre eğrisi (v = sabit) ile
yaptığı θ açısının dθ diferansiyelinin ds yay elemanına oranını, 1. dereceden
temel büyüklüklerin ve u, v Gauss parametrelerinin yay elemanına göre türevlerinin
fonksiyonu biçiminde veren (3.90) eşitliği yardımıyla bir yüzey üzerindeki jeodezik
eğriler tanımlanır.
Ortogonal parametre ağlarında jeodezik eğri denklemi kg = 0 ile (3.86)’dan,

dθ 1 du dv
= Ev − Gu (3.91a)
ds 2∆ ds ds

ya da
√ √ !
dθ 1 ∂ E ∂ G
=√ cos θ − sin θ (3.91b)
ds EG ∂v ∂u
elde edilir.
Bir yüzeyin Gauss parametreleriyle gösteriminin özel bir biçimi Euler gösterimidir.
Yüzeydeki nokta konumları için,
u = x , v=y
(3.92)
AK
z = z(u, v) = z(x, y)
koordinatları öngörülürse (3.11) ile verilen yüzey denklemine karşılık
x(x, y) = xi + yj + z(x, y)k (3.93)
Euler gösterimi elde edilir. Yüzeyin B(x, y) bölgesinde z(x, y) fonksiyonu ve sürekli
türevleri olan bir fonksiyon ise x = sabit ve y = sabit parametre eğrileri yüzey
üzerinde düzenli bir parametre ağı oluşturur.
Bir yüzeyin Euler gösteriminde jeodezik eğrinin diferansiyel denklemleri daha
sadedir.
x′′ = ddsx′ = d2 x vektörü asal normal doğrultusundadır. Bir yüzey eğrisi jeodezik
ds2
SL
eğri ise eğrinin bir noktasındaki asal normal doğrultusu bu noktadaki n yüzey
normali doğrultusu ile çakıştığından x′′ vektörü n vektörünün dik olduğu parametre
eğrilerinin teğet vektörlerine diktir. Bu nedenle,
x′′ xu = 0
x′′ xv = 0
yazılabilir. (3.74) eşitliklerinden son ikisi;

∂z ∂2z 
xu = i + k , xuu = k 

TA
∂x ∂x2 



∂z ∂2z ∂2z 
xv = j + k , xvv = 2
k , xuv = k (3.94a)
∂y ∂y ∂x∂y 
2 2 


∂z ∂z ∂z ∂z  
E = xu xu = 1 + , F = xu xv = , G = xv xv = 1 + 

∂x ∂x ∂y ∂y

dz ∂z dx ∂z dy 
= + 

ds ∂x ds ∂y ds 


2 2
2 2 2
2 2 2 

dz ∂ z dx ∂ z dx dy ∂ z dy ∂z d x ∂z d y
= 2 +2 + + + (3.94b)
ds2 ∂x ds ∂x∂y ds ds ∂y 2 ds ∂x ds2 ∂y ds2 


′ dx ′ dy ′′ d2 x ′′ d2 y ∂z ∂z 

u = , v = , u = 2 , v = 2 , p= , q= 

ds ds ds ds ∂x ∂y
olduğu göz önüne alınarak düzenlenirse jeodezik eğri için,
d2 x d2 z
+p 2 =0
ds2 ds (3.95)
d2 y d2 z
+q 2 =0
ds2 ds
diferansiyel denklemleri elde edilir.
AK
SL
TA

Bölüm 4
AK
DÖNEL ELİPSOİT YÜZEYİNDE YÜZEY EĞRİLERİ
ve PARAMETRE SİSTEMLERİ
SL
Ülke ölçmelerinde referans yüzeyi olarak bir dönel elipsoit yüzeyi kullanılır. Bir
noktanın yatay konumu Gauss yüzey parametreleri ile tanımlanır. Parametrelerin
sayısal değerleri noktanın konum koordinatlarıdır. Küre yüzeyindekinin tersine
elipsoit yüzeyinde eğrilikler sabit değildir ve işlemler daha karmaşıktır. Elipsoit
geometrisinin küresel geometriden sapmaları, elipsoit yüzeyinde çakışmayan, örneğin
normal kesitler ve jeodezik eğriler gibi yüzey eğrilerinin özelliklerini önemli ölçüde
etkiler. En çok kullanılan yüzey parametreleri ϕ, λ coğrafi koordinatları ve S, α
TA
kutupsal koordinatları yanında x, y jeodezik koordinatları ve X, Y Gauss izometrik

yüzey koordinatlarıdır.
4.1 Elipsoit Yüzeyinde 1. ve 2. Dereceden Temel

Büyüklükler
1. dereceden temel büyüklükler E, F, G ve 2. dereceden temel büyüklükler L, M , N

genel bir yüzey için bölüm 3.2.1 ve bölüm 3.3’de verilmiştir. Bu büyüklükler elipsoit
yüzeyi için kolayca dönüştürülebilir.
Elipsoit yüzeyinde nokta konumları için Gauss parametreleri olarak bölüm 3’deki
48 ve PARAMETRE SİSTEMLERİ
u, v yerine ϕ, λ coğrafi enlem ve boylam kullanılırsa, (2.35)’e göre,
xE = N cos ϕ cos λ
yE = N cos ϕ sin λ
(4.1)
N
zE = sin ϕ
1 + e′2
olmak üzere elipsoit yüzeyindeki bir noktanın yer vektörü,
AK
x = x(ϕ, λ)i + y(ϕ, λ)j + z(ϕ, λ)k (4.2)
olur. E, F ve G büyüklükleri için (3.23) ya da (3.26) eşitlikleri geçerlidir:

2 2 2
∂x ∂y ∂z
E= x2ϕ = + +
∂ϕ ∂ϕ ∂ϕ
∂x ∂x ∂y ∂y ∂z ∂z
F = xϕ xλ = + + (4.3)
∂ϕ ∂λ ∂ϕ ∂λ ∂ϕ ∂λ
2 2 2
∂x ∂y ∂z
G = x2λ = + +
∂λ ∂λ ∂λ
SL
xϕ , ϕ eğrisine (λ = sabit) ve xλ , λ eğrisine (ϕ = sabit) teğet vektörlerdir. (3.15)’e
göre,
∂x ∂x
xϕ = , xλ = (4.4)
∂ϕ ∂λ
dır.
(2.20a), (2.20b) ve (2.16) yardımıyla (4.1)’den,
TA
∂x ∂y ∂z
xϕ = i+ j+ k = −M sin ϕ cos λi − M sin ϕ sin λj + M cos ϕk
∂ϕ ∂ϕ ∂ϕ
(4.5)
∂x ∂y ∂z
xλ = i+ j+ k = −N cos ϕ sin λi + N cos ϕ cos λj + 0k
∂λ ∂λ ∂λ
ve (4.3)’den
E = M 2 , F = 0 , G = N 2 cos2 ϕ (4.6)
çıkar.
(3.29)’a göre F = 0 nedeniyle ϕ, λ sistemi ortogonaldir; eğriler dik kesişir. Eğri
elemanı (ds = dS) için (3.25) eşitliği (4.6) ile,
I = dS 2 = Edϕ2 + 2F dϕdλ + Gdλ2

(4.7)
I = dS 2 = M 2 dϕ2 + N 2 cos2 ϕdλ2
olur.

Elipsoit Yüzeyinde 1. ve 2. Dereceden Temel Büyüklükler 49
dS eğri elemanının ϕ eğrisi (λ = sabit) ile yaptığı açı α ile gösterilirse (3.39)’dan,
√
E dϕ dϕ dSϕ
cos α = =M =
√ dS dS dS
G dλ dλ dSλ
sin α = = N cos ϕ = (4.8)
√dS dS dS
G dλ N cos ϕ dλ dSλ
tan α = √ = =
Edϕ M dϕ dSϕ
AK
ve parametre eğrilerinin yay elemanları (3.35) ve (3.36)’dan,
√
dSϕ = √E dϕ = Mdϕ
(4.9)
dSλ = G dλ = N cos ϕ dλ
çıkar.
Yüzey alan elemanı (4.9) ile (3.40)’dan,
dF = dSϕ dSλ sin ω = MN cos ϕ dϕdλ , (ω = π/2) (4.10)
ve yüzeyin B bölgesinin alanı (3.44)’den
ZZ
SL
F = MN cos ϕ dϕdλ (4.11)
B
çıkar.
2. dereceden temel büyüklükler L, M, N (3.49)’dan bulunur:
1
L = −xϕ nϕ M = − (xϕ nλ + xλ nϕ ) , N = −xλ nλ
, (4.12)
2
√
TA
n birim normal vektörü (3.42)’den, (4.5) ve ∆ = EG − F 2 = MN cos ϕ ile,

1
n= (xϕ ∧ xλ ) = − cos ϕ cos λi − cos ϕ sin λj − sin ϕk
∆
çıkar ((2.41)’e göre ters yönde; elipsin içine doğru). Buradan elde edilen,
∂n
nϕ = = sin ϕ cos λi + sin ϕ sin λj − cos ϕk
∂ϕ
(4.13)
∂n
nλ = = cos ϕ sin λi − cos ϕ cos λj + 0k
∂λ
ile (4.12)’den,
L=M , M =0 , N = N cos2 ϕ (4.14)
çıkar. Buna göre (3.50) ile tanımlanan 2. temel biçim,
II = L dϕ2 + 2M dϕdλ + N dλ2
(4.15)
II = M dϕ2 + N cos2 ϕ dλ2
olur.

4.2 Elipsoit Yüzeyinin Eğrilikleri
Elipsoit yüzeyinin bir noktasındaki normal eğrilik kn (3.51) eşitliğinden bulunur.

(4.7) ve (4.13) ile,
II Mdϕ2 + N cos2 ϕ dλ2
= 2 2 = kn (4.16)
I M dϕ + N 2 cos2 ϕ dλ2
oluşturulur, pay ve payda dϕ2 ile bölünürse,
AK
2
2 dλ
M + N cos ϕ dϕ
kn = 2 (4.17)
dλ
M 2 + N 2 cos2 ϕ dϕ

dλ M
çıkar. (4.8)’den cos ϕ dϕ
= N
tan α (4.17)’de yerine konursa,
1
M
+ N1 tan2 α
kn = (4.18)
1 + tan2 α
ve buradan doğrultusu (meridyen doğrultusu ile yaptığı açı = azimutu) α olan bir
SL
normal eğrinin eğriliği, (2.15a) ve (2.16) eşitlikleriyle,
1 cos2 α sin2 α 1 + η 2 cos2 α

kn (α) = = + = (Euler denklemi, (3.61)) (4.19)
Rn (α) M N N
çıkar (Rn , normal eğrilik yarıçapı). Bir noktadaki normal eğriliklerin en büyük ve
en küçük değerlerini bulmak için (4.19) normal eğriliğinin α’ya göre türevi sıfıra
eşitlenmelidir:
TA
∂kn −2 cos α sin α 2 sin α cos α

= +
∂α M N
− sin 2α sin 2α
= + =0 (4.20)
M N
π
(4.20) denkleminin sağlanması için sin α = 0 ve buna göre α1 = 0 ve α2 = 2
olmalıdır. (4.19)’dan en büyük ve en küçük normal eğrilikler (asal eğrilikler),
1
α1 = 0 için k1 =
M (4.21)
π 1
α2 = için k2 =
2 N
çıkar.
(2.15a), (2.18) ve (2.21)’e göre
p c c
V = 1 + e′2 cos2 ϕ > 1 , M= , N= (4.22)
V3 V
Elipsoit Yüzeyinin Eğrilikleri 51
km
c
6400
6390
6380 N
6370
RG
6360
AK
6350
6340 M
6330
0 30 60 90 ϕ[◦ ]
Şekil 4.1: GRS80 elipsoidi için asal eğrilik yarıçapları
nedeniyle M < N olduğundan normal eğrilik yarıçaplarından en küçüğü meridyen

doğrultusundaki R1 ve en büyüğü ona dik doğrultudaki R2 dir:
SL
1
α1 = 0 için R1 = =M
k1
(4.23)
π 1
α2 = için R2 = =N
2 k2
α1 = 0 doğrultusundaki normal kesit meridyen elipsi ile çakıştığından R1 = M asal

eğrilik yarıçapı aynı zamanda meridyen eğrilik yarıçapıdır. R2 = N meridyene dik
doğrultudaki normal kesit (paralel daire değil) eğrilik yarıçapıdır.
TA

Kutuplarda cos ϕ = ± π2 = 0 ve V = 1 nedeniyle M ve N eğrilik yarıçapları eşit
olur: π π
M ϕ=± =N ϕ=± =c (4.24)
2 2
(2.5)’de tanımlanan,
a2
c=
b
kutup eğrilik yarıçapıdır.
GRS80 elipsoidi için asal eğrilik yarıçapları ϕ coğrafi enleme bağlı olarak Şekil
4.1’de gösterilmiştir. M, N asal eğrilik yarıçapları ekvatordan kutuplara doğru
artmaktadır.
ϕ = sabit parametre eğrileri paralel daireler (ϕ = 0 için ekvator) ve λ = sabit
eğrileri elips biçimindeki meridyenlerdir. Elipsoit yüzeyinin farklı noktalarına ilişkin
iki yüzey normali genellikle kesişmez (aykırı doğrular). Bir meridyen ya da paralel
dairenin iki noktası için bu durum geçerli değildir. Bir paralel dairenin tüm
noktalarının normalleri z ekseninin tek bir noktasında kesişirler (Şekil 4.2). λ = sabit

meridyenine ilişkin yüzey normallerinin ortak bir kesişme noktası yoktur, ama tüm
kesişme noktaları meridyen düzlemi içinde bulunur.
z
r P δ=ϕ
b
AK
ϕM
Şekil 4.2: M, N asal eğrilik yarıçapları
Bir paralel dairenin asal normalleri ile yüzey normalleri çakışmaz. Aralarındaki
SL
açı coğrafi enleme eşittir (δ = ϕ). Bu nedenle bir paralel daire (ekvator
dışında) normal kesit değildir (eğik kesit). 1. dereceden temel büyüklük F = 0
olduğundan meridyenler ve paralel daireler dik kesişirler; ortogonal bir parametre
ağı oluştururlar. Bir meridyen α = 0 azimutlu normal kesittir. Bir paralel dairenin
azimutu α = π2 olur. Meridyenlerin ve paralel dairelerin teğetleri asal eğrilik
doğrultuları ile çakıştığından bunlar eğrilik eğrileridir.
Azimutu α = π2 olan normal kesitin eğrilik yarıçapı (normal eğrilik yarıçapı) Rn = N
olduğundan bir paralel dairenin tüm noktaları için geçerli eğrilik yarıçapı r, (3.63)
TA
Meusnier bağıntısından ya da Şekil 4.2’den,
r = N cos ϕ (4.25)
çıkar. Buna göre bir paralel dairenin tüm noktalarında geçerli olan eğrilik,
1
k= (4.26)
N cos ϕ
olur.
Gauss eğrilik ölçütü K asal eğrilik yarıçapları M ve N ile belirlenir. (3.58)’den,
1 V4
K= = 2 (4.27)
MN c
çıkar. Gauss eğrilik yarıçapı RG (3.59)’dan,
√ c
RG = MN = (4.28)
V2
Elipsoit Yüzeyindeki Eğrilerin Jeodezik Eğrilikleri ve Jeodezik Burulma 53
elde dilir. RG değerleri M ile N arasında bulunur: M < RG < N (Şekil 4.1). ϕ = 0
için RG en küçük, ϕ = ± π2 için en büyüktür. Gauss eğrilik yarıçapı, bir dönel elipsoit
noktasında tüm normal eğrilik yarıçaplarının ortalamasıdır.
Gauss eğrilik yarıçapı jeodezide büyük önem taşır. Yeryüzünün küçük bir
bölgesindeki (yarıçapı 150 km) jeodezik hesaplamalar elipsoit yüzeyi yerine RG
yarıçaplı Gauss küresi üzerinde yapılır. Her iki yüzeye ilişkin sonuçlar arasındaki
farklar önemsizdir; kabul edilebilir sınırlar içerisindedir. Örneğin jeodezik ağ
üçgen hesapları, üçgenlerin büyüklüklerine göre gerektiğinde öngörülecek Gauss
AK
kürelerinde yapılır. Jeodezik çalışmaların yapılacağı bir bölgenin alanı, 150 km
yarıçaplı bir daire alanından büyük değilse bu bölge için, referans elipsoidi yerine,
bu bölgenin ortasındaki bir noktanın coğrafi enlemiyle hesaplanacak bir Gauss küresi
alınabilir. Böylece referans elipsoidine bu bölgede Gauss küresi ile yaklaşılmış olur
(Aksoy ve Güneş, 1990).
Ortalama eğrilik olarak tanımlanan bir başka eğrilik (3.57)’den,

1 1 1
H= + (4.29)
2 M N
ve buradan ortalama eğrilik yarıçapı,
SL
1 2MN
Rort = = (4.30)
H M +N
çıkar.
4.3 Elipsoit Yüzeyindeki Eğrilerin Jeodezik

Eğrilikleri ve Jeodezik Burulma
TA
ϕ, λ parametre eğrileri elipsoit yüzeyinde F = 0 nedeniyle ortogonal bir parametre

ağı oluştururlar. ϕ eğrisinin (meridyen) jeodezik eğriliği kgϕ , (4.6) ve (4.22)’ye göre;
E = M 2 , G = N 2 cos2 ϕ
√
∂ E ∂M
= =0
∂λ ∂λ
olduğundan (3.87)’den, √
1 ∂ E
kg ϕ = − √ =0 (4.31)
EG ∂λ
çıkar. Buna göre meridyenler jeodezik eğrilerdir.
λ parametre eğrisinin (paralel daire) jeodezik eğriliği kgλ , (2.20a)’ya göre
√
∂ G ∂(N cos ϕ)
= = −M sin ϕ
∂ϕ ∂ϕ

ile (3.88)’den,
√
1 ∂ G tan ϕ
kg λ =√ =− (4.32)
EG ∂ϕ N
çıkar.
Paralel dairenin asal normali ile yüzey normali arasındaki açı coğrafi enleme eşit
(Şekil 4.2) ve normal eğrilik kn = N1 olduğundan δ = ϕ ile (4.31) jeodezik eğriliği
(3.67) bağıntılarından da elde edilebilir. (4.31)’deki eksi işareti eğrilik merkezinin
AK
yüzeyin eksi işaretli bölgesine, başka bir deyişle yüzeyin normal vektörünün
gösterdiği yönün tersi olan bölgeye rastlamasının bir sonucudur.
Dönel elipsoit yüzeyinde meridyenle α açısı yapan herhangi bir eğrinin jeodezik
eğriliği (4.31) ve (4.32) ile (3.89)’dan,
dα
kg = kgλ sin α + kgϕ cos α +
dS
sin α dα
kg = − + (4.33)
N cot ϕ dS
çıkar.
SL
Bir yüzey eğrisinin bir noktasındaki azimut α ise jeodezik burulma (3.68b)’den,

1 1 1 η2
τg (α) = − sin 2α = − sin 2α (4.34)
2 N M 2N
elde edilir; yüzey eğrisinin doğrultusuna göre yatay düzlemin dönüklüğünü gösterir.
Asal eğrilik doğrultularında (meridyenler ve paralel daireler) jeodezik burulma sıfıra
eşittir.
TA
4.4 Düşey Kesitler
Elipsoit yüzeyinin bir P1 noktasından geçen yüzey normalini içeren bir düzlem ile
elipsoit yüzeyi kesilirse bir düşey (normal) kesit elde edilir. Kesit eğrisi düşey
kesit düzlemi içinde bulunduğundan düşey kesit eğrisi kapalı bir düzlem eğridir. P1
noktasındaki eğrinin asal normali, yüzey normali ile çakıştığı halde küreden farklı
olarak, düşey kesit yayının öteki noktalarında bu özellik geçerli değildir. Meridyenler
(α = 0 ya da α = π doğrultularındaki kesitler) öteki düşey kesitlerden farklı özellik
gösterirler: meridyen noktalarının asal normalleri yüzey normalleri ile çakışır. Genel
olarak herhangi bir doğrultudaki düşey kesit eğrisi jeodezik eğri değildir; jeodezik
eğrilik yalnızca P1 noktasında sıfır, öteki noktalarda sıfırdan farklıdır. Bu durum
elipsoit normallerinin genel olarak aykırı doğrular olmaları ve kesişmemelerinin bir
sonucudur. Bu özelliğin başka bir sonucu, P1 noktasında oluşturulan ve P2 ’den geçen
düşey kesit eğrisinin genel olarak, P2 noktasında oluşturulan ve P1 ’den geçen düşey
kesit ile çakışmamasıdır.

Düşey Kesitler 55
P2 deki
yüzey norm.
P1 deki
yüzey norm.
P1 2
P2
1
N2
N1
K2
AK
K1
Şekil 4.3: P1 ve P2 noktalarından geçen düşey kesitler
P 2 yeryüzünde bir nokta ve P2 , bu noktadan geçen elipsoit normalinin elipsoidi

deldiği nokta ise P1 noktasındaki normal ile P 2 ve P2 noktalarından geçen düşey
kesit düzlemleri çakışmaz. P1 ve P2 noktaları aynı bir meridyen ya da paralel daire
üzerinde ise elipsoit normalleri kesiştiğinden söz konusu düşey kesitler çakışır. Açı
ve uzunluk ölçüleri, durulan noktadaki alet düşey ekseni (çekül doğrultusu, elipsoit
SL
normali) ile gözlenen noktanın belirlediği düşey kesit düzlemi içinde elde edilir.
Elipsoit normali üzerinde aletin konumu değiştirilirse düşey kesit düzlemi (gözlem
düzlemi) değişmez. Bu nedenle teodolitin üzerinde bulunduğu noktanın yüksekliği
açı ölçüsünü etkilemez; yalnızca gözlenen noktanın yüksekliği etkiler.
4.4.1 Dönel Elipsoidin Matematiksel Gösterimleri

TA
Elipsoit yüzeyindeki eğrilerin matematiksel özelliklerine ilişkin bağıntıları elde etmek

için ödeve bağlı olarak başlangıcı elipsoit merkezi (global) ya da yeryüzü noktası
(yerel) ile çakışan jeodezik dik koordinat sistemleri kullanılır.
Coğrafi koordinatları ϕ, λ olan P elipsoit noktasının global jeodezik sistemde
koordinatları (2.35)’e göre,
x = N cos ϕ cos λ
y = N cos ϕ sin λ
(4.35a)
N
z= sin ϕ
1 + e′2
ve P yeryüzü noktasının global jeodezik koordinatları (2.42)’ye göre,
(4.35b)
N
z= + h sin ϕ
1 + e′2

P2 z∗
x∗ α D
z ζ y∗
bb
x2 P1
x1
h1
AK
b
P1 z1
b
ϕ1
λ1
b
b y
y1 x1
x
Şekil 4.4: Global ve yerel jeodezik koordinat sistemi

SL
dir.
Global jeodezik koordinat sistemi: Koordinat sisteminin başlangıcı elipsoidin

merkezindedir. Global jeodezik sistemin z ekseni elipsoidin küçük ekseni
doğrultusundadır. z ekseni elipsoidi jeodezik kuzey ve güney kutup noktalarında
keser (Şekil 4.4). xy düzleminin elipsoit yüzeyi ile arakesiti jeodezik ekvator ve
bu düzleme paralel düzlemlerin oluşturdukları kesit eğrileri paralel dairelerdir. z
TA
eksenini içeren düzlemlerin elipsoit yüzeyindeki kesit eğrilerine jeodezik meridyen

adı verilir. Bunlar elips biçimindedir. xz düzlemi Greenwich jeodezik meridyen
düzlemini tanımlar ve yaklaşık olarak Greenwich astronomik meridyen düzlemine
paraleldir. Benzer ilişki jeodezik ve astronomik ekvator düzlemleri arasında da
vardır. Herhangi bir P noktasının uzay konumu P ’den geçen elipsoit normali
doğrultusu ve elipsoit yüzeyinden uzaklığı (elipsoit normalinin P ile elipsoit yüzeyi
arasındaki uzunluğu) ile belirlenir. Elipsoidin dışına doğru artı işaretli olan yüzey
normalinin doğrultusu, global jeodezik koordinat sisteminde coğrafi enlem ϕ ve
coğrafi boylam λ ile tanımlanır (Şekil 4.4). ϕ coğrafi enlemi elipsoit normali ve
xy düzlemi arasındaki açıdır (− π2 ≤ ϕ ≤ π2 ). λ coğrafi boylamı x ekseni ile elipsoit
normalinin xy düzlemi üzerindeki izdüşümü arasındaki açıdır. Doğuya doğru artı
işaretlidir (0 ≤ λ ≤ 2π). z ekseni ve yüzey normali aynı düzlem (meridyen düzlemi)
içinde bulunduğundan yüzey normalinin xy düzlemindeki izdüşümü koordinat
sisteminin başlangıcından geçer.
Jeodezik meridyenler λ = sabit parametre eğrileri ve paralel daireler ϕ = sabit
eğrileriyle tanımlanır. Jeodezik ekvator ϕ = 0 eğrisiyle temsil edilirken, ϕ = ± π2
eğrileri jeodezik kuzey ve güney kutuplarına dönüşür. ϕ, λ parametreleri uzaydaki

bir noktanın elipsoit yüzeyindeki karşılığı olan noktanın konumunu belirler. Bu

yüzden ϕ, λ parametreleri eğri yüzey koordinatları olarak adlandırılır. Meridyenler
ve paralel daireler ortogonal yüzey parametre sisteminin koordinat eğrileridir.
Elipsoit yüzeyi z eksenine göre simetrik olduğundan ϕ = sabit paralel dairesine
ilişkin tüm yüzey normalleri aynı noktada kesişirler. Bu nokta z ekseni üstünde
bulunur, ama genel olarak elipsoit merkezi ile çakışmaz. Buna karşın bir λ = sabit
meridyenine ilişkin yüzey normallerinin ortak bir kesişme noktası yoktur, ancak tüm
kesişme noktaları meridyen düzlemi içindedir. Yalnızca küre durumunda (a = b) tüm
AK
yüzey normalleri kürenin merkezinde birleşirler.
Jeodezik eğri koordinat sisteminde üçüncü boyut, yeryüzü noktasının bu noktadan
geçen yüzey normalinin elipsoit yüzeyini kestiği noktadan uzaklığı ile verilir. Bu
uzunluğa elipsoidal yükseklik (h) denir. Uzay jeodezik ortogonal (ϕ, λ, h) sisteminin
h = 0 koordinat yüzeyi dönel elipsoidin yüzeyi ile çakışır. h 6= 0 yüzeyleri elipsoit
biçiminde değildir.
Yerel jeodezik koordinat sistemi: Başlangıcı elipsoit normalinin üstünde

seçilen bir P noktasıdır (örneğin bir yeryüzü noktası). z ∗ ekseni elipsoit normali
doğrultusunda olup artı yönü jeodezik başucunu (zeniti) gösterir. x∗ ekseni
SL
z ∗ eksenine dik ve P noktasının yerel meridyen düzlemi içindedir. x∗ ekseni
aynı zamanda P ’nin elipsoit yüzeyindeki izdüşümünden geçen jeodezik meridyenin
izdüşüm noktasındaki teğetine paraleldir ve jeodezik kuzeyi gösterir. y ∗ ekseni yerel
dik açılı kartezyen sistemi tanımlar, artı yönü jeodezik doğuyu gösterir ve aynı
zamanda P ’nin elipsoit yüzeyindeki karşılığı P noktasından geçen paralel dairenin
bu noktadaki teğetine paraleldir.
P 2 noktasının konumu, başlangıcı P 1 ile çakışan yerel jeodezik sistemde x∗ , y ∗ , z ∗
dik koordinatları ya da uzay kutupsal koordinatlar; D (eğik uzunluk), α (jeodezik
TA
azimut) ve ζ (jeodezik zenit açısı) yardımıyla tanımlanabilir. Jeodezik zenit açısı

ζ, P 1 ’den geçen elipsoit normali ile P 1 P 2 arasındaki açıdır (0 ≤ ζ ≤ π). Jeodezik
azimut α, P 1 ’in jeodezik meridyen düzlemi ile jeodezik zenit z ∗ ve P 1 P 2 doğrusunun
belirlediği normal kesit düzlemi arasındaki açı olarak tanımlanır. α, x∗ y ∗ düzleminde
ölçülür ve jeodezik kuzeyden doğuya doğru artı işaretli sayılır (0 ≤ α ≤ 2π). P 2
noktasının P 1 ’e göre yer vektörünün bileşenleri aşağıdaki gibi gösterilebilir (Şekil
4.4):
∆x = x2 − x1 = x∗ e∗1 + y ∗ e∗2 + z ∗ e∗3
(4.36)
= D sin ζ cos α e∗1 + D sin ζ sin α e∗2 + D cos ζ e∗3
e∗i , (i = 1, 2, 3) yerel koordinat eksenleri doğrultusundaki birim vektörlerdir.
Global ve yerel jeodezik koordinat sistemleri arasındaki dönüşüm: Global

jeodezik koordinat sisteminin eksen doğrultularındaki birim vektörler f i (i = 1, 2, 3)
ile gösterilirse (4.36)’da verilen ∆x yer vektörü bu sistemde,
∆x = x2 − x1 = (x2 − x1 )f 1 + (y 2 − y 1 )f 2 + (z 2 − z 1 )f 3 (4.37)

~ , x = OP
olur (x1 = OP ~ ).
1 2 2
Her iki koordinat sistemi P 1 noktasından geçen elipsoit normali ile birbirine bağlı
olduğundan sistemlerin birim vektörleri arasında ϕ = ϕ1 ve λ = λ1 olmak üzere
 ∗   
e1 f1
 e∗2  = P1 R2 ( π − ϕ)R3 (λ)  f 2  (4.38)
2
e3∗
f3
ilişkisi vardır. z ekseni, saat ibresinin tersi yönünde λ kadar döndürülürse x ekseni
AK
P 1 ’in meridyen düzlemi içine gelir ve yeni birim vektörler, [f 1 f 2 f 3 ]T vektörünün,
 
cos λ sin λ 0
R3 (λ) =  − sin λ cos λ 0 
0 0 1
dönüklük matrisiyle çarpımına eşit olur. Yeni y ekseninin π2 − ϕ kadar döndürülmesi

sonucunda her iki sistemin eksenleri karşılıklı paralel duruma gelir. Bu döndürmenin
etkisi,  
sin ϕ 0 − cos ϕ
π
R2 ( − ϕ) =  0 1 0 
2
SL
cos ϕ 0 sin ϕ
dönüklük matrisiyle verilmiştir. Sözü edilen iki döndürme işlemi sonucunda eksenler
karşılıklı paralel konuma getirilmiştir, ama x ve x∗ eksenlerinin yönleri terstir. Yerel
jeodezik sistem sol, global jeodezik sistem ise bir sağ sistemdir. x ekseninin yönü,
 
−1 0 0
P1 =  0 1 0 
0 0 1
TA
matrisi ile x∗ ekseni yönüne döndürülür. Buna göre birim vektörler için ortogonal
dönüşüm matrisi,
 
− sin ϕ cos λ − sin ϕ sin λ cos ϕ
π
P1 R2 ( − ϕ1 )R3 (λ) =  − sin λ cos λ 0  (4.39)
2
cos ϕ cos λ cos ϕ sin λ sin ϕ
elde edilir. Dönüşüm matrisi ortogonal olduğundan tersi devriğine (transpozesi)

eşittir. Bu nedenle (4.38)’den,
    ∗ 
f1 − sin ϕ cos λ − sin λ cos ϕ cos λ e1
 f 2  =  − sin ϕ sin λ cos λ cos ϕ sin λ   e∗2  (4.40)
f3 cos ϕ 0 sin ϕ e3∗
çıkar. (4.40) yardımıyla (4.36) ve (4.37)’den,
x2 − x1 = ∆x = − sin ϕ cos λx∗ − sin λy ∗ + cos ϕ cos λz ∗

y 2 − y 1 = ∆y = − sin ϕ sin λx∗ + cos λy ∗ + cos ϕ sin λz ∗ (4.41)
z 2 − z 1 = ∆z = cos ϕx∗ + sin ϕz ∗

ve
x∗ = − sin ϕ(cos λ∆x + sin λ∆y) + cos ϕ∆z

y ∗ = − sin λ∆x + cos λ∆y (4.42)
z ∗ = cos ϕ(cos λ∆x + sin λ∆y) + sin ϕ∆z
dönüşüm eşitlikleri elde edilir.

Başlangıcı P 1 yeryüzü noktası olan yerel jeodezik koordinat sistemini paralel P1
AK
elipsoit noktasına kaydıralım (Şekil 4.4). P2 , P 2 noktasının elipsoit yüzeyindeki
karşılığı olsun. Koordinat farklarını, başlangıcı P1 olan sistemde ∆x∗ , ∆y ∗, ∆z ∗ ve
global sistemde ∆x, ∆y, ∆z ile gösterelim. (4.35)’e göre,
∆x = x2 − x1 = N2 cos ϕ2 cos λ2 − N1 cos ϕ1 cos λ1

∆y = y2 − y1 = N2 cos ϕ2 sin λ2 − N1 cos ϕ1 sin λ1
(4.43)
N2 N1
∆z = z2 − z1 = sin ϕ2 − sin ϕ1
1+e ′2 1 + e′2
oluşturulursa ∆λ = λ2 − λ1 ile (4.42)’den,

SL
cos ϕ1
x∗ = − sin ϕ1 (N2 cos ϕ2 cos ∆λ − N1 cos ϕ1 ) + (N2 sin ϕ2 − N1 sin ϕ1 )
1 + e′2
y ∗ = N2 cos ϕ2 sin ∆λ
sin ϕ1
z ∗ = cos ϕ1 (N2 cos ϕ2 cos ∆λ − N1 cos ϕ1 ) + (N2 sin ϕ2 − N1 sin ϕ1 )
1 + e′2
(4.44a)
ya da
TA
N2
x∗ = (cos ϕ1 sin ϕ2 − sin ϕ1 cos ϕ2 cos ∆λ)−
1 + e′2
e′2
− sin ϕ1 (N2 cos ϕ2 cos ∆λ − N1 cos ϕ1 )
1 + e′2
y ∗ = N2 cos ϕ2 sin ∆λ (4.44b)
N2
z∗ = (sin ϕ1 sin ϕ2 + cos ϕ1 cos ϕ2 cos ∆λ)+
1 + e′2
e′2 N1
+ cos ϕ1 (N2 cos ϕ2 cos ∆λ − N1 cos ϕ1 ) −
1+e ′2 1 + e′2
elde edilir.
P2 noktasının x∗ , y ∗ , z ∗ koordinatları yerine uzay kutupsal koordinatlar da
kullanılabilir. P1 ve P2 arasındaki doğrusal uzunluk elipsoidal kiriş k’dır. Kirişin
P1 ’deki yatay (yüzeye teğet) düzlem ile yaptığı µ açısına depresyon açısı denir (Şekil
4.5). Üçüncü parametre, kiriş ile z ∗ ekseninin oluşturduğu normal kesit düzleminin
α azimutudur.

z∗ = z′
x∗
x′
düşey
α
µ kesit P2
AK
k
P1
y∗
Şekil 4.5: Elipsoit yüzeyinde kutupsal koordinatlar (k, α, µ)
x∗ , y ∗, z ∗ ve k, µ, α arasında
π
x∗ = k sin + µ cos α = k cos µ cos α
π2
∗
y = k sin + µ sin α = k cos µ sin α (4.45)
2π
SL

∗
z = k cos +µ = −k sin µ
2
bağıntıları geçerlidir (Şekil 4.5). Durulan nokta P1 ve hedef noktası P2 nin coğrafi
koordinatları verilirse (4.44) ve (4.45) yardımıyla k, µ, α kutupsal koordinatları
hesaplanabilir.
P1 noktasının coğrafi koordinatları ile P2 noktasının x∗ , y ∗, z ∗ koordinatları
bilindiğine göre global sistemde P2 noktasının x2 , y2 , z2 koordinatları (4.45)
TA
yardımıyla (4.41)’den,
x2 = N1 cos ϕ1 cos λ1 − sin ϕ1 cos λ1 x∗ − sin λ1 y ∗ + cos ϕ1 cos λ1 z ∗

y2 = N1 cos ϕ1 sin λ1 − sin ϕ1 sin λ1 x∗ + cos λ1 y ∗ + cos ϕ1 sin λ1 z ∗
(4.46)
N1
z2 = sin ϕ1 + cos ϕ1 x∗ + sin ϕ1 z ∗
1+e ′2
çıkar. Bu eşitlikler (2.7) elipsoit denkleminde göz önüne alınırsa başlangıcı P1 elipsoit
noktasında olan yerel sistemde dönel elipsoidin denklemi,
(x∗ )2 (y ∗)2 (z ∗ )2 η2
−2z ∗ = + + (1 + η12 t21 ) + 2x∗ z ∗ 1 t1 (4.47)
M1 N1 N1 N1
elde edilir. Burada,
η12 = e′2 cos2 ϕ1 , t1 = tan ϕ1 (4.48)
dir. (4.47) denkleminde z ∗ , eşitliğin her iki yanında geçmektedir. Eşitliğin
sağındaki z ∗ , z ∗ /N1 ve e′2 x∗ /N1 ile çarpıldığından ilgili terimler çok küçüktür. Bu
nedenle (4.47) eşitliği x∗ , y ∗ nin küçük değerleri için art arda yaklaşım yöntemiyle

değerlendirilebilir. Buna göre x∗ ve y ∗ değişkenlerine göre kuvvet serisi biçiminde

gösterilebilir:
∗ 2
∗ 1 (x∗ )2 (y ∗ )2 η12 ∗ (x ) (y ∗ )2
z =− + − t1 x + +
2 M1 N1 N1 M1 N1
(x∗ )4 ∗ 4
2 2 (y )
+ (1 + e′2 + 1η14 t21 ) + (1 + η t
1 1 ) + (4.49)
4M1 N12 4N13
∗ ∗ 2

′2 4 2 (x y )
+(1 + e + 1η1 t1 ) + ...
2N13
AK
∂z ∗∂z ∗
İleride gerekli olan ∂x ∗ ve ∂y ∗ kısmi türevleri (4.47)’den,
∗ −1
∂z ∗ x z∗ 2 z∗ 2 2 x∗ 2
=− + η t1 1+ (1 + η1 t1 ) + η t1 (4.50a)
∂x∗ M1 N1 1 N1 N1 1
−1
∂z ∗ y∗ z∗ 2 2 x∗ 2
=− 1+ (1 + η1 t1 ) + η t1 (4.50b)
∂y ∗ N1 N1 N1 1
çıkar.
Başlangıcı P 1 olan yerel (x∗ , y ∗ , z ∗ ) sisteminde P 2 hedef noktasının x∗ , y ∗ , z ∗
koordinatları ile başlangıcı P1 elipsoit noktasında olan (x∗ , y ∗ , z ∗ ) sistemine göre
SL
P2 elipsoit noktasının x∗ , y ∗, z ∗ koordinatları arasındaki ilişki (4.35b)’ye göre,
∆x = x2 − x1 =(N2 + h2 ) cos ϕ2 cos λ2 − (N1 + h1 ) cos ϕ1 cos λ1
∆y = y 2 − y 1 =(N2 + h2 ) cos ϕ2 sin λ2 − (N1 + h1 ) cos ϕ1 sin λ1
(4.51)
N2 N1
∆z = z 2 − z 1 = + h2 sin ϕ2 − + h1 sin ϕ1
1 + e′2 1 + e′2
olduğundan (4.44a) eşitliği göz önüne alınarak (4.42)’den,
x∗ = x∗ + h2 (cos ϕ1 sin ϕ2 − sin ϕ1 cos ϕ2 cos ∆λ)
TA
y ∗ = y ∗ + h2 cos ϕ2 sin ∆λ (4.52)

z ∗ = z ∗ − h1 + h2 (sin ϕ1 sin ϕ2 + cos ϕ1 cos ϕ2 cos ∆λ)
çıkar. (4.44b)’den bulunan,
1+e′2 ∗ e′2
cos ϕ1 sin ϕ2 − sin ϕ1 cos ϕ2 cos ∆λ = N2 (x + 1+e′2 sin ϕ1 (N2 cos ϕ2 cos ∆λ − N1 cos ϕ1 ))
1+e′2 ∗ e′2 N1
sin ϕ1 sin ϕ2 + cos ϕ1 cos ϕ2 cos ∆λ = N2 (z − 1+e′2 cos ϕ1 (N2 cos ϕ2 cos ∆λ − N1 cos ϕ1 )) + N2
ve (4.44a)’dan elde edilen,

N2 cos ϕ2 cos ∆λ − N1 cos ϕ1 = −x∗ sin ϕ1 + z ∗ cos ϕ1
özdeşlikleri yardımıyla (4.52) eşitlikleri,

∗ ∗ h2 h2
x =x 1+ + e′2 cos ϕ1 (x∗ cos ϕ1 + z ∗ sin ϕ1 )
N2 N2

h2
y∗ = y∗ 1 + (4.53)
N2

∗ ∗ h2 h2 h1 h2
z =z 1+ + N1 − + e′2 sin ϕ1 (x∗ cos ϕ1 + z ∗ sin ϕ1 )
N2 N2 N1 N2

biçimine dönüşür; bu eşitliklerde ϕ2 ve λ2 coğrafi koordinatları açıkça

geçmemektedir.
4.4.2 Normal Kesit Yay Uzunluğu
Elipsoit yüzeyindeki bir normal kesitin denklemi, P1 elipsoit noktasındaki yerel

koordinat sisteminin z ∗ ekseni çevresinde saat ibresi yönünde normal kesitin
AK
jeodezik azimutu α kadar döndürülmesi sonucunda oluşan dik açılı sistemde kolayca
tanımlanabilir (Şekil 4.5). Her iki koordinat sistemi arasında,
x′ = x∗ cos α + y ∗ sin α
y ′ = −x∗ sin α + y ∗ cos α (4.54)
z′ = z∗
dönüşüm eşitlikleri geçerlidir. Düşey kesit yayı bir düzlem eğridir ve tüm
noktalarının y koordinatları sıfıra eşittir:
′
y′ = 0 (4.55)
SL
Bu nedenle x∗ , y ∗, z ∗ koordinatları (4.54)’den
x∗ = x′ cos α , y ∗ = x′ sin α , z ∗ = z ′ (4.56)
çıkar. x′ parametresi, P1 noktası ile P2 noktasının P1 ’deki teğet düzleme ortogonal

izdüşümü arasındaki uzaklığa karşılıktır.
(4.47) elipsoit denkleminde (4.56) eşitlikleri göz önüne alınırsa P1 noktasında
oluşturulan ve azimutu α olan normal kesitin denklemi elde edilir:
TA
(x′ )2 (z ′ )2 x′ z ′
−2z ′ = + (1 + η12 t21 ) + 2 cos αη12 t1 (4.57)
Rn1 N1 N1
Rn1 , (4.19) Euler bağıntısından bulunan P1 noktasına ilişkin normal eğrilik

yarıçapıdır. (4.57), bir elips denklemidir. Bu nedenle her normal kesit eğrisi
elips biçimindedir. Normal kesit eğrisi elipsinin merkezi α = 0, α = π ya da
ϕ1 = ± π2 dışında elipsoidin merkezi ile çakışmaz. Normal kesit elipsinin yarı eksen
uzunlukları ve doğrultuları, P1 ’in ϕ1 coğrafi enlemine ve aynı zamanda normal kesitin
α azimutuna bağlıdır.
(4.56) eşitlikleri (4.49)’da yerlerine konursa (4.57) denkleminin yalnız x′ değişkenine
bağlı gösterimi elde edilir:

′ (x′ )2 x′ 2
z = − 1− η t1 cos α+
2Rn1 N1 1
′ 2 #
x
+ (1 + e′2 − η12 sin2 α + 1η14 t21 cos2 α) + . . . (4.58)
2N1

Diferansiyel zincir kuralı, (4.56) ve (4.50) eşitlikleriyle,
dz ′ ∂z ′ dx∗ ∂z ′ dy ∗ ∂z ∗ ∂z ∗
= + = cos α + sin α
dx′ ∂x∗ dx′ ∂y ∗ dx′ ∂x∗ ∂y ∗
′ −1
dz ′ x z′ 2 z′ 2 2 x′ 2
=− + η t1 cos α 1+ (1 + η1 t1 ) + η t1 cos α (4.59)
dx′ Rn1 N1 1 N1 N1 1
bulunur. Bu eşitliğin dizi açılımının ilk iki terimi,
AK

dz ′ x′ 3 x′ 2
=− 1− η t1 cos α + . . . (4.60)
dx′ Rn1 2 N1 1
olur.
Normal kesitin SN yay uzunluğu x′ değişkenine bağlı olarak (x′ eğri parametresi
anlamında) (3.19)’dan, s
Z x′ ′ 2
dz
SN = 1+ dx′ (4.61)
0 dx ′
çıkar. (4.60) eşitliği (4.61)’de yerine konur ve karekökün seriye açılımı kullanılırsa,
SL
′ 2 ′ 2 ′ !
1 x 3 x x
SN = x′ 1 + − η 2 t1 cos α + . . . (4.62a)
6 Rn1 8 Rn1 N1 1
ve bunun tersi,
2 2 !
1 SN 3 SN SN 2
x′ = SN 1− + η t1 cos α + . . . (4.62b)
6 Rn1 8 Rn1 N1 1
TA
elde edilir.
x′ parametresi ile bir normal kesit yayının iki noktasını birleştiren k kiriş uzunluğu
(4.5) arasındaki ilişki (4.58) ve seriye açılım ile,
′ 2 ′ 2 ′ !
p 1 x 1 x x
k = (x′ )2 + (z ′ )2 = x′ 1 + − η 2 t1 cos α + . . . (4.63)
8 Rn1 4 Rn1 N1 1
çıkar. (4.63)’de (4.62b) yerine konursa kiriş uzunluğu ile normal kesit yayının
uzunluğu arasında;
2 !
1 SN SN 2
k = SN 1 − (1 − 3 η1 t1 cos α + . . . ) (4.64a)
24 Rn1 N1
ve bunun tersi oluşturularak,

2 !
1 k k
SN = k 1 + (1 − 3 η12 t1 cos α + . . . ) (4.64b)
24 Rn1 N1

bağıntıları elde edilir. Bu eşitliğin son terimi SN ≈ 100 km için en büyük 0.2
mm dir ve bu yüzden uygulamada önemi yoktur. (4.64b)’nin ilk iki terimi, Euler
eğrilik yarıçapı Rn1 yerine küre yarıçapı alınırsa elipsoit yüzeyinde normal kesit yayı
uzunluğunun küresel normal kesit yayı uzunluğuna pratik olarak eşit olduğu görülür.
Bu nedenle eğik uzunlukların indirgenmesinde genellikle,
k3
SN = k + (R = küre yarıçapı) (4.65)
24R2
AK
küresel eşitliği kullanılır.
P1 noktasındaki teğet ile kiriş arasındaki µ depresyon açısı, (4.58) yardımıyla Şekil
4.5’den,
z′ x′ x′ 2
tan µ = ′ = (1 − η t1 cos α + . . . ) (4.66)
x 2Rn1 N1 1
çıkar. tan µ fonksiyonu Taylor serisine açılır, (4.66)’da (4.62b) ya da (4.64b) yazılırsa,
SN SN 2
µ= (1 − η t1 cos α + . . . ) (4.67a)
2Rn1 N1 1
SL
k k 2
= (1 − η t1 cos α + . . . ) (4.67b)
2Rn1 N1 1
SN
eşitlikleri elde edilir. µ(1) = 2Rn1
yaklaşımı, Rn1 yarıçaplı küre için geçerli çözüme
karşılıktır.
P1 ’de oluşturulan ve P2 ’den geçen normal kesit ile P2 ’de oluşturulan ve P1 ’den
geçen karşı normal kesit karşılaştırılırsa, elipsoit yüzeyinin iki noktasındaki yüzey
normalleri genel olarak aykırı doğrular olduğundan kesit düzlemleri çakışmaz. İki
TA
normal kesit düzlemi farklı olduğundan elipsoit yüzeyinde P1 ve P2 noktalarından

geçen iki farklı yüzey eğrisi (elips yayları) ortaya çıkar. Normal ve karşı normal
kesitlerin yay uzunlukları ve azimutları farklıdır. Bir kürenin tüm yüzey normalleri
küre merkezinde kesiştiklerinden küre yüzeyinin iki noktasına ilişkin normal ve karşı
normal kesit düzlemleri çakışır; sözü edilen farklar ortadan kalkar.
Elipsoit yüzeyi normallerinin aykırı doğrular olmasının sonucu olarak P 1 noktasında
oluşturulan ve P 2 hedef noktasından geçen normal kesit düzlemi ile P2 elipsoit
noktasından geçen normal kesit düzlemi çakışmaz. Bu durumda da elipsoit
yüzeyinde farklı iki eğri oluşur (Şekil 4.6). P 2 hedef noktasının elipsoidal yüksekliği
h2 ise α ve α azimutları arasındaki fark hedef yüksekliği indirgemesi olarak göz
önüne alınmalıdır.
α ve α arasındaki bağıntı, P 2 noktasının (4.36)’daki x∗ , y∗ , z ∗ koordinatları ile P2
noktasının (4.45)’deki x∗ , y ∗, z ∗ koordinatları göz önüne alınarak (4.53) bağıntılarının
ilk ikisinden,
x∗ 2 h2 z∗
= cot α = cot α + η1 cot α(1 + t2 ) (4.68)
y∗ N2 + h2 x∗

Jeodezik Eğriler 65
PN b
P2
h2
bit
P1
α
sa
h1 α P2 =
ϕ1
P1
AK
Şekil 4.6: Hedef yüksekliği indirgemesi
biçiminde elde edilir. Yeryuvarı basıklığının küçük olması nedeniyle α − α farkı

küçük bir değerdir; cot α fonksiyonunun seriye açılımı,
1
cot α = cot α − (α − α) + . . .
sin2 α
kullanılabilir. (4.56), (4.58) ve (4.62b) ile (4.68)’den,
SL

h2 2 SN t1
α−α=− η cos α sin α 1 − + ...
N2 + h2 1 2Rn1 cos α
çıkar. Burada N2 + h2 ≈ N1 yazılırsa duyarlık kaybı olmaz. Ayrıca SN ’ye bağlı
terim göz ardı edilebilir. Buna göre hedef yüksekliği indirgemesi,
η12
α−α =− h2 sin 2α + . . . (4.69)
2N1
TA
elde edilir (α, gözlenen azimut; α, elipsoit yüzeyine indirgenmiş azimut).

(4.69), hedef noktası yüksekliğinin elipsoidal normal kesitin azimutuna etkisini
gösterir. h2 = 3000 m için α − α farkının en büyük değeri 0.33′′ dir. Hedef
noktalarının elipsoidal yüksekliklerinin daha büyük olması durumunda α − α farkı
göz ardı edilemez. P1 ve P2 aynı bir meridyen (α = 0, π) ya da paralel daire (kısa
uzunluklar için α ≈ π2 , 3π
2
) üzerinde bulunursa, bu durumlarda normal kesit yayını
sınırlayan noktalardaki yüzey normalleri kesiştiğinden hedef yüksekliği indirgemesi
sıfır olur. Benzer nedenle küresel bir referans yüzeyi için hedef yüksekliği indirgemesi
ortadan kalkar.
4.5 Jeodezik Eğriler
Bir yüzey eğrisi için jeodezik eğrilik,
kg = 0

ise bu eğriye jeodezik eğri denir (bölüm 3.4). Bir jeodezik eğrinin her noktasında
eğrinin oskülatör düzlemi yüzeyin teğet düzlemine diktir. Eğrinin asal normal
vektörü yüzeyin normal vektörü ile zıt yönlü olarak çakışır. Buna göre jeodezik eğri
bir noktanın yakın çevresiyle sınırlı bir düşey (normal) kesittir. Ama bir jeodezik
eğrinin farklı noktalarına ilişkin normal kesit düzlemleri kural olarak çakışmaz. Her
yüzey noktasından belli bir doğrultuda tek bir jeodezik eğri geçer. Jeodezik eğrilerin
önemli bir özelliği vardır: iki yüzey noktası arasındaki en kısa, sürekli bağlantı eğrisi
daima bir jeodezik eğri parçasıdır. İlgili noktalar birbirine yeterince yakın bulunursa
jeodezik eğri tek anlamlıdır. Çünkü iki yüzey noktası arasında çok sayıda jeodezik
AK
bağlantı eğrisi olabilir. Yer elipsoidinde çapsal karşılıklı bulunan nokta çiftleri
için açıklık, tek anlamlılık problemi ile karşılaşılabilir. Ülke ölçmesinde uzunluklar
genellikle kısa olduğundan bu anlamda bir güçlükle karşılaşılmaz; iki elipsoit noktası
arasında en kısa (jeodezik) bağlantı eğrisi daima tek anlamlıdır.
Bir küredeki ilişkilerin aksine bir dönel elipsoit yüzeyindeki bir jeodezik eğri
(meridyenler dışında) ne bir düzlem ne de bir kapalı eğridir. Küre yüzeyinde belli
bir noktadan çıkan jeodezik eğriler (büyük daireler) karşı kutupta (çapsal karşı
noktada) kesişirken bir elipsoit noktasından değişik azimutlar (0 ≤ α < 2π) ile
çıkan jeodezik eğriler topluluğu için ikinci bir ortak kesişme noktası yoktur. Bu
eğriler topluluğundan ikisinin kesişme noktası, çıkış noktasının çapsal karşısındaki
SL
nokta çevresinde bir bölgede bulunur. Elipsoit kutuplarındaki jeodezik eğriler demeti
(meridyenler) istisna oluşturur; karşı kutupta kesişirler.
4.5.1 Jeodezik Eğrinin Diferansiyel Denklemleri
Elipsoit yüzeyi için parametre sistemi olarak ϕ, λ coğrafi koordinatları seçilmiş

olsun. u = ϕ, v = λ, s = S, θ = α (azimut, yüzey eğrisinin λ = sabit eğrisiyle
TA
yaptığı açı) olmak üzere (4.8)’e göre dönel elipsoit yüzeyindeki bir eğri için,
dϕ cos α
=
dS M
(4.70a)
dλ sin α
=
dS N cos ϕ
ve jeodezik eğrilik kg = 0 ile (4.33)’den jeodezik eğri için,
dα t
= sin α (t = tan ϕ) (4.70b)
dS N
diferansiyel denklemleri elde edilir. (4.70a) eşitlikleri her yüzey eğrisi için geçerlidir.
Eğri uzunluğunun diferansiyel anlamda değişimine karşılık ϕ, λ parametrelerinin
değişimini gösterirler. (4.70b) denklemi ise eğri uzunluğunun değişimine karşılık
yalnız jeodezik eğrinin α azimutundaki değişimi verir. Bu denklem, jeodezik eğriyi
tanımlar. (4.70a,b) eşitliklerine başlangıç noktasında λ = sabit parametre eğrisi ile
α açısı yapan jeodezik eğrinin diferansiyel denklemleri denir.

(4.70a,b) diferansiyel denklemlerinde M ve N yerine R küre yarıçapı yazılırsa (M =

N = R), küre yüzeyinde jeodezik eğriler için geçerli diferansiyel denklemler elde
edilir.
x, y, z dik koordinatlar olmak üzere,
u=x , v=y
parametreleriyle bir yüzey,
AK
z = z(x, y)
biçiminde tanımlanırsa bir yüzey noktasının yer vektörü (Euler gösterimi),
x(x, y) = xi + yj + z(x, y)k
elde edilir. Bu gösterimde jeodezik eğrinin diferansiyel denklemleri (3.95) ile

verilmiştir:
d2 x ∂z d2 z
+ =0
ds2 ∂x ds2
(4.71)
d2 y ∂z d2 z
+ =0
SL
ds2 ∂y ds2
Bu denklemlerde yer vektörünün koordinat bileşenlerinin jeodezik eğrinin yay
elemanına göre ikinci türevleri geçmektedir. Bu denklem sistemi seriye açılımlar
yardımıyla ya da nümerik matematik yöntemleriyle yaklaşık olarak çözülür.
Elipsoit yüzeyindeki jeodezik eğriler P1 başlangıç noktasındaki yerel jeodezik
koordinat sisteminde tanımlanabilir. (4.71)’in çözümünü,
∞
X 1 dk x∗i
TA
x∗i = k
Sk (x∗1 = x∗ , x∗2 = y ∗, x∗3 = z ∗ ) (4.72)
k=0
k! dS P1
seriye açılımları ve P1 noktasında geçerli,
x∗ |P1 = 0 y ∗ | P1 = 0

dx∗ dy ∗ (4.73)
= cos α = sin α
dS P1 dS P1
koşullarına bağlı olarak araştıralım (Şekil 4.5). (4.50) eşitliklerine göre;
dz ∗ ∂z ∗ dx∗ ∂z ∗ dy ∗
= ∗ + ∗ (4.74)
dS ∂x dS ∂y dS

∂z ∗ ∂z ∗
türevi P1 başlangıç noktasında; ∂x ∗ P
1
= ∂y ∗
= 0, z ∗ |P1 = 0 nedeniyle,
P1

dz ∗
=0
dS P1

d2 z ∗
dır. dS 2
ikinci türevi zincir kuralına göre (4.74)’den,

d2 z ∗ ∂ 2 z ∗ dx∗ ∂ 2 z ∗ dy ∗ dx∗ ∂ 2 z ∗ dx∗ ∂ 2 z ∗ dy ∗ dy ∗
= + + + ∗2 +
dS 2 ∂x∗ 2 dS ∂x∗ ∂y ∗ dS dS ∂x∗ ∂y ∗ dS ∂y dS dS
∂z ∗ d2 x∗ ∂z ∗ d2 y ∗
+ ∗ + ∗
∂x dS 2 ∂y dS 2
çıkar. (4.50)’den,
AK

∂ 2 z ∗ 1 ∂ 2 z ∗ ∂ 2 z ∗ 1
2
=− , =0 , 2
=−
∂x P1
∗ M1 ∂x∗ ∂y ∗ P1 ∂y P1
∗ N1
ile 2
d2 z ∗ cos α sin2 α 1
2
=− + = (4.75)
dS P1 M1 N1 Rn1
(Euler eğrilik yarıçapının tersi) elde edilir.
d2 x∗ d2 y ∗
dS 2
ve dS 2
diferansiyel oranları doğrudan (4.71)’den,
d2 x∗ ∂z ∗ d2 z ∗ d2 y ∗ ∂z ∗ d2 z ∗
= − , = − (4.76)
SL
dS 2 ∂x∗ dS 2 dS 2 ∂y ∗ dS 2
bulunabilir. Bu diferansiyel oranlar P1 noktasında sıfıra eşittir. Zincir kuralı
sürdürülerek (4.72) serisinde geçen tüm katsayılar belirlenebilir. Sonuç olarak,

∗ 1 S3 1 S4 2 9 2 1 2
x = S cos α − cos α + η t1 cos α + sin α + . . .
6 Rn1 M1 24 Rn1 N1 1 M1 N1
1 S3 1 S4
y ∗ = S sin α − sin α + η 2 t1 sin α cos α + . . .
6 Rn1 N1 3 Rn1 N1 1
TA
S2 1 S3
z∗ = − + η 2 t1 cos α + . . .
2Rn1 2 Rn1 N1 1
(4.77)
eşitlikleri çıkar. Bu denklemler J. Weingarten (1862) tarafından bulunmuştur ve

Weingarten açılımları diye adlandırılırlar (Heck, 1987, s. 185).
4.5.2 Clairaut Denklemi
Dönel elipsoit yüzeyindeki bir jeodezik eğri, Clairaut denklemi ile tanımlanır. (4.70)
eşitliklerinden,
dλ M
= tan α (4.78)
dϕ N cos ϕ
dα
= sin ϕ (4.79)
dλ

diferansiyel oranları elde edilir. (4.25)’e göre paralel dairenin eğrilik yarıçapı r =
N cos ϕ eşitliğinden,
dr
= −M sin ϕ (4.80)
dϕ
çıkar. (4.78)’den,
dϕ N cos ϕ
= cot α
dλ M
ya da
dϕ r
AK
= cot α (4.81)
dλ M
bulunur. (4.80) ve (4.81)’den,
dr
= −r sin ϕ cot α
dλ
ve (4.79) ile buradan,
dr cos α
=− dα (4.82)
r sin α
çıkar. Her iki tarafın integrali alınırsa,
ln r = − ln sin α + ln K
SL
ve buradan,
r sin α = K = sabit (4.83)
Clairaut denklemi elde edilir (Grossmann, 1976, s. 78). Dönel elipsoit yüzeyinde
(tüm dönel yüzeylerde) jeodezik eğrinin bir noktasında, meridyenle yaptığı açının
sinüsü ile o noktadaki paralel daire yarıçapının çarpımı jeodezik eğrinin her
noktasında sabittir. Paralel daire yarıçapı r, (2.19a) ve (2.22a)’ya göre coğrafi enlem
ϕ ya da indirgenmiş enlem β ile gösterilebilir:
TA
r = N cos ϕ = a cos β (4.84)

İndirgenmiş enlemleri β1 ve β2 olan P1 ve P2 noktalarından geçen jeodezik eğriyi
düşünelim. P1 ’deki azimut α1 ve P2 ’deki α2 olsun. (4.83) denkleminde r yerine
(4.84)’e göre indirgenmiş enleme bağlı eşiti yazılır ve a ile bölünürse Clairaut
denkleminin şekil olarak küresel sinüs bağıntısı ile özdeş ikinci biçimi elde edilir:
cos β1 sin α1 = cos β2 sin α2 = sabit
π π (4.85)
sin − β1 sin α1 = sin − β2 sin α2
2 2
Birim küre üzerinde eşdeğerli üçgen P̃N kutbu ile P1 , P2 noktalarına karşılık β1 ,
β2 enlemli P̃1 , P̃2 noktalarından oluşur. (Şekil 4.7). Küresel trigonometrinin bir
bağıntısının (4.85), dönel elipsoit yüzeyinde de geçerli olduğu görülmektedir.
Jeodezik eğrinin ekvatoru kestiği noktadaki azimutu αek ise βek = 0 nedeniyle
Clairaut denklemi (4.83),
r sin α = a sin αek = mM = sabit (4.86a)

PN P̃N
b
b
∆λ ∆ω
β2
=
β2
= sb.
sb.
α2 α2
b
b
P2 P̃2
β1
β1
=
=
sb S sb
. . α1
α1 αek
αek b
b
b
b
P1 P̃1
Pek P̃ek
AK
Şekil 4.7: Elipsoit ve küre yüzeyinde jeodezik eğri
bunun gibi (4.85),
=1 =1
z }| { (4.86b)
z }| { π
cos β sin α = cos βek sin αek = cos βM sin = sabit
2
SL
biçimine dönüştürülebilir. Bu denklemlerden, ekvatoru αek azimutu ile kesen bir
jeodezik eğrinin indirgenmiş −βM ve +βM (bunlara karşılık coğrafi enlemleri −ϕM
ve +ϕM ) enlemli paralel daireler arasında hareket ettiği görülür. En büyük enlem
βM , αek ile belirlenir; (4.86b)’den,
π
βM = − αek
2
çıkar (4.86a)’ya göre, eğri kuzeye doğru uzandıkça paralel daire yarıçapları
küçüleceğinden α’nın büyümesi gerekir. En büyük α değeri kuzeyde αM = π2 , güney
TA
kesimde 3π 2
dir. αM ’nin bu değerlerine karşılık yarıçap rM , en küçük paralel daire
yarıçapıdır. Jeeodezik eğri β = βM paralel dairesine αM azimutu ile dokunur ve bu
noktadan başlayarak simetrik güneye yönelir, ekvatoru ikinci kez π − αek azimutu
ile keser, β = −βM paralel dairesine dokunur ve tekrar ekvatoru başlangıç azimutu
αek ile keser. Kural olarak bu kesim noktası ilkinden farklıdır. Öyle ki, bir jeodezik
eğri genel olarak dönel elipsoit yüzeyini sonsuz sayıda dolaşır. Elipsoidin basıklığına
ve αek azimutuna bağlı bir peryot ile (yaklaşık 2π) ile ekvatordan eşit uzaklıkta
ϕ = −ϕM ve ϕ = +ϕM paralel daireleri arasında sinüzoidal bir yüzey eğrisi çizer.
Uygulama
1. Parametreleri c = 6 399 936.608 m, e′2 = 0.006 768 17 olarak verilen bir

uluslararası elipsoitte ϕ = 45◦ de azimutu α = 45◦ olan bir jeodezik eğrinin
kuzey kutba en yakın noktasındaki ϕ elipsoidal enlemini bulunuz.
ϕ = 45◦ için ⇒ N45◦ = 6 389 135.050 m
◦ ◦
K = N cos ϕ sin α ⇒ N45◦ cos 45 sin 45 = N45◦ /2 = 3 194 567.525 m

c cos ϕ
α = 90◦ için N cos ϕ sin(α = 90◦ ) = N cos ϕ = p =K
1 + e′2 cos2 ϕ
K
K 2 (1 + e′2 cos2 ϕ) = c2 cos2 ϕ ⇒ cos ϕ = √
c2 − K 2 e′2
ϕ1 = 60◦ 01′ 40′′ .61 kuzey
ϕ2 = 60◦ 01′ 40′′ .61 güney
2. Bu jeodezik eğrinin ekvatordaki azimutu nedir?
AK
K = N cos ϕ sin α a = 6 378 388 m
K
ϕ = 0 için K = N0 sin αek = a sin αek ⇒ sin αek =
a
αek,1 = 30◦ 03′ 20′′ .71
αek,2 = 149◦ 56′ 39′′ .29
3. Elipsoit yüzeyinin Gauss parametreleri u = ϕ, v = λ olduğuna göre yüzey
eğrisi elemanı dS yardımıyla iki nokta arasındaki en kısa yolun jeodezik eğri
uzunluğu olduğunu kanıtlayınız.
dS 2 = Edu2 + 2F dudv + Gdv 2
SL
u = ϕ, v = λ ve F = 0 (parametre ağı ortogonal) olduğundan (4.7)’ye göre,
dS 2 = M 2 dϕ2 + N 2 cos2 ϕ dλ2
dir.
ϕ (λ = sabit) parametre eğrisi (merdiyen) bir jeodezik eğridir. λ (ϕ = sabit)
parametre eğrisi (paralel daire) bir jeodezik eğri değildir. Meridyen elipsi
üzerinde jeodezik eğrilik kg = 0 ve λ = sabit olduğundan dλ/dS = 0,
TA
d2 λ/dS 2 = 0 dır. Meridyen elipsinin yay elemanı (4.9)’a göre,

dSϕ = Mdϕ
olduğundan dy = dSϕ ile,
dS 2 = dSϕ2 + N 2 cos2 ϕ dλ2 = dy 2 + Gdλ2
olur. Burada dy, jeodezik eğri olan y parametresinin yay elemanıdır. y
parametre eğrisi bir jeodezik eğridir. dS 2 eşitliğinden,
s 2
dλ
dS = 1 + G dy
dy
yazılabilir. y parametre eğrisi üzerinde alınan A ve B noktaları arasındaki
herhangi bir eğrinin uzunluğu,
s 2
Z yB
dλ
S= 1+G dy
yA dy

R yB
ve A, B arasındaki jeodezik eğrinin uzunluğu y = yA
dy dir. Bu iki sonuç
karşılaştırılırsa, s 2
dλ
1+G >1
dy
olduğundan
S>y
çıkar.
AK
4.5.3 Normal Kesit Yayı ve Jeodezik Eğri Arasındaki
İlişkiler
(4.77) Weingarten açılımları yardımıyla normal kesit yayları ile jeodezik eğriler
arasında ilişkiler kurulabilir. P1 , P2 noktalarından geçen yüzey eğrilerinin azimutları
kural olarak farklı olduğundan P1 noktasındaki bir normal kesitin azimutu aşağıda
αN1 ve jeodezik eğrinin azimutu α1 ile gösterilecektir. P2 noktasının x∗ , y ∗, z ∗
koordinatları ile bu sisteme ilişkin k, µ, αN1 kutupsal koordinatları arasında (4.45)’e
göre,
SL
x∗ = k cos µ cos αN1
y ∗ = k cos µ sin αN1 (4.87)
z ∗ = −k sin µ
bağıntıları vardır.
P1 ile koordinatları x∗ , y ∗ , z ∗ olan P2 hedef noktası arasındaki kiriş uzunluğu
(4.77)’den, P1 , P2 arasındaki S yay uzunluğu ve jeodezik eğrinin α1 azimutunun
TA
fonksiyonu olarak çıkar:

p
k = (x∗ )2 + (y ∗)2 + (z ∗ )2
" 2 ! #
1 S S 2
= S 1− (1 − 3 η1 t1 cos α1 + . . . ) (4.88)
24 Rn1 N1
Bu eşitlik (4.64a) ile karşılaştırılırsa, 4. dereceden terime kadar S yerine SN ’nin

yazılabileceği görülür. Bu, verilen iki nokta arasındaki normal kesit yay uzunluğunun
jeodezik eğri uzunluğuna, S 5 ’li terime kadar eşit alınabileceği anlamına gelir. S ile
SN arasındaki fark ilk yaklaşımla,
S5
SN − S = η 4 sin2 2α1 + . . .
4 1
(4.89)
360N1
dir. S = 1000 km uzunluğundaki bir eğri için bu fark 0.1 mm’den küçüktür.
Ülke ölçmelerinde normal kesit yay uzunluğu aynı noktalardan geçen jeodezik eğri
uzunluğuna eşit alınabilir. P1 noktasındaki normal kesit yayının uzunluğu ile P2 ’deki

karşı normal kesit yayının uzunluğu arasında da fark vardır. Bu fark (4.89)’dan en
az on kat daha küçüktür ve uygulamada göz ardı edilebilir.
µ depresyon açısı için Şekil 4.5’den,
−z ∗
tan µ = p
(x∗ )2 + (y ∗ )2
yazılabilir. Tanjant fonksiyonu Taylor serisine açılır ve x∗ , y ∗ , z ∗ koordinatlarının
AK
(4.77)’deki eşitleri göz önüne alınırsa ϕ1 , α1 ve S’nin fonksiyonu olarak,
S S 2
µ= (1 − η t1 cos α1 + . . . ) (4.90)
2Rn1 N1 1
elde edilir. (4.67)’de normal kesit yay uzunluğu SN yerine P1 ve P2 arasındaki

jeodezik eğrinin uzunluğu S yazılırsa (4.90) eşitliği ile özdeş olduğu görülür.
P1 , P2 noktalarından geçen jeodezik eğrinin α azimutu ile P1 ’deki normal kesitin
αN1 azimutu arasındaki farkı elde etmek için (4.87)’deki y ∗ , cos α1 ve x∗ , sin α1 ile
çarpılır ve her ikisinin farkı oluşturulur. (4.77) ile,
SL
y ∗ cos α1 − x∗ sin α1 = k cos µ sin(αN1 − α1 )
1 S3 1 1
= sin α1 cos α1 ( − )−
6 Rn1 M1 N1
1 S4 1 + 9η12 cos2 α1
− η12 t1 sin α1 + . . . (4.91)
24 Rn1 N1 N1
elde edilir. sin(αN1 − α1 ) fonksiyonunun Taylor açılımı,
sin(αN1 − α1 ) = αN1 − α1 + . . .
TA
ve 2 !
p 1 S
k cos µ = (x∗ )2 + (y ∗ )2 = S 1− + ...
6 Rn1
ile azimut farkı

1 S2 1 S
αN1 − α1 = η12 sin 2α1 2 2
1 − t1 tan α1 (1 + 9η1 cos α1 ) + . . . (4.92)
12 Rn1 N1 4 N1
çıkar. Bu eşitliğin ikinci terimi yay uzunlukları S = 100 km için en büyük 1.1 × 10−4
değerine ulaşır ve bu yüzden hesaba katılmaz. İlk terim S = 100 km için en büyük
0.028′′ olur ve ölçü duyarlığı karşısında çoğun göz ardı edilebilecek bir büyüklüktür.
Ama 1. derece nirengi ağlarında 10−2 −10−3 saniyelik bir hesap inceliği istendiğinden
αN1 − α1 farkı bu durumlarda göz önüne alınmalıdır:
2
1 S
αN1 − α1 = η12 sin 2α1 + ... (4.93)
12 N1

|αN1 − α1 | farkı küçük olduğundan (4.93) eşitliğinin sağ yanında geçen α1 yerine αN1
yazılabilir.
Elipsoit yüzeyinin P1 noktasında teodolidi kurduğumuzu düşünelim. Düzeçleme
işleminden sonra aletin asal ekseni bu noktadaki yüzey normali ile çakışır. P2
noktasına bakıldığında P1 ’deki normal ile P2 noktasının belirlediği düşey düzlem,
dönel elipsoit yüzeyinde azimutu αN1 olan bir düşey kesit eğrisi oluşturur (Şekil 4.8).
P2 noktasından P1 ’e bakıldığı varsayılırsa, elipsoit yüzeyinin normalleri genel olarak
aykırı doğrular olduğundan P2 noktasının normali ile P1 noktasından geçen düşey
AK
düzlem, elipsoit yüzeyinde öncekinden farklı, P1 ’deki azimutu αN ′
1
olan ikinci bir
düşey kesit (karşı düşey kesit) eğrisi oluşturur. Teodolit ile düşey kesit doğrultuları
gözlenir.
PN
b
b
P2
α′N1
α1
αN1
b
P1
SL
Şekil 4.8: İki nokta arasındaki jeodezik eğri ve bakış yönüne bağlı düşey kesit eğrileri
P2
TA
P1
P3
Şekil 4.9: Bir elipsoidal üçgende teodolitle gözlenen doğrultular (düşey normal
kesitler)
Bir elipsoidal üçgenin bir açısı o noktadan çıkan iki düşey kesit doğrultusunun farkı
biçiminde elde edildiğinden üçgen tek anlamlı olmaz (Şekil 4.9). P1 , P2 ve P3
noktaları jeodezik eğriler ile birleştirilirse tek anlamlı bir şekil ortaya çıkar. Bu
nedenle düşey kesit eğrilerinden jeodezik eğriye geçiş hem uzunluk hem de azimut
bakımından zorunlu olmaktadır.

Elipsoit Yüzeyinde Üçgen Hesabı 75
P1 noktasındaki düşey kesit yayının αN1 azimutu ile karşı normal kesit yayının
P1 ’deki αN
′
1
azimutu arasındaki fark,
′ 1 2 S2
αN1 − αN = η sin 2αN1 + ... (4.94)
1
4 1 N12
dir (Heck, 1987, s. 188). (4.93) ile (4.94)’ün karşılaştırılmasından jeodezik eğrinin
düşey kesit ve karşı düşey kesit yayları arasında kaldığı sonucu çıkar. Jeodezik eğri
P1 ’deki düşey kesite daha yakındır ve αN1 − αN ′
1
farkını 1/2 oranında böler. Buna
AK
benzer durum P2 noktası için de geçerlidir. Aynı meridyen ya da paralel daire
üzerinde bulunan nokta çifti için P1 ve P2 ’deki düşey kesit düzlemleri çakıştığından
(αN1 = 0 ya da αN1 ≈ π2 ) (4.94) azimut farkı yok olur. Ancak paralel daire jeodezik
eğri olmadığından bir paralel daire üzerinde bulunan nokta çiftleri için (4.93)’deki
αN1 − α1 farkı tamamen yok olmaz.
Jeodezik eğri ve düşey kesit yayları arasındaki uzaklığın en büyük aralık değeri
(dmax ), yaklaşık jeodezik eğrinin ortasında bulunur ve dmax için,
1 2 S3
dmax = η1 sin 2α1 2 (4.95)
32 N1
bağıntısı geçerlidir. S = 100 km için dmax = 5.2 mm dir. Buna göre düşey ve karşı
SL
düşey kesit yaylarının birbirinden uzaklığı 1 cm kadardır.
4.6 Elipsoit Yüzeyinde Üçgen Hesabı
Verilen üç elemanı (bir kenar ve iki açı ya da iki kenar ve bir açı) ile belirli olan bir
küresel üçgenden farklı olarak elipsoit yüzeyindeki bir jeodezik üçgenin tanımı için
üç elemanından başka üçgenin konum ve dönüklüğünü belirleyen iki parametre daha
TA
verilmelidir. Elipsoit yüzeyindeki bir jeodezik üçgen bir paralel daire boyunca biçimi
ve büyüklüğü korunarak kaydırılabilir. Ama, üçgenin meridyen doğrultusunda
ötelenmesi ya da bir noktası sabit olmak üzere döndürülmesi genel olarak kenar
uzunlukları ya da açılarında değişime neden olur. Bunun nedeni elipsoit yüzeyi
eğriliklerinin değişken olmasıdır. Yalnızca düşey eksen (dönme ekseni) etrafındaki
dönüklükler için üçgenin biçimi ya da kenar uzunlukları ve açıları değişmez. Bir
elipsoidal üçgen, örneğin kenar ve açılarından üçü yanında bir noktasının coğrafi
enlemi ile bir kenarının jeodezik azimutu verilirse belirli olur.
Kenar uzunluğu yaklaşık 100–150 km olan elipsoidal üçgenler Gauss küresinde
küresel üçgen olarak hesaplanabilir. Bu durumda S = 100 km’lik bir üçgen kenarı
için açı hatası en büyük dmax = 0.9 mm, δαmax = 0.002′′ (1000 km için dmax = 8.7
mm, δαmax = 1.8′′ ) olur.
Açıklama: 3
dmax e′2 S
δαmax = =
S 3 RG 0

ϕ0 = ±45◦ , α1 = 90◦ , α2 = 270◦ için dmax

1 S4
d = e′2 sin 2ϕ1 (sin α2 − sin α1 ) + . . .
3 RG0
d : P0 ’dan eşit uzaklıktaki (S = sabit) noktaların elipsoit yüzeyinde oluşturduğu jeodezik
daire yay elemanı arasındaki fark.
Küresel bağıntılarda küre yarıçapı olarak Gauss eğrilik yarıçapı,

p
RG0 = M0 N0
AK
kullanılırsa elipsoidal üçgen ile küresel üçgenin karşılıklı kenar ve açıları eşit
kabul edilebilir; yaklaşım hataları ölçü hatalarının çok altında (≪ 0.005′′ ) kalır.
Olabildiğince büyük üçgenleri bu yönteme göre hesaplayabilmek için Gauss eğrilik
yarıçapı, üçgen noktalarının enlemlerin ortalama enlemi,
ϕ1 + ϕ2 + ϕ3
ϕ0 =
3
ile belirlenmeli, başka bir deyişle Gauss küresi enlemi ϕ0 olan P0 noktasında elipsoide
teğet kabul edilmelidir.
SL
4.6.1 Legendre ve Soldner Yöntemleri
Ülke temel nirengi ağlarında üçgen kenarları genellikle 100 km’den küçüktür (35–40
km). Kenar uzunlukları 100 km’yi aşmayan üçgenlerin elipsoit yüzeyindeki hesapları
ile aynı üçgenlerin Gauss küresi üzerindeki hesapları çok az fark eder. Uygulamada
bu fark göz ardı edilebilir.
Küçük kenarlı küresel üçgenlerin küresel bağıntılar yardımıyla çözümünde açılar
sıfır ya da π/2’ye yaklaştıkça kosinüs ve sinüs fonksiyonları duyarsızlaşır. Kenarları
TA
50 km’den küçük olan üçgenlerde kenarlar 0.5◦ ’den daha küçük bir merkez açı
ile görünürler. Örneğin üçgenin bir kenarı doğrudan kenar kosinüs bağıntısı ile
hesaplanmak istenirse doğru sonuç elde edilemez. Çünkü küçük açıdaki değişimler
karşısında kosinüs fonksiyonu duyarsızdır.
Geçmişte elektronik hesaplayıcılar yoktu. Bunların yerine kullanılan trigonometrik
ve logaritmik cetvellerin basamak sayıları sınırlı olduğundan küçük kenarlı
üçgenlerin çözümünde istenilen doğruluğa ulaşılamıyordu. İşte bu nedenle
Legendre ve Soldner, seçilen kürenin yarıçapına oranla kenarları küçük olan küresel
üçgenlerde doğruluğu yeterli olmayan bir küresel üçgen çözümü yerine düzlem üçgen
bağıntılarına dayanan daha kararlı (stabil) yaklaşık yöntemler geliştirmişlerdir. Her
S
iki yöntem, küçük büyüklüklerin ( R ρ ≪ 1◦ ) ortaya çıkan açı fonksiyonlarının Taylor
serisine açıldığı küresel bağıntılara dayanır. Terimleri uygun biçimde düzenlenen seri
ile düzlem trigonometrinin bağıntıları arasında ilişki kurulur. Küresel bağıntılardan
düzlem trigonometriye geçişte küresel üçgenin ya kenarları ya da açıları indirgenir.
Legendre (1787) yöntemine göre, küresel üçgenin her bir açısı ε/3 (ε, küresel ekses)
kadar küçültülür ve kenarlar uzunluk biriminde kullanılırsa küçük küresel üçgen

(Şekil 4.10) düzlem trigonometrinin bağıntıları yardımıyla hesaplanabilir. Buna göre

düzlem üçgenin açıları,
ε ε ε
α′ = α − , β′ = β − , γ′ = γ − (4.96)
3 3 3
indirgenmiş küresel açılarına (α′ , β ′ , γ ′ ) ve kenarları küresel üçgenin a, b, c
kenarlarına eşit olur.
AK
C
b γ
a
α
A β
B
c
Şekil 4.10: Küresel üçgen

SL
Küresel üçgenin alanı F ile ε = α + β + γ − π arasında,
F
ε=
R2
ilişkisi vardır (Grossmann, 1976, s. 26). Küresel üçgenin bilinen elemanları düzlem
trigonometrinin ilgili bağıntılarında kullanılarak küresel üçgenin alanı yaklaşık
olarak hesaplanabilir:
F ab sin γ c2 sin α sin β
TA
ε= ≈ ≈ (4.97)
R2 2R2 2R2 sin(α + β)
Legendre yönteminin aksine Soldner (1810) ya da ekleme yönteminde küresel üçgenin

kenarları indirgenir. Küresel açılar değiştirilmez. Küresel sinüs bağıntısı örneğin,
sin α sin Ra a′
= =
sin β sin Rb b′
göz önüne alınarak sin Ra , sin Rb , sin Rc fonksiyonları Taylor serisine açılır ve 3. derece
terimlerden sonrakiler göz ardı edilirse düzlem üçgenin kenarları (indirgenmiş küresel
kenarlar),
a3 b3 c3
a′ = a − , b′
= b − , c ′
= c − (4.98)
6R2 6R2 6R2
elde edilir. Örneğin küresel üçgenin a kenarı, α ve β açıları ve b isteniyorsa önce a′
hesaplanır. Düzlem üçgenden sinüs bağıntısı ile,
′ a′ sin β
b =
sin α
b 3
ve ekleme değeri ( 6R 2 ), b yerine b ile bulunarak,
′
′ b′3
b=b +
6R2
elde edilir.
Daha yüksek dereceden dizi terimleri de alınarak Legendre ve Soldner yöntemlerinin
duyarlığı arttırılabilir. Kenar uzunlukları en büyük 100 km olan üçgenlerde hesaba
katılan ek terimler ölçü duyarlığı yanında göz ardı edilebilecek küçüklükte (4.96)
AK
ve (4.98) indirgemelerini ek seri terimleriyle genişletmek jeodezik uygulamalar
açısından önemli değildir. Aşağıda kenar uzunluğu a olan eşkenar üçgenler ve
yarıçapı R = 6371 km olan bir yer küresi için ekleme ve küresel ekses değerleri
verilmiştir (Çizelge 4.1).
Çizelge 4.1: Yer küresi (R = 6371 km) üzerinde üçgen boyutuna bağlı ekleme ve
küresel ekses değerleri (Heck, 1987, s. 124)
a3 ε
a (km) 6R2
(m) 3
(′′ )
5 0.0005 0.02
SL
10 0.004 0.07
50 0.51 1.83
100 4.11 7.33
Çok küçük üçgenlerin (a ≤ 5 km) hesabında indirgeme değerlerinin ölçü duyarlığının

altında kaldığı ve bu nedenle göz ardı edilebileceği görülmektedir. Tek bir üçgen söz
konusu ise Legendre, üçgen zinciri varsa Soldner (ekleme) yöntemi yeğ tutulur.
TA
Uygulama: Aşağıda verilen bilgilere göre P1 P2 P3 küresel üçgenini Legendre ve

Ekleme yöntemlerine göre çözünüz.
Verilen: ϕ1 = 53◦ 50′ 02′′ .8809 P2
λ1 = 10◦ 12′ 04′′ .1772
α12 = 25◦ 16′ 31′′ .96 β
α = 44◦ 08′ 45′′ .68
β = 70◦ 46′ 03′′ .49
P1 P2 = c = 47 652.597 m P1 α
γ
P3
İstenen: a, b, γ
Legendre yöntemine göre çözüm

F ′′ c2 sin α sin β
ε= ρ , 2F = ac sin β = , F ≈F
R2 sin(α + β)

√
R= MN Gauss küresinin yarıçapı
Üçgenin ortasındaki bir noktanın ϕ0 , λ0 coğrafi koordinatları gerekiyor. ϕ0 yerine

doğrudan ϕ1 alınabilir:
√ c c
R = MN = 2 =
V 1 + e cos2 ϕ1
′2
ϕ1 ≈ 53◦ 50′ , e′2 = 0.006 768 17 , R = 6 384 887.4 m

Küresel fazlalık ε = 4′′ .17
AK
γ = 180◦ + ε − (α + β) = 65◦ 05′ 15′′ .00
ε P2′
α′ = α − = 44◦ 08′ 44′′ .29
3
ε β′
β = β − = 70◦ 46′ 02′′ .10
′ c a
3
ε
′
γ = γ − = 65◦ 05′ 13′′ .61 α′ γ′
3 P1′ P3′
b
P1′ P2′ P3′ üçgeninden
sin α′
a = c = 36 594.437 m
sin γ ′
SL
sin β ′
b = c = 49 609.192 m çıkar
sin γ ′
Ekleme yöntemine göre çözüm

c3
c′ = c − = 47 652.597 − 0.442 = 47 652.155 m
6R2
γ = 180◦ + ε − (α + β) = 65◦ 05′ 15′′ .00
TA
P1′ P2′ P3′ üçgeninden

P2′
c′ a′
c′
a′ = sin α = 36 594.235 m
sin γ α γ
P1′ P3′
P1′′ P2′′P3′′ üçgeninden

P2′′
c′ β
′ c′
b = sin β = 49 608.691 m
sin γ γ
P1′′ P3′′
b′
a′3
a = a′ + = 36 594.235 + 0.202 = 36 594.437 m
6R2
b′3
b = b′ + = 49 608.691 + 0.501 = 49 609.192 m
6R2

4.6.2 Küresel Bağıntılar Yardımıyla Doğrudan Üçgen

Çözümü
Günümüzde jeodezik ödevlerin çözümünde kullanılan elektronik hesaplayıcılar

karşısında, önceki bölümde açıklanan Legendre ve Soldner yöntemleri önemini
yitirmiştir. Bunun yerine üçgenlerin küresel bağıntılar yardımıyla doğrudan
çözümü için karşılaşılan her durumda yeterli doğruluğu sağlayan yeni algoritmalar
amaçlanmış ve yaklaşık yöntemlere göre daha doğru sonuç veren bağıntılar
AK
geliştirilmiştir.
Küçük elipsoidal üçgenlerin küresel bağıntılar yardımıyla doğrudan çözümü için
uygulamada karşılaşılabilen durumlar aşağıda açıklanmaktadır.
1. İki kenarı ve aralarındaki açısı verilen bir üçgenin çözümü

P2
Verilen: a, γ, b
İstenen: α, β, c β =?
c =? a
α =? γ
SL
P1 P3
b
√
R = MN hesabı için üçgenin bir köşesinin coğrafi enlemi ya da ϕ = (ϕ1 +
ϕ2 + ϕ3 )/3 değeri kullanılır.
γ a−b γ a+b
z1 = coscos n1 = sin cos
2 2R 2 2R
γ a−b γ a+b
z2 = cos sin n2 = sin sin
TA
2 2R 2 2R

α+β z1  z1 z2
= arctan 
 α = arctan + arctan
2 n1 n1 n2
z1 z2 (4.99)
α−β z2  β = arctan − arctan
= arctan 
 n1 n2
2 n2
s
z22 + n22
c = 2R arctan
z12 + n21
2. Bir kenarı ve bitişik iki açısı verilen üçgenin çözümü

P2
Verilen: α, c, β (açı, kenar, açı)
İstenen: a, b, γ β
c a =?
α γ =?
P1 P3
b =?

c α−β c α+β
z1 = sin cos n1 = cos cos
2R 2 2R 2
c α−β c α+β
z2 = sin sin n2 = cos sin
2R 2 2R 2

a+b z1 z1 z2
AK
= R arctan 

 a = R arctan + arctan
2 n1 n1 n2
(4.100)
a−b z2  z1 z2
= R arctan 
 b = R arctan − arctan
2 n2 n1 n2
s
z12 + n21
γ = 2 arctan
z22 + n22
Bu çözüm eşitlikleri, c ≈ 0 ya da c ≈ πR, bunun gibi, γ ≈ 0 ya da γ ≈ π için

de geçerlidir.
3. Üç kenarı verilen üçgenin çözümü

SL
Verilen: a, b, c
İstenen: α, β, γ
√
R = MN , üçgenin bir köşesinin coğrafi enlemi ya da üç köşesinin coğrafi
enlemlerinin ortalaması ile hesaplanır.
Açılar küresel trigonometrinin yarım açı bağıntılarından 2u = a + b + c ile,
s
sin u−c sin u−b
TA
R R
α = 2 arctan
sin Ru sin u−a R
s
sin u−aR
sin u−c
R
β = 2 arctan (4.101)
sin Ru sin u−b R
s
sin R sin u−b
u−a
R
γ = 2 arctan
sin Ru sin u−c R
çıkar.
4.6.3 Büyük Elipsoidal Üçgenlerin Çözümü için Legendre

Yöntemi
Legendre yöntemi herhangi bir eğri (analitik = çözümsel) yüzey için

genelleştirilebilir. Bir elipsoidal üçgenin eksesi (açıları toplamının π’den farkı)
üçgenin P1 , P2 , P3 noktalarının ϕ1 , ϕ2 , ϕ3 coğrafi enlemlerine karşılık K1 , K2 , K3

Gauss eğrilik ölçütleri (Ki = Mi1Ni ) kullanılarak F , kenar uzunlukları a, b, c olan

düzlem üçgenin alanı ve K0 , Gauss eğrilik ölçütlerinin aritmetik ortalaması,
K 1 + K2 + K 3
K0 =
3
olmak üzere,

a2 + b2 + c2
AK
ε = ρF K0 1 + K0 (4.102)
24
dır. Legendre yöntemine göre düzlem trigonometrinin bağıntılarını kullanmadan

önce elipsoidal üçgenin α, β, γ açıları küçültülerek düzlem üçgenin α′ , β ′ , γ ′ açıları
elde edilir:

′ F 2K1 + K2 + K3 F 2 a2 + 7b2 + 7c2
α =α− + K0
3 4 24 15

′ F K1 + 2K2 + K3 F 2 7a + b2 + 7c2
2
β =β− + K0 (4.103)
3 4 24 15

F 2 7a + 7b2 + c2
2
SL
′ F K1 + K2 + 2K3
γ =γ− + K0
3 4 24 15
Düzlem üçgenin kenar uzunlukları, elipsoidal üçgenin a, b, c kenar uzunluklarına

eşit alınır (Şekil 4.11).
P2 P2′
TA
β β′
c c
a a
α α′
P1 γ P1′ γ′
b P3 P3′
b
Şekil 4.11: Legendre yöntemi için küresel üçgenin düzlem üçgen yardımıyla çözümü
Bu yöntem kenar uzunlukları yer yarıçapının 1/10’u (≈ 600 km) kadar olan elipsoidal
üçgenlerin hesabı için geçerlidir. Daha büyük elipsoidal üçgenlerin çözümü Newton
yineleme (iterasyon) yöntemi ya da 1 ve 2. jeodezik temel ödevlere dayanan yaklaşım
yöntemleriyle gerçekleştirilir.
Uygulama: Sayfa 78’deki ödevin (4.100) eşitlikleriyle doğrudan çözümü

Dönel Elipsoit Yüzeyinde Parametre Sistemleri 83
Verilen: ϕ1 = 53◦ 50′ 02′′ .8809 P2

λ1 = 10◦ 12′ 04′′ .1772
α = 44◦ 08′ 45′′ .68 β
β = 70◦ 46′ 03′′ .49 a =?
c
P1 P2 = c= 47 652.597 m
İstenen: a, b, γ α γ =?
P1 P3
b =?
AK
Çözüm:
√ c 6 399 936.608
R= MN = 2
= = 6 384 887.448 m
1+ e′2 cos ϕ1 1 + 0.006 768 17 cos2 ϕ1
c α−β
z1 = sin cos = 0.003 631 412 837
2R 2
c α−β
z2 = sin sin = −0.000 859 152 871
2R 2
c α+β
SL
n1 = cos cos = 0.537 931 183
2R 2
c α+β
n2 = cos sin = 0.842 980 496
2R 2

a+b z1 
= R arctan = 43 101.8144 m 
2 n1
 a = 36 594.437 m
a−b z2  b = 49 609.192 m
= R arctan = −6 507.3777 m 

2 n2
s r
TA
z12 + n21 0.289 383 144

γ = 2 arctan 2 2
= 2 arctan = 65◦ 05′ 15′′ .00
z2 + n2 0.710 616 854
4.7 Dönel Elipsoit Yüzeyinde Parametre Sistem-

leri
4.7.1 Coğrafi Koordinatlar
ϕ, λ coğrafi koordinatları, dönel elipsoit yüzeyinde bir Gauss parametre sistemi

oluşturur. Yüzeydeki tüm noktaların konumları açıkça belirlenebilir. λ = sabit
meridyenleri jeodezik eğrilerdir (aynı zamanda normal kesit); kutuplarda (ϕ = ± π2 )
kesişirler. ϕ = 0 ekvatoru dışında ϕ = sabit paralel daireleri jeodezik eğri
değildir. Kutuplar dışında elipsoit yüzeyinin her noktası, bir meridyen ile bir
paralel dairenin kesişim noktasıdır. Meridyen ve paralel daireler dik kesişirler. Bu
yüzden bir ortogonal parametre ağı oluştururlar (Şekil 4.12). Kutuplar dışında

elipsoit yüzeyinin tüm noktaları coğrafi parametre ağı bakımından düzenli (regüler)
noktalardır (Heck, 1987, s. 190).
geçerlidir:
AK
Şekil 4.12: Dönel elipsoit yüzeyinde coğrafi koordinatlar ağı
Coğrafi koordinatlar sisteminde yay elemanının karesi (dS 2 ) için (4.7) eşitliği
dS 2 = (Mdϕ)2 + (N cos ϕdλ)2 (4.104)

SL
Bu sistemde jeodezik eğrinin diferansiyel denklemleri (4.70)’de verilmiştir:
dϕ cos α dλ sin α dα t sin α

= , = , = (4.105)
dS M dS N cos ϕ dS N
ikinci ve üçüncü denklemlerden Bessel denklemi,
dα
= sin ϕ (4.106)
TA
dλ
elde edilir.
dϕ dλ
dS
ve dS diferansiyel oranları, parametre eğrilerinin dS1 ve dS2 parçaları ile jeodezik
eğrinin dS elemanının sınırlandırdığı sonsuz küçük üçgenden doğrudan yazılabilir
(Şekil 4.13).
dα
dS
oranı, (4.83)’de verilen
N cos ϕ sin α = sabit
Clairaut bağıntısının ϕ ve α’ya göre diferansiyeli oluşturularak da bulunabilir. ϕ ve
α’nın S’ye bağlı olduğu düşünülürse
d dϕ dα
(N cos ϕ) sin α + N cos ϕ cos α =0
dϕ dS dS
dϕ dα
ve buradan dS oranının yukarıdaki eşitiyle jeodezik eğriye ilişkin dS
diferansiyel
denklemi çıkar.

λ = sabit
λ + dλ = sabit
dS2 = N cos ϕ dλ P + dP
ϕ + dϕ = sabit
dS1 = M dϕ
AK
dS
α
P ϕ = sabit
Şekil 4.13: Parametre eğrileri ve jeodezik eğrinin sınırlandırdığı diferansiyel üçgen
4.7.2 Jeodezik Kutupsal Koordinatlar
Sabit bir yüzey noktası P0 ’dan geçen jeodezik eğriler ve bu eğriler üzerinde P0 ’a
SL
eşit uzaklıktaki noktaların birleştirilmesiyle elde edilen jeodezik çemberler bir eğri
yüzeyde bir jeodezik kutupsal koordinat sistemi oluşturur. Bir jeodezik çember
jeodezik eğrileri dik keser. Çemberin yarıçapına (r) jeodezik yarıçap denir (Şekil
4.14). Jeodezik çember, elipsoit yüzeyinde kapalı, ama genel olarak bir düzlem eğri
değildir. P yüzey noktasının konumu, r jeodezik eğri uzunluğu ve onun P0 ’daki α
azimutu ile tanımlanır. r ve α, Gauss yüzey parametreleri anlamındadır: u = r, v =
α. P0 ’dan geçen α = sabit jeodezik eğrileri ve bunları dik kesen r = sabit jeodezik
çemberleri koordinat eğrileridir.
TA
PN b
α b
α = sabit
P0 b
r P
r = sabit
Şekil 4.14: Dönel elipsoit yüzeyinde jeodezik kutupsal koordinatlar
Herhangi bir yüzey eğrisi elemanı dS’nin α = sabit koordinat eğrisiyle yaptığı açı θ
olsun (Şekil 4.15). α = sabit jeodezik eğrisinin yay elemanı dr ve r = sabit jeodezik
eğri çemberinin yay elemanı Gauss’a göre mdα’dır. Buna göre yay elemanı dS için

t
sabi
α=
dr
P
θ dS
r
md
α
α
dα
r = sabit
P0
AK
Şekil 4.15: Yüzey eğrisi elemanının jeodezik kutupsal koordinatlarla gösterimi
dS 2 = dr 2 + m2 dα2 (4.107)
geçerli olur. Bu eşitlik (4.7) ile karşılaştırılırsa 1. dereceden Gauss temel
büyüklüklerinin
u=r , v=α , θ=θ
E = 1 , F = 0 , G = m2
olduğu görülür. dS, jeodezik eğri yay elemanı ise elipsoit kutupsal koordinat
SL
sisteminde jeodezik eğrinin diferansiyel denklemleri (1. türevler), (3.81) ve (3.91)’e
göre,
du cos θ dr
= √ ⇒ = cos θ
dS E dS
dv sin θ dα sin θ
= √ ⇒ = (4.108)
dS G dS m
√ √ !
dθ 1 ∂ E ∂ G dθ 1 ∂m ∂m dα
=√ cos θ − sin θ ⇒ =− sin θ = −
dS ∂v ∂u dS m ∂r ∂r dS
TA
EG
elde edilir.
m büyüklüğüne jeodezik eğrinin indirgenmiş uzunluğu adı verilir. m’nin geometrik
anlamını açıklamak için düzlem, küresel ve elipsoidal koordinat sistemlerini
karşılaştıralım (Şekil 4.16). Jeodezik yarıçap r yerine S jeodezik eğri uzunluğu
geçerli olsun. P0 ’daki S yarıçap vektörü dα kadar döndürülürse S’nin serbest ucu
P ′ noktasına gelir (Grossmann, 1976, s. 81):
düzlemde P P ′ = Sdα
S
kürede P P ′ = R sin dα (4.109)
R
elipsoitte P P ′ = mdα
Elipsoit yüzeyinde P0 P jeodezik eğrisinin indirgenmiş uzunluğu m’nin küredeki

S
karşılığı R sin R dir. P0 P ve P0 P ′ jeodezik eğrileri arasındaki dα açısı ilgili düşey kesit
düzlemleri arasındaki dα′ açısına eşit değildir. Başka bir deyişle jeodezik eğri P0 P ,

P0 α
P0 α dα S
α S
dα
S
P0
elipsoit normali
dα S
R sin R
P P
P dα
P′ dα′
dα
m
P′
Sdα
AK
R
P′ S/R
(a) (b) (c)
Şekil 4.16: m’nin değişik geometrik yüzeyler üzerindeki anlamı (a: düzlem, b: küre,
c: elipsoit)
dα kadar döndürülürse P ’den geçen normal kesit düzlemi dα′ kadar döner. u = S,
v = α ve başlangıcı P0 ’da olan yerel jeodezik sistemde P noktasnın koordinatları
SL
x∗ , y ∗, z ∗ olmak üzere (3.23)’e göre,
s 2 ∗ 2 ∗ 2
√ ∂x∗ ∂y ∂z
m= G= + + (4.110)
∂α ∂α ∂α
eşitliğinden (4.77)’deki Weingarten açılımları yardımıyla (Heck, 1987, s. 195)
( 2
1 S S
m = S 1− 1− 2η02 t0 cos α+
6 Rn0 N0
TA

1 2 2 2 2 2 2 2 S
+ (V0 − 12η0 (t0 − cos α(V0 − 6η0 t0 ))) + ... (4.111)
20 N0
ya da (Grossmann, 1976, s. 83; Ulsoy, 1977, s. 188)

S2 2 S3 2 S4
m=S 1− (1 + η0 ) + η t0 cos α + + ... (4.112)
6N02 3N03 0 120N04
çıkar.
√
(4.109)’un ikinci eşitliğinde geçen sin RS diziye açılarak yarıçapı R0 = M0 N0 =
p
N0 / 1 + η02 olan Gauss küresinde bir büyük daire yayının indirgenmiş uzunluğu
m′ ,
′ S2 2 S4
m =S 1− (1 + η0 ) + + ... (4.113)
6N02 120N04
elde edilir. m ile m′ arasındaki fark,
S4 2 e2 S 4 sin 2ϕ0
m − m′ = η t0 cos α ≈ cos α (4.114)
3N03 0 6R03

çıkar (Grossmann, 1976, s. 83). Bu bağıntı yardımıyla, elipsoit yerine Gauss küresi
alınabilecek alanın büyüklüğü belirlenebilir.
4.7.3 Jeodezik Paralel Koordinatlar
Koordinat başlangıç noktası P0 ’dan geçen meridyen x ekseni olduğuna göre P

yüzey noktasından geçen ve Pd noktasında x eksenine dik olan jeodezik eğriyi
AK
düşünelim. Bu parametre sisteminde P noktasının konumu x = P0 Pd ve y = Pd P
yay uzunlukları ile belirlenir (Şekil 4.17). x apsis değeri P0 ’dan kuzey yönünde artı
işaretli sayılır. Koordinat başlangıç noktasının parametre değerleri x = y = 0 dır.
PN
Pd b y
b
P
x
y = s ab i t
b
Doğu
b
SL
P0
Şekil 4.17: Jeodezik paralel koordinat sistemi
Soldner sisteminde tanımlanan u = x, v = y elipsoidal paralel koordinatları elipsoit

TA
yüzeyinde Gauss yüzey parametreleridir. Parametre eğrilerine ordinat eğrileri

(x = sabit) ve jeodezik paraleller (y = sabit) adı verilir. y = 0 ordinat eğrisi x ekseni
ile çakışır. Küredekinin tersine ordinat eğrileri kural olarak ne kapalı ne de düzlem
eğrilerdir. x eksenini dik kesen jeodezik eğriler tek bir noktada kesişmez (kürede
karşı kutupta kesişirler). Herhangi iki ordinat eğrisinin kesişme noktası ekvatora
göre simetrik bir bölgede bulunur. x, y paralel koordinatları, jeodezik eğrilerin yay
uzunlukları olmaları nedeniyle geometrik bir anlama sahiptir.
Elipsoit yüzeyinin yay elemanı, u = x, v = y paralel koordinat sisteminde x
ekseninden uzaklaşıldıkça iki ordinat arasındaki uzaklık küçülür. Gauss’a göre
küçülme faktörü n ile gösterilirse dS yay elemanının karesi,
dS 2 = n2 dx2 + dy 2 (4.115)
olur (Şekil 4.18). S jeodezik eğri ise (4.115) eşitliğinin (4.7) ile karşılaştırılmasından;
u = x , v = y , θ = T (açıklık açısı)
(4.116)
E = n2 , F = 0 , G = 1

it
y = sab
dy x + dx = sabi
t
dx ndx
dS
T
Pd y P x = sabit
AK
P0
Şekil 4.18: Jeodezik paralel koordinat sisteminde dS yay elemanı
ve (3.81), (3.91) bağıntılarına göre jeodezik eğrinin diferansiyel denklemleri,

dx 1
= cos T
dS n
dy
= sin T (4.117)
dS
dT 1 ∂n ∂n dx
= cos T =
SL
dS n ∂y ∂y dS
çıkar.
R yarıçaplı kürede n = cos Ry dir. Başlangıç meridyeninden y uzaklığındaki bir küre
dairesinin yarıçapı R cos Ry değerine eşittir.
Elipsoit için n faktörünü Helmert’e göre hesaplayalım (Grossmann, 1976, s. 84). Bir
jeodezik paralel koordinat sisteminde bir P noktasının konumu x, y koordinatları ile
belirlenmiş olsun. Noktanın ordinatı apsis eksenini F ’de kessin. Ordinat, kendisine
TA
paralel olarak dx kadar kaydırılırsa F noktası F ′ ye gelir ve ordinatın serbest ucu

P ’den P ′ ye gelir; P P ′ = ndx (Şekil 4.19).
x
y = sabit
t
sabi
λ=
θ + dθ
F′ −dθ P′
γ ndx
dx
θ y
α
F P
Şekil 4.19: n faktörünün elipsoit için hesabı
n faktörünü elde etmek için önce P F , P noktası merkez olmak üzere döndürülür
ve ikinci adımda F ′ P , F ′ etrafında döndürülerek F ′ P ′ konumuna getirilir. İlk

döndürme için P noktası, bir jeodezik kutupsal koordinat sisteminin başlangıç

noktası anlamında kabul edilir. P ’den geçen meridyen başlangıç doğrultusu, y
yarıçap vektörü ve dx yay elemanı ile yarıçap vektörünün yaptığı açı θ olsun. θ
saat ibresi yönünde artar. Yarıçap vektörünün indirgenmiş uzunluğuna my denirse
(4.108) eşitliklerinin üçüncüsüne göre,
dθ 1 ∂my
=− sin θ
dx my ∂y
π
AK
yazılabilir. θ = 2
nedeniyle buradan,
my dθ ∂my
− = (4.118)
dx ∂y
çıkar. F ′ P , F ′ noktası etrafında hareket ettirildiğinde F ′ P = my yarıçap ve P P ′ bir
jeodezik çemberin elemanı olarak görülebilir. Bu durumda hareket, saat ibresinin
tersi yönünde olduğundan dθ eksi işaretli alınmalıdır. Buna göre,
−my dθ = ndx
ile (4.118)’den,
dmy
n= (4.119)
SL
dy
elde edilir. Buna göre, (4.112)’de S = y yazılarak bir jeodezik paralelin yay elemanı
katsayısı,
y2 2 4y 3 2 y4
n=1− (1 + η ) + η t cos α + + ... (4.120)
2N 2 3N 3 24N 4
çıkar.
4.7.4 Egregium Kuramı ve m ve n Büyüklükleri ile İlişkisi

TA
İndirgenmiş jeodezik eğri uzunluğu m ve apsis farkı küçülme faktörü n ile

Gauss eğrilik ölçütü K arasındaki ilişkiler, K’nın birinci dereceden temel
büyüklükler yardımıyla nasıl hesaplanacağını gösteren egregium kuramından elde
edilir. Ortogonal parametre sistemlerinde K için,
( √ ! √ !)
1 ∂ 1 ∂ G ∂ 1 ∂ E
K = −√ √ + √ (4.121)
EG ∂u E ∂u ∂v G ∂v
bağıntısı geçerlidir.
Coğrafi koordinatlar sistemi için,
u=ϕ , v=λ , θ=α
E = M , F = 0 , G = N 2 cos2 ϕ
2
ve √ √
∂ G ∂ E √
= −M sin ϕ , =0 , EG = MN cos ϕ
∂ϕ ∂λ

olduğundan Gauss eğrilik ölçüsü K, (4.121)’den,

1
K= (4.122)
MN
çıkar.
Bölüm 4.6.2’de açıklanan jeodezik kutupsal koordinatlar sisteminde,
u=r , v=α , θ=θ
AK
E = 1 , F = 0 , G = m2
ve buna göre, √ √
∂ E ∂ G ∂m √
=0 , = , EG = m
∂α ∂r ∂r
ile (4.121)’den,
1 ∂2m
K=− (4.123)
m ∂r 2
elde edilir.
Bölüm 4.6.3’de verilen jeodezik paralel (dik) koordinatlarda (4.116)’e göre,
SL
u=x , v=y , θ=T
E = n2 , F = 0 , G = 1
olduğundan, √ √
∂ E ∂n ∂ G √
= , =0 , EG = n
∂y ∂y ∂x
ile (4.121)’den,
1 ∂2n
TA
K=− (4.124)
n ∂y 2
çıkar.

AK
SL
TA

Bölüm 5
AK
ELİPSOİT YÜZEYİNDE COĞRAFİ
KOORDİNATLAR ve JEODEZİK TEMEL ÖDEVLER
SL
5.1 Elipsoit Üzerinde Temel Ödev Çözümlerine
Genel Bakış
Jeodezinin temel amaçlarından biri elipsoit yüzeyinde nokta konumlarının,

genellikle noktaların coğrafi koordinatlarının belirlenmesidir. Genel olarak coğrafi
TA
koordinatlarla jeodezik kutupsal koordinatlar arasındaki dönüşümler jeodezik temel

ödevler olarak adlandırılmaktadır. Bir noktanın coğrafi koordinatları, jeodezik
eğrinin bu noktadaki azimutu ve yay uzunluğu bilindiğine göre jeodezik eğriyi
sınırlandıran ikinci noktanın coğrafi koordinatlarının belirlenmesi birinci temel
ödevi; iki noktanın coğrafi koordinatları bilindiğine göre aralarındaki jeodezik eğrinin
uzunluğu ve bu noktalardaki azimutlarının bulunması ikinci temel ödevi oluşturur.
Her iki jeodezik temel ödevin çözümündeki hesaplama güçlükleri nedeniyle jeodezici
ve matematikçiler sürekli yeni çözüm yöntemleri geliştirme çabası içinde olmuşlardır.
50’yi aşkın çözümlerin çoğu yaklaşık 150 km’ye kadar kısa uzunluklar, birkaçı 400
km’ye kadar orta uzaklıklar ve çok azı 20 000 km’ye kadar büyük uzunluklar için
uygundur. Çok sayıda çözüm yöntemi, dayandığı temel düşünce bakımından 4 gruba
ayrılabilir (Grossmann, 1976; Ulsoy, 1977; Heck, 1987):
1. Bu çözüm grubu jeodezik eğrinin diferansiyel denklemleri yardımıyla elde

edilen Legendre serilerine dayanmaktadır. Bu seriler çok büyük uzunluklar için
çabuk yakınsamadığından birinci grup çözüm yöntemleri (örneğin Schreiber,
Gauss, Eggert çözümleri) kısa uzunluklar (jeodezik eğri uzuluğu) için
94 ELİPSOİT YÜZEYİNDE COĞRAFİ KOORDİNATLAR ve JEODEZİK TEMEL ÖDEVLER
uygundur. Ancak genişletilmiş Gauss ortalama enlem yöntemi 400 km’ye

kadar uzunluklar için uygulanabilir.
2. Jeodezik eğriyi sınırlandıran iki nokta ve kutuplardan oluşan elipsoidal üçgenin

bir küresel üçgene dönüştürüldüğü ve küresel trigonometrinin bağıntılarının
kullanıldığı yöntemler (Bessel, Helmert Levallois, Dupuy, Bodemüller ve
Schrader bağıntıları) ikinci çözüm grubunu oluşturmaktadır. Bu gruptaki
yöntemler büyük uzunluklar için geliştirilmiştir.
AK
3. Bu gruptakiler elipsoit yüzeyinin düzleme ya da küre yüzeyine açı koruyan ya
da afin izdüşümünü yaparak hesabı bu yardımcı yüzey üzerinde yürüten ve
sonra ters izdüşümle elipsoide geçme yolunu seçen yöntemlerdir.
4. Son olarak, bu çözüm grubu ise jeodezik eğri yerine kiriş, normal kesit yayı,
loksodrom ya da başlangıç ve bitim noktalarındaki azimutları bu noktalardan
geçen normal kesit eğrisinin azimutlarına eşit olan eğrileri kullanılır.
Klasik ülke nirengi ağlarında kenar uzunlukları 40–50 km kadardır. Uzunluğu 100
SL
km’ye ulaşan kenarlara pek rastlanmaz. Genel olarak 1. derece ağlarda S < 150
km olduğundan temel ödev çözümleri 1. gruptaki yöntemler ile çözülür. Öte
yandan konum belirlemede uydu gözlem tekniklerinin kullanılmaya başlanması 1.
grup dışındaki diğer çözümlerin de ele alınmasını zorunlu kılmıştır. GPS yardımıyla
oluşturulan nirengi ağlarında noktaların birbirini görme koşulu ortadan kalktığından
orta ve büyük uzunluklardaki kenarlar kolaylıkla ölçülebilmektedir. Bu nedenle orta
ve büyük uzunluklar için temel ödev çözümleri de burada açıklanacaktır.
TA
5.2 Legendre Serileri Yardımıyla Temel Ödev

Çözümü
5.2.1 1. Temel Ödev
Legendre yöntemi, jeodezik eğriye ilişkin (4.70)’de verilen,
dϕ cos α V 3 cos α
= =
dS M c
dλ sin α V sin α
= = (5.1)
dS N cos ϕ c cos ϕ
dα t sin α V t sin α
= =
dS N c
diferansiyel denklemleri yardımıyla oluşturulan,

Legendre Serileri Yardımıyla Temel Ödev Çözümü 95
t b t
bi
bi
sa
sa
=
=
λ2
ϕ2
λ1
=
sab
it P2 b
α2
ϕ
1 =
sab α1 S
it
b
AK
P1
Şekil 5.1: Elipsoit yüzeyinde temel ödev çözümü

dϕ 1 d2 ϕ 2 1 d3 ϕ
ϕ2 = ϕ1 + S+ S + S3 + . . .
dS 1 2 dS 2 1 6 dS 3 1

dλ 1 d2 λ 2 1 d3 λ
λ2 = λ1 + S+ S + S3 + . . . (5.2)
dS 1 2 dS 2 1 6 dS 3 1

dα 1 d2 α 2 1 d3 α
α2 = α1 + S+ S + S3 + · · · ± π
dS 1 2 dS 2 1 6 dS 3 1
SL
Taylor serisi açılımlarına dayanmaktadır (Grossmann, 1976, s. 91).
Bu yöntemde coğrafi koordinatlar ve azimut jeodezik eğri uzunluğunun (S) bir
fonksiyonu olarak tanımlanmaktadır:
ϕ = ϕ(S)
λ = λ(S) (5.3)
α = α(S)
TA
P1 noktası, eğri uzunluğunun başlangıç noktası kabul edilirse bu nokta için jeodezik
eğrinin uzunluğu sıfıra eşittir (Şekil 5.1). P1 başlangıç noktasından P2 ’ye kadar
jeodezik eğri uzunluğu ∆S = S olduğundan Taylor serisi yardımıyla (5.3)’den (5.2)
elde edilir.
(5.1) diferansiyel eşitliklerinin üst dereceden türevlerini elde etmek için bunların ϕ
ve α’nın fonksiyonları olduğu göz önüne alınmalıdır. (5.2)’de geçen türevler için,
V 2 = 1 + η2 , η 2 = e′2 cos2 ϕ , t = tan ϕ (5.4)
dV η2t dη n dt
=− , = −nη n t , = 1 + t2 (5.5)
dϕ V dϕ dϕ
bilgileri gereklidir. (5.2) açılımlarında geçen ve (5.1) diferansiyel eşitliklerinden elde
edilen iki ve daha yüksek dereceden türevler aşağıda verilmektedir. Enlem hesabı
için,
d2 ϕ ∂(cos α/M) dϕ ∂(cos α/M) dα
2
= + (5.6)
dS ∂ϕ dS ∂α dS

2. derece türevi,
∂(cos α/M) 3V 2 cos α η 2 t ∂(cos α/M) V 3 sin α
=− , =−
∂ϕ c V ∂α c
yardımıyla,
d2 ϕ 3V 4 η 2 t 2 V 4t 2
= − cos α − sin α (5.7)
dS 2 c2 c2
çıkar. Benzer biçimde (5.7)’den,
AK
2 2
d ϕ d ϕ
d3 ϕ ∂ dS 2 dϕ ∂ dS 2 dα
3
= +
3 5
dϕ V
3
= − 3 (1 + 3t2 + η 2 − 9η 2t2 ) cos α sin2 α −
dS c
3η 2 V 5
− 3 (1 − t2 + η 2 − 5η 2 t2 ) cos3 α (5.8)
c
elde edilir. Daha üst dereceden türevler benzer yoldan gidilerek bulunur.
Coğrafi boylam hesabı için türevler,
SL
dλ
dλ

d2 λ ∂ dS dϕ ∂ dS dα
2
= +
2 2
dλ 2V t
2
= 2 cos α sin α (5.9)
dS c cos2 ϕ
ve buradan,

d2 λ d2 λ
d3 λ ∂ dϕ ∂
dS 2 dα
dS 2
= +
TA
dS 3 ∂ϕ dS ∂α dS
3 3
dλ 2V 2 2 2 2V 3 t2
= (1 + 3t + η ) cos α sin α − sin3 α (5.10)
dS 3 c3 cos ϕ c3 cos ϕ
çıkar.
Azimut hesabı için gerekli türevler,
dα

d2 α ∂ dS dϕ ∂ dα dS dα
= +
2 2
dα V
= (1 + 2t2 + η 2 ) cos α sin α (5.11)
dS 2 c2 2
d2 α d α
3
dα ∂ dS 2 dϕ ∂ dS 2 dα
= +
3 3
dα V t 2 2 4 2 V 3t
= (5 + 6t + η − 4η ) cos α sin α − (1 + 2t2 + η 2 ) sin3 α(5.12)
dS 3 c3 c3
elde edilir.

S = 100 km için (ϕ2 − ϕ1 ) farkında 0′′ .0002, (λ2 − λ1 )’de 0′′ .0003 ve (α2 − α1 ±
π) hesabında 0′′ .001 incelik (yuvarlatma hataları) öngörülürse açılımları enlem ve
boylam farklarında 5. dereceye kadar, azimut farkında 4. dereceye kadar sürdürmek
gerekir. 4. dereceden türevlerde η 4 ’lü ve 5. dereceden türevlerde η 2 ’li terimler
göz ardı edilebilir. Tüm türevler P1 başlangıç noktasının enlem ve boylamı, ϕ =
ϕ1 , λ = λ1 ile hesaplanmalıdır. Ayrıca,
u = S cos α1 , v = s sin α1 (5.13)
2
denir, Vc2 = N12 olduğu göz önüne alınır ve (5.1), (5.7)-(5.12) eşitlikleri (5.2)’de
AK
yerlerine konursa 1. temel ödevin çözümü için Legendre serileri elde edilir:
ϕ2 = ϕ1 + b1 u + b2 v 2 + b3 u2 + b4 uv 2 + b5 u3 + b6 v 4 + b7 u2 v 2 + b8 u4 + b9 uv 4 +
+ b10 u3 v 2 + . . .
(5.14)
λ2 = λ1 + l1 v + l2 uv + l3 v 3 + l4 u2 v + l5 uv 3 + l6 u3 v + l7 v 5 + l8 u2 v 3 + l9 u4 v + . . .
α2 = α1 ± π + a1 v + a2 uv + a3 v 3 + a4 u2 v + a5 uv 3 + a6 u3 v + . . .
Katsayılar;
V13 V16 t1
b1 = b6 = (1 + 3t21 + η12 − 9η12 t21 )
c 24c4
V14 t1 V16 t1
b2 =− 2 b7 =− (4 + 6t21 − 13η12 − 9η12 t21 )
SL
2c 12c 4
3V 4 η 2 t1 V16 η12 t1
b3 = − 1 21 b8 = (5.15)
2c 2c4
V5 V7
b4 = − 13 (1 + 3t21 + η12 − 9η12 t21 ) b9 = 1 5 (1 + 30t21 + 45t41 )
6c 120c
V 5η2 V7
b5 = − 1 31 (1 − t21 + η12 − 5η12 t21 ) b10 = − 1 5 (2 + 15t21 + 15t41 )
2c 30c
V1 V14 t1
TA
l1 = l6 = (2 + 3t21 + η12 )
c cos ϕ1 3c4 cos ϕ1
V 2 t1 V15 t21
l2 = 2 1 l7 = 5
(1 + 3t21 )
c cos ϕ1 15c cos ϕ1
V 3 t2 V15
l3 =− 31 1 l8 = − 5
(1 + 20t21 + 30t41 ) (5.16)
3c cos ϕ1 15c cos ϕ1
V3 V15
l4 = 3 1 (1 + 3t21 + η12 ) l9 = 5
(2 + 15t21 + 15t41 )
3c cos ϕ1 15c cos ϕ1
V14 t1
l5 =− 4 (1 + 3t21 + η12 )
3c cos ϕ1
V1 t1 V 3 t1
a1 = a4 = 1 3 (5 + 6t21 + η12 − 4η14 )
c 6c
V12 V4
a2 = 2 (1 + 2t21 + η12 ) a5 = − 1 4 (1 + 20t21 + 24t41 + 2η12 + 8η12 t21 ) (5.17)
2c 24c
V13 t1 2 2 V 1
4
a3 = − 3 (1 + 2t1 + η1 ) a6 = 4
(5 + 28t21 + 24t41 + 6η12 + 8η12t21 )
6c 24c
Kolayca görüleceği gibi serilerin yakınsak olmaları ve terimlerinin hızla sıfıra

yaklaşması için S ≪ c olmalıdır. S < 150 km, c ≈ 6400 km olduğuna göre bu
koşul klasik nirengi ağlarında sorunsuz sağlanır. Serilerde u, v ve bunların daha
büyük üslülerinin katsayıları Pi başlangıç noktasının ϕi enlemine bağlıdır. Ortalama
enlemlerde 100 km’ye kadar, ekvatora yakın enlemlerde birkaç 100 km’ye kadar ve
kutuplara doğru giderek azalan uzunluklar için yöntem mm doğrulukla sonuç verir.
Katsayılar, enleme bağlı olduğundan ϕ’nin eşit aralıklı değerleri için önceden
hesaplanarak herhangi bir ϕ değerine karşılık katsayıların enterpolasyonla
AK
bulunduğu tablolar düzenlenmiştir. Günümüzde kullanılan bilgisayarlar katsayıların
hesabındaki güçlüğü ortadan kaldırmıştır.
Katsayıların ve seri terimlerinin hesabında önemli olan, terimlerin hangi basamağa
kadar hesaplanacağı ve serilerin hangi terime kadar genişletilmesinin anlamlı
olacağıdır. Kuşkusuz bu sorunun çözümü, enlem, boylam ve azimut değerlerinin
hangi incelikte hesaplanması gerektiğine bağlıdır. Kural olarak, hesaplarda
yuvarlatma hatalarının sonuçlara etkilerinin ölçü inceliğinin 1/40 katını aşmaması
istenir. Kısaca yuvarlatma hataları hesapla bulunacak değerler için bir hata kaynağı
olmamalıdır. (5.14) serilerinden ilk ikisinin terimleri 0′′ .0001 basmağına ve azimuta
ilişkin olanı 0′′ .001 basamağına kadar hesaplanmalıdır. Ayrıca sözü edilen inceliğin
sağlanabilmesi için enlem ve boylam serileri 5. derece ve azimut dizisi 4. derece
SL
terimlere kadar sürdürülmelidir. Temel ödevlerin serilerle çözüldüğü yöntemlerin
tümünde bu düşünce geçerlidir.
Legendre serileri enlem ve boylam hesabında 5. dereceye kadar terim alınmasını
gerektirdiği için terimleri sıfıra çabuk yaklaşan seriler değildir. Bu nedenle jeodezik
temel ödevlerin çözümü için pek uygun sayılmazlar. Bu yüzden çözüm yolunun özü
değiştirilmeksizin Legendre serilerinde bazı değişiklikler yapılarak terimleri sıfıra
daha çabuk yaklaşan (yakınsayan) eşitlikler bulunmuştur. Bunların başlıcaları
ileride açıklanan Schreiber ve Gauss ortalama enlem yöntemleridir.
TA
Bu temel ödevde P1 ve P2 noktalarının ϕ1 , λ1 ve ϕ2 , λ2 coğrafi koordinatları

verildiğine göre iki nokta arasındaki jeodezik eğri uzunluğu S ile eğrinin P1
noktasındaki α1 ve P2 noktasındaki α2 azimutları hesaplanmaktadır (Şekil 5.1).
(5.14) Legendre serileri u = S cos α1 ve v = S sin α1 ile ϕ1 coğrafi enleminin
fonksiyonlarıdır. 2. temel ödevi çözmek için u, v büyüklüklerini ve buna göre S ve
α1 ’i bulmak gerekir. Burada ana düşünce bu kez u, v’yi ters işlemle ϕ2 −ϕ1 = ∆ϕ ve
λ2 − λ1 = ∆λ farklarının fonksiyonları olarak seriye açmaktır. Bu yakınsak seriler,
u = b′1 ∆ϕ + b′2 ∆λ + b′3 ∆ϕ∆λ + b′4 ∆ϕ2 + b′5 ∆λ2 +

+ b′6 ∆ϕ2 ∆λ + b′7 ∆ϕ∆λ2 + b′8 ∆ϕ3 + b′9 ∆λ3 + . . .
(5.18)
v = l1′ ∆ϕ + l2′ ∆λ + l3′ ∆ϕ∆λ + l4′ ∆ϕ2 + l5′ ∆λ2 +
+ l6′ ∆ϕ2 ∆λ + l7′ ∆ϕ∆λ2 + l8′ ∆ϕ3 + l9′ ∆λ3 + . . .

biçiminde yazılabilir. Bu eşitliklerde, ∆ϕ = ϕ2 − ϕ1 ve ∆λ = λ2 − λ1 farklarının

(5.14)’deki eşitleri yazılır, terimler u ve v’ye göre düzenlenirse,
u = b1 b′1 u + l1 b′2 v + (b′2 l2 + b′3 b1 l1 )uv + (b′1 b3 + b′4 b21 )u2 +

+ (b′1 b2 + b′5 l12 )v 2 + . . .
(5.19)
v = b1 l1′ u + l1 l2′ v + (l2′ l2 + l3′ b1 l1 )uv + (l1′ b3 + l4′ b21 )u2 +
+ (l1′ b2 + l5′ l12 )v 2 + . . .
AK
elde edilir. Bu iki eşitlikteki u ve v’nin katsayıları eşitlenirse b′i ve li′ katsayıları;
b1 b′1 =1 b′1 = 1/b1

l1 b′2 =0 b′2 =0
b′2 l2 + b′3 b1 l1 =0 b′3 b1 l1 = 0 , b1 6= 0 , l1 6= 0 , b′3 = 0
b′1 b3 + b′4 b21 =0 b′4 = −b3 /b31
b′1 b2 + b′5 l12 =0 b′5 = −b2 /b1 l12
b1 l1′ =0 b1 6 0 , l1′ = 0
=
l1 l2′ =1 l2′ = 1/l1
= −l2 /b1 l12
SL
l2′ l2 + l3′ b1 l1 =0 l3′
l1′ b3 + l4′ b21 =0 l4′ b21 = 0 , b1 6= 0 , l4′ = 0
l1′ b2 + l5′ l12 =0 l5′ l12 = 0 , l1 6= 0 , l5′ = 0
çıkar. b′i ve li′ katsayılarında geçen bi ve li yerine (5.15) ve (5.16)’deki eşitleri yazılırsa
(5.18) serileri;
c 3cη12 t1 2 ct1 cos2 ϕ1

u = S cos α1 = ∆ϕ + ∆ϕ + ∆λ2 +
ρV13 2ρ2 V15 2ρ2 V1
TA
cη 2 c cos2 ϕ1 2
+ 3 1 7 (V12 − t21 + 4η12 t21 )∆ϕ3 + (V1 − 3t21 )∆ϕ∆λ2 + . . .
2ρ V1 6ρ3 V13
(5.20)
c cos ϕ1 ct1 cos ϕ1
v = S sin α1 = ∆λ − ∆λ∆ϕ−
ρV1 ρ2 V13
c(2V12 + 9η12 t21 ) cos ϕ1 2 ct21 cos3 ϕ1
− ∆ϕ ∆λ − ∆λ3 . . .
6ρ3 V15 6ρ3 V1
olur. Bu eşitliklerden ikincisi ilkine bölünerek,

v
tan α1 = (5.21)
u
ve buradan α1 bulunur. Jeodezik eğri uzunluğu,
u v
S= = (5.22)
cos α1 sin α1
eşitliklerinden denetimli olarak elde edilir. α1 bulunduktan sonra α2 , (5.14)

serilerinin üçüncüsü yardımıyla hesaplanır.

Uygulama: 1. Temel Ödev (Referans Sistem 1980’e göre)
Verilen: ϕ1 = 48◦ 26′ 45′′ .4355 S = P1 P2 = 47 835.627 m

λ1 = 10◦ 42′ 59′′ .3215 α1 = 35.658 346 gon
İstenen: ϕ2 , λ2 , α2
u = S cos α1 = 40 525.930 m; v = S sin α1 = 25 414.488 m
AK
b1 u = +1 312′′.00246 l1 v = +1 236′′.71578 a1 v = +925′′.47196
b2 v 2 = −1.84583 l2 uv = +8.84830 a2 uv = +9.23046
b3 u 2 = −0.01392 l3 v 3 = −0.00830 a3 v 3 = −0.00866
b4 uv 2 = −0.01656 l4 u 2 v = +0.07994 a4 u 2 v = +0.07841
b5 u 3 = +0.00002 l5 uv 3 = −0.00022 a5 uv 3 = −0.00022
b6 v 4 = +0.00001 l6 u 3 v = +0.00069 a6 u 3 v = +0.00069
b7 u 2 v 2 = −0.00014 l7 v 5 = +0.00000
b8 u 4 = +0.00000 l8 u 2 v 3 = −0.00000
b9 uv 4 = +0.00000 l9 u 4 v = +0.00001
b10 u3 v 2 = −0.00000 =
∆ϕ = 1 310′′ .12605 ∆λ = 1 245′′ .63618 ∆α = 934′′.77264
= 21′ 50′′ .1260 = 20′ 45′′ .6362 = 0.288 510 gon
SL
ϕ1 = 48 26′ 45′′ .4355
◦
λ1 = 10 42′ 59′′ .3215
◦
200 + α1 = 235.658 346 gon
ϕ2 = 48◦ 48′ 35′′ .5616 λ2 = 11◦ 03′ 44′′ .9577 α2 = 235.946 856 gon
5.3 Temel Ödevlerin Çözümü İçin Gauss Orta-

lama Enlem Yöntemi
TA
C. F. Gauss, her iki jeodezik temel ödevin çözümü için elverişli bağıntıları ortalama
enlem kullanarak elde etmiştir (Grossmann, 1976, s. 101).
P1 ve P2 noktalarının coğrafi koordinatları ϕ1 , λ1 ve ϕ2 , λ2 ; aralarındaki jeodezik eğri
uzunluğu S, bu eğrinin P1 ’deki azimutu α1 ve P2 ’deki α2 olsun. Jeodezik eğrinin P1
ve P2 ’den eşit uzaklıktaki P0 noktasının coğrafi koordinatları ϕ0 , λ0 ve P0 noktasında
P2 doğrultusundaki azimut α0 olsun (Şekil 5.2). Enlem, boylam ve azimutların
aritmetik ortalamaları,
1 1 1
ϕ = (ϕ1 + ϕ2 ) , λ = (λ1 + λ2 ) , α = (α1 + α2 ) (5.23)
2 2 2
P0 noktası için geçerli ϕ0 , λ0 , α0 değerlerinden farklıdır:
ϕ 6= ϕ0 , λ 6= λ0 , α 6= α0
Legendre serilerini P0 noktası başlangıç olmak üzere P0 ’dan P1 ’e α0 + π azimutlu ve

S/2 jeodezik eğri uzunluğu (ya da α0 azimutu ve −S/2), bunun gibi P0 ’dan P2 ’ye

Temel Ödevlerin Çözümü İçin Gauss Ortalama Enlem Yöntemi 101
λ0 b
λλ
21
0
=
λ
ϕ2
P2 b
α2
ϕ0 α0
P0 S/2
ϕ1 α1 b
AK
S/2
b
P1
Şekil 5.2: Gauss ortalama enlem yöntemine göre temel ödev çözümü
α0 azimutu ve S/2 jeodezik eğri uzunluğu için uygulayalım. Buna göre;

∞ j
X 1 dj ϕ S
ϕ1 − ϕ0 = j
j! dS P0 2

j=1
2 3
dϕ S 1 d2 ϕ S 1 d3 ϕ S
=− + − + ...
dS 0 2 2 dS 2 0 2 6 dS 3 0 2
SL
∞ j
X 1 dj λ S
λ1 − λ0 = j
j! dS 2 P0
j=1
2 3 (5.24)
dλS 1 d2 λ S 1 d3 λ S
=− + 2
− + ...
dS
0 2 2 dS 0 2 6 dS 3 0 2
∞ j
X 1 dj α S
α1 − α0 = j
j! dS P0 2

j=1
2 3
dα S 1 d2 α S 1 d3 α S
TA
=− + 2
− + ...
dS 0 2 2 dS 0 2 6 dS 3 0 2
ve
∞ j
X 1 dj ϕ S
ϕ2 − ϕ0 = j
j! dS P0 2

j=1
2 3
dϕ S 1 d2 ϕ S 1 d3 ϕ S
= + + + ...
dS 0 2 2 dS 2 0 2 6 dS 3 0 2
∞ j
X 1 dj λ S
λ2 − λ0 = j
j! dS 2 P0
j=1
2 3 (5.25)
dλ S 1 d2 λ S 1 d3 λ S
= + 2
+ + ...
dS 0 2 2 dS 0 2 6 dS 3 0 2
∞ j
X 1 dj α S
α2 − α0 =
j! dS j P0 2
j=1
2 3
dα S 1 d2 α S 1 d3 α S
= + 2
+ + ...
dS 0 2 2 dS 0 2 6 dS 3 0 2

elde edilir. (5.24) dizilerindeki eksi işareti, jeodezik eğrinin (5.1)’deki diferansiyel
denklemlerinde geçen sin α ve cos α fonksiyonları nedeniyle ϕ, λ, α’nın S’ye göre tek
dereceli türevlerinin α0 + π için eksi işaretli olmasından (sin(α0 + π) = − sin α0 ve
cos(α0 + π) = − cos α0 ) kaynaklanmaktadır. (5.24) ve (5.25) serilerinin ilgili olanları
toplanırsa,
4
1 d2 ϕ 2 1 dϕ
ϕ1 + ϕ2 − 2ϕ0 = 2
S + 4
S4 + . . .
4 dS 0 192 dS 0
2 4
1 dλ 1 dλ
AK
2
λ1 + λ2 − 2λ0 = 2
S + S4 + . . . (5.26)
4 dS 0 192 dS 4 0
4
1 d2 α 2 1 dα
α1 + α2 − 2α0 = 2
S + S4 + . . .
4 dS 0 192 dS 4 0
çıkar. Bu eşitlikler (5.23) ile,

4
1 d2 ϕ 1 d ϕ
ϕ − ϕ0 = S2 + S4 + . . .
8 dS 2 0 384 dS 4 0
4
1 d2 λ 1 dλ
λ − λ0 = 2
S2 + 4
S4 + . . . (5.27)
8 dS 0 384 dS 0
SL
4
1 d2 α 1 dα
α − α0 = S2 + S4 + . . .
8 dS 2 0 384 dS 4 0
olur. Öte yandan (5.24) ve (5.25) serilerinin ilgili olanlarının farkları oluşturulursa,

dϕ 1 d3 ϕ
ϕ2 − ϕ1 = S+ S3 + . . .
dS 0 24 dS 3 0

dλ 1 d3 λ
λ2 − λ1 = S+ S3 + . . . (5.28)
TA
dS 0 24 dS 3 0

dα 1 d3 α
α2 − α1 = S+ 3
S3 + . . .
dS 0 24 dS 0
çıkar. Eşitliklerde geçen türevler P0 noktasına göre (ϕ0 , α0 ile) hesaplanır. (5.1)’den
birinci derece türevler,

dϕ cos α0 V 3 cos α0 (1 + e′2 cos2 ϕ0 )3/2
= = 0 = cos α0
dS 0 M0 c c

dλ sin α0 V0 sin α0 (1 + e′2 cos2 ϕ0 )1/2
= = = sin α0 (5.29)
dS 0 N0 cos ϕ0 c cos ϕ0 c cos ϕ0

dα t0 sin α0 V0 tan ϕ0 sin α0 (1 + e′2 cos2 ϕ0 )1/2
= = = tan ϕ0 sin α0
dS 0 N0 c c
dır. Türevlerin sayısal değerlerini hesaplayabilmek için ϕ0 , α0 değerleri gereklidir.

Bunlar bilinmiyor, ancak bunlara çok yakın, (5.23)’de tanımlanan ϕ, α değerlerinden
yararlanılabilir.

ϕ, α değerleri biliniyorsa ϕ için (ϕ0 − ϕ) ve α için (α0 − α) artım değerleri olduğuna

göre ϕ0 ve α0 büyüklüklerine bağlı türevler Taylor serisine açılabilir. Buna göre
(5.29) diferansiyel eşitliklerinin ilki;

dϕ
= f (ϕ0 , α0 ) = f (ϕ + (ϕ0 − ϕ), α + (α0 − α))
dS 0

dϕ ∂f ∂f
= f (ϕ, α) + (ϕ0 − ϕ) + (α0 − α) + . . . (5.30)
dS 0 ∂ϕ ∂α
AK
olur. Bu eşitlikte (5.29)’dan,
dϕ cos α
= f (ϕ, α) =
dS M
ve bunun ϕ ve α’ya göre türevleri,

∂f ∂ 1 3η 2t
= cos α M = − cos α
∂ϕ ∂ϕ N
∂f sin α
= −
∂α M
ile ϕ − ϕ0 , λ − λ0 , α − α0 ’ın (5.27)’deki eşitleri yerine konursa,
SL

dϕ cos α 3η 2 t cos α d2 ϕ 2 1 sin α d2 α
= + S + S2 + . . .
dS 0 M 8N dS 2 0 8 M dS 2 0
2 2
d ϕ d α
elde edilir. Bu eşitlikte dS 2 ve dS 2 türevleri de P0 noktasının α0 , λ0 , α0
0 0
değerleri ile hesaplanmalıdır. Ancak, bunlar ϕ, λ, α değerlerine çok yakın
olduklarından iki ve daha yüksek dereceden türevlerin hesabında α0 , λ0 , α0 yerine
ϕ, λ, α değerlerinin kullanılması sonuçları etkilemez. Böylece (5.7) ve (5.11)’den,
2
dϕ 3V 4 2 V4
TA
. 2
= − η t cos α − t sin2 α
dS 2 0 c2 c2
2
dα . V2
= (1 + 2t2 + η 2 ) sin α cos α
dS 2 0 c2
4
çıkar. Nη 3 ’lü terimler atılır ve Vc = N olduğu göz önüne alınırsa,
2
dϕ . cos α S 2 sin α cos α
= + (1 + 2t2 + η 2 − 3η 2 t2 ) (5.31)
dS 0 M 8MN 2
elde edilir. Öte yandan ϕ ve α değerleri yardımıyla (5.8)’den,

3
dϕ . V5 2 2 2 2 2 3V 5 2
3
= − 3
(1 + 3t + η − 9η t ) cos α sin α − 3
η (1 − t2 ) cos3 α + . . . (5.32)
dS 0 c c
V5
bulunur. Burada = M1N 2 yazılır, bu eşitlik ve (5.31), (5.28)’de yerlerine konursa,
c3

S cos α 2 + 3t2 + 2η 2 2 2 η 2 (t2 − 1) 2 2
ϕ2 − ϕ1 = 1+ S sin α + S cos α + . . . (5.33)
M 24N 2 8N 2

elde edilir. (5.1) ve (5.9)-(5.12) eşitlikleri yardımıyla benzer yoldan gidilerek

(5.28)’den,

S sin α t2 2 2 1 + η 2 − 9η 2 t2 2 2
λ2 − λ1 = 1+ S sin α − S cos α + . . . (5.34)
N cos ϕ 24N 2 24N 2
ve

S t sin α 2 + t2 + 2η 2 2 2
∆α = α2 − α1 ± π = 1+ S sin α+
AK
N 24N 2

2 + 7η 2 + 9η 2 t2 2 2
+ S cos α + . . . (5.35)
24N 2
eşitlikleri bulunur. (5.35) eşitliği (5.34) ile bölünerek sadeleştirilebilir. m < 1 için
geçerli,
1
= 1 − m + m2 + . . .
1+m
serisine uygun olarak (5.35)’in (5.34) ile bölünmesi ve küçük terimlerin atılması
sonucunda λ2 − λ1 = ∆λ olmak üzere
SL

1 + η2 2 2 3 + 8η 2 2 2
α2 − α1 ± π = ∆λ sin ϕ 1 + S sin α + S cos α + . . . (5.36)
12N 2 24N 2
elde edilir.
(5.33), (5.34), (5.35) ya da (5.36) eşitliklerine Gauss ortalama enlem bağıntıları
adı verilir. Bu eşitlikler, terimleri (5.23)’teki ϕ, λ, α değerleriyle hesaplanmaları
gerektiğinden 1. temel ödevin çözümü için uygun değildir. Ancak 1. temel ödev, bu
eşitlikler yardımıyla yinelemeli (iteratif) olarak ile çözülebilir. Buna karşın Gauss
TA
ortalama enlem bağıntıları 2. temel ödevin çözümü için çok uygundur.

(5.28)’den açıkça görüldüğü gibi bu bağıntılar, S uzunluğunun çift dereceli
terimlerini içermediğinden beşinci dereceden terimlere kadar eksiksizdir; yakınsama
duyarlıkları Legendre serilerinin ilk biçimi olan (5.14) bağıntılarına göre daha iyidir;
daha az hesaplama işlemi gerektirirler. Ancak, (5.14) bağıntılarına göre çok sayıda
nokta koordinatının P1 ’e dayalı olarak hesabında aynı katsayılar geçerli olduğu halde
Gauss ortalama enlem bağıntıları her nokta çifti için yeni katsayı hesabını zorunlu
kılmaktadır.
5.3.1 2. Temel Ödevin Çözümü
P1 ve P2 noktalarının ϕ1 , λ1 ve ϕ2 , λ2 coğrafi koordinatları bilindiğine göre

iki nokta arasındaki jeodezik eğri uzunluğu S ve bu uzunluğu sınırlandıran
P1 , P2 noktalarındaki α1 , α2 azimutlarının Gauss ortalama enlem bağıntıları ile
hesaplanması isteniyor.

V2
∆ϕ = ϕ2 − ϕ1 , ∆λ = λ2 − λ1 , ϕ = ϕ1 +ϕ 2
2
, 1
M
= N
ile S sin α ve S cos α için ilk
yaklaşık değerler (5.33) ve (5.34)’den,
S sin α
≈ ∆λ cos ϕ (5.37a)
N
S cos α S cos α ∆ϕ
≈ ∆ϕ , ≈ 2 (5.37b)
M N V
parantez içinde yerlerine konursa (5.33)’den yeterli yaklaşıklıkla,
AK
∆ϕM
S cos α =
2+3t2 +2η2 η2 (t2 −1) ∆ϕ 2
1+ 24
(∆λ cos ϕ)2 + 8 V 2
çıkar. Bu eşitliğin paydasındaki terim binom serisi yardımıyla paya geçirilirse,

2 + 3t2 + 2η 2 2 η 2 (t2 − 1) 2
S cos α = ∆ϕM 1 − (∆λ cos ϕ) − ∆ϕ + . . .
24 8V 4
olur. Parantez içindeki ikinci terim yerine,
2 + 3t2 + 2η 2 3 + 3t2 2η 2 − 1 2
∆λ2 cos2 ϕ = ∆λ2 cos2 ϕ + ∆λ cos2 ϕ
SL
24 24 24
1 2 1 − 2η 2
= ∆λ − ∆λ2 cos2 ϕ
8 24
yazılırsa,

∆λ2 1 − 2η 2 η 2 (1 − t2 )
S cos α = M∆ϕ 1 − + ∆λ2 cos2 ϕ + ∆ϕ2 + ...
8 24 8V 4
ya da parantez içindeki terim yerine,

TA

∆λ2 1 − 2η 2 2 2 η 2 (1 − t2 ) 2
1− 1+ ∆λ cos ϕ + ∆ϕ
8 24 8V 4
alınabileceğinden,
∆λ ∆λ2
cos ≈1− + ...
2 8
serisi ile,

∆λ 1 − 2η 2 η 2 (1 − t2 )
S cos α = M∆ϕ cos 1+ (∆λ cos ϕ)2 + ∆ϕ2 + . . . (5.38)
2 24 8V 4
bulunur. Aynı yol izlenerek (5.34) ve (5.36)’dan,

1 2 1 + η 2 − 9η 2 t2 2
S sin α = N∆λ cos ϕ 1 − (∆λ sin ϕ) + ∆ϕ + . . .(5.39)
24 24V 4

1 + η2 2 3 + 8η 2 2
∆α = ∆λ sin ϕ 1 + (∆λ cos ϕ) + ∆ϕ + . . . (5.40)
12ρ2 24ρ2 V 4

elde edilir. Bu eşitlikler;

1 1 1 1 + η 2 − 9η 2 t2
[1] = [2] = [3] = [4] =
M N 24 24V 4 (5.41)
2 2 2 2
1 − 2η η (1 − t ) 1+η 3 + 8η 2
[5] = [6] = [7] = [8] =
24 8V 4 12 24V 4
kısaltmaları ile,
1
S sin α = ∆λ cos ϕ 1 − [3](∆λ sin ϕ)2 + [4]∆ϕ2 + . . .
AK
[2]
1 ∆λ (5.42)
S cos α = ∆ϕ cos 1 + [5](∆λ cos ϕ)2 + [6]∆ϕ2 + . . .
[1] 2

∆α = ∆λ sin ϕ 1 + [7](∆λ cos ϕ)2 + [8]∆ϕ2 + . . .
olur. Bu eşitliklerden S sin α, S cos α, ∆α bulunduktan sonra ilk ikisinden α ve S
S sin α
tan α = −→ α
S cos α
S sin α S cos α p
S= = = (S sin α)2 + (S cos α)2 −→ S
sin α cos α
ve
SL
∆α = α2 − α1 ± π
α1 + α2 ± π
α=
2
olduğundan α ve ∆α ile,
∆α ∆α
α1 = α − , α2 = α + ±π (5.43)
2 2
elde edilir. P1 noktasına göre verilen (5.20) serilerinin (5.42) bağıntılarının
TA
yakınsama duyarlığına ulaşması için (5.20) eşitliklerinde ∆ϕ ve ∆λ’nın dördüncü

dereceden terimlerini de göz önüne almak gerekir.
Uygulama: 2. Temel Ödev

Verilen:
ϕ2 = 48◦ 48′ 35′′ .5616 λ2 = 11◦ 03′ 44′′ .9577
ϕ1 = 48◦ 26′ 45′′ .4355 λ1 = 10◦ 42′ 59′′ .3215
ϕ2 − ϕ1 = ∆ϕ = 23′ 12′′ .4082 λ2 − λ1 = ∆λ = 18′ 43′′ .0658
= 1392′′.4082 = 1123′′ .0658
ϕ = (ϕ1 + ϕ2 )/2 = 54 01′ 39′′ .0850
◦
∆λ/2 = 9′ 21′′ .5329
İstenen: S, α1 , α2
(5.42) eşitlikleri, Bessel elipsoidi, c = 6 398 786.849 m, e′2 = 0.006 719 218 8
1
[1]
= 30.9146277 , [3] = 9.795−13 , [4] = 9.385−13 , [5] = 9.748−13
1
[2]
= 30.9862961 , [6] = −0.059−13 , [7] = 19.633−13 , [8] = 29.426−13

cos ϕ = 0.587 396 55 cos ∆λ

2
= 0.999 996 29
sin ϕ = 0.809 299 26
(A) S sin α = 20 441.194 {1 − 0.000 000 81 + 0.000 001 82} = 20 441.215

(B) S cos α = 43 045.616 {1 + 0.000 000 42 − 0.000 000 01} = 43 045.634
∆α = 908.8963 {1 + 0.000 000 85 + 0.000 005 71} = 908.90
(1/2)∆α = 454′′.45 = 7′ 34′′ .45
AK
(A)
tan α = = 0.474 873 13
(B)
α = 25◦ 24′ 06′′ .43
1
2
∆α = ±7′ 34′′ .45
α1 = 25◦ 16′ 31′′ .98
α2 = 205◦ 31′ 40′′ .88
p
S= (A)2 + (B)2 = 47 652.596 m
(A)
S= = 47 652.597 m
sin α
SL
5.3.2 1. Temel Ödevin Çözümü
Verilen: ϕ1 , λ1 , S, α1
İstenen: ϕ2 , λ2 , α2
Birinci temel ödevin Gauss ortalama enlem yöntemiyle doğrudan çözümü olanaklı
TA
değildir. Ancak yineleme ile çözüme giden bağıntılar, Gauss ortalama enlem
eşitliklerinden dönüştürülebilir.
(5.42) eşitliklerine binom serisi uygulanırsa,
S sin α
∆λ = [2] 1 + [3](∆λ sin ϕ)2 − [4]∆λ2 + . . .
cos ϕ
S cos α 2 2
(5.44)
∆ϕ = [1] 1 − [5](∆λ cos ϕ) − [6]∆ϕ + ...
cos ∆λ
2

∆α = ∆λ sin ϕ 1 + [7](∆λ cos ϕ)2 + [8]∆ϕ2 + . . .
elde edilir. ∆λ, ∆ϕ ve ∆α bu bağıntılar yardımıyla doğrudan hesaplanamaz.

Sonuca adım adım yaklaşılarak ulaşılır. Bilinmeyen ϕ2 , λ2 değerleri ya ölçekli
bir nirengi kanavasından ya da 1/25 000 ölçekli bir haritadan yaklaşık olarak alınır
ve bu değerlerle ∆λ, ∆ϕ ve köşeli parentez içindeki katsayılar hesaplanır. (5.44)
eşitliklerinin üçüncüsünden ∆α ve (5.43)’den α yaklaşık değerleri bulunur. Bu
olanak yoksa yaklaşık hesap için (5.44)’ün ilk terimleri alınır. ϕ ve α yerine ϕ1 , α1
kullanılır.

Böylece birinci adımda α, ∆λ, ∆ϕ değerleri (5.44)’den ∆ϕ, ∆λ için ikinci yaklaşık
değerler ve bunlarla ∆α hesaplanarak α için ikinci yaklaşık değerlerle yeniden
hesaplanması genellikle gerekli değildir. ∆ϕ ve ∆λ için bulunacak üçüncü yaklaşık
değerler 0′′ .0001 duyarlığında yeterli yaklaşıklıktadır (Grossmann, 1976, s. 106).
Uygulama: 1. Temel Ödev (2. temel ödeve ilişkin uygulama verileriyle)
AK
Verilen: ϕ1 = 53◦ 50′ 02′′ .8809 S = 47 652.596 m
λ1 = 10◦ 12′ 04′′ .1772 α1 = 25◦ 16′ 31′′ .98
İstenen: Gauss ortalama enlem yöntemiyle ϕ2 , λ2 , α2 ’nin hesabı
ρ′′
1. yaklaşım ∆λ(1) = [2]1 scos
sin α1
= 1112′′ .6975 [2]1 = = 0.032 267 15
SL
α1 N1
ρ′′
∆ϕ(1) = [1]1 s cos α1
∆λ(1)
= 1393′′ .9071 [1]1 = M1
= 0.032 34 208
cos 2
(1) (1)
∆ϕ = ϕ2 − ϕ1 , ϕ = (ϕ1 + ϕ2 )/2 nedeniyle ϕ2 = ϕ1 + ∆ϕ2 = 53◦ 59′′ 17′′ .69

∆α(1) = ∆λ(1) sin ϕ(1) 1 + [7](∆λ(1) cos ϕ(1) )2 = 900′′.5084
TA
(1)
α2 = 205◦ .525 691 22
2. yaklaşım ∆λ(2) = 1123′′.0233

∆ϕ(2) = 1392′′.4216
(2)
∆α(2) = 908′′ .8627 α2 = 205◦ .528 011 86
3. yaklaşım ∆λ(3) = 1123′′.0656

∆ϕ(3) = 1392′′.4082
(3)
∆α(3) = 908′′ .8970 α2 = 205◦ .528 021 38
4. yaklaşım ∆λ(4) = 1123′′.0658

∆ϕ(4) = 1392′′.4082
(4)
∆α(4) = 908′′ .8971 α2 = 205◦ .528 021 41
Sonuç: ϕ2 = 54◦ 13′ 15′′ 2891
λ2 = 10◦ 30′ 47′′ .2430
α2 = 205◦ 31′ 40′′ .88

1. Temel Ödevin Schreiber Yöntemine Göre Çözümü 109
5.4 1. Temel Ödevin Schreiber Yöntemine Göre

Çözümü
P1 noktası yerel paralel (Soldner) koordinat sisteminin başlangıç noktası olsun.

Schreiber, P2 noktasının x ve y elipsoidal dik koordinatlarını hesaplamakta ve
sonra bunlar için Legendre serilerini uygulamaktadır. P2 noktasından geçen ve P1
noktasının meridyenini Pf noktasında dik kesen jeodezik eğri göz önüne alınırsa
AK
P1 Pf = x ve P2 Pf = y dir (Şekil 5.3).
∆λ
Pf b
y γ
x π +ε−α
2 1 b
α′2 α2
S
P2
α1
P1 b
SL
Şekil 5.3: Schreiber yöntemiyle 1. temel ödev çözümü
Şekil 5.3’e göre P1 Pf için α1 = 0◦ nedeniyle sin α1 ve Pf P2 için α1 = 90◦ nedeniyle

cos α1 içeren terimler Legendre serilerinden kalkmış olur. Sonuç olarak, α1 ve S
kutupsal koordinatları yardımımıyla P2 noktasının coğrafi koordinatlarını doğrudan
hesaplamak yerine Pf üzerinden hesaplama kolaylık sağlamaktadır.
x ve y elemanları, dik açılı P1 Pf P2 elipsoidal üçgenin verilen α1 ve S büyüklükleri
yardımıyla belirlenir. Schreiber yönteminin 120 km’den küçük uzunluklar için
TA
uygulandığı göz önüne alınırsa bölüm 4.6’ya göre elipsoidal üçgen, yarıçapı, P1
noktasının Gauss eğrilik yarıçapına (RG ) eşit küre yüzeyinde küresel trigonometrinin
bağıntılarıyla çözülebilir. Küresel üçgen çözümüne ilişkin Legendre yöntemine göre
Şekil 5.3’den,

sin π2 + ε − α1 − 3ε sin π2 − 3ε
x=S , y=S (5.45)
sin π2 − 3ε sin π2 − 3ε
ve (4.97)’ye göre,
⌢ F xy p
ε = 2
= 2
(RG1 = M1 N1 ) (5.46)
RG1 2RG 1
yazılabilir. Bu bağıntıdan u = S cos α1 ve v = S sin α1 ile yeterli yaklaşıklıkta,

2 v2
x = S cos α1 + εS sin α1 = u 1 + + ...
3 3M1 N1
(5.47)
1 u2
y = S sin α1 − εS cos α1 = v 1 − + ...
3 6M1 N1

elde edilir.
İlk adımda, (5.14)’deki Legendre serilerinin ilki P1 noktasında S = x ve α = 0 için
uygulanır; u = x, v = 0 ve (5.15) katsayıları ile Pf noktasının ϕf enlemi,
ϕf = ϕ1 + b1 x + b3 x2 + b5 x3 + . . .

2 x 3η12 t1 x2 2 2 2 2 3
2 1 − t1 + η1 − 5η1 t1 x
(5.48)
= ϕ1 + V1 − − η1 + ...
N1 2 N12 2 N13
çıkar.
AK
İkinci adımda, (5.14) Legendre serileri Pf noktasında S = y ve α = π2 için uygulanır;
u = 0, v = y ve (5.15), (5.16), (5.17) katsayıları ile P2 noktasının ϕ2 , λ2 coğrafi
koordinatları, jeodezik eğrinin P2 ’deki α2′ azimutu ve P2 ’den geçen meridyen ile
başlangıç meridyenine çizilen paralel arasındaki γ yakınsama açısı elde edilir:
ϕ2 = ϕf + b2 v 2 + b6 v 4 + . . .
!
tf y 2 tf 2 2 y
4
= ϕf + Vf2 − + (1 + 3t2
f + ηf
2
− 9η t
f f ) + ... (5.49a)
2 Nf2 24 Nf4
λ2 = λ1 + l1 v + l3 v 3 + l7 v 5 + . . .
!
1 y t2f y 3 t2f (1 + 3t2f ) y 5
SL
= λ1 + − + + ... (5.49b)
cos ϕf Nf 3 Nf3 15 Nf5
π
γ = α2′ − = a1 v + a3 v 3 + . . .
2
y 1 + 2t2f + ηf2 y 3
= tf − tf + ... (5.49c)
Nf 6 Nf3
P2 noktasındaki α2 azimutu için (5.49c) ile Şekil 5.3’den,
π
TA
α2 = α2′ + π − + ε − α1
2 (5.50)
′ π
= α2 − + α1 − ε + π = α1 + γ − ε ± π
2
yazılabilir. γ ve ε açılarının yukarıda verilen eşitleri bu bağıntıda yerlerine konursa
α2 azimutu için,
y 1 + 2t2f + ηf2 y 3 xy
α2 = α1 ± π + tf − tf 3
− + ... (5.51)
Nf 6 Nf 2M1 N1
serisi elde edilir.
5.5 Büyük Uzunluklar İçin Temel Ödev

Çözümleri
Elipsoit yüzeyinde büyük uzunlukları (400 km < S < 20 000 km) ilgilendiren
temel ödev çözümleri, uydu tekniklerinin jeodezik ağlarda kullanılmasıyla birlikte

Büyük Uzunluklar İçin Temel Ödev Çözümleri 111
ortaya çıkmıştır. Geliştirilen çözümler genellikle, bölüm 4.5.2’de açıklanan yardımcı

(veya birim) küre üzerindeki küresel trigonometrik bağıntıların ardışık sayısal
hesaplamalar için kullanılmasına dayanır. Elipsoit yüzeyinde P1 ve P2 noktalarının
sınırlandırdığı jeodezik eğrinin uzunluğu S ile küre yüzeyinde P̃1 P̃2 küresel uzaklık
σ (bkz. Şekil 4.7) arasında oluşturulan diferansiyel denklemin çözümünde iteratif
yöntem veya iteratif olmayan yöntem (sayısal integrasyon) kullanılmaktadır. Bu
yöntemlere ilişkin bağıntıların elde edilmesi ve uygulamada nasıl kullanıldıkları
hakkında ayrıntılı bilgi Rapp (1993, Bölüm 1)’de verilmektedir. Burada söz konusu
yöntemlerin ayrıntısına girilmeyecek, sadece Vincenty (1975) çözüm eşitlikleri
AK
verilecektir. Yöntem, elipsoit yüzeyinde 20 000 km’ye kadar olan uzunluklarda temel
ödev çözümlerini elde etme olanağı sağlamaktadır.
Verilen: P1 noktasının coğrafi koordinatları ϕ1 , λ1 ve P1 ’den P2 ’ye α1 ve S

İstenen: P2 noktasının coğrafi koordinatları ve P2 ’de α2
Çözüm için Şekil 4.7’de yardımcı küre üzerinde oluşturulacak P̃1 P̃N P̃2 küresel üçgeni
SL
kullanılır. P1 noktasının küre yüzeyindeki karşılığı, indirgenmiş enlem (2.27a)’dan,
√
tan β1 = 1 − e2 tan ϕ1 (5.52)
ile bellidir. Şekil 4.7’ye göre P̃ek , P̃1 ve P̃N noktalarının meydana getirdiği dik kenarlı
küresel üçgende Neper kuralı yazılırsa,
tan β1
tan σ1 = (5.53)
cos α1
TA
çıkar. Burada σ1 , P̃ek ’den P̃1 ’e kadar olan açısal uzunluktur. Jeodezik eğrinin
ekvatoru kestiği noktadaki αek değerine Clairaut (4.85) denklemi ile,
sin αek ∼
= cos β1 sin α1 (5.54)
yaklaşılabilir.
u2 = e′2 cos αek
yardımcı büyüklüğü yardımıyla hesaplanacak katsayılar,
u2
A = 1+ 4096 + u2 [−768 + u2 (320 − 175u2 )] (5.55a)
16384
u2
B= 256 + u2 [−128 + u2 (74 − 47u2)] (5.55b)
1024
P̃1 ve P̃2 arasındaki σ açısal uzunluğuna ardışık hesap yoluyla yaklaşmak için
kullanılmaktadır. Jeodezik eğrinin eşleniği üzerinde, P̃1 ve P̃2 ’yi tam ortalayan
noktanın P̃ek ’den itibaren küresel uzaklığını gösteren σm için,
2σm = 2σ1 + σ (5.56)

eşitliği geçerlidir. Düzeltme miktarı,

1
∆σ = B sin σ cos 2σm + B[cos σ(−1 + 2 cos2 2σm )−
4

1 2 2
− B cos 2σm (−3 + 4 sin σ)(−3 + 4 cos 2σm )] (5.57)
6
P̃1 ve P̃2 arasındaki küresel uzaklığın olması gereken değerine,
AK
S
σ= + ∆σ (5.58)
bA
adım adım yaklaşmayı sağlar. σ değerindeki değişim göz ardı edilebilir bir
değere ulaşıncaya kadar (5.56), (5.57) ve (5.58) eşitlikleri ardışık olarak çalıştırılır.
Yukarıdaki hesaplamalarda σ’nın ilk değeri için (5.58) eşitliğinin birinci terimi
alınabilir.
Küre yüzeyinde σ açısal uzunluğunun kesin değerinin belirlenmesinden sonra aranan
değerlerin hesabına geçilir. Buna göre P2 noktasının jeodezik enlemini veren eşitlik,
√
1 + e′2 (sin β1 cos σ + cos β1 sin σ cos α1 )
tan ϕ2 = p 2 (5.59)
SL
sin α + (sin β1 sin σ − cos β1 cos σ cos α1 )2
olur. ∆λ = λ2 − λ1 boylam farkını hesaplamak için önce σ eğri uzunluğunu gören
küresel açı ∆ω belirlenmelidir. Bunun için (5.59) ile hesaplanmış jeodezik enlemin
küredeki karşılığı β2 yardımıyla küresel sinüs teoreminden,
sin σ sin α1
sin ∆ω = (5.60)
cos β2
ya da β2 ’yi içermeyen,
TA
sin σ sin α1
tan ∆ω = (5.61)
cos β1 cos σ − cos β1 sin σ cos α1
eşitliğinden yararlanılır. Küredeki ∆ω boylam farkını elipsoit yüzeyindeki ∆λ
boylam farkına dönüştürecek eşitlik,

∆λ−∆ω = f (C −1) sin αek σ + C sin σ[cos 2σm + C cos σ(−1 + 2 cos2 σm ) (5.62)
ile verilir. Burada C katsayısı,

f
C= cos2 αek [4 + f (4 − 3 cos2 αek )] (5.63)
16
dir. Son olarak P2 noktasında jeodezik azimut,
sin αek
tan α2 = (5.64)
cos β1 cos σ cos α1 − sin β1 sin σ
bağıntısından hesaplanır.

Verilen: Coğrafi koordinatlar P1 (ϕ1 , λ1 ) ve P2 (ϕ2 , λ2 )

İstenen: P1 P2 jeodezik eğrinin uzunluğu S ve bu noktalarda jeodezik azimut α1 , α2
Birinci temel ödevde olduğu gibi çözüm için küresel yaklaşımdan yararlanılacaktır.
(2.27a)’dan P̃1 ve P̃2 için β1 ve β2 hesaplanır. İkinci temel ödevde ilk yaklaşım
boylam farkına uygulanır. Buna göre küredeki boylam farkı elipsoittekine eşit kabul
AK
edilir:
∆ω ∼= ∆λ (5.65)
Jeodezik eğri uzunluğunun küredeki eşleniği σ, P̃1 P̃N P̃2 küresel üçgeninde kosinüs
teoreminden,
cos σ = sin β1 sin β2 + cos β1 cos β2 cos ∆ω (5.66)
hesaplanabilir. Ancak σ’nın çok küçük olması durumunda arccos fonksiyonu
duyarsızlaşacağından aynı büyüklüğün sinüslü eşitliği,
sin2 σ = (cosβ2 sin ∆ω)2 + (cos β1 sin β2 − sin β1 cos β2 cos ∆ω)2 (5.67)
yazılır ve sonuç (bölge farkı gözetilerek),

SL
sin σ
tan σ = (5.68)
cos σ
eşitliğinden elde edilir.
Şekil 4.7’ye göre küresel sinüs teoreminden,
sin ∆ω cos β2
sin α1 = (5.69)
sin σ
TA
Clairaut denkleminden,
sin α2 cos β2 = sin α1 cos β1 = sin αek (5.70)

yazılır ve (5.69) (5.70)’de yerine konursa,
cos β1 cos β2 sin ∆ω
sin αek = (5.71)
sin σ
çıkar. ∆ω’nın gerçek değerini (5.62)’den hesaplayabilmek için
2 sin β1 sin β2
cos 2σm = cos σ − (5.72)
cos2 αek
eşitliğinden 2σm değeri bulunmalıdır. (5.66), (5.67), (5.68), (5.71) ve (5.72) eşitlikleri
∆ω’daki değişim göz ardı edilebilir bir değere ulaşıncaya kadar yinelenir.
Yukarıdaki çözümle ∆ω’nın kesin değerine ulaşıldıktan sonra aranan büyüklüklerin
hesabına geçilir. P1 ve P2 arasında jeodezik eğrinin uzunluğu (5.58)’den,
S = bA(σ − ∆σ) (5.73)

olur. Burada ∆σ için (5.57) kullanılır. Son olarak P1 ve P2 ’de jeodezik azimut,
cos β2 sin ∆ω
tan α1 = (5.74)
cos β1 sin β2 − sin β1 cos β2 cos ∆ω
cos β1 sin ∆ω
tan α2 = (5.75)
cos β1 sin β2 cos ∆ω − sin β1 cos β2
eşitlikleriyle hesaplanır.
AK
Elipsoit yüzeyinde iki nokta arasında ∆λ = 180◦ ve ϕ2 = −ϕ1 eşitliklerinin geçerli
olması, bu noktaların karşı kutuplarda yer aldıklarını gösterir. Karşı kutuplara yakın
konumdaki iki nokta arasında yapılacak ikinci temel ödev çözümü bazı durumlarda
sonuç vermez. (5.62) eşitliğinde ∆ω değerinin mutlak değerce π’den büyük çıkması
böyle bir sonucu doğurur (Vincenty, 1975). Karşı kutup noktalarına ilişkin farklı
yaklaşımları içeren temel ödev çözümleri Rapp (1993)’te ele alınmaktadır.
Uygulama: 1. Temel ödev

SL
Verilen: P1 noktasının jeodezik eğri koordinatları,
P1 ’den P2 ’ye α1 azimutu ve jeodezik eğri uzuluğu S.
İstenen: P2 noktasının ϕ2 , λ2 coğrafi koordinatları

ve α2 açıklık açısı
ϕ λ S α
TA
P1 36◦ 26◦ 62 08 20′′.9481

◦ ′
1 770 713.8325 m
P2 ? ? ?
Çözüm: P1 noktasına ilişkin büyüklükler

tan ϕ1 tan β1
β1 = arctan √ σ1 = arctan
1 + e′2 cos α1
= 35◦ 54′ 30′′.759320 = 57 09 45′′.017189
◦ ′
αek = arcsin(cos β1 sin α1 ) u2 = e′2 cos2 αek

= 45◦ 43′ 51′′.004269 = 0.00328379227
Ardışık çözüm için ilk yaklaşım
S
σ(0) = = 15◦ 56′ 49′′.274078
bA
(5.56), (5.57) ve (5.58) eşitliklerinden ardışık çözüm
i cos 2σm(i) ∆σ(i) σ(i)

1 −0.64641739342 −30 .026065 15 56 19′′.248013
′′ ◦ ′
2 631863 .005614 .268464

3 9429 .005628 .268450
4 424 .005628 .268450
5 424 .005628 .268450
AK
(5.59), (5.62) ve (5.64) eşitliklerinden,
ϕ2 = 42◦ 00′ 00′′.0000 , λ2 = 45◦ 00′ 00′′.0000 , α2 = 74◦ 10′ 45′′.8596

Verilen: P1 , P2 noktalarının jeodezik eğri koordinatları
SL
ϕ λ
P1 36◦ 26◦
P2 42◦ 45◦
∆λ = 19◦
İstenen: S,α1 ,α2

Çözüm: Yardımcı kürede P̃1 ve P̃2 arasındaki boylam farkı için ilk yaklaşık değer
TA
∆ω(0) = ∆λ = 19◦
(5.68), (5.71), (5.72) ve (5.62) eşitlikleri yardımıyla ardışık çözümden
i σ(i) sin αek(i) cos 2σm(i) ∆ω(i)

1 15 54 40 .702882 0.71588128024 −0.64529113665 19 2 17′′.393812
◦ ′ ′′ ◦ ′
2 56′ 19′′.073388 .71606812258 .64630438901 .665681

3 .268065 121 .64630639032 .666219
4 .268450 194 428 .666220
5 .268451 194 429 .666220
6 .268451 194 429 .666220
(5.73), (5.74) ve (5.75) eşitliklerinden
S = 1 770 713.8325 m , α1 = 62◦ 08′ 20′′.9481 , α2 = 74◦ 10′ 45′′.8596

5.6 Jeodezik Dik Koordinatlar ve Temel

Ödevlerin Çözümü
Jeodezik dik ya da paralel koordinatlar (Soldner koordinatları) bölüm 4.7.3’de

açıklanmıştır. Elipsoit yüzeyinde dik açılı Soldner koordinatları sistemini
oluşturmak için olabildiğince bölgenin ortasından geçen λ0 = sabit meridyeni apsis
ekseni ve bu meridyenin uygun bir P0 (ϕ0 , λ0 ) noktası koordinat başlangıç noktası
olarak seçilir. Herhangi bir P (ϕ, λ) noktası, bu sistemde P ’den geçen ve başlangıç
AK
meridyeni Pf (ϕf , λ0 ) noktasında dik kesen bir jeodezik eğri ile belirlenir (Şekil 5.4).
P0 Pf meridyen yayı P noktasının apsisi (x) ve jeodezik eğrinin Pf P parçası P ’nin
ordinatıdır (y).
λ0 b
0
=
λ
y α Q
Pf b
γT
b
SL
b
x P
P0 b
Şekil 5.4: Jeodezik dik (paralel) koordinatlar x, y; merdiyen yakınsama açısı γ,

açıklık açısı T ve azimut α
P noktasında λ = sabit meridyeni ve apsis eksenine paralel y = sabit eğrisi (jeodezik

paralel) arasındaki γ açısına meridyen yakınsama açısı denir. P Q jeodezik eğrisinin
TA
P noktasında jeodezik paralel ile oluşturduğu T açısına açıklık açısı adı verilir. α
azimutu ile γ ve T arasında,
α=T +γ (5.76)
ilişkisi vardır (Şekil 5.4). γ meridyen yakınsama açısı, P noktasından geçen
meridyenin kuzeyindeki parçasından ve T açıklık açısı, jeodezik paralelden
başlayarak saat ibresi yönünde artar.
Soldner, jeodezik dik koordinatları küre yüzeyinde düşünmüş ve Bavyera (Almanya)
eyaletinde ülke ölçmelerinde uygulamıştır.
Ülke ölçmelerinde ölçme sonuçları kural olarak coğrafi koordinatlarla gösterilir.
Böylece büyük yüzeyler (kuramsal olarak tüm yeryüzü) tek bir koordinat sisteminde
elde edilir. Ancak, coğrafi koordinatlarla hesaplama oldukça zordur. Çünkü,
yeryüzünde bir boylam saniyesinin doğrusal değeri ve az da olsa enlem saniyesinin
doğrusal değeri enlem arttıkça ya da küçüldükçe değişir. Birçok ülkede bu
yüzden coğrafi koordinatlar yanında dik koordinatlara dayanan özel sistemler
kullanılmaktadır (Grossmann, 1976, s. 128).

Jeodezik Dik Koordinatlar ve Temel Ödevlerin Çözümü 117
5.6.1 Coğrafi Koordinatlardan Jeodezik Dik Koordinatlara

Geçiş
Coğrafi koordinatlar sisteminde verilen P (ϕ, λ) noktasının x, y jeodezik dik

koordinatları ve P ’deki γ meridyen yakınsama açısının, koordinat başlangıç noktası
P0 (ϕ0 , λ0 ) ve apsis ekseni λ0 =sabit olduğuna göre belirlenmesi istenmektedir.
AK t
bi
t
bi
sa
∆λ
sa
λ=
=
Pf λ0 y
b
γ
∆x
PB b b
P
x ϕ = s a bi t
xB
b
P0 ϕ 0 = s abi t
Şekil 5.5: Coğrafik koordinatlar yardımıyla jeodezik dik koordinatların hesabı

SL
P noktasından geçen paralel dairenin (ϕ = sabit) başlangıç meridyenini kestiği nokta
PB olsun. ∆λ’nın kuvvetlerinin fonksiyonu biçiminde,
∆x = x − xB = (02)∆λ2 + (04)∆λ4 + . . .
y = (01)∆λ + (03)∆λ3 + (05)∆λ5 + . . . (5.77)
γ = (01)′ ∆λ + (03)′ ∆λ3 + . . .
yazılabilir (Grossmann, 1976, s. 129). Burada geçen katsayılar;

TA
1 1
(01) = N cos ϕ , (02) = N sin ϕ cos ϕ (03) = − N sin2 ϕ cos ϕ
,
2 6
1 1
(04) = N sin ϕ cos3 ϕ(5 − t2 + 5η 2 ) , (05) = − N sin2 ϕ cos3 ϕ(8 − t2 ) (5.78)
24 120
1
(01)′ = sin ϕ , (03)′ = (1 + η 2 ) sin ϕ cos2 ϕ
3
Ekvatordan ϕ0 ve ϕ enlemlerine kadar meridyen yay uzunlukları G0 ve G (5.79) ile

hesaplanır ve xB = G − G0 elde edilir. Koordinat sisteminin başlangıcı ekvatorda
seçilirse xB = G olur.
Uygulama
Verilen: ϕ0 = 36◦ , λ0 = 30◦ , ϕ = 39◦ 12′ 27′′ .15 , λ = 31◦ 18′ 46′′ .28
İstenen: x , y , γ

Çözüm: Uluslararası elipsoide göre
c = 6 399 936.608 m , e′2 = 0.006 768 17

c c
∆λ = λ − λ0 = 1◦ 18′ 46′′ .28 , N= =p = 6 300 000.000 m
V 1 + e′2 cos2 ϕ
(5.77) eşitlikleri,
(01) = N cos ϕ =86 376.6545 m
AK
1
(02) = N sin ϕ cos ϕ = 476.4870 m
2
1
(03) = − N sin2 ϕ cos ϕ = −1.7523 m
6
1
(04) = N sin ϕ cos3 ϕ(5 − t2 + 5η 2 ) = 0.0316 m
24
1
(05) = − N sin2 ϕ cos3 ϕ(8 − t2 ) = −0.0001 m
120
(01)′ = sin ϕ = 0.632 131 301
1
(03)′ = (1 + η 2 ) sin ϕ cos2 ϕ = 0.000 038 695
3
SL
∆x = x − xB = (02)∆λ2 + (04)∆λ4 + . . . = 821.3620 m
y = (01)∆λ + (03)∆λ3 + (05)∆λ5 + . . . =113 396.1040 m
γ = (01)′ ∆λ + (03)′ ∆λ3 + . . . = 0◦ 49′ 47′′ .94
(5.79) ile ϕ0 için G0 ve ϕ için G;
G = 4 341 618.1851 m xB = G − G0 = 356 011.5743 m

TA
G0 = 3 985 606.6108 m x = xB + ∆x = 356 832.9363 m
5.6.2 Jeodezik Dik Koordinatlardan Coğrafi Koordinatlara

Geçiş
Başlangıç meridyeni λ0 = sabit ve koordinat başlangıç noktası P0 (ϕ0 , λ0 ) olan

elipsoidal Soldner sisteminde bir P noktasının x, y koordinatları bilindiğine
göre P ’nin ϕ, λ coğrafi koordinatları ve P ’deki γ meridyen yakınsama açısının
belirlenmesi istenmektedir.
Şekil 5.5’de y ordinatının başlangıç meridyenini kestiği Pf noktasının enlemi ϕf ,
G0 + x meridyen yayına karşılıktır. P0 (ϕ0 , λ0 ) verildiğine göre ϕ0 yardımıyla G0 ve
buna göre G0 + x bulunabilir.
(5.1)’deki diferansiyel denklemlerin ilkinden α = 0 ve S = G ile,
c
dG = M dϕ = dϕ
V3
ve buna göre ekvator ile ϕ0 enlemi arasındaki meridyen yay uzunluğu, 1/V 3 kuvvet
serisine (η 2 ’ye göre) seriye açılarak,
Zϕ0
dϕ
G0 = c = αϕ0 + sin ϕ0 cos ϕ0 β0 + cos2 ϕ0 (β2 +
V3
0

+ cos2 ϕ0 (β4 + cos2 ϕ0 β6 )) (5.79)
elde edilir. Burada,
AK
∞
X 1
α = c αν , α0 = 1 , αν+1 =− 1− e′2 αν (5.80a)
ν=0
4(ν + 1)2
∞
X 3
β2ν = c γ2ν,µ , γ0,1 = α1 = − e′2 (5.80b)
µ=1
4

1 1
γ2ν+2,1 =− 1− 1+ e′2 γ2ν,1
ν +2 2(ν + 2)

1
γ2ν,µ+1 =− 1− e′2 γ2ν,µ
4(ν + µ + 1)2
SL
dır.
G0 + x merdiyen yayına karşılık ϕf enlemi, σ = (G0 + x)/α olmak üzere,

ϕf = σ + sin σ cos σ b0 + cos2 σ(b2 + cos2 σ(b4 + cos2 σb6 )) (5.81)
eşitliğiyle bulunabilir. Burada katsayılar, (2.4)’den,

21 2 124 3 657 4
b0 = 3n − n + n − n + ...
4 16 64
TA
21 151 3 5045 4
b2 = n2 − n + n + ...
2 3 32 (5.82)
151 3 3291 4
b4 = n − n
3 8
1097 4
b6 = n
4
eşitlikleriyle hesaplanır (Heck, 1987, s. 230–231).
(5.79) ve (5.81) eşitliklerinde geçen katsayıların sayısal değerleri Uluslararası
(Hayford) GRS80 referans elipsoitleri için Çizelge 5.1’de verilmiştir.
ϕ − ϕf kuzey yarım kürede eksi işaretli olduğu göz önüne alınarak ϕf − ϕ, λ − λ0
farkları ve γ için, y jeodezik dik koordinatının üslü fonksiyonları biçiminde (5.49a,
b ve c)’de verilen Schreiber denklemleri geçerli olur:
ϕf − ϕ = −[02]f y 2 − [04]f y 4 + . . .
λ − λ0 = [01]f y + [03]f y 3 + [05]f y 5 + . . . (5.83)
γ = [01]′f y + [03]′f y 3 + . . .

Çizelge 5.1: Meridyen yay uzunluğu hesabı için α, β2ν (metre) b2ν (radyan)
katsayıları
Katsayılar Uluslararası Elipsoit Jeodezik Sistem 1980

α 6 367 449.1460
β0 −32 144.4802
β2 135.3669
β4 −0.7095
AK
β6 0.0040
b0 0.005 022 8940

b2 0.000 029 3706
b4 0.000 000 2351
b6 0.000 000 0022
Be eşitliklerde geçen katsayılar;
1 Vf2 tf t2f
SL
[01] = , [02] = − , [03] = −
Nf cos ϕf 2Nf2 3Nf3 cos ϕf
Vf2 tf 2 2 2 2
t2f + 3t4f + . . .
[04] = (1 + 3tf + ηf − 9η t
f f ) , [05] = (5.84)
24Nf4 15Nf5 cos ϕf
tf tf
[01]′ = , [03]′ = − 3 (1 + 2t2f + ηf2 )
Nf 6Nf
dir.
TA
Uygulama
Verilen: ϕ0 = 36◦ , λ0 = 30◦ , x = 356 832.936 m , y = 113 396.104 m

İstenen: ϕ , λ , γ
Çözüm:
(5.79)’den; G0 = 3 985 606.6108 m (5.81)’den; ϕf = 39◦ .214 939 824 59
x = 356 832.9363 m ϕf = 39◦ 12′ 53′′ .7834
Gf = 4 342 439.5471 m
(5.83)’dan;

1
[01] = Nf cos ϕf
= 1.157 841 712 × 10−5
V 2 tf
f
[02] = − 2N 2 =−5.753 881 030 × 10−13
f
t2
f
[03] = − 3N 3 cos ϕf
=−6.299 892 020 × 10−20
f
Vf2 tf
[04] = 24Nf4
(1 + 3t2f + ηf2 − 9ηf2 t2f ) = 3.499 608 930 × 10−27
t2f +3t4f +...
AK
[05] = 15Nf5 cos ϕf
= 9.258 740 010 × 10−34
tf
[01]′ = Nf
= 7.320 298 261 × 10−6
t
[03]′ = − 6Nf 3 (1 + 2t2f + ηf2 ) =−6.985 913 587 × 10−20
f
ϕf − ϕ = −[02]f y 2 − [04]f y 4 + . . . = 0◦ .007 398 150 777

= 0◦ 00′ 26′′ .6333 = ∆ϕ
λ − λ0 = [01]f y + [03]f + y 3 [05]f y 3 + . . . = 1◦ .312 855 550

= 1◦ 18′ 46′′ .27998 = ∆λ
SL
γ = [01]′f y + [03]′ y 3 + . . . = 0◦ 49′ 47′′ .9447
ϕ = ϕf − ∆ϕ = 39◦ 12′ 27′′ .1501

λ = λ0 + ∆λ = 31◦ 18′ 46′′ .28 (önceki uygulama sonuçları)
5.6.3 Jeodezik Dik Koordinatlar ile Temel Ödev Çözümü

TA
1. Temel ödev
Verilen: x1 , y1 , S, T1
İstenen: x2 , y2 , T2
Coğrafi koordinatlar için yazılan Legendre dizileri gibi burada da jeodezik dik
koordinatlar, S jeodezik eğri uzunluğuna göre Taylor serisine açılır:

dx 1 d2 x 2 1 d3 x
x2 = x1 + S+ S + S3 + . . .
dS 1 2 dS 2 1 6 dS 3 1

dy 1 d2 y 2 1 d3 y
y2 = y1 + S+ S + S3 + . . . (5.85)
dA 1 2 dS 2 1 6 dS 3 1

dT 1 d2 T 2 1 d3 T
T2 = T1 + S+ 2
S + 3
S3 + . . .
dS 1 2 dS 1 6 dS 1

y2 P2
b b
T2
x2 − x1
P0 b
S
T1
b b
y1 P1
AK
b
Şekil 5.6: Jeodezik dik koordinatlar ile temel ödev çözümü
(4.117) eşitliklerine göre,


dx 1 dy 
= cos T , = sin T 

dS n dS
(5.86)
dT 1 ∂n ∂n dx 
= cos T = 

dS n ∂y ∂y dS
SL
nedeniyle daha yüksek dereceden türevler oluşturularak
√ (5.85)’de yerlerine konursa
P1 ’deki ortalama eğrilik yarıçapı R1 = M1 N1 , u = S cos T1 , v = S sin T1
kısaltmaları ve önemsiz terimlerin atılması ile,
u2 v 2η12 t1 y1 u3 y12 u2
y2 − y1 = v − y 1 + + − (y1 + 3v) + . . .
2R12 3 3R13 6R14

u 2 v2 η12 t1 y22u2 y22 u
x2 − x1 = u + y 2 − − + (5y 2 + 4u2 − 2v 2 ) + . . . (5.87)
2R12 3 R13 24R14 2
TA
ρu v 2η12 t1 y1 u2 y12uρ
T2 − T1 = π − 2 y1 + + ρ − (y1 + 3v) + . . .
R1 2 R13 3R14
elde edilir (Grossmann, 1976, s. 131).

y = 70 km, T = 50 gon ve S = 40 km için bu bağıntılar uygulandığında η 2 /R13 ,
1/R14 ’lü terimlerin etkisi 1 mm den küçük kalır. Uygulamada y ≤ 90 km için 1/R12 ’li
terimler yeterli olur. Bu da Gauss küresi için geçerli küresel bağıntılar ile elipsoit
yüzeyi için geçerli çözüme (sonuçlara) ulaşılır.
Uygulama
Verilen: x1 = 356 832.936 m S = 41 735.374 m

y1 = 113 396.104 m T1 = 46◦ 12′ 27′′ .15
ϕ0 = 36◦ , λ0 = 30◦

Çözüm:
(5.81)’den G0 + x1 için ϕf1 = 39◦ 12′ 53′′ .7834
(5.83)’dan ϕ1 = 39◦ 12′ 27′′ .15
(5.87) eşitliklerinden;
u = S cos T1 = 28 837.855 896 , v = S sin T1 = 30 169.844 384 98

p c
AK
R1 = M1 N1 = 2 = 6 374 034.589 76 m
V
u2 v 2η12 t1 y1 u3 y12u2
y2 = y1 + v − y 1 + + − (y1 + 3v) + . . .
2R12 3 3R13 6R14
= y1 + v − 1.2635 + 2.3209 × 10−5 − 2.2016 × 10−14
= 143 564.685 m

u 2 v2 η12 t1 y22 u2 y22u
x2 = x1 + u + y 2 − − + (5y 2 + 4u2 − 2v 2) + . . .
2R12 3 R13 24R14 2
= x1 + u + 7.2071 − 2.1942 × 10−4 + 1.5688 × 10−5
SL
= 385 678.000 m
ρu v 2η12 t1 y1 u2 y12 uρ
T2 − T1 = π − y 1 + + ρ − (y1 + 3v) . . .
R12 2 R13 3R14
= 180◦ 5.225 113 93 10−3 + 1.383 3624 × 10−7 − 8.748 471 490 × 10−7
= 179◦ .994 774 1495
T2 = T1 + 180◦ + ∆T = 226◦ 17′ 16′′ .4386

TA
2. Temel ödev
Verilen: x1 , y1 , x2 , y2
İstenen: S, T1 , T2
Bölüm 5.2’de açıklanan Gauss ortalama enlem yöntemindeki gibi 1. temel ödev
çözümü S jeodezik eğri uzunluğunun P0 orta noktasında −S/2 ile P1 noktasına ve
S/2 ile P2 ’ye uygulanır.
x1 + x2
xm = ∆x = x2 − x1
2
y1 + y2
ym = ∆y = y2 − y1 (5.88)
2
T1 + T2 ± π
Tm = ∆T = T2 − T1 ± π
2
kısaltmaları ile,
∆x2 ∆y ηm 2
tm ym ∆x3 ym 2
∆x2 ∆y
S sin αm = ∆y − 2
+ 3
− 4
+ ...
12Rm 3Rm 24Rm

∆x 2 ∆y 2 ym2
∆x 2 2 ∆y 2
S cos αm = ∆x − 2
ym − + 4
ym − ∆x − + ...
2Rm 12 24Rm 2
(5.89)
3
∆xρ ym
∆T = − 2 ym + 2
+ ...
Rm 6Rm
∆T ∆T
AK
T1 = Tm − , T2 = Tm + ±π
2 2
√
çözüm eşitlikleri elde edilir. Burada Rm = Mm Nm ’dir. Bağıntılarda xm + G0 =
Gm meridyen yayına karşılık ϕm (= ϕ1 +ϕ 2
2
) enlemi kullanılır. Burada da η 2 /Rm
3
ve
4 2
1/Rm ’lü terimler y ≤ 90 km için göz ardı edilebilir. Bu durumda kalan 1/Rm ’li
terimler, Gauss küresi üzerindeki çözüm eşitliklerine eşdeğer olur.
Uygulama
Verilen: x1 = 356 832.936 m x2 = 385 678.000 m

y1 = 113 396.104 m y2 = 143 564.685 m
SL
ϕ0 = 36◦ , λ0 = 30◦
İstenen: S , T1 , T2
Çözüm: (5.89) eşitlikleri;

x1 + x2
xm = =371 255.4680 m ∆x = x2 − x1 =28 845.0640 m
2
y1 + y2
TA
ym = =128 480.3945 m ∆y = y2 − y1 =30 168.5810 m

2
ϕ0 enlemine karşılık meridyen yay uzunluğu G0 = 3 985 606.6108 m
Gm = G0 + xm = 4 356 862.0788 m
p c
Rm = Mm Nm = 2 = 6 374 135.5060 m
V
∆x2 ∆y ηm 2
tm ym ∆x3 ym2
∆x2 ∆y
S sin αm = ∆y − 2
+ 3
− 4
+ ...
12Rm 3Rm 24Rm
= ∆y − 0.05148 + 0.00001 − 0.00001
= 30 168.529 52 m

∆x 2 ∆y 2 2
ym ∆x 2 2 ∆y 2
S cos αm = ∆x − 2
ym − + 4
ym − ∆x − + ...
2Rm 12 24Rm 2
= ∆x − 5.83274 + 0.00018
= 28 839.231 44 m

p
S= (S sin αm )2 + (S cos αm )2 = 41 735.374 00 m
S sin αm
Tm = arctan = 46◦ .290 513 1144
S cos αm
= 46◦ 17′ 25′′ .8157
3

∆xρ ym
∆T = − 2 ym + + ...
AK
Rm 6Rm 2
= −0◦ .005 226 582 669

= −0◦ 17′ 18′′ .8157
∆T ∆T
T1 = Tm − = 46◦ 17′ 35′′ .2551 , T2 = Tm + ± π = 226◦ 17′ 16′′ .4394
2 2
5.6.4 Meridyen Yakınsama Açısı ve Jeodezik Azimut

SL
b
∆λ
Pf b
y γ
x θ α2
b
T2
P2
α1 S
P1 b
TA
Şekil 5.7: Meridyen yakınsama açısı ve jeodezik azimut
α1 ve α2 azimutları ile T1 ve T2 açıklık açıları arasında (5.50) ve (5.76)’ye göre,

α2 = T2 + γ2 = α1 + γ2 − ε ± π = T1 + γ1 + γ2 − ε ± π
(5.90)
T2 = T1 + γ1 − ε ± π
eşitlikleri yazılabilir. γ1 ve γ2 yakınsama açıları, y1 ve y2 ordinatları ve bunların
başlangıç meridyenini kestiği noktaların (5.48) ile belirlenen meridyen enlemleri
(5.49c)’den elde edilir.
5.6.5 Jeodezik Dik Koordinat Sistemleri Arasındaki

Dönüşüm
Verilen: λ sisteminde P noktasının x, y koordinatları

İstenen: λ′ sisteminde P noktasının x′ , y ′ koordinatları

t
abi
λ′
=s
λ
y′
yH′
b
∆y ′
η b
P
b
∆x′ γ
′
yH ξ α S
x′
b
PH
AK
x′H
P0
Şekil 5.8: Jeodezik dik koordinat sistemleri arasındaki dönüşüm
Çözüm için λ meridyeni üzerinde enlemi P ’nin enleminden 0◦ .5’den daha fazla
sapmayan yardımcı bir PH (xH , yH ) noktası belirlenir. (5.77)’den λ′ sisteminde
PH noktasının x′H , yH ′
jeodezik dik koordinatları ve γ meridyen yakınsama açısı
hesaplanır.
SL
√
PH noktasının enlemi için R = MN yarıçaplı Gauss küresi hesap yüzeyi olarak
seçilir. Bölüm 5.6.3 deki açıklamalar göz önüne alınarak küresel Soldner koordinat
taşıma bağıntıları λ ve λ′ sistemlerine uygulanır.
(5.87) Soldner bağıntıları PH P uzunluğuna λ′ sisteminde uygulanırsa (Şekil 5.8)
y ′ − yH
′
= ∆y ′ x′ − x′H = ∆x′
,
∆x′2 yH′
∆x′2 ∆y ′
TA
y ′ = yH
′
+ S sin(α − γ) − 2
− 2
+ ...
2RH 6RH (5.91)
∆x′ y ′2 ∆x′ ∆y ′2
x′ = x′H + S cos(α − γ) + 2
− 2
+ ...
2RH 6RH
çıkar.
S sin(α − γ) ve S cos(α − γ) fonksiyonlarında;
S sin(α − γ) = S sin α cos γ − S cos α sin γ

(5.92)
S cos(α − γ) = S cos α cos γ + S sin α sin γ
γ, sin γ ve cos γ bellidir. S sin α ve S cos α büyüklüklerini elde etmek için

dönüştürülmesi gereken nokta koordinatları,
x − xH = ξ ve y=η (5.93)
alınır; koordinat başlangıç noktası PH noktasına kaydırılır.

(5.91) eşitliklerini başlangıç noktası PH olan λ sistemi için yazalım:
ξ 2η ξ 2η
η = S sin α − 2
+ ... ⇒ S sin α = η + 2
+ ...
6RH 6RH
(5.94)
ξη 2 ξη 2
ξ = S cos α + 2
+ ... ⇒ S cos α = ξ − 2
+ ...
3RH 3RH
Bu bağıntılar ile (5.92),
AK
cos γ 2 sin γ 2
S sin(α − γ) = η cos γ − ξ sin γ + 2
ξ η+ 2
ξη + . . .
6RH 3RH
(5.95)
cos γ 2 sin γ 2
S cos(α − γ) = ξ cos γ + η sin γ − 2
ξη + 2
ξ η + ...
3RH 6RH
olur. Düzeltme terimlerinde cos γ ≈ 1 yazılabilir.
η cos γ − ξ sin γ = v ve ξ cos γ + η sin γ = u (5.96)
değerleri (5.91) eşitliklerinde geçen ∆y ′ ve ∆x′ için yeterli yaklaşık değerlerdir. (5.95)
ve (5.96) eşitlikleri (5.91)’de yerlerine konursa,
SL
1 2 sin γ 2 1 2 1 2 ′
y ′ = yH
′
+v+ 2
ξ η+ 2
ξη − 2
u v− 2
u yH + . . .
6RH 3RH 6RH 2RH
(5.97)
sin γ 2 1 1 1 ′
x′ = x′H + u + 2
ξ η− 2
ξη 2 − 2
uv 2 + 2
uyH2 + . . .
6RH 3RH 6RH 2RH
dönüşüm eşitlikleri çıkar. Hesap inceliğini arttırmak için (5.96) yerine daha duyarlı,
γ
v = η − ξ sin γ − 2η sin2
2
TA
(5.98)
2 γ
u = ξ − η sin γ − 2ξ sin
2
eşitlikleri kullanılmalıdır (Grossmann, 1976, s. 133).

AK
SL
TA

Bölüm 6
AK
ELİPSOİT YÜZEYİNİN DÜZLEME İZDÜŞÜMÜ
SL
6.1 Bir yüzeyin Başka Bir Yüzeye İzdüşümü
Bir S yüzeyinin başka bir S yüzeyine izdüşümü matematiksel bir temele dayanır;
izdüşüm denklemleriyle sağlanır. S yüzeyi Gauss’a göre iki parametrenin (u, v)
fonksiyonu olarak gösterilmiş olsun. Bu gösterimde x, y, z uzay dik koordinatları,
x = x(u, v) , y = y(u, v) , z = z(u, v) (6.1)

TA
denklemleriyle tanımlanır. S yüzeyi benzer biçimde u, v parametreleriyle belirlenir:
x = x(u, v) , y = y(u, v) , z = z(u, v) (6.2)
S yüzeyindeki P noktası S’deki P noktasına karşılıktır. P noktası u, v ve P noktası

u, v parametreleriyle verildiğinden noktalardan birinin ötekine karşılık gelmesi için
aralarındaki ilişki,
u = u(u, v) u = u(u, v)
(6.3)
v = v(u, v) v = v(u, v)
denklemleriyle tanımlanır. Buna göre izdüşüm yüzeyinin x, y, z koordinatları aynı

zamanda u, v parametrelerinin fonksiyonlarıdır ve izdüşüm,
x = x(u, v) , y = y(u, v) , z = z(u, v) (6.4)
denklemleriyle gösterilebilir. Bu denklemlerin durumuna göre izdüşüm alan koruyan,

açı koruyan (konform) vb. özellikte olur. (6.3) denklemleriyle gerçekleşen bir
130 ELİPSOİT YÜZEYİNİN DÜZLEME İZDÜŞÜMÜ
izdüşümde açıların korunması için her iki yüzeyde birbirine karşılık gelen diferansiyel
uzunlukların oranı doğrultudan bağımsız; yalnızca konuma bağlı olmalıdır. Bu
özellik geçerliyse S yüzeyindeki izdüşüm eğrileri arasındaki açılar S yüzeyindeki
değerlerine eşit olur.
(6.3)’den,
∂u ∂u
du = du + dv
∂u ∂v (6.5)
AK
∂v ∂v
dv = du + dv
∂u ∂v
yazılabilir. du, dv’den du, dv ya da du, dv’den du, dv’ye geçilebilmesi için katsayılar
determinantı (fonksiyonel determinant) sıfırdan farklı olmalıdır. Buna göre (6.3)’ün
ilk izdüşüm (S → S) denklemleri için,

∂u ∂u

∂(u, v) ∂u ∂v
= 6= 0 (6.6)
∂(u, v) ∂v ∂v

∂u ∂v
SL
ve ters izdüşüm (S → S) denklemleri için,

∂u ∂u

∂(u, v) ∂u ∂v

= 6= 0 (6.7)
∂(u, v) ∂v ∂v

∂u ∂v
olmalıdır. (6.6) ve (6.7) fonksiyonel determinantlarının çarpımı 1’e eşittir (Ulsoy,
1977):
TA
∂(u, v) ∂(u, v)
· =1 (6.8)
∂(u, v) ∂(u, v)
S ve S yüzeylerinin birbiri üzerine izdüşümünü tanımlayan (6.3) bağıntılarına göre,

(6.1) denklemleri aynı zamanda u, v parametrelerinin fonksiyonları biçiminde de
yazılabilir:
x = x(u, v) , y = y(u, v) , z = z(u, v) (6.9)
Bu nedenle (6.3) eşitlikleri hem izdüşüm hem de parametre dönüşümü için
kullanılabilir.
(6.3) denklemleri izdüşümün özelliklerini yansıtır. Bir izdüşümün özellikleri
denilince, özgün (orijinal) yüzeyin bir kesiminde diferansiyel anlamda küçük şeklin
izdüşüm sonucunda uğradığı değişiklikleri veren bilgiler anlaşılır. Şekildeki değişim;
1. açı,
2. uzunluk ve

Bir yüzeyin Başka Bir Yüzeye İzdüşümü 131
3. alan
elemanlarındaki değişimin incelenmesi yoluyla belirlenir.
• İzdüşümde açılar, orijinal yüzeydeki büyüklüklerine eşitse izdüşüm açı koruyan

(konform),
AK
• Alan koruyorsa izdüşüm alan koruyan,
• Hem açı, hem de alan korunuyorsa bu durumda uzunluklar da korunuyor

demektir ve bu tür izdüşüme izometrik izdüşüm adı verilir. Başka bir deyişle
izometrik izdüşüm açı, alan ve uzunluk olmak üzere diferansiyel anlamda şeklin
ayırtkan (karakteristik) üç özelliğini koruyan izdüşümdür. Buna karşın bir
izdüşümde yalnız bir doğrultudaki uzunluklar korunabilir. Böyle bir izdüşümü
uzunluk koruyan izdüşüm olarak nitelendirmek doğru değildir. Uzunluğun
korunduğu doğrultu, örneğin “u parametre eğrisi boyunca uzunluk koruyan
izdüşüm” biçiminde adlandırmak uygun olur.
SL
Her yüzeyin başka bir yüzeye izometrik izdüşümünü elde etme olanağı yoktur.
Örneğin bir yüzeyin düzleme izometrik izdüşümünün yapılabilmesi için izdüşüm
yüzeyinin silindir ve koni yüzeyi gibi düzleme açılabilir özellikte olması gerekir. Buna
göre küre ve elipsoit yüzeylerinin düzleme izometrik izdüşümleri yapılamaz.
İzdüşüm nedeniyle ortaya çıkan şekil değişimlerine deformasyon adı verilir. Buna
göre, uzunluk, açı ve alan deformasyonları söz konusudur (Aksoy ve Güneş, 1990,
TA
s. 128).
6.1.1 Uzunluk Deformasyonu
Orijinal yüzeyin bir noktasındaki uzunluk elemanı ds ile bunun izdüşüm yüzeyindeki
karşılığı ds′ arasındaki orana uzunluk deformasyonu ya da diferansiyel ölçek (m)
denir:
ds
m= (6.10)
ds
Gauss’un (3.23)’de verilen 1. derece temel büyüklükleri u, v parametreli S yüzeyi

için E, F, G ve u, v parametreli S izdüşüm yüzeyi için E, F , G olduğuna göre (3.24)
göz önüne alınarak (6.10)’dan,
ds′2 Edu2 + 2F dudv + Gdv 2

m2 = = (6.11)
ds2 Edu2 + 2F dudv + Gdv 2

elde edilir. du, dv yerine (6.5)’deki eşitleri konur ve

2 2
′ ∂u ∂u ∂v ∂v
E =E + 2F +G
∂u ∂u ∂u ∂u

′ ∂u ∂u ∂u ∂v ∂u ∂v ∂v ∂v
F =E +F + +G (6.12)
∂u ∂v ∂u ∂v ∂v ∂u ∂u ∂v
2 2
′ ∂u ∂u ∂v ∂v
G =E + 2F +G
∂v ∂v ∂v ∂v
AK
denirse bir u, v noktasındaki uzunluk deformasyonu,
′ ′ ′
2 ds′2 E du2 + 2F dudv + G dv 2
m = 2 = (6.13)
ds Edu2 + 2F dudv + Gdv 2
elde edilir. (6.12) ve (6.13) büyüklükleri (6.3) izdüşüm denklemleriyle (ilk iki
denklem) nokta konumuna bağlı olarak hesaplanabilir.
(6.13)’ün pay ve paydası du2 parantezine alınırsa,
′ ′ dv ′
dv 2
2 ds ′2 E + 2F du
+G du
m = 2 = (6.14)
ds dv 2
E + 2F dv + G
SL
du du
dv
çıkar. du , (3.39)’a göre bir (u, v) yüzey noktasında bir eğri elemanının doğrultusunu
verir. Bu nedenle uzunluk deformasyonu doğrultuya bağlıdır. (6.14) eşitliği,
2
2 ′ dv 2 ′ dv ′
(m E − E ) + 2 (m F − F ) + (m2 G − G ) = 0 (6.15)
du du
biçiminde yazılabilir. Uzunluk deformasyonunun doğrultuya bağlı olmaması
istenirse (6.3) izdüşüm denklemlerinin,
TA
′
2 ′ F
m F −F =0 , = m2
F (6.16)
′
2 ′ G
m G−G =0 , = m2
G
koşullarını sağlaması gerekir. Bunun sonucu olarak,
′
2 ′ E
m E −E = 0 , = m2 (6.17)
E
çıkar. O halde,
′ ′ ′
E G F
= = (6.18)
E G F
koşulu sağlanmalıdır.
Bir yüzey noktasından geçen eğrilerin uzunluk elemanlarındaki deformasyonun her
doğrultuda eşit ve nokta konumuna bağlı bir değer olmasını sağlayan izdüşüm, açı
koruyan (konform) bir projeksiyondur.

P2 P2′
ds1 ds3 ds′1 ds′3
β β′
P1 ds2 P3 P1′ ds′2 P3′
Şekil 6.1: P1 , P2 , P3 noktalarının özgün (sol) ve izdüşüm (sağ) yüzeyinde
AK
oluşturduğu üçgen
Gerçekten özgün (orijinal) yüzeyde birbirine çok yakın P1 , P2 , P3 noktalarının

oluşturduğu üçgen, düzlem üçgen kabul edilerek kenarları ds1 , ds2 , ds3 ve izdüşüm
yüzeyinde bu üçgenin karşılığı olan P1′ , P2′ , P3′ üçgeninin kenarları ds′1 , ds′2 , ds′3 olmak
üzere (Şekil 6.1), uzunluk deformasyonu P1 noktasında,
ds′1 ds′
m1 = = 2
ds1 ds2
ve P2 noktasında,
SL
ds′1 ds′
m2 = = 3
ds1 ds3
olur; m1 = m2 nedeniyle,
ds′1 ds′ ds′
= 2 = 3
ds1 ds2 ds3
çıkar. Buna göre iki üçgenin kenar oranları ve bunun sonucu olarak karşılıklı açıları
eşittir.
Açı koruyan izdüşümler dışında kalan izdüşümlerde uzunluk deformasyonu ds
TA
uzunluk elemanının doğrultusuna bağlıdır.

Bir noktada öyle iki doğrultu vardır ki, doğrultularda uzunluk deformasyonu en
dv
büyük ve en küçük olur. Bu doğrultuları bulmak için (6.15) eşitliğinin du ’ya göre
türevi alınır,
∂m2
dv
=0
∂ du
yazılırsa,
dv ′ ′
m2 F − F + (m2 G − G )
=0 (6.19)
du
çıkar ve buna göre m2 ’nin ekstrem değerleri için (6.15) eşitliği,
′ ′ dv
m2 E − E + (m2 F − F ) =0 (6.20)
du
dv
olur. Bu eşitlikten du
bulunur (6.19)’da yerine konursa,
′ ′ ′
(m2 F − F )2 − (m2 G − G )(m2 E − E ) = 0 (6.21)

elde edilir. Bu denklemin kökleri m21 ve m22 , en büyük ve en küçük deformasyonları

verir. m1 ve m2 ’ye asal deformasyon değerleri denir. Bu değerler yardımıyla
(6.19)’dan,
′ ′
dv m21 F − F dv m22 F − F
=− ′ ; =− ′ (6.22)
du 1 m21 G − G du 2 m22 G − G
√
çıkar. (3.38)’den ∆ = EG − F 2 olduğuna göre,
dv

∆ du i
AK
tan θi = dv
(i = 1, 2) (6.23)
E + F du i
ile bulunacak θ1 ve θ2 açılarının belirlediği doğrultulara q asal deformasyon

′ ′ ′
doğrultuları denir. Bu açılar için izdüşüm yüzeyinde ∆ = E G − (F )2 ile,
′
dv

∆′ du i
tan θi′ = ′ ′ dv (i = 1, 2) (6.24)
E + F du i
bağıntısı geçerlidir.
(6.21) denklemi, x = m12 olmak üzere x2 + px + q = 0 denklemine benzer biçimde
SL
yazılabilir. İkinci dereceden bir denklemin x1 , x2 kökleri için x1 + x2 = −p ve
x1 x2 = q olduğundan
′ ′ ′

1 1 EG − 2F F + GE 2 

+ = = 2h 

m21 m22 ′ ′ ′
E G − (F )2 

(6.25)
2 
1 1 EG − F 

2 2
= ′ ′ ′ 2 = k2  

m1 m2 E G − (F )
TA
elde edilir. Burada geçen k, deformasyon ölçeği ve h, izdüşümün ortalama

deformasyonudur. k alan deformasyonu için bir ölçüdür. Alan koruyan izdüşümde
k = 1 olur.
Açı koruyan izdüşümler için m1 = m2 dir. Bu durum k = h sonucunu verir. Uzunluk
koruyan izometrik (eşölçevsel) izdüşümlerde,
m1 = m2 = 1 ; k=1 ; h=1 (6.26)
olur.
Asal deformasyon doğrultuları orijinal yüzeyde ve izdüşüm yüzeyinde birbirine
diktirler.
Uzunluk deformasyonu m, orijinal yüzeyde ve izdüşüm yüzeyinde Gauss
parametrelerinin seçilişinde değil, izdüşümün (6.3) denklemlerinde saklı olan
özelliğine bağlıdır. Bu nedenle uzunluk deformasyonunun özelliklerini incelemek
üzere daha uygun eşitlikler bulmak için orijinal yüzeyde Gauss parametrelerinin,
parametre eğrileri ortogonal ve asal deformasyon doğrultularında olacak şekilde

seçildiği düşünülür. Bu durumda parametre eğrilerinin izdüşüm yüzeyindeki

karşılıkları da ortogonal olacaktır.
′
Bu şartı sağlayan u, v parametrelerine göre F = 0 ve F = 0 olur ve (6.25)’den asal
deformasyon değerleri için,
1 E 1 G
2
= ′ , 2
= ′ (6.27)
m1 E m2 G
AK
elde edilir.
Herhangi bir
q doğrultudaki uzunluk deformasyonu m için, (6.14)’den, (3.39)’a göre
dv
du
= tan θ EG
olduğu göz önüne alınarak (6.27) ile,
m2 = m21 cos2 θ + m22 sin2 θ (6.28)
bulunur.
İzdüşüm yüzeyinde herhangi birq
doğrultunun u parametre eğrisi ile yaptığı açıya θ′
′
dv
denirse (3.39)’a göre du = tan θ′ EG
′ ve (6.27) yardımıyla (6.14)’den,
SL
m2 cos2 θ′ m2 sin2 θ′
+ =1 (6.29)
m21 m22
çıkar. Bu denklem, yarı eksenleri m1 ve m2 olan bir elipsin merkezine göre kutupsal
denklemidir. Bu elipse Tissot indikatrisi denir.
u
m
m1
TA 1
θ θ′
=
ds
P v P′ m2
Şekil 6.2: Özgün ve izdüşüm yüzeyleri arasındaki şekil deformasyonu
Özgün yüzeyin üstünde bir P noktasında yarıçapı 1 olan diferansiyel anlamda bir
daire çizilirse asal deformasyon doğrultularındaki uzunluk elemanları ds1 = ds2 =
ds = 1 olmak üzere,
′ ′
ds12 ′ ds22 ′2 ds′2
m21 = 2 = ds12 , m22 2
= 2 = ds2 , m = 2 = ds′2
ds1 ds2 ds
eşitlikleri nedeniyle dairenin izdüşüm yüzeyindeki biçimi m1 ve m2 yarıeksenli bir
elipstir (Şekil 6.2). Bunun tersine, izdüşüm yüzeyinin bir P ′ noktasında çizilen ve
yarıçapı 1 olan bir dairenin özgün yüzeydeki karşılığı P noktası merkez olmak üzere
yarı eksenleri m11 ve m12 olan bir elipstir.

6.1.2 Açı Deformasyonu
Özgün yüzeyde asal deformasyon doğrultusu ile herhangi bir deformasyon doğrultusu
arasındaki açı θ ve izdüşüm yüzeyinde buna karşılık açı θ′ olmak üzere ortogonal
′
parametre ağlarında F = 0 ve F = 0 olduğundan (3.39)’a göre,
r s
′
G dv ′ G dv
tan θ = , tan θ = ′ (6.30)
E du E du
AK
dir. Bu eşitliklerin oranı oluşturulursa (6.27) ile,
tan θ m1
= (6.31)
tan θ ′ m2
ve buradan,
sin θ cos θ′ − cos θ sin θ′ m1 − m2
=
sin θ cos θ + cos θ sin θ
′ ′ m1 + m2
ya da
m1 − m2
sin(θ − θ′ ) = sin(θ + θ′ ) (6.32)
m1 + m2
elde edilir.
SL
π
θ − θ′ açı deformasyonudur ve en büyük değerini θ + θ′ = 2
olması halinde alır. Açı
deformasyonunun en büyük değeri,
(θ − θ′ )max = ω (6.33)
denirse (6.32)’den,
m1 − m2
sin ω = (6.34)
m1 + m2
TA
çıkar. Deformasyonun en büyük olduğu θ ve θ′ açıları,

θ − θ′ = ω
π
θ + θ′ =
2
eşitliklerinden,
ω ω
θ = 45◦ + , θ′ = 45◦ −
2 2
π
bulunur. Bu durumda (6.31)’den θ = 2 − θ ile deformasyonu en büyük olan θ açısı,
′
r
m1
tan θ = (6.35a)
m2
ve benzer biçimde θ′ açısı, r
′ m2
tan θ = (6.35b)
m1
bağıntıları ile elde edilir. Açı koruyan izdüşümler için m1 = m2 nedeniyle (6.34)’den
sin ω = 0 ve ω = 0 çıkar (Aksoy ve Güneş, 1990, s. 142).

İzometrik Parametreler 137
6.1.3 Alan Deformasyonu
Alan deformasyonu φ genellikle,

Tissot indikatris alanı πm1 m2
φ= = = m1 m2 (6.36)
Birim daire alanı π 12
eşitliği ile tanımlanır (Aksoy ve Güneş, 1990, s. 142). Bunun yanında özgün yüzeyde
alan elemanı (3.41)’den,
AK
dF = ∆du dv
ve izdüşüm yüzeyinde bu alanın karşılığı,
dF ′ = ∆′ du dv
olduğuna göre,
dF ′ ∆′
φ= = (6.37)
dF ∆
elde edilir. Gauss parametre eğrileri ortogonal ve asal deformasyon doğrultuları ile
′
çakışacak biçimde seçilirse F = F = 0 nedeniyle,
√ ′
p
′ ′
∆ = EG , ∆ = E G
SL
ve (6.27) göz önüne alınarak (6.37)’den alan deformasyonu yine,
φ = m1 m2
çıkar.
Genel olarak (6.12) ile,
q q
2
TA
′ ′ ′2
∆ EG −F
′ EG − F
φ= = √ = √ D
∆ EG − F 2 EG − F 2
yazılabilir. Burada D, (6.6) determinantına eşittir.
Gerçek yüzeylerde ∆′ > 0, ∆ > 0 ve φ > 0’dır. φ > 0 için (6.3) izdüşüm denklemleri
D > 0 koşulunu gerçekleştirmelidir.
6.2 İzometrik Parametreler
Jeodezik izdüşümlerde genellikle ortogonal sistemler kullanılır. Bilindiği gibi böyle

sistemlerde F = 0’dır. Ortogonal sistemler arasında,
F =0 , E=G (6.38)
olanların özel önemi vardır (Grossmann, 1976, s. 138; Ulsoy, 1977, s. 263).
(6.38)’in geometrik anlamını ortaya koymak için, (6.38) özelliğini sağlayan ve (6.1)

bit
sabit
abit
v = sa
abit
v =s
dv =
v =s
v + 3d
v+d
v+2
it
u = sa b
u + 3d
it
du = sa b
u+2
abit
u =s
AK
u+d
abit
u =s
Şekil 6.3: İzometrik parametre (u, v) eğrileri
denklemleriyle tanımlanan bir yüzeyde u = sabit ve v = sabit parametre eğrileri,

u, u + du, u + 2du, . . . ve v, v + dv, v + 2dv, . . . biçiminde oluşturulur (Şekil 6.3)
F = 0 nedeniyle u = sabit ve v = sabit parametre eğrileri dik kesişirler. E = G
olduğundan, parametrelerin du ve dv diferansiyelleri eşit kabul edilirse bir yüzey
SL
noktasından çıkan parametre eğrilerinin yay elemanları eşit olur. (3.35) ve (3.36)’ya
göre u ve v parametre eğrilerinin yay elemanları,
√ √
dsu = Edu , dsv = Gdv (6.39)
dir. E = G olduğundan du = dv kabul edilirse (6.39)’dan,
dsu = dsv
çıkar. Bir yüzey eğrisi elemanı (3.24)’e göre,
ds2 = Edu2 + 2F dudv + Gdv 2
TA
olduğundan,
F =0 , E = G = µ2 (u, v) (6.40)
için
ds2 = µ2 (du2 + dv 2 ) (6.41)
olur.
Şekil 6.3’de görüldüğü gibi yüzey, parametre eğrileriyle diferansiyel karelere bölünür.
Bir yüzeyi tanımlayan u, v parametrelerine göre yüzey eğrisi elemanı için
(6.40) geçerliyse u, v’ye izometrik parametreler ve bu parametrelerin oluşturduğu
diferansiyel kareler sistemine izometrik ağ denir. İzometrik parametreler, ısı iletim
kuramında önemli bir yer tuttuğundan kaynaklarda termik parametreler ve onların
oluşturduğu ağlar izoterm ağlar olarak da adlandırılır.
İzometrik sistemlerde u ve v parametre eğrilerinin diferansiyel uzunluklarının
(6.39)’daki eşitleri yerine (6.40) ile,
dsu = µdu , dsv = µdv (6.42)

yazılabilir.
u, v parametreleri izometrik olmayan E 6= G ortogonal (F = 0) sistemi, u ve v’nin
iki fonksiyonu ϕ(u) ve ψ(v) yardımıyla,
E G
= = µ2 (6.43)
ϕ(u) ψ(v)
koşulunun sağlanması durumunda bir izometrik ağa dönüştürülebilir. µ, ağın
sıklığını (parametre eğrileri arasındaki uzaklığı) tanımlayan u, v parametrelerinin
AK
bir fonksiyonudur. Herhangi bir yüzey eğrisinin yay elemanının karesi (6.43)’den,
E = µ2 ϕ(u) , G = µ2 ψ(v) (6.44)
ile
ds2 = Edu2 + Gdv 2

= µ2 (ϕ(u)du2 + ψ(v)dv 2)
çıkar. Burada,
dU 2 = ϕ(u)du2 , dV 2 = ψ(v)dv 2 (6.45)
SL
denirse,
ds2 = µ2 (dU 2 + dV 2 ) (6.46)
olur. (6.45)’den yeni parametreler,
Z p Z p
U= ϕ(u)du , V = ψ(v)dv (6.47)
çıkar. u, v yerine U, V parametrelerinin alınması durumunda (6.46) nedeniyle

izometrik bir sistem elde edilir. (6.39)’a göre, bir yüzey noktasında kesişen parametre
TA
eğrilerinin yay elemanları, (6.44) ve (6.45) ile,

p p
dsu = µ ϕ(u)du = µdU , dsv = µ ψ(v)dv = µdV (6.48)
olduğundan Şekil 6.3’deki du ve dv artımı yerine burada dU ve dV alınır.

Özel bir durum, u, v ortogonal parametrelerin,
E
= f 2 (u) (6.49)
G
eşitliğini sağlayacak özellikte olmalarıdır (küre ve dönel elipsoitte coğrafi
koordinatlar bu özelliği taşır). Bu durumda,
E = Gf 2 (u)
nedeniyle,
2 2 2 E 2
ds = Edu + Gdv = G du + dv 2
G

ya da
E 2
dU = du (6.50)
G
denirse
ds2 = G(dU 2 + dv 2 ) (6.51)
olur. Yeni izometrik parametreler, (6.50)’ye göre,
Z r Z
AK
E
U= du = f (u)du (6.52)
G
ve v’dir (Aksoy ve Güneş, 1990, s. 81).

S yüzeyinde tanımlanan bir izometrik ağın S yüzeyinin izometrik bir ağına
izdüşümü, (6.18) koşullarını kuşkusuz sağlar. Buna göre izdüşüm açı koruyan bir
izdüşümdür. Bir yüzeyin başka bir yüzeye açı koruyan (konform) izdüşümü, her iki
yüzeyde izometrik ağlar tanımlanmış ise olanaklıdır.
E 6= G olan bir izometrik ağ örneği bir dönel elipsoit yüzeyindeki meridyen ve
paralel daireler sistemidir. Onların oluşturduğu ağ, açı koruyan izdüşüm için öyle
SL
sıklaştırılmalıdır ki, yüzeyi diferansiyel karelere bölen yeni bir ağ elde edilsin.
6.2.1 Açı Koruyan İzdüşümde İzometrik Parametrelerin

Önemi
Bir izdüşümün açı koruyan özellikte olması için (6.16) ve (6.17)’ye göre,
TA
′ ′ ′
E = Em2 , F = F m2 , G = Gm2 (6.53)
koşullarının gerçekleşmesi gerekir. Bunun yolu, özgün yüzeyi tanımlayan

u, v parametreleri ile izdüşüm yüzeyine ilişkin u, v parametrelerinin izometrik
parametreler olmasını sağlamaktır. Parametreleri izometrik olmayan ortogonal
sistemlerde izometrik parametreler, önceki bölümde açıklandığı gibi, verilen
parametrelere bağlı olarak hesaplanır.
Özgün yüzeyi tanımlayan u, v Gauss parametrelerinin izometrik olması durumunda
(6.38)’e göre,
F =0 , E=G (6.54)
dir. Benzer biçimde izdüşüm yüzeyinin u, v izometrik parametreleri için,
F =0 , E=G (6.55)
özelliği geçerlidir. İzdüşüm yüzeyinde 1. dereceden temel büyüklüklerin u, v

parametrelerine bağlı (6.12)’deki eşitleri, (6.55) nedeniyle izometrik parametreler

için,
( 2 2 )
′ ∂u ∂v
E = E +
∂u ∂u
( 2 2 )
′ ∂u ∂v
G = E + (6.56)
∂v ∂v

′ ∂u ∂u ∂v ∂v
F = E +
AK
∂u ∂v ∂u ∂v
olur. Öte yandan (6.54) nedeniyle (6.53)’den,

′ ′ ′
E = Em2 , G = Em2 , F = F m2 = 0 (6.57)
′ ′ ′
elde edilir. Buradan E = G ve F = 0 çıkar. Buna göre özgün yüzeyin izometrik
parametreleri izdüşüm yüzeyi için de izometrik parametreler olabilmektedir. Bunun
için koşul, özgün yüzey ve izdüşüm yüzeyi parametrelerinin izometrik ve (6.3)
izdüşüm denklemlerinin, (6.53)’deki açı koruyan izdüşüm koşullarını sağlayacak
özellikte olmalarıdır. (6.56) ile (6.57)’nin karşılaştırılması ve ikinci terimlerin yer
değiştirmesi sonucunda,
SL
2 2 2 2
∂u ∂u ∂v ∂v
− = −
∂u ∂v ∂v ∂u
∂u ∂u ∂v ∂v
=−
∂u ∂v ∂u ∂v
√
eşitlikleri elde edilir. İkinci eşitlik 2i = 2 −1 sanal sayısı ile çarpılarak ilk denkleme
eklenir ve her iki tarafın karekökü alınırsa,

∂u ∂u ∂v ∂v
TA
+i =± −i (6.58)
∂u ∂v ∂v ∂u
çıkar (Grossmann, 1976, s. 142; Aksoy ve Güneş, 1990, s. 83).
Gerçek yüzeylerde (6.6) fonksiyonel determinantının sıfırdan büyük olması
gerektiğinden (6.58) eşitliğinin sağ yanı (+) işaretli alınmalıdır. Bu iki karmaşık
sayının gerçek ve sanal parçaları eşitlenirse jeodezik amaçlar için,
∂u ∂v
=
∂u ∂v (6.59)
∂u ∂v
=−
∂v ∂u
çıkar. Bu eşitliklere Cauchy-Riemann diferansiyel denklemleri denir. Buna göre,
u = u(u, v)
v = v(u, v)
izdüşüm denklemlerinin açı koruyan izdüşüm oluşturabilmeleri için u, v ve u, v
parametrelerinin izometrik olmaları ve ayrıca (6.59) diferansiyel denklemlerini

sağlamaları gerekir. Gösterilebilir ki, u, v parametreleri bir analitik fonksiyonla

u, v’ye bağlı olarak tanımlanabilirse (6.59) diferansiyel denklemleri sağlanır.
Bir noktada istenilen derecede tek anlamlı türevi alınabilen fonksiyonlara bilindiği
gibi analitik fonksiyon adı verilir. z = u + iv (eşlenik z ∗ = u − iv) karmaşık
değişkeninin bir fonksiyonu,
ω = u + iv = f (z) (6.60)
olsun.
AK
z0 = u0 + iv0 ve z = u + iv noktalarının u eksenine (yatay eksen) paralel bir
doğru (v = sabit) üstünde bulundukları varsayılırsa ω fonksiyonunun z0 noktasındaki
türevi,
∂u ∂v
f ′ (z0 ) = +i (6.61)
∂u ∂u
ve z0 , z noktalarının iv düşey eksenine paralel bir doğru (u = sabit) üstünde
oldukları düşünülürse ω’nın türevi,
∂v ∂u
f ′ (z0 ) = −i (6.62)
∂v ∂v
çıkar. f (z) fonksiyonunun analitik fonksiyon olabilmesi için hangi yoldan gidilirse
SL
gidilsin bir noktadaki türevinin tek anlamlı olması gerektiğinden (6.61) ve (6.62)
türevlerinin gerçek ve sanal parçaları eşit olmalıdır. Bu sonuç, (6.59) Cauchy-
Riemann diferansiyel denklemleridir. z = u + iv yerine z ∗ = u − iv ile de aynı
sonuca varılır.
Bir yüzeyin izometrik parametreleri u, v ve başka bir yüzeyin izometrik
parametreleri u, v ise (6.60)’da verildiği gibi oluşturulan ve (6.59) diferansiyel
denklemlerini sağlayan analitik fonksiyonun gerçek ve sanal parçalarından elde
edilen,
TA
u = u(u, v)
(6.63)
v = v(u, v)
denklemleri açı koruyan izdüşüm veren denklemlerdir.
Bir yüzeyin parametreleri u, v ve öteki yüzeyin parametreleri u, v olmak üzere
(6.60)’dan elde edilen (6.63) izdüşüm denklemleri (6.59) diferansiyel denklemlerini
sağlıyorsa fonksiyon analitik, parametreler izometrik ve izdüşüm açı koruyan
özelliktedir.
Uygulama:
1. Düzlemden düzleme açı koruyan izdüşüm (Aksoy ve Güneş, 1990, s. 94).

Bir düzlemde Gauss parametreleri x, y ve ikincisi ξ, η olsun. z = x + iy,
ω = ξ + iη olmak üzere,
ω = f (z) = z 2 , ξ + iη = (x + iy)2 = x2 − y 2 + i2xy (6.64)

fonksiyonunda gerçek ve sanal parçalar eşitlenirse,

ξ = x2 − y 2
(6.65)
η = 2xy
olur. (6.59) Cauchy-Riemann diferansiyel denklemleri,
u=ξ , v=η , u=x , v=y
ile
∂ξ ∂η
AK
= 2x = 2x
∂x ∂y
∂η ∂ξ
= 2y = −2y
∂x ∂y
sağlanır. Buna göre (6.64), analitik bir fonksiyondur ve (6.65) denklemleriyle
elde edilen izdüşüm açı koruyandır. (x, y) düzleminde x ve y parametreleri dx
ve dy kadar arttırılarak bir kareler ağı oluşturulursa bu kareler ağının (ξ, η)
düzlemindeki izdüşümü Şekil 6.4’te görüldüğü gibi dik kesişen ξ, η parametre
eğrilerinin sınırlandırdığı diferansiyel karelerden oluşan bir şekildir.
η
SL
iy (32)′ (23)′
30 31 32 33
(22)′
20 21 22 23
(13)′
(31)′
(12)′
(21)′
10 11 12 13 (11)′
00 01 02 03 x (30)′ (20)′ (10)′ (01)′ (02)′ (03)′ ξ

TA
Şekil 6.4: Düzlemden düzleme açı koruyan izdüşüm (Aksoy ve Güneş, 1990)
2. Küre yüzeyinden düzleme açı koruyan izdüşüm

Gauss parametreleri, küre için ϕ, λ coğrafik koordinatları ve düzlem için x, y
dik koordinatlarıdır.
Küre yüzeyinde eğri uzunluğu elemanı,
ds2 = R2 dϕ2 + R2 cos2 ϕ dλ2 (6.66)

dir. Burada E = R2 , G = R2 cos2 ϕ, F = 0 ve buna göre E 6= G olduğundan

ϕ, λ izometrik parametreler değildir. E ve G arasında (6.49)’a uygun,
E 1
= = f (ϕ)
G cos2 ϕ
ilişkisi vardır. (6.50) ve (6.51)’den,
E 2 dϕ2
dq 2 = dϕ =
G cos2 ϕ
AK
ile (6.66),
ds2 = R2 cos2 ϕ(dq 2 + dλ2 )
olur. İzometrik parametreler,
Z
1
q= dϕ ve λ
cos ϕ
dır. Karmaşık fonksiyonlar,
z = q + iλ
ω = x + iy
SL
olmak üzere,
ω = f (z)
analitik fonksiyon olmak koşulu ile bu fonksiyonun gerçek ve sanal
parçalarından oluşan,
x = x(q, λ)
(6.67)
y = y(q, λ)
eşitlikleriyle kürenin düzleme açı koruyan izdüşümü elde edilir. a sabit bir
TA
değer olmak üzere,
ω = f (z) = f (q + iλ) = a(q + iλ)
alınırsa ω fonksiyonunun gerçek ve sanal bölümleri,

x = aq
(6.68)
y = aλ
olur.
u = x, v = y ve u = q, v = λ parametreleri (6.59) diferansiyel denklemlerini
sağlar:
∂x ∂y
=a , =a
∂q ∂λ
∂x ∂y
=0 , =0
∂λ ∂q
(6.68) denklemleriyle açı koruyan izdüşüm elde edilir (Aksoy ve Güneş, 1990,
s. 95).

Elipsoit Yüzeyinde İzometrik Parametreler 145
a sabit katsayısının seçimi için izdüşümün açı koruyan bir izdüşüm olması
yanında daha başka özellikler de istenebilir. Örneğin ekvatorda P0 noktası,
düzlem koordinatlar için başlangıç noktası olmak üzere küre yüzeyinde
herhangi bir noktanın düzleme izdüşümünün y değeri, başlangıca göre ekvator
üstünde uzunluk biriminde λ boylamına eşit olsun istenirse,
y = Rλ (R = küre yarıçapı)
AK
alınmalıdır. Bu durumda a = R ile,
Z ϕ
dϕ π
x = Rq = R dϕ = R ln tan + (6.69)
cos ϕ 2 4
olur (Merkator projeksiyonu = kürenin ekvatora teğet olan silindir yüzeyine

izdüşümü).
6.3 Elipsoit Yüzeyinde İzometrik Parametreler

SL
ϕ, λ coğrafi koordinatlar sisteminde elipsoit yüzeyinde 1. dereceden temel
büyüklükler ve eğri uzunluğu elemanı, (4.6) ve (4.7)’ye göre,
E = M2 , F =0 , G = N 2 cos2 ϕ
(6.70)
dS 2 = M 2 dϕ2 + N 2 cos2 ϕdλ2
TA
dir. O halde coğrafi parametreler izometrik değildir. E 6= G temel büyüklükleri

arasındaki oran (6.49) burada,
E M2
= 2 = f 2 (ϕ) (6.71)
G N cos2 ϕ
biçimindedir. (6.70) eşitliği,

M
dq = dϕ (6.72)
N cos ϕ
ile
dS 2 = N 2 cos2 ϕ(dq 2 + dλ2 ) (6.73)
olur. Bu durumda,
Z
M
q= dϕ ve λ (6.74)
N cos ϕ

izometrik parametrelerdir. q parametresine izometrik enlem denir. Bölüm 2’den M

ve N’nin eşitleri (6.72)’de yerine konursa,
1 − e2 1 − e2 sin2 ϕ − e2 cos2 ϕ
dq = dϕ = dϕ =
cos ϕ(1 − e2 sin2 ϕ) cos ϕ(1 − e2 sin2 ϕ)

1 e2 cos ϕ
= − dϕ
cos ϕ 1 − e2 sin2 ϕ

1 e2 cos ϕ(1 − e sin ϕ) + e2 cos ϕ(1 + e sin ϕ)
= − dϕ
AK
cos ϕ 2(1 + e sin ϕ)(1 − e sin ϕ)
1 e2 cos ϕ e2 cos ϕ
= dϕ − dϕ − dϕ
cos ϕ 2(1 + e sin ϕ) 2(1 − e sin ϕ)
Z ϕ Z
1 e ϕ e cos ϕ e cos ϕ
q = dϕ + − − dϕ
0 cos ϕ 2 0 1 + e sin ϕ 1 − e sin ϕ
ϕ π e 1 − e sin ϕ
q = ln tan + + ln (6.75)
2 4 2 1 + e sin ϕ
" #
ϕ π 1 − e sin ϕ 2e

q = ln tan + (6.76)
2 4 1 + e sin ϕ
SL
çıkar. Bilgisayar dışında yapılacak hesaplama işlemlerini kolaylaştırmak için q
eşitliğinin ikinci terimi yerine,

1+x x3 x5
ln =2 x+ + + ... (x < 1)
1−x 3 5
dizisine göre eşiti yazılırsa,
ϕ π e4 e6 e8
q = ln tan + − e2 sin ϕ − sin3 ϕ − sin5 ϕ − sin7 ϕ + . . . (6.77)
2 4 3 5 7
TA
olur (Grossmann, 1976, s. 144). Çözüm ekvatordan başlayarak ϕ enlemine bağlı q

izometrik enlem değerlerini verir. Ekvatorda ϕ = 0 için q = 0’dır.
b
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Şekil 6.5: Elipsoit yüzeyinde izometrik parametreler (q, λ) ağı (sürekli çizgiler)
İzometrik enlemi geometrik olarak açıklamak için, elipsoit yüzeyinde sabit coğrafi
boylam ve sabit izometrik enlem eğrileri ağı oluşturulur. Şekil 6.5’de görüldüğü gibi

Coğrafi Enlem Farkı ve İzometrik Enlem Farkı Arasındaki İlişki 147
70
60
50
40
30
20
AK
10
0
Şekil 6.6: Elipsoit yüzeyindeki izometrik parametreler ağının düzleme izdüşümü

(Grossmann, 1976, s. 145)
sürekli çizgilerle belirtilen, kutuplara doğru giderek küçülen ve kutupta noktaya

dönüşen diferansiyel kareler ağı elde edilir.
Bu ağın en basit analitik fonksiyon,
SL
x + iy = q + iλ
ile düzleme izdüşümü oluşturulursa eşit büyüklükteki kareleri elipsoit yüzeyindeki

homolog (benzer) diferansiyel karelerin resmi olan ve sürekli çizgilerle belirtilen bir
ağ elde edilir (Şekil 6.6). Düzlemdeki ağ biçimi, Merkator izdüşümüdür. Şekil
6.5’deki izometrik ağ, düzlem Merkator ağ kavramına karşılık elipsoidal Merkator
ağ olarak adlandırılır.
TA
6.4 Coğrafi Enlem Farkı ve İzometrik Enlem

Farkı Arasındaki İlişki
∆ϕ = ϕ − ϕ0 coğrafi enlem farkı ile ∆q = q − q0 izometrik enlem farkı arasındaki

bağlantı Taylor açılımı yardımıyla kurulur. ϕ0 , P0 noktasının coğrafi enlemidir.
(6.77)’den görüldüğü gibi q izometrik enlemi ϕ coğrafik enleminin bir fonksiyonudur:
q = q(ϕ)
Bu fonksiyona Taylor dizisi uygulanırsa, q0 = q(ϕ0 ) olmak üzere,

dq 1 d2 q 1
2 d3 q
∆q = q − q0 = ∆ϕ + ∆ϕ + ∆ϕ3 + . . . (6.78)
dϕ 0 2 dϕ2 0 6 dϕ3 0

elde edilir. (6.72)’den,
dq M 1
= = 2
dϕ N cos ϕ V cos ϕ
d2 q t(1 + 3η )2
=
dϕ2 V 4 cos ϕ
d3 q 1 + 2t2 + 4η 2 + 6η 2 t2 + 3η 4 + 12η 4t2
= (6.79)
dϕ3 V 6 cos ϕ
AK
d4 q t(5 + 6t2 + 19η 2 + 24η 2 t2 + . . . )
=
dϕ4 V 8 cos ϕ
d5 q 5 + 28t2 + 24t4 + . . .
=
dϕ5 V 10 cos ϕ
ya da
1 1
2
= = 1 − η2 + η4 + . . .
V 1 + η2
binom dizisi ile ϕ0 değeri için,

SL
dq 1
c1 = = (1 − η02 + η04 − η06 + . . . )
dϕ 0 cos ϕ0

1 d2 q t0
c2 = = (1 + η02 − 3η04 + . . . )
2 dϕ2 0 2 cos ϕ0

1 d3 q 1
c3 = = (1 + 2t20 + η02 − 3η04 + 6η04 t20 + . . . ) (6.80)
6 dϕ3 0 6 cos ϕ0

1 d4 q t0
c4 = = (5 + 6t20 − η02 + . . . )
24 dϕ4 0 24 cos ϕ0
TA
5
1 dq 1
c5 = = (5 + 28t20 + 24t40 + . . . )
120 dϕ5 0 120 cos ϕ0
katsayıları ile (6.78),
∆q = q − q0 = c1 ∆ϕ + c2 ∆ϕ2 + c3 ∆ϕ3 + c4 ∆ϕ4 + c5 ∆ϕ5 + . . . (6.81)
olur (Grossmann, 1976, s. 146). Buradan q = q0 + ∆q bulunur.

ϕ enlemi de q izometrik enleminin bir fonksiyonudur:
ϕ = ϕ(q)
Bu fonksiyonun Taylor’a göre açılımı,

dϕ d2 ϕ ∆q 2 d3 ϕ ∆q
∆ϕ = ϕ − ϕ0 = ∆q + + + ... (6.82)
dq 0 dq 2 0 2 dq 3 0 6

Coğrafi Enlem Farkı ve İzometrik Enlem Farkı Arasındaki İlişki 149
dir. (6.72)’den,

dϕ N0 cos ϕ0
d1 = = = V02 cos ϕ0 = (1 + η02 ) cos ϕ0
dq M0
2 0
1 dϕ 1 d(1 + η 2 ) cos ϕ 1 ∂(1 + η 2 ) cos ϕ dϕ
d2 = = =
2 dq 2 0 2 dq 0 2 ∂ϕ dq 0
1
= − cos2 ϕ0 t0 (1 + 4η02 + 3η04 )
3 2
AK
1 dϕ 1
d3 = 3
= − cos3 ϕ0 (1 − t20 + 5η02 − 13η02 t20 + 7η04 − 27η04t20 + . . . )
6 dq 0 6
4
1 dϕ 1
d4 = 4
= cos4 ϕ0 t0 (5 − t20 + 56η02 − 40η02 t20 + . . . )
24 dq 0 24
5
1 dϕ 1
d5 = = cos5 ϕ0 (5 − 18t20 + t40 + . . . )
120 dq 5 0 120
(6.83)
ile (6.82),
∆ϕ = ϕ − ϕ0 = d1 ∆q + d2 ∆q 2 + d3 ∆q 3 + d4 ∆q 4 + d5 ∆q 5 + . . . (6.84)
SL
olur. Buradan ϕ = ϕ0 + ∆ϕ bulunur.
TA

AK
SL
TA

Bölüm 7
AK
ELİPSOİDİN DÜZLEME GAUSS-KRÜGER
İZDÜŞÜMÜ
SL
7.1 Gauss-Krüger İzdüşüm Kuralı
Elipsoidin düzleme Gauss-Krüger izdüşümü açı koruyan bir izdüşümdür. bölüm

6.2.1’de açıklandığı gibi açı koruyan bir izdüşüm elde etmek için özgün ve izdüşüm
yüzeylerindeki koordinat sistemleri izometrik olmalıdır. Bu koşul, düzlemde Dekart
sistemi (dik koordinatlar) ile sağlanır. Elipsoidal coğrafi koordinatlar sisteminde ϕ
TA
coğrafi enlemi yerine q izometrik enlemi kullanılmalıdır. Bu durumda düzlemde

x, y dik koordinatları ve elipsoit yüzeyinde q, λ enlem ve boylamı izometrik
parametrelerdir. Elipsoit yüzeyindeki bir P noktası,
z = q + iλ (7.1a)
ve bu noktanın düzlemdeki izi
ω = x + iy (7.1b)
olsun. x, y koordinatları için
ω = f (z) ya da x + iy = f (q + iλ) (7.2)
analitik fonksiyonu geçerli ise açı koruyan bir izdüşüm elde edilir.
(7.2) analitik fonksiyonu çok çeşitli olabilir. İzdüşümde karşılanması istenen bazı
özellikler fonksiyonu belirler. Gauss-Krüger izdüşümünde gerçekleşmesi istenen
özellikler şunlardır:
1. λ0 = sabit başlangıç meridyeninin düzlemdeki izdüşümü x ekseni olmalıdır.

152 ELİPSOİDİN DÜZLEME GAUSS-KRÜGER İZDÜŞÜMÜ
2. Başlangıç meridyeninin uzunluğu izdüşümde korunmalıdır.
Başlangıç meridyeni üzerinde bulunan bir P0 noktası için y = 0 dır. λ0 = sabit

meridyeninin ekvatoru kestiği nokta x için başlangıç noktasıdır. Ekvatordan q
izometrik enlemine kadar meridyen yayı uzunluğu G ile gösterilirse, yukarıda
belirtilen 1 ve 2 koşullarına göre başlangıç meridyeni üzerindeki noktalar için y = 0
x = G = f (q) (7.3)
AK
yazılabilir. Bu sonuca göre f fonksiyonu, meridyen yayının izometrik enleme
nasıl bağlı olduğunu gösteren bir fonksiyondur. (4.9)’da verilen meridyen yayının
diferansiyeli Mdϕ = ds ve (6.72) yardımı ile (7.3)’den,
dx = dG = M dϕ = N cos ϕ dq (7.4)
ya da f (q) fonksiyonunun diferansiyeli,

dx dG df (q)
= = = f ′ (q) = N cos ϕ (7.5)
dq dq dq
elde edilir.
SL
7.2 Gauss-Krüger Koordinatlarının Coğrafi Ko-
ordinatlar Yardımıyla Hesabı
Verilen: P noktasının ϕ, λ coğrafi koordinatları

İstenen: P noktasının x, y Gauss-Krüger koordinatları
TA
b λ=
sa
ℓ bi
t
λ0
sb.
=
sb .
ϕf
sb
.
=
ϕ
Pf b b =
q
y P
Pϕ b
x v
.
G Ek
P0 b
Şekil 7.1: Gauss-Krüger koordinatlarının coğrafi koordinatlar yardımıyla hesabı
ℓ = λ − λ0 ≤ 3◦ iken ϕ ve q sıfırdan π2 ye kadar değerler alabilmektedir. Asal

meridyen üstünde yardımcı bir nokta P0 olsun (Şekil 7.1). P0 noktasına göre coğrafi
ve izometrik enlem farkları,
∆ϕ = ϕ − ϕ0 , ∆q = q − q0 (7.6)

Gauss-Krüger Koordinatlarının Coğrafi Koordinatlar Yardımıyla Hesabı 153
ile (7.2),
x + iy = f (q0 + ∆q + iλ0 + iℓ) (7.7)
olur. ∆q izometrik enlem farkının küçük olduğu varsayılırsa bu fonksiyon P0
noktasında q değişkenine göre Taylor dizisine açılabilir:
1 1
x + iy = f (q0 ) + f ′ (q0 )(∆q + iℓ) + f ′′ (q0 )(∆q + iℓ)2 + f ′′′ (q0 )(∆q + iℓ)3 + . . . (7.8)
2 6
(7.3)’e göre f (q0 ) = G0 (ekvatordan P0 noktasına kadar meridyen yayı uzunluğu)
AK
olduğundan (7.8) yerine,

dG 1 d2 G
x + iy = G0 + (∆q + iℓ) + 2
(∆q + iℓ)2 +
dq 0 2 dq 0
3
1 dG
+ (∆q + iℓ)3 + . . . (7.9)
6 dq 3 0
yazılabilir.
(6.79)’dan,
dq M 1
= = 2
SL
dϕ N cos ϕ V cos ϕ
ve (7.5)’den,
dG
= N cos ϕ
dq
yardımıyla (7.2) eşitliğindeki türevler, zincir kuralı uygulanarak;

dG dG dϕ
a1 = = = N0 cos ϕ0
2dq 0 dϕ dq 0

1 d G 1 d dG dϕ
= − 21 N0 cos2 ϕ0 t0
TA
a2 = 2 2 = 2 dϕ dq dq 0
dq3 0
1 d G 1 d d2 G dϕ
a3 = 6 3 = 6 dϕ dq 2 dq 0 = − 61 N0 cos3 ϕ0 (1 − t20 + η02 ) (7.10)
dq4 0
1 d G 1 d d3 G dϕ 1 4
a4 = 24 4 = 24 dϕ dq 3 dq 0 = 24 N0 cos ϕ0 t0 (5 − t20 + 9η02 + 4η04 )
dq5 0
1 d G 1 d d4 G dϕ 1 5
a5 = 120 dq 5 0
= 120 dϕ dq 4 dq 0 = 120 N0 cos ϕ0 (5 − 18t20 + t40 )
bulunur. Bu katsayılar ve
x − G0 = ∆x (7.11)
ile (7.2) izdüşüm denklemi,
∆x + iy = a1 (∆q + iℓ) + a2 (∆q + iℓ)2 + a3 (∆q + iℓ)3 +

+a4 (∆q + iℓ)4 + a5 (∆q + iℓ)5 + . . . (7.12)
olur. i2 = −1, i3 = −i, i4 = 1 vb. olduğu göz önüne alınarak (7.12)’den,
∆x + iy = a1 ∆q + a2 (∆q 2 − ℓ2 ) + a3 (∆q 3 − 3∆qℓ2 ) + . . .

+i a1 ℓ + 2a2 ∆qℓ + a3 (3∆q 2 ℓ − ℓ3 ) + . . .

çıkar. Gerçek ve sanal bölümler eşitlenirse
∆x = a1 ∆q + a2 (∆q 2 − ℓ2 ) + a3 (∆q 3 − 3∆qℓ2 )+

+a4 (∆q 4 − 6∆q 2 ℓ2 + ℓ4 ) + a5 (∆q 5 − 10∆q 3 ℓ2 + 5∆qℓ4 ) + . . .
(7.13)
y = a1 ℓ + 2a2 ∆qℓ + a3 (3∆q 2 ℓ − ℓ3 ) + a4 (4∆q 3 ℓ − 4∆qℓ3 )+
+a5 (5∆q 4 ℓ − 10∆q 2 ℓ3 + ℓ5 ) + . . .
AK
∆q izometrik enlem farkı, ∆ϕ = ϕ − ϕ0 için (6.81)’den bulunur. (7.13)’den ∆x ve
ϕ0 enlemine karşılık meridyen yay uzunluğu G0 yardımıyla (7.11)’den x çıkar.
P0 noktasının özelliği başlangıç meridyeninin üstünde bulunmasıdır. λ = λ0
meridyeninin batı ve doğusundaki λ0 − ℓ ve λ0 + ℓ boylamları ile sınırlı bölgeye
dilim ve λ0 ’a dilim orta meridyeni denir. Enlemi, dilim orta meridyeni dışında
verilen bir P noktasının enlemine eşit olan bir nokta (Pϕ ) başlangıç noktası olarak
kabul edilirse ∆ϕ = ϕ − ϕ0 = 0, (6.81)’den ∆q = 0 ve (7.11) ile (7.13)’den,
x = G − a2 ℓ2 + a4 ℓ4 + . . .
(7.14)
y = a1 ℓ − a3 ℓ3 + a5 ℓ5 + . . .
SL
denklemleri elde edilir. Burada a1 , a2 , a3 , a4 ve a5 katsayıları (7.10)’dan ϕ0 = ϕ
enlemine karşılık değerlerdir. G0 = G, ϕ0 = ϕ enlemi için meridyen yay
uzunluğudur.
∆q izometrik enlem farkını, ∆ϕ enlem farkının fonksiyonu olarak veren (6.81) eşitliği
(7.13)’de yerine konursa coğrafi enlem ve boylamın fonksiyonları biçiminde,
∆x = a10 ∆ϕ + a20 ∆ϕ2 + a02 ℓ2 + a30 ∆ϕ3 + a12 ∆ϕℓ2 + a40 ∆ϕ4 +
+a22 ∆ϕ2 ℓ2 + a04 ℓ4 + a50 ∆ϕ5 + a32 ∆ϕ3 ℓ2 + a14 ∆ϕℓ4 + . . .
TA
(7.15)
y = a01 ℓ + a11 ∆ϕℓ + a21 ∆ϕ2 ℓ + a03 ℓ3 + a31 ∆ϕ3 ℓ + a13 ∆ϕℓ3 +
+a41 ∆ϕ4 ℓ + a23 ∆ϕ2 ℓ3 + a05 ℓ5 + . . .
elde edilir. Burada katsayılar;

a10 = N0 (1 − η02 + η04 − η06 ) a01 = N0 cos ϕ0
a20 = 3N20 t0 (η02 − 2η04 ) a11 = N0 cos ϕ0 t0 (−1 + η02 − η04 )
2
a02 = N0 cos2 ϕ0 t0 a21 = N0 cos
2
ϕ0
(−1 + η02 − 3η02 t20 − η04 + 6η04 t20 )
3
a30 = N20 η02 (1 − t20 − 2η02 + 7η02 t20 ) a03 = N0 cos
6
ϕ0
(1 − t20 + η02 )
2ϕ
a12 = N0 cos2
0
(1 − t20 + η02 t20 − η04 t20 ) a31 = N0 cos6 ϕ0 t0 (1 − 10η02 + 3η02 t20 )
3
a40 = − N02t0 η02 a13 = N0 cos6 ϕ0 t0 (−5 + t20 − 4η02 − η02 t20 )
2
a22 = N0 cos4 ϕ0 t0 (−4 + 3η02 − 3η02 t20 ) a41 = N0 cos
24
ϕ0
4 3
a04 = N0 cos24 ϕ0 t0 (5 − t20 + 9η02 ) a23 = N0 cos
12
ϕ0
(−5 + 13t20 )
5
a50 = η02 a05 = N0 cos
120
ϕ0
(5 − 18t20 + t40 )
2ϕ
a32 = N0 cos3
0
(−1 + t20 )
N0 cos4 ϕ0
a14 = 3 (5 − 18t20 + t40 )
(7.16)

Coğrafi Koordinatların Gauss Koordinatları Yardımıyla Hesabı 155
dir (Ulsoy, 1977, s. 272; Aksoy ve Güneş, 1990, s. 114).

(7.15) çözümü x ve y koordinatlarını ∆ϕ = ϕ − ϕ0 enlem farkı ile ℓ = λ − λ0 boylam
farkının fonksiyonları biçiminde veren serilerdir. P0 noktasının enlemi P noktasının
ϕ enlemine eşit ise (7.14) çözümüne karşılık (7.15)’den,
∆x = a02 ℓ2 + a04 ℓ4 + . . .
(7.17)
y = a01 ℓ + a03 ℓ3 + a05 ℓ5
çıkar.
AK
(7.17) çözümünde ai katsayılarının her nokta için hesaplanması gerekir.
Nokta sayısının büyük olması durumunda ai katsayılarının nokta konumuna bağlı
olarak değişmemesi istenir. Bu durumda (7.15) dizileri kullanılır. Bir ϕ0 değeri
ile (7.16) katsayıları hesaplanır ve bütün noktalar için bunlar kullanılır. Ancak
bu durumda katsayılar dışında hem ∆ϕ hem de ℓ değişkeni geçmektedir. (7.17) ise
yalnızca ℓ değişkenine bağlıdır. Ama ai katsayıları ϕ değişkeniyle hesaplanmaktadır.
7.3 Coğrafi Koordinatların Gauss Koordinatları

Yardımıyla Hesabı
SL
F ters analitik fonksiyon olmak üzere izometrik parametreler için (7.2)’den,
q + iλ = F (x + iy) (7.18)
yazılabilir. (7.3) ve (7.5)’e göre başlangıç meridyeninde F analitik fonksiyonu için,
dq 1
q = F (x) = F (G) ve = F ′ (x) = (7.19)
dG N cos ϕ
özellikleri geçerlidir. Bu fonksiyon (7.8)’e benzer biçimde P0 noktasında Taylor
TA
serisine açılabilir ve ∆q = q − q0 , ∆x = x − G0 , ℓ = λ − λ0 ile,

dq 1 d2 q
∆q + iℓ = (∆x + iy) + (∆x + iy)2 +
dG 0 2 dG2 0

1 d3 q
+ (∆x + iy)3 + . . . (7.20)
6 dG3 0
ya da
∆q + iℓ = b1 (∆x + iℓ) + b2 (∆x + iy)2 + b3 (∆x + iy)3 + . . . (7.21)
elde edilir. (7.3)’de geçen türevler (7.19)’un ikinci eşitliğinden,
dq
1
b1 = dG
= N0 cos ϕ0
2 0
1 d q t0
b2 = 2 dG2
= 2N02 cos ϕ0
3 0
1 d q 1
b3 = 6 dG3
= 6N03 cos ϕ0
(1 + 2t20 + η02 ) (7.22)
4 0
1 d q t0
b4 = 24 4 = 24N04 cos ϕ0
(5 + 6t20 + η02 − 4η04 )
dG5 0
1 d q 1
b5 = 120 dG5
= 120N05 cos ϕ0
(5 + 28t20 + 24t40 + 6η02 + 8η02 t20 )
0

çıkar (Grossmann, 1976, s. 150; Ulsoy, 1977, s. 276). (7.21) denklemini açar, gerçek
ve sanal bölümlerine göre düzenlersek,
∆q = b1 ∆x + b2 (∆x2 − y 2) + b3 (∆x3 − 3∆xy 2 )+
b4 (∆x4 − 6∆x2 y 2 + y 4) + +b5 (∆x5 − 10∆x3 y 2 + 5∆xy 4 ) + . . .
(7.23)
ℓ = b1 y + 2b2 ∆xy + b3 (3∆x2 y − y 3) + b4 (4∆x3 y − 4∆xy 3 )+
+b5 (5∆x4 y − 10∆x2 y 3 + y 5 ) + . . .
bulunur. ∆q izometrik enlem farkının buradaki eşiti (6.84)’de yerine konur ve ayrıca
ℓ eşitliği buna uygun biçimde düzenlenirse,
AK
∆ϕ = b10 ∆x + b20 ∆x2 + b02 y 2 + b30 ∆x3 + b12 ∆xy 2 + b40 ∆x4 +
+b22 ∆x2 y 2 + b04 y 4 + b50 ∆x5 + b32 ∆x3 y 2 + b14 ∆xy 4 + . . .
(7.24)
ℓ = b01 y + b11 ∆xy + b21 ∆x2 y + b03 y 3 + b31 ∆x3 y + b13 ∆xy 3 +
+b41 ∆x4 y + b23 ∆x2 y 3 + b05 y 5 + . . .
elde edilir. Katsayılar;
1 2 1
b10 = N0 (1 + η0 ) b01 = N0 cos ϕ0
2
3η t t0
b20 = − 2N0 20 (1 + η02 ) b11 = N02 cos ϕ0
0
t0 2 1
b02 = − 2N 2 (1 + η0 ) b21 = 2N03 cos ϕ0
(1 + 2t20 + η02 )
0
η02
1
b30 = (−1 + t20 − 2η02 + 6η02 t20 ) b03 = − 3 b21
SL
2N03
1 t0
b12 = 2N03
(−1 − t20 − η02 + 2η02 t20 − η04 + 3η04 t20 ) b31 = 6N04 cos ϕ0
(5 + 6t20 + η02 )
2
η0 t0
b40 = 2N04
b13 = −b31
t0 1
b22 = 4N04
(−2 − 2t20 + 9η02 + η02 t20 ) b41 = 24N05 cos ϕ0
(5 + 28t20 + 24t40 )
t0
b04 = 24N04
(5 + 3t20 + 6η02 − 6η02 t20 ) b23 = −2b41
b50 = b5 d1 + 2b1 b4 d2 + 2b2 b3 d2 + 3b21 b3 d3 b05 = 51 b41
+3b1 b22 d3 + 4b31 b2 d4 + b51 d5
b32 = − 6N1 5 (1 + 4t20 + 3t40 )
0
TA
1
b14 = 24N 5 (5 + 14t20 + 9t40 )
0
(7.25)
dir.
(7.3) serisi P0 yerine Pf (ϕf , 0) noktasına (P ’nin y ordinatının başlangıç meridyeni
üzerindeki dik ayağına) göre gerçekleştirilirse ∆x = 0 nedeniyle (7.23) eşitlikleri,
∆q = −b2 y 2 + b4 y 4 + . . .
(7.26)
ℓ = b1 y − b3 y 3 + b5 y 5 + . . .
olur. Bu durumda (7.22) katsayıları ϕf enlemi için hesaplanmalıdır.
(6.84)’e göre ∆ϕ = ϕ − ϕf ile ∆q = q − qf arasında geçerli,
ϕ − ϕf = d1 ∆q + d2 ∆q 2 + . . .
eşitliğinde ∆q yerine (7.26)’daki eşiti konarak (di katsayıları da ϕf için hesaplanmalı)
ya da (7.24)’de ∆x = 0 yazılarak;
∆ϕ = b02 y 2 + b04 y 4 + . . .
(7.27)
ℓ = b01 y + b03 y 3 + b05 y 5 + . . .

Meridyen Yakınsama Açısı 157
çözümü elde edilir. Tek değişkenli (7.27) serilerindeki katsayılar (7.25)’den

ϕ0 yerine ϕf için hesaplanır. (7.17) ve (7.27) eşitlikleri ℓ = ±3◦ için yeterli
doğruluğu sağlar; (7.15) ve (7.24)’e göre daha sadedirler.
7.4 Meridyen Yakınsama Açısı
Elipsoit yüzeyinin bir P noktasındaki γ meridyen yakınsama açısı, bölüm 5.6’de P
AK
noktasının meridyeni ile y = sabit eğrisi arasındaki açı olarak tanımlanmış idi. P
noktası ve γ açısının izdüşüm düzlemindeki (Gauss-Krüger düzlemi) karşılıkları P ′
ve c olsun. Gauss meridyen yakınsama açısı adı verilen c, P ′ noktasında λ = sabit
meridyeninin izdüşümü ile bu noktadan x eksenine çizilen paralel (y = sabit doğrusu)
arasında kalan açıdır (Şekil 7.2). c, λ = sabit meridyeninin kuzeyindeki parçasından
başlayarak saat ibresi yönünde artar. Elipsoit yüzeyindeki y = sabit eğrisiyle bunun
düzlemdeki karşılığı, y = sabit doğrusu çakışmayacağından γ 6= c dir.
x y = sabit
λ
=
s
ab
SL it
c
Pf b
x = sabit b
c
′
ϕ = sb. P
q = s b.
TA
Şekil 7.2: Gauss-Krüger düzleminde meridyen yakınsama açısı
Elipsoit yüzeyinde q, λ ve düzlemde x, y parametreleri açı koruyan izdüşümde

izometrik ağ sistemini oluştururlar. Bu nedenle x = sabit ile q = sabit eğrisi
arasındaki açı da c’ye eşittir.
Bilindiği gibi u, v ortogonal parametre sisteminde v = sabit eğrisi ile bir eğrinin ds
uzunluk elemanı arasındaki θ açısı için (3.39)’a göre,
r
G dv
tan θ = (7.28)
E du
bağıntısı geçerlidir. İzdüşüm yüzeyi olarak Gauss-Krüger düzlemi için,
u=x , v=y , ds′2 = dx2 + dy 2 , E=G=1 (7.29)
dy
tan θ =
dx
çıkar. Şekil 7.2’de ds′ , P ′ deki λ = sabit eğrisinin bir parçasıdır. Ancak θ = 2π − c
olduğundan
dy
tan c = − (7.30)
dx
elde edilir.
İzdüşüm denklemleri,
x = x(q, λ)
(7.31)
y = y(q, λ)
AK
için
∂x ∂x
dx = dq + dλ
∂q ∂λ
(7.32)
∂y ∂y
dy = dq + dλ
∂q ∂λ
diferansiyel denklemlerinden, λ = sabit nedeniyle,
∂x ∂y
dx = dq , dy = dq (7.33)
∂q ∂q
çıkar. (6.59) Cauchy-Riemann diferansiyel denklemleri,
SL
∂x ∂y
=
∂q ∂λ
∂x ∂y
=−
∂λ ∂q
ve (7.30) eşitliği,
dy ∂y ∂x ∂x ∂y
tan c = − =− : = : (7.34)
dx ∂q ∂q ∂λ ∂λ
TA
olur.
İzdüşüm düzleminde Gauss’un 1. dereceden temel büyüklükleri özgün yüzeyin
(elipsoit yüzeyi) q, λ parametrelerine bağlı büyüklükler olarak alınırsa, bu durumda
′ ′
y’nin uzunluk elemanı ds′ olmak üzere u = q, v = λ ve E = G ile (7.28)’den,
dλ
tan c = (7.35)
dq
çıkar. Özgün yüzeyin q, λ parametreleri izdüşüm yüzeyinin x, y parametrelerinin

fonksiyonları olduğundan (7.31)’den,
q = q(x, y)
λ = λ(x, y)
yazılabilir (ters izdüşüm). P noktası y = sabit eğrisi boyunca hareket ettirilirse

dy = 0 nedeniyle,
∂q ∂λ
dq = dx , dλ = dx
∂x ∂x
Meridyen Yakınsama Açısı 159
ve Cauchy-Riemann diferansiyel denklemleri,
∂q ∂λ ∂q ∂λ
= , =−
∂x ∂y ∂y ∂x
ile (7.35)’den,
dλ ∂λ ∂q ∂q ∂λ
tan c = = : =− : (7.36)
dq ∂x ∂x ∂y ∂y
AK
bulunur.
7.4.1 Meridyen Yakınsama Açısının ϕ ve λ Yardımıyla

Hesaplanması
∂x ∂y
(7.14)’den ∂λ
ve ∂λ
nın eşitleri (7.34)’de yerine konursa λ = λ0 + ℓ nedeniyle,
∂x ∂y −2a2 ℓ + 4a4 ℓ3 + . . . −2a2 ℓ(1 − 2aa2

4 2
ℓ + ...)
tan c = : = =
∂λ ∂λ a1 − 3a3 ℓ2 + . . . a1 (1 − 3a 3 2
ℓ + ...)
SL
a1

2a2 ℓ 2a4 3a3 2
= − 1+ − + ℓ + ...
a1 a2 a1
ve (7.10)’da verilen ai katsayılarının eşitleri ile,
1
tan c = sin ϕ ℓ + sin ϕ cos2 ϕ(1 + t2 + 3η 2)ℓ3 + . . .
3
TA
1
bulunur. c = arctan c = tan c − 3
tan3 c + . . . serisi yardımıyla düzlemde Gauss
meridyen yakınsama açısı,
1
c = sin ϕ ℓ + sin ϕ cos2 ϕ(1 + 3η 2 )ℓ3 + . . . (7.37)
3
elde edilir. (5.77)’e göre elipsoit yüzeyinde meridyen yakınsama açısının,
1
γ = sin ϕ ℓ + sin ϕ cos2 ϕ(1 + η 2 )ℓ3 + . . .
3
olduğu göz önüne alınarak c − γ farkı,
2η 2
c−γ = sin ϕ cos2 ϕℓ3 + . . . (7.38)
3
bulunur. ϕ = 50◦ , ℓ = λ − λ0 = 2◦ için c − γ = 0′′ .0052 çıkar. Bu değer kural olarak

göz ardı edilebilir (Grossmann, 1976, s. 153).

7.4.2 Meridyen Yakınsama Açısının x ve y Yardımıyla

Hesaplanması
∂q
∂y
ve ∂λ
∂y
türevleri (7.26)’dan bulunur ve (7.36)’da yerlerine konursa önceki çözüm
yolu izlenerek,

∂q ∂λ 2b2 y − 4b4 y 3 + . . . 2b2 y 2b4 3b3 2
tan c = − : = = 1+ − + y + ...
∂y ∂y b1 − 3b3 y 2 + . . . b1 b2 b1
AK
ya da Pf noktası için hesaplanması gereken (7.22) katsayı eşitlikleri ile,
tf tf
tan c = y− 3
(1 − ηf2 )y 3 + . . .
Nf 3Nf
tf tf
c = y− (1 + t2f − ηf2 )y 3 + . . . (7.39)
Nf 3Nf3
bulunur (Ulsoy, 1977, s. 280). (7.14) ve (7.26) yerine (7.15) ve (7.23) eşitliklerinden
gidilirse, enlemi P noktasının enleminden farklı P0 noktasına karşılık olarak c için
aşağıdaki çözümler elde edilir:
SL
Coğrafi koordinatlar yardımıyla c hesabı:
c = a′01 ℓ + a′11 ∆ϕℓ + a′21 ∆ϕ2 ℓ + a′03 ℓ3 + a′31 ∆ϕ3 ℓ + a′13 ∆ϕℓ3 + . . . (7.40)
1
a′01 = sin ϕ0 a′11 = cos ϕ0
a′21 = − sin ϕ0
2 (7.41)
′ 1 3 2 ′ 1 ′ 1 3 2
a03 = cos ϕ0 t0 (1 + 3η0 ) a31 = − cos ϕ0 a13 = cos ϕ0 (1 − 2t0 )
3 6 3
TA
ϕ0 = ϕ ise ∆ϕ = 0 olacağından (7.37) eşitliğinin, ϕ0 = ϕ için (7.40)’ın özel biçimi

olduğu görülür.
Gauss koordinatları yardımıyla c hesabı:
c = b′01 y + b′11 ∆xy + b′21 ∆x2 y + b′03 y 3 + b′31 ∆x3 y + b′13 ∆xy 3 + . . . (7.42)
t0 1 t0
b′01 = b′11 = 2 (1 + t20 + η02 ) b′21 = 3 (1 + t20 − η02 )
N0 N0 N0
(7.43)
1 1
b′03 = − b′21 b′31 = (1 + 4t20 + 3t40 ) b′13 = −b′31
3 3N04
ϕ0 = ϕf ise ∆x = 0 olacağından (7.39) eşitliğinin, ϕ0 = ϕf için (7.42)’nin özel
biçimi olduğu görülür.
Başlangıç meridyenine göre simetrik konumda bulunan iki noktada meridyen
yakınsama açılarının mutlak değerleri eşit, ama işaretleri farklıdır.

Gauss-Krüger İzdüşümünde Deformasyonlar 161
7.5 Gauss-Krüger İzdüşümünde Deformasyonlar
7.5.1 Uzunluk Deformasyonu
Bir yüzeyin başka bir yüzeye izdüşümünde genel olarak uzunluk deformasyonu
(diferansiyel ölçek) için (6.13) tanımı,
′ ′ ′
ds′2 E du2 + 2F dudv + G dv 2
AK
m2 = = (7.44)
ds2 Edu2 + 2F dudv + Gdv 2
geçerlidir. u, v özgün yüzeyin Gauss parametreleri, özgün yüzeyde E, F, G
′ ′ ′
ve izdüşüm yüzeyinde E , F , G bu parametrelere bağlı temel büyüklüklerdir.
E, F , G ise izdüşüm yüzeyinde u, v parametrelerine bağlı temel büyüklüklerdir.
Elipsoit yüzeyi için Gauss parametreleri olarak izometrik parametreler u = q, v = λ
alınırsa (6.73)’e göre dS uzunluk elemanının karesi,
dS 2 = N 2 cos2 ϕ(dq 2 + dλ2 ) (7.45)
olduğundan,
E = G = N 2 cos2 ϕ , F = 0 (7.46)
SL
dir. İzdüşüm yüzeyi olarak düzlemde,
u=x , v=y
ds′2 = dx2 + dy 2 (7.47)
E=G=1 , F =0
′ ′ ′
ve açı koruyan izdüşümde (6.57)’ye göre E = G ve F = 0 olduğu göz önüne
alınarak (7.44)’den,
TA
′ ′
2 E(dx2 + dy 2) E (dq 2 + dλ2 ) E
m = = = (7.48)
E(dq 2 + dλ2 ) E(dq 2 + dλ2 ) E
′ ′
çıkar. (7.47)’ye göre E = G = 1 ve (6.57)’ye göre E = G nedeniyle (6.56)’dan,
2 2 2 2
′ ∂x ∂y ∂x ∂y
E = + = + (7.49)
∂q ∂q ∂λ ∂λ
bulunur. (7.46) ve (7.49) ile (7.48) eşitliği,
( 2 ) ( 2 )
2 2
1 ∂x ∂y 1 ∂x ∂y
m2 = 2 2
+ = 2 2
+ (7.50)
N cos ϕ ∂q ∂q N cos ϕ ∂λ ∂λ
dG
olur. (7.5)’e göre
= N cos ϕ olduğundan (7.50) eşitliği,
dq
( 2 2 ) 2 2 2
2 1 ∂x ∂y ∂G ∂x ∂y
m = 2 + = + (7.51)
N cos2 ϕ ∂G ∂G ∂q ∂G ∂G
biçiminde de yazılabilir (Grossmann, 1976, s. 154).

ϕ ve ℓ = λ − λ0 yardımıyla ölçek m hesabı: (7.14)’den,

∂x da2 dq 2 da4 dq 4
=1− ℓ + ℓ + ...
∂G dq dG dq dG
(7.52)
∂y da1 dq da3 dq 3 da5 dq 5
= ℓ− ℓ + ℓ ...
∂G dq dG dq dG dq dG
çıkar. (7.10)’dan,
dG
a1 = = N cos ϕ
dq
AK
da1 d2 G da2
= 2
= 2a2 , = 3a3 (7.53)
dq dq dq
da3 da4
= 4a4 , = 5a5
dq dq
ile
∂x 1 1
= 1 + cos2 ϕ(1 − t2 + η 2 )ℓ2 + cos4 ϕ(5 − 18t2 + t4 + . . . )ℓ4 + . . .
∂G 2 24 (7.54)
∂y 1
= − cos ϕtℓ − cos3 ϕt(5 − t2 + . . . )ℓ3 + . . .
∂G 6
bulunur. Bu eşitlikler yardımıyla (7.51)’den,
SL
1
m2 = 1 + cos2 ϕ(1 + η 2 )ℓ2 + cos4 ϕ(2 − t2 + 5η 2 − 7η 2 t2 )ℓ4 + . . . (7.55)
3
√ 1 1 2
ve buradan 1 + δ = 1 + 2 δ − 8 δ + . . . ile,
1 1
m=1+ cos2 ϕ(1 + η 2 )ℓ2 + cos4 ϕ(5 − 4t2 + 14η 2 − 28η 2t2 )ℓ4 + . . . (7.56)
2 24
elde edilir (Grossmann, 1976, s. 155; Ulsoy, 1977, s. 282). Bu eşitliklerdeki katsayılar
P noktasının ϕ enlemiyle için hesaplanmalıdır. ℓ = 0 (başlangıç meridyeni) için
TA
m = 1 olduğu görülmektedir. Başka bir deyişle, başlangıç meridyeni üzerinde

deformasyon yoktur. Bunun dışında genel olarak m > 1 dir.
Uzunluk deformasyonu istenirse ϕ’ye yakın bir ϕ0 değerine dayalı olarak (7.15)
∂x ∂y
eşitlikleri yardımıyla da hesaplanabilir. Bunun için (7.15)’den ∂λ ve ∂λ nın eşitleri
(7.50)’de yerlerine konmalıdır. ϕ0 ve ℓ açı biriminden olmak üzere,
m = 1 + a′′02 ℓ2 + a′′12 ∆ϕℓ2 + a′′22 ∆ϕ2 ℓ2 + a′′04 ℓ4 + . . . (7.57)
elde edilir (Aksoy ve Güneş, 1990, s.122). Burada katsayılar;
1
cos2 ϕ0 (1 + η02 )
a′′02 =
2
a′′12 = − cos2 ϕ0 t0 (1 + 2η02 )
1 (7.58)
a′′22 = − cos2 ϕ0 (1 − t20 + 2η02 − 6η02 t20 )
2
1
a′′04 = cos4 ϕ0 (5 − 4t20 + 14η02 − 28η02 t20 )
24
dir. ϕ0 = ϕ için (7.57)’den (7.56) çıkar.

Diferansiyel ölçek m’nin x ve y yardımıyla hesabı: İzdüşüm düzleminden

elipsoit yüzeyine geçildiği varsayılırsa (6.11)’den,
′ ′
1 ds2 E(dq 2 + dλ2 ) E (dx2 + dy 2) E
2
= ′2 = 2 2
= 2 2
= (7.59)
m ds E(dx + dy ) E(dx + dy ) E
′
olur. Bu durumda E, E elipsoit yüzeyi, E ise düzlem yüzey için geçerlidir. E, q ve
′
λ parametrelerine E ve E x, y parametrelerine bağlıdır:
AK
E = 1 , E = N 2 cos2 ϕ ((7.47) ve (7.45)’den)
( )
2 2
′ ∂q ∂λ
E = E + ((6.56)’dan)
∂x ∂x
( 2 )
2
′ ∂q ∂λ
E = N 2 cos2 ϕ + (7.60)
∂x ∂x
(6.59) Cauchy-Riemann diferansiyel denklemleri,
∂q ∂λ ∂q ∂λ
= , =− (7.61)
SL
∂x ∂y ∂y ∂x
∂λ ∂q ∂q ∂λ
nedeniyle (7.60)’da ∂x
yerine − ∂y ya da ∂x
yerine ∂y
de alınabilir. (7.26)’dan,
∂q ∂λ
= = b1 − 3b3 y 2 + 5b5 y 4 + . . .
∂x ∂y
(7.62)
∂λ ∂q
=− = 2b2 y − 4b4 y 3 + . . .
∂x ∂y
TA
ve bi katsayılarının (7.22)’deki eşitleri yardımıyla (7.60) ve (7.59)’dan (N cos ϕ,

Nf cos ϕf ve ϕ − ϕf cinsinden yazılırsa),
1 1 + ηf2 2 2 4
= 1 − 2
y + y + ...
m2 Nf 3Nf4
√1 3δ2
ve buradan 1+δ
= 1 − δ2 + 8
+ . . . ile,
1 + ηf2 2 1
m=1+ 2
y + 4
y4 + . . . (7.63)
2Nf 24Nf
elde edilir (Grossmann, 1976, s. 157; Ulsoy, 1977, s. 274). Bu eşitlik,
N2
1 + η2 = V 2 = V 2 , R2 = MN = ve N ≈ R
V2
nedeniyle R yarıçaplı küre için de geçerlidir.

Pf yerine başlangıç meridyeni üzerindeki herhangi bir P0 noktasına göre çözüm

∂q
istenirse (bu durumda ∆x 6= 0) (7.23) serilerinden bulunan ∂x ve ∂λ
∂x
türevleri
yardımıyla (7.59)’dan,
m = 1 + b′′02 y 2 + b′′12 ∆xy 2 + b′′04 y 4 + . . . (7.64)
elde edilir. Katsayılar;

1 2η02 t0 1
b′′02 = (1 + η02 ) , b′′12 = − , b′′04 = (7.65)
AK
2
2N0 N03 24N04
dir (Ulsoy, 1977, s. 283; Aksoy ve Güneş, 1990, s. 140).

(7.64)’de ∆x = 0 yazılırsa y ordinatının başlangıç meridyeni üzerindeki dik ayağı Pf
noktası için geçerli (7.63) çözümüne ulaşılır.
Meridyen yakınsama açısı c ile diferansiyel ölçek m arasındaki ilişki: c ve

m konuma bağlı büyüklüklerdir. (7.34) eşitliği,
sin c − ∂y
∂q
∂y dG
− ∂G dq
∂y
− ∂G
tan c = = ∂x = ∂x dG = ∂x
SL
cos c ∂q ∂G dq ∂G
biçiminde yazılabilir. (7.51) göz önüne alınırsa,

∂y ∂x
m sin c = − , m cos c = (7.66)
∂G ∂G
olduğu görülür.
Özgün yüzeyde bir noktanın konumu,
TA
z = q + iλ
ve izdüşüm yüzeyinde,
w = x + iy = f (z)
ise
d(x + iy) dw ∂w ∂x ∂y dG ∂x ∂y
= = = +i = +i (7.67)
d(q + iλ) dz ∂q ∂q ∂q dq ∂G ∂G
dG
olduğundan (7.5)’e göre dq
= f ′ (q) = N cos ϕ ve (7.57) ile buradan, Euler bağıntısı
göz önünde tutularak,
dw
f ′ (q + iλ) = = f ′ (q)m(cos c − i sin c) = f ′ (q)m e−ic
dz
ya da
f ′ (q + iℓ)
= m e−ic (7.68)
f ′ (q)

7.5.2 Alan Deformasyonu
Gauss-Krüger izdüşümünde açılar korunduğundan bir noktadan çıkan tüm

doğrultulardaki uzunluk deformasyonları eşittir. Elipsoit yüzeyinde E = G, F = 0
′ ′ ′
ve izdüşüm yüzeyinde E = G , F = 0 dir. Gauss-Krüger izdüşümünde alan
deformasyonu (7.37) ve (7.48)’e göre,
p ′ ′ ′
dF ′ ∆′ EG E
φ= = = √ = = m2 (7.69)
AK
dF ∆ EG E
olup nokta konumuna bağlıdır; bir noktadaki uzunluk deformasyonunun karesine
eşittir.
Uygulama: Coğrafi koordinatlardan Gauss-Krüger koordinatlara geçiş

Verilen: GRS80 elipsoidine göre coğrafi koordinatlar
ϕ = 37◦ 30′ 15′′.669 , λ = 28◦ 20′ 29′′.268
İstenen: λ0 = 27◦ sisteminde noktanın Gauss-Krüger koordinatları, meridyen

SL
yakınsama açısı c ve diferansiyel ölçek m
Çözüm: (5.79), (7.10), (7.37) ve (7.56) bağıntıları
Noktanın dilim orta meridyenden uzaklığı: ℓ = λ − λ0 = 1◦ 20′ 29′′.268

= 1◦.341 463 333
t = tan ϕ = 0.767 447 692

η = e′2 cos2 ϕ
2
= 0.004 241 409
TA
p
V = 1 + η2 = 1.002 118 461
c c
N= =p = 6 386 064.9993 m
V 1 + e′2 cos2 ϕ
a1 = N cos ϕ = 5 066 110.6526 m

1
a2 = − N cos2 ϕt =−1 542 179.0411 m
2
1
a3 = − N cos3 ϕ(1 − t2 + η 2 ) = −220 664.2065 m
6
1
a4 = N cos4 ϕt(5 − t2 + 9η 2 + 4η 4 )= 359 852.7751 m
24
1
a5 = N cos5 ϕ(5 − 18t2 + t4 ) = −87 862.7109 m
120

G = αϕ + sin ϕ cos ϕ β + cos2 ϕ(β2 + cos2 ϕ(β4 + cos2 ϕβ6 ))
= 4 152 485.2282 m

G = 4 152 485.2282 a1 ℓ = 118 612.6106

a2 ℓ2 = −845.3707 a3 ℓ3 = −2.8320
a4 ℓ4 = 0.1081 a5 ℓ5 = −0.0006
x = G − a2 ℓ2 + a4 ℓ4 = 4 153 330.7071 y = a1 ℓ − a3 ℓ3 + a5 ℓ5 = 118 615.4420
1
c = sin ϕ ℓ + sin ϕ cos2 ϕ(1 + 3η 2 )ℓ3
3
= 0◦.81680713 = 0◦ 49′ 00′′.506
AK
1 1
m=1+ cos2 ϕ(1 + η 2 )ℓ2 + cos4 ϕ(5 − 4t2 + 14η 2 − 28η 2 t2 )ℓ4
2 24
= 1.00017324
Uygulama: Yukarıdaki soruyu ϕ0 = 39◦ başlangıç noktasına göre çözünüz.

Çözüm: (5.79), (7.15), (7.40) ve (7.57) bağıntıları
Uygulama: Gauss-Krüger koordinatlarından coğrafi koordinatlara geçiş

SL
Verilen:
ϕ λ y x
P 118 615.442 4 153 330.707
P0 39◦ 27 ◦
4 318 503.985
∆x = x − x0 = −165 173.278
İstenen: P (ϕ, λ) ve bu noktadaki c, m.

TA
Çözüm: (7.24), (7.42) ve (7.64) eşitlikleri

b10 ∆x = −5 356.2341 b01 y = 4 929.3930 b′01 y = 3 102.167
b20 ∆x2 = −0.6849 b11 ∆x y = −103.2364 b′11 ∆x y = −164.447
b02 y 2 = −28.9248 b21 ∆x2 y = 3.8174 b′21 ∆x2 y = 3.427
b30 ∆x3 = 0.0024 b03 y 3 = −0.6562 b′03 y 3 = −0.589
b12 ∆x y 2 = 1.5259 b31 ∆x3 y = −0.1029 b′31 ∆x3 y = −0.108
2
b22 ∆x y =2 −0.0315 b13 ∆x y 3 = 0.0531 b′13 ∆x y 3 = 0.056
b04 y 4 = 0.0058 b23 ∆x2 y 3 = −0.0032
b40 ∆x4 = 0.0000 b05 y 5 = 0.0002
b50 ∆x5 = 0.0000 4
b41 ∆x y = 0.0000
b32 ∆x3 y 2 = 0.0000 b23 ∆x2 y 3 = 0.0000
b14 ∆xy 4 = 0.0000
∆ϕ = 5 384′′.331 ℓ = 4 829′′.268 c = 2 940.506
=−1 29′ 44′′.331
◦ = 1 20′ 29′′.268
◦ =0◦ 49′ 00′′.506
ϕ0 = 39◦ λ0 = 27◦
ϕ = 37◦ 30′ 15′′.669 λ = 28◦ 20′ 29′′.268
m = 1 + b′′02 y 2 + b′′12 ∆x y 2 + b′′22 ∆x2 y 2 + b′′04 y 4 = 1.000 173 235

Gauss-Krüger Koordinatları ile Temel Ödev Çözümleri 167
Uygulama: Aynı soruyu ϕ0 = ϕf olduğuna göre çözünüz.

Çözüm: (5.81), (7.27), (7.39) ve (7.63) eşitlikleri
7.6 Gauss-Krüger Koordinatları ile Temel Ödev

Çözümleri
AK
7.6.1 Birinci Temel Ödev
y2 P2
b b
T2
x2 − x1 T1 S
y1
b b
P1
SL
Şekil 7.3: Gauss-Krüger koordinatları ile temel ödev çözümü
Bölüm 5.6.3’de jeodezik dik koordinatlar (Soldner koordinatları) için öngörülen

yaklaşım burada da geçerlidir. x, y Gauss-Krüger koordinatları ile T açıklık açısı S
jeodezik eğri uzunluğuna bağlı olarak değişir. P1 ve P2 noktalarının Gauss-Krüger
koordinatları x1 , y1 ve x2 , y2, bu noktalardaki açıklık açıları T1 , T2 ise Taylor serisi
TA
yardımıyla (S0 = 0, ∆S = S olduğuna göre)

dx 1 d2 x 21 d3 x
x2 = x1 + S+ S + S3 + . . .
dS 1 2 dS 2 1 6 dS 3 1
2
3

dydy 2 1
1 dy
y2 = y1 + 2
S+
S + 3
S3 + . . . (7.70)
1 dSdS 1 62 dS 1
2 3
dT 1 dT 1 dT
T2 = T1 + S+ 2
S2 + S3 + . . .
dS 1 2 dS 1 6 dS 3 1
elde edilir.
İzdüşüm düzleminde Gauss parametreleri x, y ve elipsoit yüzeyinde q, λ izometrik
′ ′ ′
ağlar oluştururlar. E = G , F = 0, elipsoit yüzeyi için geçerli x, y koordinatlarına
bağlı olmak üzere (düzlemden elipsoit yüzeyine ters izdüşüm) (3.39)’dan,
dx cos T dy sin T
= p ′ , = p ′ (7.71)
dS E dS E

′ ′
ve jeodezik eğrinin (3.91b)’deki denkleminden, E = G ile
p ′
p ′
!
dT 1 ∂ E ∂ E
= ′ cos T − sin T (7.72)
dS E ∂y ∂x
yazılabilir. E = 1 nedeniyle (7.69)’dan,
′ 1
E =
AK
m2
ile (7.71) ve (7.72),
dx dy
= m cos T , = m sin T (7.73)
dS dS
!

dT ∂ m1 ∂ m1 ∂m ∂m
= m2 cos T − sin T = sin T − cos T (7.74)
dS ∂y ∂x ∂x ∂y
olur. Bu eşitlikler, elipsoit yüzeyinde jeodezik eğrinin x, y Gauss-Krüger düzlem

koordinatlarına göre diferansiyel denklemleridir.
SL
P1 noktasının x1 , y1 Gauss-Krüger koordinatları ve bu noktadaki T1 açıklık açısı
verildiğine göre P2 noktasının x2 , y2 Gauss koordinatlarını ve bu noktadaki T2
açıklık açısını hesaplayabilmek için (7.73)’den iki ve daha yüksek dereceden türevler
2
bulunarak (7.70)’de yerlerine konmalıdır. ∂m ∂x
= mx , ∂m ∂y
= my , ∂∂xm2 = mxx , vb.
denirse (7.73)’den,
d2 x dm dT
2
= cos T − m sin T
dS dS dS
çıkar. m = m(x, y) olduğundan,
TA
dm ∂m dx ∂m dy
= + = m mx cos T + m my sin T
dS ∂x dS ∂y dS
ve (7.73) eşitliklerinin üçüncüsü ile,
d2 x
= m mx cos2 T + m my sin T cos T − m mx sin2 T + m my sin T cos T
dS 2
= m mx cos 2T + m my sin 2T (7.75)
olur. Benzer yoldan,
d2 y
= m mx sin 2T − m my cos 2T (7.76)
dS 2
bulunur. T ’nin S’ye göre ikinci türevi (7.74)’den,
d2 T dmx dT dmy dT
= sin T + mx cos T − cos T + my sin T
dS 2 dS dS dS dS
dmx dmy
çıkar. dS
ve dS
;

dmx d ∂m
∂x ∂mx dx ∂mx dy dx dy
= = + = mxx + mxy
dS dS ∂x dS ∂y dS dS dS

dmy d ∂m
∂y ∂my dx ∂my dy dx dy
= = + = mxy + myy
dS dS ∂y dS ∂y dS dS dS
ile
AK
d2 T 1
2
= − (m2y + m myy − m2x − m mxx ) sin 2T − (mx my + m mxy ) cos 2T (7.77)
dS 2
elde edilir. x, y koordinatlarının S’ye göre 3. türevleri (7.75) ve (7.76)’dan
d3 x
= (m m2x − 2m m2y + m2 mxx ) cos T cos 2T +
dS 3
+ (m m2y − 2m m2x + m2 myy ) sin T sin 2T + (7.78)
+ (3m mx my + m2 mxy ) sin 3T

d3 y
= (m m2x − 2m m2y + m2 mxx ) cos T sin 2T −
SL
dS 3
− (m m2y − 2m m2x + m2 myy ) sin T cos 2T − (7.79)
− (3m mx my + m2 mxy ) cos 3T
bulunur. Türevler P1 noktasına göre hesaplanmalıdır. Türevleri (7.70)’de yerlerine

koymadan önce
u = S cos T1 , v = S sin T1 (7.80)
kısaltmaları kullanılırsa
TA
S 3 cos T1 cos 2T1 = u3 − u v 2 S 3 cos T1 sin 2T1 = 2u2 v

S 3 sin T1 sin 2T1 = 2u v 2 S 3 sin T1 cos 2T1 = u2 v − v 3 (7.81)
S 3 sin 3T1 = 3u2 v − v 3 S 3 cos 3T1 = u3 − 3u v 2
özdeşlikleri geçerli olur. Türevler ve bu özdeşlikler ile (7.70)’den,
x2 − x1 = m u + m 2mx (u2 − v 2 ) + m my u v + m 2 3
6 (3mx my + m mxy )(3u v − v )+
m m
+ 6 (4my − 5mx + 2m myy − m mxx )u v + 6 (mx − 2my + m mxx )u3 + . . .
2 2 2 2 2
mm
y2 − y1 = m v − 2 y (u2 − v 2 ) + m mx u v − m 3 2
6 (3mx my + m mxy )(u − 3u v )+
+m 2 2 2 m 2 2 3
6 (4mx − 5my + 2m mxx − m myy )u v + 6 (my − 2mx + m myy )v + . . .
T2 − T1 = −my u + mx v − 21 (m2y − m2x + m myy − m mxx )u v−
− 12 (mx my + m mxy )(u2 − v 2 ) ± π
(7.82)
çıkar.
(7.82) eşitlikleri bütün açı koruyan izdüşümler için geçerlidir. Gauss-Krüger
koordinatları için m değeri ve bunun türevleri belirlenmelidir. Elipsoit yüzeyinde

yaklaşık 150 km yarıçaplı

√ bir bölgedeki hesaplamalar için bölgenin ortasında
elipsoide teğet R = M N yarıçaplı bir küre alınabileceğinden (7.63) yerine,
y2 y4
m=1+ + + ... (7.83)
2R2 24R4
yazılabilir. mx , P noktasının x değerine bağlıdır. x ise ϕ enlemine karşılık
meridyen yayına eşittir; x = G. Yarıçap R, G meridyen yayını veren ϕ enleminin
fonksiyonudur. Buna göre (7.83)’den,
∂m ∂m dϕ ∂m dϕ
AK
mx = = =
∂x ∂ϕ dx ∂ϕ dG
zincir kuralı ile,
!
2 1 4 ∂ 1
y ∂ R2 y R4 dϕ
mx = + + ...
2 ∂ϕ 24 ∂ϕ dG
2
y y4 dR dϕ
= − 3
+ 5
+ ...
R 6R dϕ dG
bulunur. (7.4)’e göre
dϕ dϕ 1
= =
dx dG M
SL
√
ve R = MN = V 2 ’nin ϕ enlemine göre türevi (V 2 = 1 + η 2 = 1 + e′2 cos2 ϕ M
c
N
)
√
dR ∂ MN ∂ Vc2 2RM 2
= = = η t
dϕ dϕ ∂ϕ N
olduğundan N ≈ R ile,

y2 y4 2η 2 t y 2
mx = − + + ... 2η 2 t ≈ −
R3 6R5 R3
TA
çıkar. Öteki türevler de benzer yoldan gidilerek bulunur. Tümü aşağıda özet olarak
verilmiştir:
2η 2 ty 2 y y3 y2
mx = − my = + m2y =
R3 R2 6R4 R4
4η 2 ty 1 y2
mxx ≈ 0 mxy =− 3 myy = 2 + (7.84)
R R 2R4
y 2y 3 1 y2 y 2
m my = + m myy = 2+ 4 m m2y = 4
R2 3R4 R R R
2
(7.82) eşitliklerinde, Rη 3 ve R14 ’ün daha yüksek dereceli çarpanlarını içeren terimler
göz ardı edilirse m2y , mx my ve mxx ortadan kalkar ve eşitlikler;
x2 − x1 = m u + 21 m mx (u2 − v 2 ) + m my u v + 16 m2 mxy (3u2 v − v 3 )+
+ 16 m(4m2y + 2m myy )u v 2 − 31 m m2y u3 + . . .
y2 − y1 = m v − 21 m my (u2 − v 2 ) + m mx u v − 61 m2 mxy (u3 − 3uv 2 )− (7.85)
− 61 m(5m2y + m myy )u2v + 16 m(m2y + myy )v 3 + . . .
T2 − T1 = −my u + mx v − 21 (m2y + m myy )u v − 12 m mxy (u2 − v 2 ) ± π

olur. Bu eşitliklerde (7.84) göz önüne alınırsa P2 noktasının x2 , y2 Gauss-Krüger

koordinatları ve bu noktadaki T2 açıklık açısı,
2 2
y2 y4 2y 3
x2 = x1 + 1 + 2R2 + 24R4 u + R2 + 3R4 u v − η Rty3
y
(u2 − v 2 )−
2 1 1 1
7y 2 y2
− 2η3Rty3 (3u2v − v 3 ) + 3R1 2 + 6R 4 u v 2 − 3R14 u3 + . . .
1 2 1 1
2 2
y4 y3
y
y2 = y1 + 1 + 2R2 + 24R4 v − 2R2 + 3R4 (u − v 2 ) − 2ηRty
y 2
3 u v+
2 1 1 1
2 2
+ 2η3Rt3y (u3 − 3u v 2 ) − 6R1 2 + 12R 13y
u2 v + 6R1 2 + 12R 5y
v3 + . . .
AK
4 4
1 3 2 2 1 1
y2
T2 = T1 − Ry2 + 6R y
4 u − 2η t y
R3
v − 1
2R2
+ R4
u v+
2 1 1 1
2η t y 2 2
+ R3 (u − v ) ± π
1
(7.86)
η2 1
bulunur (Grossmann, 1976, s. 172). Bu eşitliklerin ve R3
’lü
terimleri göz ardı
R4
edilebilir. Bu durumda (7.86) eşitliklerinin yeterli yaklaşım sağlayan, daha sade
biçimi elde edilir:
y12 y1 1
x2 = x1 + u + 2
u + 2uv + 2
u v2 + . . .
2R1 R1 3R1
SL
2
y y1 2 v
y2 = y1 + v + 1 2 v − 2
(u − v 2 ) − (u2 − v 2 ) + . . . (7.87)
2R1 2R1 6R12
y1 1
T2 = T1 − 2 u − uv ±π
R1 2R12
7.6.2 İkinci Temel Ödev

TA
x, y Gauss-Krüger koordinatları ile ikinci temel ödev çözümü için Bölüm 5.3’de
açıklanan Gauss ortalama enlem yöntemi uygulanır. P1 ve P2 noktaları arasındaki
S jeodezik eğri uzunluğunu iki eşit parçaya bölen nokta P0 (x0 , y0 ) ve bu noktada P2
doğrultusundaki açıklık açısı T0 ise (7.70) serileri T0 ± π ve − S2 ile P1 ; T0 ve S2 ile P2
için olmak üzere iki kez uygulanır. Buna göre, örneğin x1 ve x2 ,
2 3
dx S 1 d2 x S 1 d3 x S
x1 = x0 − + 2
− 3
+ ...
dS 0 2 2 dS 0 4 6 dS 0 8
2 3 (7.88)
dx S 1 d2 x S 1 d3 x S
x2 = x0 + + + + ...
dS 0 2 2 dS 2 0 4 6 dS 3 0 8
olur. Bu iki eşitliğin farkı oluşturulur ve toplamları ikiye bölünürse,

dx 1 d3 x
x2 − x1 = S+ S3 + . . .
dS 0 24 dS 3 0
(7.89a)
1 1 d2 x
(x1 + x2 ) = xm = x0 + 2
S2 + . . .
2 8 dS 0

ve benzer biçimde,

dy 1 d3 y
y2 − y1 = S+ 3
S3 + . . .
dS 0 24 dS 0
2 (7.89b)
1 1 dy
(y1 + y2 ) = ym = y0 + 2
S2 + . . .
2 8 dS 0

dT 1 d3 T
T2 − T1 ± π = S+ S3 + . . .
AK
dS 24 dS 03
0
(7.89c)
1 1 d2 T
(T1 + T2 ) = Tm = T0 + S2 + . . .
2 8 dS 2 0
2 2 2 3
dx dy d y
elde edilir. dS , dS (7.73) ve dTdS
d x
(7.74), dS d T d x
2 (7.75), dS 2 (7.76), dS 2 (7.77), dS 3 (7.78),
d3 y
dS 3
(7.79) türevleri (7.89a,b,c) eşitliklerinde yerine konur, (7.81) özdeşlikleri ile
(7.84) eşitlikleri göz önüne alınır ve ayrıca (7.85)’de yapıldığı gibi m2x , mx my ve
mxx li terimler göz ardı edilirse,
u0 = S cos T0 , v0 = S sin T0 , ∆x = x2 − x1 , ∆y = y2 − y1
SL
ve P0 noktasında hesaplanan m ve bunun türevleri ile,
2
m mxy 2 3
m m2y
∆x = m0 u0 + (3u0 v0 − v0 ) − u30 +
24 0 12 0
m0 2 2
+ (4my + 2m myy )0 u0 v0 + . . . (7.90a)
24
m2 mxy m0
∆y = m0 v0 + (3u0 v02 − u30 ) − (5m2y + m myy )0 u20 v0 +
24 0 24
m0 2
TA
+ (my + m myy )0 v03 + . . . (7.90b)

24
∆T = T2 − T1 ± π = −(my )0 u0 + (mx )0 v0 + . . . (7.90c)
elde edilir. (7.89a,b,c) eşitliklerinin ikincilerinde geçen xm , ym ve Tm değerlerinin

belli olmasına karşın P0 noktasının koordinatları bilinmiyor. (7.75), (7.76) ve (7.77)
ile (7.89a,b,c) eşitliklerinin ikincilerinden,
x1 + x2 m my m mx 2
= xm = x0 + 2u0 v0 + (u0 − v02 ) + . . . (7.91a)
2 8 8
y1 + y2 m my 2 m mx
= ym = y0 − (u0 − v02 ) + 2u0 v0 + . . . (7.91b)
2 8 8
T1 + T2 ± π m2y + m myy m mxy 2
= Tm = T0 − u0 v0 − (u0 − v02 ) + . . .(7.91c)
2 8 8
çıkar. u0 ve v0 büyüklüklerinin hesabı için Taylor’a göre,
sin T0 = sin Tm + cos Tm (T0 − Tm ) + . . .

cos T0 = cos Tm − sin Tm (T0 − Tm ) + . . .

açılımları kullanılır. Bu serileri S ile çarpalım ve T0 − Tm yerine (7.91c)’den eşitini

yazalım. (7.80) göz önünde tutulur, üçüncü türevlerde duyarlık kaybı olmaksızın
m0 , u0, v0 yerine mm , um , vm alınabileceği düşünülürse,
1 1
v0 = vm + (m2y + m myy )u2m vm + m mxy (u3m − um vm 2
)
8 8 (7.92)
1 2 2 1 2 3
u0 = um − (my + m myy )um vm − m mxy (um vm − vm )
8 8
elde edilir. Buna göre (7.90a,b),
AK

∆x m2y 2 m2y − m0 myy 2 3
m0 mxy vm
= um 1 − u + vm + (7.93a)
m0 12 m 24 12 um

∆y m2y − m0 myy 2 m2y − m0 myy 2 m0 mxy u3m
= vm 1 + vm − um + (7.93b)
m0 24 12 12 vm
olur. (7.85) eşitliklerinin u ve v’ye göre çözümü,
∆x my
u= − 2 ∆x∆y + . . .
m m (7.94)
∆y my 2 2
v= − (∆x − ∆y ) + . . .
m 2m2
olduğundan (7.93a,b) eşitliklerinin köşeli parentezleri içindeki terimlerde u, v yerine
SL
∆x ∆y 1
m
, m ve m0 yerine mm alınabilir. Bu durumda 1+x = 1 − x + x2 − x3 + . . . ve
1
1−x
= 1 + x + x2 + x3 + . . . nedeniyle (7.92)’nin um ve vm ’ye göre çözümünden,
( ! )
∆x m2y m2y myy mxy ∆y 3
um = 1+ ∆x2 − − 2
∆y − (7.95a)
m0 12m2m 24m2m 24mm 12mm ∆x
( ! ! )
∆y m2y myy 2 m2y myy 2 mxy ∆x3
vm = 1− + ∆y + − ∆x −
m0 24m2m 24mm 12m2m 12mm 12mm ∆y
(7.95b)
TA
çıkar. m0 büyüklüğünü mm nin fonksiyonu biçiminde tanımlamak için Taylor’a

göre,
1 1 1 1
= − 2 mx (x0 − xm ) − 2 my (y0 − ym ) + . . .
m0 mm mm mm
açınımından yararlanılır. (x0 − xm ) ve (yo − ym ) değerleri (7.91a,b) ile verilmiştir.
Önceki işlemlerde yapıldığı gibi m2x , mxx ve mx my ’li terimler göz ardı edilir ve (7.94)
göz önüne alınırsa,

1 1 m2y 2 2 1 m2y 2
m2y 2
= − (u − vm ) = 1− ∆x + ∆y (7.96)
m0 mm 8mm m mm 8m20 8m20
çıkar. mm yerine indis kullanmaksızın m ile sonuç olarak (7.95a,b),
2
∆x m2y 3 mxy 3
my myy
um = − ∆x − ∆y + + ∆x∆y 2 (7.97a)
m 24m3 12m2 12m3 24m2
2 2
∆y my myy 3 mxy 3
my myy
vm = + − ∆y − ∆x − + ∆x2 ∆y
m 12m3 24m2 12m2 24m3 12m2
(7.97b)

olur.
Açıklık açıları farkı için (7.90c)’den (7.92), (7.94) ve (7.96) ile,
1 1
∆T = − my ∆x + mx ∆y (7.98)
m m
elde edilir. (7.83) ve (7.84)’den,
1 y2 5y 4 1 y2 1 3y 2
=1− + = 1 − = 1 −
AK
m 2R2 24R4 m2 R2 m3 2R2 (7.99)
m2y y2 myy 1 y2 mxy 4η 2 t y
= = − = −
m3 R4 m2 R2 24R4 m2 R3
büyüklükleriyle;
y1 + y2
∆x = x2 − x1 , ∆y = y2 − y1 , ym =
2

y2 5y 4 1
S sin Tm = 1 − 2
+ 4
∆y − 2
∆x2 ∆y−
2R 24R m 12Rm
2
SL
1 5y 2 3 η ty
− 2
− 4
∆y + ∆x3 + . . . (7.100a)
24R 48R m 3R3 m

y2 5y 4 1 y2
S cos Tm = 1 − + ∆x + + ∆x∆y 2 −
2R2 24R4 m 24R2 16R4 m
2 2
y 3 η ty
− 4
∆x + ∆y 3 + . . . (7.100b)
24R m 3R3 m
2 2
y y3 2η t y
∆T = − 2 + ∆x − ∆y + . . . (7.100c)
TA
R 4
3R m R3 m
bulunur. (7.100a) eşitliği (7.100b) ile bölünürse tan Tm ve Tm çıkar. Tm değeri

(7.100a) ve (7.100b)’de yerine konarak S uzunluğu elde edilir. (7.100c)’den ∆T =
T2 − T1 ve T1 +T
2
2
= Tm nedeniyle,
1 1
T1 = T12 = Tm − ∆T , T2 = T21 = Tm + ∆T ± π (7.101)
2 2
çıkar. η 2 /R3 ve 1/R4 lü terimler göz ardı edilirse önemli bir duyarlık kaybı olmaz;
(7.100a,b,c) çözüm eşitlikleri sadeleşir:
2
ym 1 1
S sin Tm = ∆y − 2
∆y − 2
∆x2 ∆y − 2
∆y 3
2Rm 12Rm 24Rm
y2 1
S cos Tm = ∆x − m2 ∆x + 2
∆x∆y 2 (7.102)
2Rm 24Rm
ym y3
∆T = − 2 ∆x + m4 ∆x
Rm 3Rm

Verilen: λ0 = 27◦ sisteminde P1 noktasının Gauss-Krüger koordinatları,

y1 = 118 615.442 m S = 38 003.731 m α1 = 312◦ 14′ 14′′.663

x1 = 4 153 330.707 m −c1 = 0◦ 49′ 00′′.506
T1 = 311◦ 25′ 14′′.157
AK
İstenen: λ0 = 27◦ sisteminde P2 noktasının x2 , y2 Gauss-Krüger koordinatları,
ve T2 açıklık açısı
Çözüm: (7.87) eşitlikleri
1
ϕf = 37◦ 30′ 43′′.09 ⇒ = 1.2312 × 10−14
2R2
sin T1 = −0.749 873 264 , cos T1 = 0.661 581 505
SL
y1 = 118 615.442 x1 = 4 153 330.707 T1 = 311◦ 25′ 14′′.16
S sin T1 = v = −28 497.982 S cos T1 = u = 25 142.566
y22 y22
2R2
v = −4.937 2R2
u = 4.355 − R12 y 2 u = −15′′.15
y2 2 y2 1
− 2R 2 (u − v2 ) = 0.263 R 2 uv = −2.093 − 2R2 uv = 1′′.82
v 1
− 6R2 (u2 − v2 ) = −0.021 3R2
u v2 = 0.168 −180 00 00′′.00
◦ ′
y1 = 90 112.765 x1 = 4 178 475.703 T2 = 131◦ 25′ 00′′.83

TA

Verilen: λ0 = 27◦ sisteminde P1 , P2 noktalarının Gauss-Krüger koordinatları
NN y x
P1 118 615.442 4 153 330.707
P2 90 112.765 4 178 475.703
∆y = y2 − y1 = −28 502.677 ∆x = x2 − x1 = 25 144.996

y1 + y2 x1 + x2
ym = = 104 364.104 xm = = 4 165 903.205
2 2
İstenen: T1 , T2 ve S
Çözüm: (7.102) eşitlikleri,
1
ϕm = 37◦ 37′ 30′′.89 ⇒ 2
= 1.2312 10−14
2R
∆y = −28 502.677 ∆x = 25 144.996 − R12 ym ∆x = ∆T = 13′′.33

ym2 ym2
− 2R 2 ∆y = 3.822 − 2R 2 ∆x = −3.372
∆x2 ∆y 2 ∆T
− 12R2 ∆y = 0.037 24R2
∆x = 0.021 2 = 6′′ .66
∆y 2
− 24R2 ∆y = 0.024
S sin Tm = −28 498.794 S cos Tm = 25 141.645 T1 = Tm − 21 ∆T = 311◦ 25′ 14′′.16
tan Tm = −1.133 529 4 Tm = 311◦ 25′ 07′′ .49 T2 = Tm + 21 ∆T = 131◦ 25′ 00′′.83
sin Tm = −0.749 894 6 cos Tm = 0.661 557 3 S = 38 003.731
AK
7.7 Gauss-Krüger İzdüşümünde İndirgemeler
Elipsoit yüzeyinde iki nokta P1 , P2 , bu noktalar arasındaki jeodezik eğri uzunluğu

S ve Pi noktasındaki açıklık açısı (yi = sabit parametre eğrisinden başlayarak saat
ibresi yönünde jeodezik eğriye kadar uzanan açı) Ti olsun.
P1 ve P2 noktalarının Gauss-Krüger düzleminde izdüşümleri P1′ ve P2′ , izdüşüm
noktalarını en kısa yoldan birleştiren eğri s doğrusu, bu doğru ile yi = sabit
koordinatları arasındaki açılar, başka bir deyişle düzlem açıklık açıları t1 ve t2 , S
jeodezik eğrisinin izdüşümü S ′ eğrisinin P1′ ve P2′ noktalarındaki açıklık açıları (açılar
SL
korunduğundan) yine T1 ve T2 , düzlemde meridyen yakınsama açıları c1 ve c2 dir
(Şekil 7.4).
y2 = sb.
λ2
ℓ =
sb
.
λ1
y1 = sb.
=
c2
s b.
y2 P2′
b b
t 2 T2
TA
c1 T1
x2 − x1 s
t1
y1 S′
b b
P1′
Şekil 7.4: Gauss-Krüger izdüşümünde uzunluk ve doğrultu indirgemesi
Uzunluk indirgemesi,
δS = S − s (7.103)
doğrultu indirgemesi,
δT = T − t (7.104)
ve alan indirgemesi,
δf = F − f (7.105)
biçiminde tanımlanır. F , elipsoit yüzeyinde şekil alanı ve f bu şeklin izdüşümdeki
alanıdır.

Gauss-Krüger İzdüşümünde İndirgemeler 177
7.7.1 Açıklık Açısı İndirgemesi
(7.85) eşitliklerinden y2 − y1 = ∆y ve x2 − x1 = ∆x ile,

my u2 − v 2 mx 2u2 m mxy u2 2
∆y = m v 1 − + − (u − 3v 2 )−
2 v 2 u 6 uv

1 2 2 1 2 2
− (5my + m myy )u + (my + m myy )v + . . .
6 6
(7.106)
AK

my 2v 2 mx u2 − v 2 m mxy v 2
∆x = m u 1 + + + (3u2 − v 2 )+
2 v 2 u 6 uv

1 2 2 1 2 2
+ (4my + 2m myy )v − 2my u + . . .
6 6
Binom serisi,
1+α
= (1 + α)(1 − β + β 2 + . . . ) = 1 + α − β − (α − β)β + . . .
1+β
SL
∆y
ile ∆x
oranı,

∆y v my u2 + v 2 mx u2 + v 2 m myy 2
= 1− + − (u + v 2 )−
∆x u 2 v 2 u 6

m mxy u2 + v 2 2 2
− (u − v ) + . . .
6 uv
çıkar. uv parantez içine sokulur ve (u2 + v 2 )/u2 = 1/ cos2 T parantez dışına çıkarılırsa
∆y
= tan t ve uv = tan T olduğundan,
TA
∆x
1 n my mx m myy m mxy 2 2
o
tan t = tan T − u − v + u v + (u − v ) (7.107)
cos2 T 2 2 6 6
elde edilir.
1 sin x
tan(x + h) = tan x + h 2
+ h2 3 + . . .
cos x cos x
ya da
sin x
cos2 x[tan(x + h) − tan x] = h + h2 + ...
cos x
serisine göre h = T − t olmak üzere,
T − t = cos2 T (tan T − tan t) + sin T cos3 T (tan T − tan t)2 + . . .
yazılabilir. (7.107) burada yerine konur ve daha önceki işlemlerdekine benzer

biçimde m2x , mxx ve mx my göz ardı edilirse,

my mx m myy m2y m mxy 2
T −t= u− v+ + uv + (u − v 2 ) + . . . (7.108)
2 2 6 4 6

çıkar. Buradan (7.94) eşitlikleri,

∆x my
u= − 2 ∆x∆y + . . .
m m
(7.109)
∆y my
v= − (∆x2 − ∆y 2 ) + . . .
m 2m2
ile

m2y
AK
my mx mxy myy
T −t= ∆x − ∆y + (∆x2 − ∆y 2 ) + + ∆x∆y (7.110)
2m 2m 6m 6m 4m2
elde edilir. Burada (7.84) ve (7.99) eşitliklerine göre,
1 y2 5y 4 mx 2η 2 t y 2
=1− + , = −
m 2R2 24R4 m R3
(7.111)
my y y2 myy 1 mxy 4η 2 t y
= 2 1− , = + . . . , = −
m R 3R2 m R2 m R3
dir. (7.111) eşitlikleri (7.110)’da yerlerine konursa,

SL

y y3 η2t y2
T −t = − ∆x + ∆y −
2R2 6R4 R3

2η 2 t y 2 2 1 y2
− (∆x − ∆y ) + − ∆x∆y (7.112)
3R3 6R2 4R4
çıkar. Genellikle yapıldığı gibi η 2 /R3 lü terimler göz ardı edilirse P1 noktasındaki
doğrultu indirgemesi,

y1 y12
TA
δT1 = T1 − t1 = 1− (x2 − x1 ) +
2R12 3R12

1 3y12
+ 2 1− (y2 − y1 )(x2 − x1 ) (7.113a)
6R1 2R12
ve P2 noktasındaki indirgeme,

y2 y22
δT2 = T2 − t2 = 1− (x1 − x2 ) +
2R22 3R22

1 3y22
+ 2 1− (y1 − y2 )(x1 − x2 ) (7.113b)
6R2 2R22
olur. 1/R4 lü terimler de çizilirse (7.113a) eşitlikleri küre için geçerli bağıntılara
dönüşür:
1
δT1 = T1 − t1 = (x2 − x1 )(2y1 + y2 )
6R12
(7.114a)
1
δT2 = T2 − t2 = (x1 − x2 )(2y2 + y1 )
6R22

Bu küresel bağıntılar yerine uygulamada genellikle onlara özdeş olan,

1 1
δT1 = T1 − t1 = 2
(x2 − x1 )(y1 + y2 ) − (x2 − x1 )(y2 − y1 )
4R1 12R12
(7.114b)
1 1
δT2 = T2 − t2 = 2
(x1 − x2 )(y2 + y1 ) − (x1 − x2 )(y1 − y2 )
4R2 12R22
eşitlikleri kullanılmaktadır (Grossmann, 1976, s. 52).
Yatay doğrultu indirgemeleri için genellikle (7.114b) küresel bağıntıları kullanılır.
AK
(7.113a) ve (7.114b)’de R1 ve R2 yerine (x1 + x2 )/2 = xm = Gm meridyen yayına
karşılık ϕm enlemi ile hesaplanan Rm yarıçapı alınabilir. Ayrıca Ryii (i = 1, 2) li
terimlerde yi yerine ym = (y1 + y2 )/2 ortalama değeri yazılabilir. Bu durumda
(7.113a) ve (7.114b) eşitliklerinin ilk terimleri mutlak değerce ve ikinciler cebirsel
olarak eşit çıkar. Kestirme hesaplarında (7.114b)’ün ilk terimleri,
ρ ρ
δT1 = T1 − t1 = 2
ym (x2 − x1 ) , δT2 = T2 − t2 = y (x − x2 ) (7.115)
2 m 1
2Rm 2Rm
ile yetinilir (Aksoy ve Güneş, 1990, s. 165). (7.115)’de δT2 = −δT1 dir.
SL
7.7.2 Uzunluk İndirgemesi
δS = S − s uzunluk indirgemesinin hesabı için ym = (y1 + y2 )/2 ortalama

ordinatı ve ilgili elipsoit büyüklükleri kullanılır (Grossmann, 1976, s. 185). (7.97a,b)
eşitliklerinin ilkini ∆x
m
ve ikincisini ∆ym
parantezine alalım, karelerini oluşturalım ve
toplayalım. Buna göre,
u2m + vm
2
= S 2 cos2 Tm + S 2 sin2 Tm = S 2 ve ∆x2 + ∆y 2 = s2
TA
nedeniyle,

2 1 2
m
yy 2 2
m2y
S = 2 s − ∆y s + (2∆y 2 − ∆x2 )s2 −
m 12m m 12m2
m

2mxy 2
− ∆x∆y s + . . .
12m m
√
elde edilir. Bu eşitliğin her iki yanı s2 ile bölünür ve 1 − α = 1 + α2 + . . . serisine
göre düzenlenirse,
2
S 1 myy m2y 2
m
xy my
= − 2
− 3
∆y − 2
∆x∆y − ∆x2 + . . .
s m 24m 12m m 12m 24m3 m
ve buradan (7.99) eşitlikleriyle,
2 4

S ym 5ym 1 5y 2
=1− 2
+ 4
− − ∆y 2 +
s 2Rm 24Rm 24R2 48R4 m
2 2
η ty y
+ 3
∆x∆y − ∆x2 + . . . (7.116)
3R m 24R4 m

bulunur. Bu eşitlikte 1/R4 lü önemsiz birkaç terim göz ardı edilmiştir. Genellikle,
S y2 ∆y 2 2
ηm tm ym 4
5ym
= 1 − m2 − 2
+ 3
∆x∆y + 4
(7.117a)
s 2Rm 24Rm 3Rm 24Rm
bağıntısı yeterli olur. Bu eşitliğin her iki yanı s ile çarpılırsa uzunluk indirgemesi
için,

s 2 ∆y 2 2ηm 2
tm ym 4
5ym
δS = S − s = − 2 ym + − ∆x∆y − (7.117b)
AK
2Rm 12 3Rm 12Rm2
bağıntısı elde edilir. Parentez içindeki ilk iki terim dışında kalanlar da atılırsa ym =
(y1 + y2 )/2, ∆y = y2 − y1 ile kürenin düzleme izdüşümü için geçerli,
s
δS = S − s = − 2
(y12 + y1 y2 + y22 ) (7.118a)
6Rm
ya da hesaplama için daha uygun,

s
δS = S − s = − 2
(y12 + 4ym
2
+ y22 ) (7.118b)
12Rm
SL
eşitliği elde edilir.
Kestirme hesaplarında (7.117b) eşitliğinin ilk terimi,
s 2
δS = S − s = − y
2 m
(7.119)
2Rm
2

ym
yeterli inceliği sağlar. Bu eşitlik s = S 1 + 2R 2 biçiminde yazılabilir.
m
Kürenin düzleme açı koruyan izdüşümünde diferansiyel ölçek m’nin yaklaşık değeri
TA
2

ym
1 + 2R2 büyüklüğüne eşittir; buna uzunluk büyüme faktörü de denir.
m
7.7.3 Alan İndirgemesi

′ ′ ′
x, y Gauss parametreleriyle elipsoit yüzeyinde alan elemanı E = G ve F = 0
nedeniyle, p
′ ′ ′
dF = ∆′ dx dy = E G dx dy = E dx dy (7.120)
ve düzlemde alan elemanı E = G = 1, F = 0 nedeniyle,
√
df = ∆dx dy = EGdx dy = dx dy (7.121)
dir. (7.59) ve (7.63)’e göre (küresel yaklaşım),
′ 1 1 + η2 2 2 4 y2 2 4
E = 2
= 1 − 2
y + 4
y + · · · ≈ 1 − 2
+ 4
y + ...
m N 3N Rm 3Rm

olduğundan (7.120)’den,
Z x2 Z y2
y2 2 4
F = 1− 2 + 4
y + . . . dx dy
x1 y1 Rm 3Rm

1
= (x2 − x1 )(y2 − y1 ) 1 − 2
(y12 + y1 y2 + y22)+
3Rm

2 4 3 2 2 3 4
+ 4
(y1 + y1 y2 + y1 y2 + y1 y2 + y2 ) (7.122)
15Rm
AK
çıkar. (7.121)’den F alanının düzlemdeki karşılığı,
Z x 2 Z y2
f= dx dy = (x2 − x1 )(y2 − y1 ) (7.123)
x1 y1
y1 +y2
bulunur. (7.122)’de büyük parantez içindeki son terimde y1 ≈ y2 ≈ ym = 2
yazılırsa alan indirgemesi,
f 2 4
δF = F − f = − 2
(y12 + y1 y2 + y22 ) + y f
4 m
(7.124)
3Rm 3Rm
çıkar (Aksoy ve Güneş, 1990, s. 166). Son terim göz ardı edilebilir. Bu durumda
SL
alan indirgemesi,
f f
δF = F − f = − 2
(y12 + y1 y2 + y22 ) = − 2 (y12 + 4ym + y22) (7.125)
3Rm 6Rm
küresel bağıntısına dönüşür. Ortalama ordinat değeri y1 ≈ y2 ≈ ym için yaklaşık
olarak,
y2
δF = F − f ≈ −f m2 (7.126)
Rm
TA
biçiminde gösterilebilir. Bu eşitlik,

2

ym
f =F 1+ 2
Rm
2
ym
biçiminde yazılabilir. 1 + R2m
≈ m2 alan büyüme faktörüdür (bkz. (7.60) alan
deformasyonu).
7.7.4 İndirgeme Bağıntılarının Kullanılması
Nirengi ağlarında 1. derece noktalar dışındaki noktaların Gauss-Krüger

koordinatları indirgeme bağıntıları yardımıyla hesaplanır. Kavramlar, elipsoit
yüzeyinde ve Gauss-Krüger düzleminde özet olarak Şekil 7.5’de gösterilmiştir.
Azimut : α1
Meridyen yakınsama açısı : γ1

λ1 = sabit λ2 = sabit λ1 = sabit λ2 = sabit

y1 = sb. y2 = sb. yg1 = sb. yg2 = sb.
y1 = sb. y2 = sb.
γ2 γ2
c2
γ1 P2 α2 P2′
T2
α1
γ1 s
T1′
AK
α1 c1
T1 S t1
S′
δT1
P1 P1′
Elipsoit Düzlem
Şekil 7.5: Elipsoit yüzeyinde ve düzlemde indirgeme büyüklükleri
Gauss yakınsama açısı : c1

Açıklık açısı (elipsoit yüzeyinde) : T1 = α1 − γ1
Açıklık açısı (düzlemde) : T1′ = α1 − c1
Kirişin açıklık açısı : t1 = T1′ − δT1
Açıklık açısı indirgemesi : δT1
SL
Ayrıca ilke olarak
T1 = T1′ − (c1 − γ1 ) ve t1 = T1′ − (c1 − γ1 ) − δT1 = T1 − δT1
dir. (c − γ) değeri (7.38)’de verilmiştir. (c − γ) çok küçük olduğundan (ϕ = 50◦ , λ −

λ0 = 2◦ için c − γ = 0′′ .0052)
TA
T1 = T1′ ve t1 = T1 − δT1
geçerli olur (izdüşümde açılar korunuyor).
1. Temel ödevin indirgeme bağıntıları ile çözümü:
Verilen: x1 , y1 , S, α1
Çözüm: İşlem sırası;

P1 noktasının koordinatları bilindiğine göre coğrafi koordinatları da bellidir. (7.37)
ile c1 ve T1 = α1 − c1 bulunur. (7.117) ya da (7.118) ve (7.114b) indirgeme
bağıntılarından yararlanabilmek için P2 noktasının yaklaşık koordinatları gereklidir.
Bunun için,
y2 ≈ y1 + S sin T1 , x2 ≈ x1 + S cos T1

alınabilir. (7.118) ile δS ve s = S − δS bunun gibi (7.114b) ile δT1 ve t1 = T1 − δT1

hesaplanır. Daha sonra x2 , y2 Gauss-Krüger koordinatları,
y2 = y1 + s sin t1 , x2 = x1 + s cos t1
ve T2 açıklık açısı; t2 = t1 ± π, δT2 (7.114b), T2 = t2 + δT2 bulunur.
AK
2. Temel ödevin indirgeme bağıntıları yardımıyla çözümü:
Verilen: x1 , y1 ve x2 , y2
İstenen: T1 , T2 , S
Çözüm: İşlem sırası;

∆y = y1 − y2 , ∆x = x1 − x2
∆y
tan t2 = ∆x
den t2 ve t1 = t2 ± π
SL
∆y ∆x
s= sin t2
= cos t2
,
(7.114b) ile δT1 ve δT2 , sonra T1 = t1 + δT1 ve T2 = t2 + δT2 ,
(7.118) ile δS ve sonra S = s + δS bulunur.
Uygulama: 1. Temel Ödev (bkz. Bölüm 7.6)

TA
Verilen: λ0 = 27◦ sisteminde P1 noktasının Gauss-Krüger koordinatları,

y1 = 118 615.442 m S = 38 003.731 m α1 = 312◦ 14′ 14′′.663

x1 = 4 153 330.707 m −c1 = 0◦ 49′ 00′′.506
T1 = 311◦ 25′ 14′′.157
İstenen: λ0 = 27◦ sisteminde P2 noktasının x2 , y2 Gauss-Krüger koordinatları,

ve T2 açıklık açısı
Çözüm: Yaklaşık değerlerin hesabı
y2 ≈ y1 + S sin T1 = 90 117 m , x2 ≈ x1 + S cos T1 = 4 178 473 m
Uzunluk indirgemesi (7.118a)

1
= 4.1041 × 10−15 , y12 + y1 y2 + y22 = 3.2880 × 1010
6R2
s
δS = S − s = 2
(y12 + y1 y2 + y22) = −5.1284 m
6R
s = S − δS = 38 008.8594 m
Doğrultu indirgemesi (7.114b)
AK
1 1
2
= 6.1562 × 10−15 , 2
= 2.0521 × 10−15
4R 12R
1
4R2
(x1 − x2 )(y1 + y2 ) = 6′′.66 T1 = 311◦ 25′ 14′′.16
ρ
− 12R2 (x1 − x2 )(y1 + y2 ) = 0′′.30 −δT1 = −6′′.97
δT1 = T1 − t1 = 6′′.97 t1 = 311 25 07′′.19
◦ ′
δT2 = T2 − t2 = −6′′.36 t1 = 131◦ 25′ 07′′.19

δT2 = −6′′.36
T2 = 131◦ 25′ 00′′.83
P2 noktasının koordinatları
SL
y2 = y1 + s cos t1 = 90 112.765 m
x2 = x1 + s cos t1 = 4 178 475.703 m
Uygulama: 2. Temel Ödev (bkz. Bölüm 7.6)

Verilen: λ0 = 27◦ sisteminde P1 , P2 noktalarının Gauss-Krüger koordinatları
TA
y1 = 118 615.442 x1 = 4 153 330.707

y2 = 90 112.765 x2 = 4 178 475.703
∆y = y2 − y1 = −28 502.677 ∆x = x2 − x1 = 25 144.996
İstenen: T1 , T2 ve S
Çözüm: Düzlemde temel ödev çözümü
∆y
tan t1 = = −1.133 532 771 , t1 = 311◦ 25′ 07′′.191
∆x
∆y ∆x
s= = = 38 008.8598 m
sin t2 cos t1
Önceki uygulamadan elde edilen indirgemeler,

S − s = −5.1284 m , T1 − t1 = 6′′.97 , T2 − t2 = −6′′.36
ile
S = 38 003.731 m , T1 = 311◦ 25′ 14′′.16 , T2 = 131◦ 25′ 00′′ .83

Komşu Dilimler Arasında Gauss-Krüger Koordinatlarının Dönüşümü 185
7.8 Komşu Dilimler Arasında Gauss-Krüger Ko-

ordinatlarının Dönüşümü
Başlangıç meridyenleri λ ve λ′ olan bitişik iki Gauss sistemi verilmiş olsun. λ =

sabit sisteminde verilen P (x, y) noktası için λ′ = sabit sisteminde x′ , y ′ koordinatları
isteniyor (Şekil 7.6).
AK
λ0
λ λ′
ℓ0 ℓ′0
y y′
P
c′0 c0
y0 y0′
x P0 x′
SL
x0 x′0
Ekv.
Şekil 7.6: Komşu dilimler arasında koordinat dönüşümü
Her iki sistemdeki izdüşümler z = q + iℓ karmaşık değişkenlerinin analitik

TA
fonksiyonları olduğundan ω ′ = f (ω) biçiminde bir analitik fonksiyon yardımıyla

birinden ötekine dönüşüm sağlanabilmelidir. Daha çok λ0 = (λ + λ′)/2 = sabit sınır
meridyeninin yakınındaki nokta koordinatlarının dönüştürülmesi gerekir. Bu yüzden
sınır meridyeni üzerinde bir P0 (ϕ0 , λ0 ) yardımcı noktası seçilir. Her iki sistemde bu
noktanın x0 , y0 ve x′0 , y0′ Gauss koordinatları, ℓ0 , ℓ′0 boylam farkları ve c0 , c′0 meridyen
yakınsama açıları bellidir. Şekil 7.6’da,
x′0 = x0 , ℓ′0 = −ℓ0 (ℓ0 = λ0 − λ , ℓ′0 = λ0 − λ′ )

y0′ = −y0 , c′0 = −c0
dir. λ ve λ′ sistemlerinde P noktasının koordinatları,
ω = x + iy ve ω ′ = x′ + i y ′ (7.127)
P0 noktasına göre tanımlanmak istenirse yalnızca koordinat farklarını dönüştürmek

gerekir. Dönüşüm denklemi ya da fonksiyonu,
ω ′ − ω0′ = f (ω − ω0 ) (7.128)

P0 noktasında Taylor’a göre açılırsa,
1 1
ω ′ − ω0′ = f0′ (ω − ω0 ) + f0′′ (ω − ω0 )2 + f0′′′ (ω − ω0 )3 + . . .
′ 2 6
dω 1 d2 ω ′
= (ω − ω0 ) + (ω − ω0 )2 +
dω 0 2 dω 2 0

1 d3 ω ′
+ 3
(ω − ω0 )3 + . . . (7.129)
6 dω 0
AK
olur. (7.67) ve (7.68)’e göre 1. türev,
dω ′ dω ′ dz dG ′ −i c dq ei c
= = me
dω dz dω dq dG m
olduğundan P0 noktasında m′0 = m0 ve c′0 = −c0 nedeniyle,

′
dω
= f0′ = ei2c0 = cos 2c0 + i sin 2c0 (7.130)
dω 0
elde edilir. 2. türevi bulmak için sınır meridyeni doğrultusundaki 1. türevin

SL
diferansiyeli oluşturulmalı ve açı koruyan izdüşümde,
dω ∂ω dϕ ∂ω
= buna göre =1:
dϕ ∂ϕ dω ∂ϕ
olduğu göz önüne alınmalıdır. Buradan,
d2 ω ′ d dω ′ ′′ df ′ ∂ω df ′ ∂ω dq
= = f = : = :
dω 2 dω dω dϕ ∂ϕ dϕ ∂q dϕ
TA
çıkar. (6.79), (7.5) ve (7.68)’e göre,
dq M ∂ω dω
= ve = = N cos ϕm e−i c
dϕ N cos ϕ ∂q dz
ve bu yüzden,
∂ω 1 ei c
1: = = (7.131)
∂ϕ M m e−i c Mm
dir. Bu durumda P0 noktasındaki ikinci türev,
2 ′ ′
dω ′′ df ei c0
= f0 = (7.132)
dω 2 0 dϕ 0 M0 m0
olur. Benzer yoldan P0 noktasındaki üçüncü türev,

3 ′ ′′
dω ′′′ df ei c0
= f 0 = (7.133)
dω 3 0 dϕ 0 M0 m0

çıkar. (7.130) eşitliğini değerlendirmek için (7.37)’den,

1
c0 = sin ϕ0 ℓ0 + sin ϕ0 cos2 ϕ0 (1 + 3η02 )ℓ30 +
3
1
+ sin ϕ0 cos4 ϕ0 (2 − t20 + 15η02 − 15η02 t20 )ℓ50 + . . .
15
elde edilir. (7.130)’da sin 2c0 ve cos 2c0 yerine dizi olarak,
i2c0 (i2c0 )2 (i2c0 )3
AK
ei2c0 = 1 + + + + ...
1! 2! 3!
4
= 1 + i2c0 − 2c20 − i c30 + . . .
3
olduğu göz önüne alınırsa 1. türev,

dω ′ 2
= f0′ = 1 + i2 sin ϕ0 ℓ0 − 2 sin2 ϕ0 ℓ20 + i sin ϕ0 cos2 ϕ0 (1 − 2t20 + 3η02 )ℓ30 −
dω 0 3
2 2
− sin2 ϕ0 cos2 ϕ0 (2 − t20 )ℓ40 + i sin ϕ0 cos4 ϕ0 (2 − 11t20 + 2t40 )ℓ50 + . . .
3 15
(7.134)
SL
bulunur. (7.132) için öncekine benzer yoldan gidilir.
1 2 1
eic0 = 1 + sin ϕ0 (iℓ0 ) + sin ϕ0 (iℓ0 )2 − sin ϕ0 cos2 ϕ0 (2 + 6η02 − t20 )(iℓ0 )3 + . . .
2 6
ve (7.56)’dan,
1 1
= 1 + cos2 ϕ0 (1 + η02 )(iℓ0 )2 + . . .
m0 2
ile
TA

1 eic0 1 1
= 1 + sin ϕ0 (iℓ0 ) + cos2 ϕ0 (1 + η02 + t20 )(iℓ0 )2 +
M0 m0 M0 2

1
+ sin ϕ0 (iℓ0 )3 + . . . (7.135)
6
elde edilir. (7.134)’den,

′
df 2
= 2 cos ϕ0 cos ϕ0 (iℓ0 ) + 4 sin ϕ0 (iℓ0 )2 − cos3 ϕ0 (1 − 8t20 )(iℓ0 )3 −
dϕ 0 3
8
− sin ϕ0 cos3 ϕ0 (1 − 2t20 )(iℓ0 )4 + . . . (7.136)
3
çıkar. (7.136) ve (7.135) ile (7.132)’den 2. türev,

d2 ω ′ 1 1
= f0′′ = 2 cos ϕ0 (iℓ0 ) + 6 sin ϕ0 cos ϕ0 (iℓ0 )2 + cos3 ϕ0 (1 + 31t20 )(iℓ0 )3 −
dω 2 0 M0 3
3 2 4

− sin ϕ0 cos ϕ0 (1 − 13t0 )(iℓ0 ) + . . . (7.137)

bulunur. Benzer biçimde (7.133)’den 3. türev,

3 ′
dω 1
3
= f0′′′ = 2 −2 sin ϕ0 (1 + 3η02 )(iℓ0 ) + 2 cos2 ϕ0 (3 − 4t20 )(iℓ0 )2 +
dω 0 M0

2 2 2 3
+ sin ϕ0 cos ϕ0 (37 − 26t0 )(iℓ0 ) + . . . (7.138)
3
çıkar. (7.134), (7.137) ve (7.138) türevleri, gerçek ve sanal parçalarına göre
düzenlenir ve (7.129)’da geçen öteki sayısal çarpanlar göz önüne alınırsa,
AK
′
dω
= f0′ = k11 + i k12
dω 0

1 d2 ω ′ 1
2
= f0′′ = k21 + i k22 (7.139)
2 dω 0 2

1 d3 ω ′ 1
3
= f0′′′ = k31 + i k32
6 dω 0 6
1 1+η02
olur. Burada M0
= N0
ile;
2 4
2 ℓ0 2 2 2 2 ℓ0
k11 = 1 − 2 sin ϕ0 − sin ϕ0 cos ϕ0 (2 − t0 )
ρ 3 ρ
SL
3
ℓ0 2 ℓ0
k12 = 2 sin ϕ0 + sin ϕ0 cos2 ϕ0 (1 − 2t20 + 3η02 ) +
ρ 3 ρ
5
2 4 2 4 ℓ0
+ sin ϕ0 cos ϕ0 (2 − 11t0 + 2t0 ) + ...
15 ρ
2 4
3 2 ℓ0 1 3 2 ℓ0
k21 =− sin ϕ0 cos ϕ0 (1 + η0 ) − sin ϕ0 cos ϕ0 (1 − 13t0 ) + ...
N0 ρ 2N0 ρ
3
1 2 ℓ0 1 3 2 ℓ0
k22 = cos ϕ0 (1 + η0 ) − cos ϕ0 (1 + 31t0 ) + ...
TA
N0 ρ 6N0 ρ
2
1 2 2 ℓ0
k31 =− cos ϕ0 (3 − 4t 0 ) + ...
3N02 ρ
3
1 2 ℓ0 1 2 2 ℓ0
k32 =− sin ϕ0 (1 + 5η0 ) − sin ϕ0 cos ϕ0 (37 − 26t0 ) + ...
3N02 ρ 9N02 ρ
(7.140)
dir.
(7.127)’ye göre,
∆x = x − x0 , ∆y = y − y0
∆x′ = x′ − x′0 , ∆y ′ = y ′ − y0′
ω − ω0 = ∆x + i∆y
ω ′ − ω0′ = ∆x′ + i∆y ′
ve (7.139) ile (7.129) eşitliği,
∆x′ + i∆y ′ = (k11 + i k12 )(∆x + i∆y) + (k21 + i k22 )(∆x + i∆y)2 +
+(k31 + i k32 )(∆x + i∆y)3 + . . . (7.141)

biçimine dönüşür.
(7.141) eşitliğinin sağ tarafında çarpım işlemleri yapılır, gerçek ve sanal parçalara
göre düzenleme yapılırsa,
∆x′ = k11 ∆x − k12 ∆y + k21 (∆x2 − ∆y 2 ) − 2k22 ∆x∆y+
+k31 (∆x3 − 3∆x∆y 2 ) − k32 (3∆x2 ∆y − ∆y 3) + . . .
(7.142)
∆y ′ = k12 ∆x + k11 ∆y + k22 (∆x2 − ∆y 2 ) + 2k21 ∆x∆y+
+k32 (∆x3 − 3∆x∆y 2 ) + k31 (3∆x2 ∆y − ∆y 3 ) + . . .
AK
dönüşüm eşitlikleri elde edilir (Grossmann, 1964, s. 188). Bu bağıntılar yardımıyla
bir noktanın sol dilimdeki x, y koordinatları sağındaki dilim koordinatlarına x′ , y ′
dönüştürülür.
P0 noktası, x0 değeri P noktasının x değerine yakın olacak şekilde seçilir. 3◦ lik
dilimlerde P0 noktasının dilim orta meridyeninden boylam farkı ℓ0 = 1◦ 30′ = sabit
ve 6◦ lik dilimlerde ℓ0 = 3◦ = sabit olmak üzere x0 , y0 değerleri ϕ0 ve λ0 ’a bağlı
olarak (7.14)’den hesaplanır.
(7.140) ile kik katsayıları ve ∆x = x − x0 , ∆y = y − y0 olmak üzere (7.142)’den
∆x′ , ∆y ′ bulunur. İstenen değerler,
x′ = x′0 + ∆x′ = x0 + ∆x′
SL
y ′ = y0′ + ∆y ′ = −y0 + ∆y ′
ya da
yukarı değer = P0 yukarı değeri + ∆x′
sağ değer = P0 (sağ sistem) sağ değeri + ∆y ′
olur.
Sağ sistemden sol sisteme dönüşüm yapılacaksa (7.140)’da ℓ0 değerleri (–) işaretli
alınmalıdır.
TA
6◦ lik dilimler arasında dönüşüm için m0 = 0.9996 olmak üzere,

∆y = (P sağ değer − P0 sağ değer) m10
∆x = (P yukarı değer − P0 yukarı değer) m10
ile (7.142)’den ∆x′ ve ∆y ′ elde edilir. Buna göre,
P yukarı değeri = P0 yukarı değeri + ∆x′ m0
sağ değeri = P0 sağ değeri + ∆y ′m0
olur (Aksoy ve Güneş, 1990, s. 180).
Dönüşüm işlemleri aşağıdaki düzende de yapılabilir. (7.142) dönüşüm eşitlikleri,
x′ = x′0 + ∆x + ∆x {k11 − 1 − ∆x(−k21 − k31 ∆x + k32 ∆y)+
+ ∆y(−k22 − k31 ∆y − k32 ∆x)} + ∆y {−k12 +
+ ∆y(−k21 − k31 ∆x + k32 ∆y) + ∆x(−k22 − k31 ∆y − k32 ∆x)}
y ′ = y0′ + ∆y + ∆y {k11 − 1 − ∆x(−k21 − k31 ∆x + k32 ∆y)+
+ ∆y(−k22 − k31 ∆y − k32 ∆x)} − ∆x {−k12 +
+ ∆y(−k21 − k31 ∆x + k32 ∆y) + ∆x(−k22 − k31 ∆y − k32 ∆x)}
(7.143)

biçiminde yazılabilir. Burada;
−k22 − k31 ∆y − k32 ∆x = K3

(7.144)
−k21 − k31 ∆x + k32 ∆y = K4
ve
K3 ∆y − K4 ∆x + (k11 − 1) = K5
(7.145)
K3 ∆x + K4 ∆y − k12 = K6
denirse,
AK
y ′ = y0′ + ∆y + K5 ∆y − K6 ∆x
(7.146)
x′ = x′0 + ∆x + K5 ∆x + K6 ∆y
olur. Komşu sistemde x′ , y ′ Gauss koordinatlarını bulmak için önce (7.140)
katsayıları (kik ) hesaplanmalı, sonra
y − y0 = ∆y , x − x0 = ∆x
olmak üzere sıra ile (7.144), (7.145) ve (7.146) işlemleri yapılmalıdır.

Sınır meridyeni üzerindeki P0 noktası x0 değeri P noktasının x değerine eşit (x0 = x)
olacak şekilde seçilirse x − x0 = ∆x = 0 nedeniyle (7.142) eşitlikleri sadeleşir:
SL
x′ = x − k12 ∆y − k21 ∆y 2 + k32 ∆y 3 + . . .
(7.147)
y ′ = y0′ + k11 ∆y − k22 ∆y 2 − k31 ∆y 3 + . . .
ya da (7.144), (7.145) ve (7.146) işlem sırası;
−k22 − k31 ∆y = K3
−k21 + k32 ∆y = K4
ve
K3 ∆y + k11 − 1 = K5
TA
K4 ∆y − k12 = K6
ile
x′ = x + K6 ∆y
y ′ = y0′ + ∆y + K5 ∆y
olur.
Uygulama: (Grossmann, 1964, s. 193)
Verilen: λ = 9◦ sisteminde P2 noktasının sağ ve yukarı değerleri

İstenen: λ′ = 12◦ sisteminde P2 noktasının sağ ve yukarı değerleri
Yukarı=x2 = 6 010 941.184 , sağ=3 500 000 + y2 = 3 598 682.401

y2 = 98 682.401
a) P0 noktasını P2 noktasının yakınında seçiniz (ϕ0 = 54◦ ≈ ϕ)

b) P0 noktasının x0 yukarı değeri x2 ’ye eşit olsun.

Sonuç:
Sağ = sabit +y2′ = 4 402 963.798
Yukarı = x′2 = 6 010 906.215
AK
SL
TA

AK
SL
TA

Bölüm 8
AK
YÜKSEKLİK SİSTEMLERİ
SL
8.1 Potansiyel Kuramına Göre Tanımlanan
Yükseklik Sistemleri
Elipsoidal yükseklikler salt geometrik açıdan tanımlanmış yüksekliklerdir. Uygula-

manın gereksinmeleri için kullanılan ve geometrik nivelman yöntemiyle elde edilen
pratik yükseklikler yeryuvarının gravite alanı ile doğrudan ilişkilidir. Böylesi
TA
yükseklik sistemlerinin potansiyel kuramına dayalı olarak saptanması gerekir. Bir

eşpotansiyelli yüzeyin (W = sabit) bir bölgesindeki tüm noktalar için ölçme
doğruluğu içinde olabildiğince eşit yükseklik değerleri geçerli olmalıdır. Aksi
durumda yanıltıcı biçimde suyun ters yönde (yukarıya doğru) akması olayı ortaya
çıkabilir. İleri ve geri mira okumaları farklarının toplamından oluşan nivelman
yükseklik farkları ya da bunlar yardımıyla elde edilen nivelman yükseklikleri, en
azından nivelman yol uzunluğunun büyüklüğü bakımından yükseklik farkları ya
da yükseklikler anlamında yorumlanamaz. Bunun gibi pratik yüksekliklerden olan
elipsoidal yükseklikler için de benzer durum geçerlidir. Çünkü gravite alanının
eşpotansiyelli yüzeyleri ile elipsoit yükseklikleri eşit olan yüzeyler arasında büyük
olabilen sapmalar, bir teknik nivelmanda kabul edilmeyecek kapanmaların ortaya
çıkmasına yol açabilir.
Yükseklik sistemlerinin tanımı için dayanılan temel büyüklükler noktaların
jeopotansiyel sayılarıdır. Jeopotansiyel sayılar geometrik nivelman ve nivelman
geçkileri boyunca ölçülen gravite değerleri yardımıyla belirlenir. Bir nivelman
geçkisinde ileri ve geri mira okuma farkları gravite etkisi göz ardı edilerek
toplanırsa kuramsal kapanma hatası ortaya çıkar. Jeopotansiyel sayılar ve bunlardan
194 YÜKSEKLİK SİSTEMLERİ
dönüştürülen dinamik, ortometrik ve normal yükseklikler kullanıldığında kuramsal

kapanma hatası yok olur (Demirel 1983; Heck, 1987, s. 291).
8.2 Elipsoidal Yükseklikler
Elipsoidal yükseklik, bir nokta ile bir referans elipsoidinin yüzeyi arasında salt
geometrik olarak tanımlanmış en kısa uzaklıktır; noktadan elipsoit yüzeyine inilen
AK
dik boyudur. Referans elipsoidinin büyüklüğü ve biçimi, ayrıca uzaydaki konumu ve
yönü belirlenmiştir. Elipsoidal yükseklikler bu parametrelere bağlıdır ve başka bir
referans sistemine geçişte değişirler.
Elipsoidal yükseklikler ya da yükseklik farkları dolaysız (doğrudan) ve dolaylı
(iki basamaklı) yöntemler ile belirlenir. Bağıl elipsoidal yükseklikleri elde etmek
için trigonometrik yükseklik ölçme, geometrik-astronomik nivelman, üç boyutlu
ağ ölçümü ve uydu teknikleriyle ölçme gibi yersel yöntemler kullanılır. Mutlak
elipsoidal yükseklikler, uydu jeodezisi yöntemleriyle elde edilen dik koordinatlardan
bulunur. Dolaylı yöntemlerde elipsoidal yükseklik iki bölüme ayrılır. Her iki
bölüm ayrı ayrı değerlendirilir. Yapay yöntemler, temelde potansiyel kuramına
SL
dayanan ve bir referans yüzeyi ile ilişkili pratik yükseklikler ile bağlantılı olarak
uygulanır. Pratik yükseklikler, geometrik nivelman ve nivelman geçkileri boyunca
gerçekleştirilen gravite ölçmeleri yardımıyla belirlenir. Elipsoidin yükseklik referans
yüzeyinden uzaklığının hesabı için ek gravimetrik ya da astronomik ölçüler gereklidir
(Heck, 1987, s. 315).
8.2.1 Trigonometrik Yöntem

TA
P1 ve P2 noktaları arasındaki uzaklık biliniyorsa belli koşullar altında bu noktaların

elipsoidal yükseklik farkı düşey açı ölçüleriyle belirlenebilir. Ölçülen düşey açı z ′ ,
durulan noktadaki yerel (lokal) çekül doğrultusu ile kırılma (refraksiyon) nedeniyle
atmosferde yay çizen hedef ışını (teğet) arasındaki açıdır. Bu yüzden kırılma açısı
δ,
D
δ= k (8.1)
2rm
ve durulan noktadaki çekül sapması bileşenleri ξ ve η’dan etkilenir (D = eğik
uzunluk, rm = yeryuvarının ortalama yarıçapı, k = kırılma katsayısı). P1
noktasındaki elipsoit normaline dayanan ζ1 düşey açısı ve P2 hedef noktası yönünde,
gerçek çekül doğrultusu ile atmosferdeki ışın yolunun sınırladığı z1′ düşey açısı
arasında,
ζ1 = z1′ + δ1 + ξ1 cos α1 + η1 sin α1 (8.2)
(α1 = P1 ve P2 ’den geçen normal kesitin P1 ’deki azimutu) ilişkisi vardır (bkz. (??b).
(8.2) eşitliğindeki çekül sapması bölümü,
ε1 = ξ1 cos α1 + η1 cos α1 (8.3)

Elipsoidal Yükseklikler 195
uzay çekül sapmasının P1 den P2 ’ye giden doğrultuda normal kesit düzlemine
izdüşümüdür.
Düşey açı ölçülerinde hedef uzaklıkları ilke olarak en çok 20 km (ayrıksı
durumlarda 50 km) olduğundan elipsoidal bağıntılara daha sade küresel eşitlikler
ile yaklaşılabilir. Bunun için elipsoit yayları yerine uygun yarıçaplı (R) bir daire
yayı alınır. R için ϕm = ϕ1 +ϕ
2
2
, αm = α1 +α
2
2
ortalama değerleriyle hesaplanan Euler
eğrilik yarıçapı REm ,
1 1 cos2 αm sin2 αm
AK
= = +
R REm Mm Nm
öngörülürse küresel yaklaşımda duyarlık artışı sağlanır.
Zenit açısı ζ1 ile P1 ve P2 noktalarının elipsoidal yükseklikleri arasındaki ilişki ,

hm S
h2 − h1 = S (1 + ) cot ζ1 + (8.4)
R 2R sin2 ζ1
bağıntısı ile verilmiştir (Heck, 1987, s. 316). S, P1 ve P2 noktalarının elipsoit

yüzeyindeki izdüşümleri arasındaki jeodezik eğri uzunluğu ya da istenen duyarlıkta
hesaplanan daire yayı uzunluğu, hm = h1 +h 2
2
dir. (8.4) eşitliğinde geçen ζ1′ , düşey açı
SL
ölçüsü z1 , (8.2) bağıntısına göre kırılma ve çekül sapması etkileri nedeniyle yeterli
′
doğrulukta indirgenerek hesaplanmalıdır.
z2′
ε2
z2
teğet ζ2
δ2 P2
z1′
ε1 z1 δ1
D π γ
ζ1 +
TA
2 2
P1 h2
π γ
2 − 2
h1 S
R R
γ
Şekil 8.1: Karşılıklı olarak gözlenen düşey açılar
Kırılma etkileri, düşey açılar karşılıklı ölçülerek azaltılabilir. Şekil 8.1’deki OP1 P2
düzlem üçgeninden,
(R + h2 ) − (R + h1 ) tan 12 ((π − ζ1 ) − (π − ζ2 ))
=
(R + h2 ) + (R + h1 ) tan 12 ((π − ζ1 ) + (π − ζ2 ))

ya da γ = ζ1 + ζ2 − π merkez açısıyla,
hm γ ζ2 − ζ1
h2 − h1 = 2R(1 + ) tan tan (8.5)
R 2 2
elde edilir. Sayısal hesaplama tekniği bakımından küçük merkez açısı γ yerine yay
uzunluğu s = Rγ almak ve tanjant fonksiyonunu diziye açmak uygun olur:

hm S2 ζ2 − ζ1
h2 − h1 = S 1 + + + . . . tan (8.6)
AK
R 12R 2 2
P1 ve P2 arasındaki D eğik uzunluğu doğrudan ölçülmüş ise (8.5)’den γ açısını D

yardımıyla yok etmek daha uygundur. Trigonometrik dönüşüm,
γ sin γ
tan =
2 1 + cos γ
ve OP1 P2 üçgeninden,
D
sin γ = sin ζ1
R + h2
SL
(R + h1 )2 + (R + h2 )2 − D 2
cos γ =
2(R + h1 )(R + h2 )
bağıntıları ile (küresel yaklaşım çerçevesinde kesin) eşitlik,
(1 + hRm )(1 + hR1 ) ζ2 − ζ1

h2 − h1 = hm 2 D 2
D tan (8.7)
(1 + R ) − ( 2R ) 2
TA
elde edilir. Bu bağıntının seriye açınımından,

" 2 #
h2 − h1 D ζ2 − ζ1
h2 − h1 = 1 − + + . . . D tan (8.8)
2R 2R 2
çıkar.
Elipsoidal yükseklikler verilen eşitliklerin her iki yanında geçtiğinden ilke olarak
yinelemeli çözüm gereklidir. Denklemlerin sağ yanında h1 ve h2 ’nin etkilerinin
çok küçük olduğu göz önüne alınırsa, bir adımda sonuca gidebilmek için elipsoidal
yüksekliklerin kaba yaklaşık değerleri yeterlidir. Hesaplanan h2 − h1 yükseklik
farkı, dürbün ekseni ve hedef plakası yükseklikleriyle ilişkilidir. Noktalar arasındaki
elipsoidal yükseklik farkı için ayrıca alet ve hedef yükseklikleri farkı da göz
önüne alınmalıdır.
(8.4)’dekinin aksine (8.6), (8.7) ve (8.8)’de,
ζ2 − ζ1 = z2′ − z1′ + δ2 − δ1 + ε2 − ε1 (8.9)

z2′ + ε2
π γ
2 − 2
P2
δ2
h2 − h1 z1′ + ε1 γ
π − (z2′ + ε2 + δ2 )
δ1 D π
2 + 2
β h2 − h1
P1 π
2 − γ2
S
AK
h1
R R
γ
nodesep
Şekil 8.2: Karşılıklı olarak gözlenen düşey açılarda simetrik durum (δ1 = δ2 = δ)
nedeniyle gözlenen düşey açı farkları ve bunun yanında P1 , P2 noktalarındaki kırılma

SL
ve çekül sapması etkilerinin farkları geçmektedir. δ2 = δ1 , ε2 = ε1 durumunda
(simetri) (8.9)’daki kırılma ve çekül sapması etkileri ortadan kalkar ve z2′ − z1′ farkı
(ölçüler farkı) rasgele hatalar doğruluğu içinde ζ2 − ζ1 farkına eşit olur. Kırılma
etkileri bakımından yaklaşık simetrik durumlar aynı zamanda karşılıklı gözlenen
başucu açılarında beklenebilir. Bu durumda yalnızca çekül sapması bileşenlerinin
farkları önem kazanır. Işın yolu daire biçiminde ve δ1 = δ2 = δ simetrik durumunun
geçerli olduğu kabul edilirse k kırılma katsayısının hesabı için;
TA
P1 ’den β = π2 − z1′ − ε1 − δ1 + γ2 I
P2 ’den β = − π2 + z2′ + ε2 + δ2 − γ2 II
I − II = π − z1′ − z2′ − ε1 − ε2 − δ1 − δ2 + γ = 0
δ1 = δ2 = δ
2δ − γ = π − z1′ − z2′ − ε1 − ε2
D S S
δ= k≈ k , γ=
2R 2R R
ile
R ′
k =1− (z + z2′ − π − ε1 − ε2 ) (8.10)
ρS 1
bağıntısı elde edilir (Heck, 1987, s. 319). Çekül sapması bileşeni artı ve eksi
işaretli olabilir; çoğunlukla yükselen yönde düşey açı ölçüsüne eklenir, aksi durumda
çıkarılır.
Noktalar arasındaki uzaklıklar büyük olduğunda, kırılmanın zamana bağlı
değişimlerini tanımlayan modellerdeki yetersizlik nedeniyle yükseklik farkları istenen

doğrulukta belirlenememektedir. Bu yüzden 1. derece trigonometrik ağlarda düşey

açı ölçülerinden vazgeçildi. Daha düşük dereceli ağlarda trigonometrik yöntemle
belirlenen yükseklikler cm’ler doğruluğundadır. Yüksek dağlık bölgelerde kırılma
etkileri, genellikle gözlem doğrultularının yeryüzüne yakın kararsız hava tabakaları
içinden geçtiği engebesiz alanlardakine göre daha homojendir. Ama dağlık
bölgelerde çekül sapmaları oldukça büyüktür. Bu yüzden elipsoidal yüksekliklerin
doğruluğu dağlık bölgelerde de (10 km’ye kadar hedef uzaklıklarında) ≥ 10 cm dir.
AK
8.2.2 Geometrik-Astronomik Nivelman
Nivelman geçkileri boyunca ξ, η çekül sapmaları biliniyorsa elipsoidal yükseklik

farkları geometrik nivelman temelinde elde edilebilir.
Açıklama: Koordinat sistemleri arasındaki dönüşümler
Global yermerkezli (G) koordinat sistemi (X, Y, Z) ve başlangıcı elipsoit

merkezi O ile çakışan global jeodezik koordinat sistemi (x, y, z) arasındaki
SL
dönüşüm: Bu dönüşüm için,
X=A+x (8.11)
ya da      
X A1 x
 Y  =  A2  + R3 (ǫz )R2 (ǫy )R1 (ǫx )  y  (8.12)
Z A3 z
bağıntısı geçerlidir (Heck, 1987, s. 47).
TA
Z
z //Z
ǫz P
X
x
X0
G P0
A x0
ǫy
O
X Y y
//X ǫx //Y
x
Şekil 8.3: Global dik koordinat sistemleri arasındaki dönüşüm
Döndürme noktası olarak herhangi bir sabit nokta (P0 ) kullanılabilir. Buna göre

(8.12) dönüşüm eşitliği,

     
X X0 x − x0
 Y  =  Y0  + R3 (ǫz )R2 (ǫy )R1 (ǫx )  y − y0  (8.13)
Z Z0 z − z0
olur. ǫx , ǫy , ǫz dönüklük açıları genellikle küçüktür. Bu yüzden dönüşüm matrisleri
çarpımı için yeterli doğrulukla,
 
1 ǫz −ǫy
AK
R3 (ǫz )R2 (ǫy )R1 (ǫx ) =  −ǫz 1 ǫx  (8.14)
ǫy −ǫx 1
alınabilir. Dönüşüm parametreleri (bilinmeyenler) X0 , Y0 , Z0 , ǫx , ǫy , ǫz dir. İki

sistem arasında ölçek farklılığı varsa (8.14) dönüşüm matrisi ayrıca ölçek faktörü
m 6= 1 ile çarpılmalıdır. Bu durumda dönüşüm parametrelerinin sayısı 7’ye yükselir.
Yerel astronomik (X ∗ , Y ∗ , Z ∗ ) ve jeodezik (x∗ , y ∗, z ∗ ) koordinat sistemleri

arasındaki dönüşüm: (8.13) bağıntısı P ve Q noktaları için uygulanırsa global
jeodezik koordinat sistemindeki koordinat farklarının global yermerkezli koordinat
sistemine dönüşümünü sağlayan;
SL
∆X = XQ − XP ∆x = xQ − xP
∆Y = YQ − YP ∆y = yQ − yP
∆Z = ZQ − ZP ∆z = zQ − zP
olmak üzere,    
∆X ∆x
 ∆Y  = R3 (ǫz )R2 (ǫy )R1 (ǫx )  ∆y  (8.15)
∆Z ∆z
TA
eşitliği elde edilir. Buradan (8.22) ve onu izleyen dönüşüm eşitlikleri çıkar (Şekil
8.4).
Global yermerkezli (X, Y, Z) ve yerel (X ∗ , Y ∗ , Z ∗ ) astronomik koordinat

sistemleri arasındaki dönüşüm:
 ∗   
X ∆X
 Y ∗  = P1 R2 ( π − Φ)R3 (Λ)  ∆Y  (8.16)
2
Z ∗
∆Z
Dönüşüm matrisi,
   
−1 0 0 sin Φ 0 − cos Φ cos Λ sin Λ 0
π
P1 R2 ( − Φ)R3 (Λ) =  0 1 0   0 1 0   − sin Λ cos Λ 0  =
2
0 0 1 cos Φ 0 sin Φ 0 0 1
 
− sin Φ cos Λ − sin Φ sin Λ cos Φ
=  − sin Λ cos Λ 0  (8.17)
cos Φ cos Λ cos Φ sin Λ sin Φ

(kuzey)
Z
X∗
(zenit) Q
Z∗ D
z A
P Y∗
(doğu)
AK
Λ
Φ
X Y
Şekil 8.4: Global yermerkezli ve yerel astronomik koordinat sistemleri arasındaki

dönüşüm
dir. Ters dönüşüm için,

   ∗ 
∆X X
 ∆Y  = RT3 (Λ)RT2 ( π − Φ)PT1  Y ∗  (8.18)
2
SL
∆Z Z∗
geçerlidir. Dönüşüm matrisi (8.17)’nin devriğine eşittir.
Global (x, y, z) ve yerel (x∗ , y ∗ , z) jeodezik koordinat sistemleri arasındaki

dönüşüm: (8.16) ve (8.17) ve (8.18) eşitliklerindeki büyüklükler yerine buradaki
karşılıkları yazılmalıdır:
(kuzey)
TA
z
x∗
(zenit) Q
z∗ D
ζ α
P y∗
(doğu)
O
λ
ϕ
x y
Şekil 8.5: Global ve yerel jeodezik koordinat sistemleri arasındaki dönüşüm
   
x∗ ∆x
 y ∗  = P1 R2 ( π − ϕ)R3 (λ)  ∆y  (8.19)
2
z∗ ∆z

 
− sin ϕ cos λ − sin ϕ sin λ cos ϕ
π
P1 R2 ( − ϕ)R1 (λ) =  − sin λ cos λ 0  (8.20)
2
cos ϕ cos λ cos ϕ sin λ sin ϕ
   ∗ 
∆x x
 ∆y  = RT3 (λ)RT2 ( π − φ)PT1  y ∗  (8.21)
2
∆z z∗
Ri (·) dönüşüm matrisleri ortogonaldir; devrikleri (RTi (·)) terslerine eşittir.
AK
(8.18) ve (8.21) eşitlikleri (8.15)’de yazılırsa;
 ∗   ∗ 
X x
T T π T  T T π T  ∗ 
R3 (Λ)R2 ( − Φ)P1 Y ∗ 
= R3 (ǫz )R2 (ǫy )R1 (ǫx )R3 (λ)R2 ( − ϕ)P1 y
2 2
Z∗ z∗
ve buradan yerel astronomik ve jeodezik koordinat sistemleri arasındaki dönüşüm
için genel bağıntı;
 ∗   ∗ 
X x
 Y ∗  = P1 R2 ( π − Φ)R3 (Λ)R3 (ǫz )R2 (ǫy )R1 (ǫx )RT3 (λ)RT2 ( π − ϕ)P1  y ∗ 
2 2
Z∗ z∗
SL
(8.22)
elde edilir.
x∗ , y ∗, z ∗ eksenleri etrafında dönüklük açıları η, ξ, ψ olmak üzere,
 ∗   ∗ 
X x
 Y ∗  = P2 R3 (ψ)R2 (ξ)R1 (η)P2  y ∗  (8.23)
Z∗ z∗
dönüşümü (8.22) ile eşdeğerlidir. x∗ , y ∗, z ∗ sol sistemi önce,

TA
 
1 0 0
 0 −1 0 
0 0 1
matrisi ile sağ sisteme (y ∗ ekseni ters yöne) dönüştürülerek koordinat eksenleri
etrafındaki dönüklüklerin (η, ξ, ψ) matematiksel anlamda artı işaretli olması
sağlanır. Sonra ikinci kez P2 ile çarpılarak, sağ sistemi sol sisteme dönüştürülür.
(8.22) ile (8.23)’ün karşılaştırılmasından,
π π
R3 (ψ)R2 (ξ)R1 (η) = P2 P1 R2 ( − Φ)R3 (Λ)R3 (ǫz )R2 (ǫy )R1 (ǫx )RT3 (λ)RT2 ( − ϕ)P1 P2
2 2
(8.24)
çıkar. ǫx , ǫy , ǫz , η, ξ, ψ dönüklük açıları ve (Φ−ϕ), (Λ−λ) farkları küçük olduğundan
eşitliğin 1. yanı için (8.14) yaklaşımına uygun olarak,
 
1 ψ −ξ
R3 (ψ)RR2 (ξ)R1 (η) =  −ψ 1 η  (8.25)
ξ −η 1

(Ast. zenit)
Z∗ z ∗ (Jeodezik zenit;
elipsoit normali)
ψ (Ast. kuzey)
X∗
x∗
η (Jeod. kuzey)
AK
P (Ast. doğu)
Y∗
ξ
y∗
(Jeod. doğu)
Şekil 8.6: Yerel jeodezik ve astronomik koordinat sistemleri arasındaki dönüşüm
yazılabilir. Eşitliğin ikinci yanındaki Φ, Λ’nın trigonometrik fonksiyonları ϕ, λ

değerleriyle Taylor serisine açılır, doğrusal olmayan öteki terimler göz ardı edilir
ve sonuç (8.25)’e eşit kılınırsa bağımsız üç denklem çıkar:
SL
η = (Λ − λ) cos ϕ − (ǫx cos λ + ǫy sin λ) sin ϕ + ǫz cos ϕ
ξ = (Φ − ϕ) + ǫx sin λ − ǫy cos λ (8.26)
ψ = (Λ − λ) sin ϕ + (ǫx cos λ + ǫy sin λ) cos ϕ + ǫz sin ϕ
η, ξ, ψ açıları, yerel jeodezik koordinat sistemine göre yerel astronomik koordinat
sisteminin yön farkını tanımlar. Z3∗ ve z3∗ eksenleri arasındaki uzay açı, gravite
alanında başucu doğrultusu ile elipsoit normalinin doğrultusu arasındaki yön
farkıdır. Bu açı η ve ξ dönüklük açıları ile oluşturulur. ξ, η dönüklük açıları,
TA
meridyen doğrultusu ve P noktasında meridyene dik düşey düzlem doğrultusundaki

çekül sapması bileşenleridir. Jeodezik sistemin elipsoit normalinden başlayarak ξ
kuzey ve η doğu yönünde artı sayılır. x∗ ve y ∗ eksenleri etrafında döndürmeler
ile döndürülen elipsoit normali (z ∗ ) astronomik zenit doğrultusu (Z ∗ ) ile çakıştırılır.
Ancak, x∗ ile X ∗ ve y ∗ ile Y ∗ henüz farklı konumlardadır. Bu eksenlerin de çakışması
için astronomik yatay düzlem içinde x∗ ekseni ψ açısı kadar döndürülmelidir. ψ,
yatay düzlemde çekül sapması bileşeni olarak adlandırılır ve jeodezik kuzeyden
batıya doğru artı sayılır.
(8.25), P2 ile soldan ve sağdan çarpılarak (8.23)’de yerine konursa x∗ , y ∗ , z ∗ −→
X ∗ , Y ∗ , Z ∗ koordinat dönüşümü için,
X ∗ = x∗ − ψ y ∗ − ξ z ∗
Y ∗ = y ∗ + ψ x∗ − η z ∗ (8.27)
Z ∗ = z ∗ + ξ x∗ + η y ∗
elde edilir. ξ, η, ψ çekül sapması bileşenleri (8.26)’dan hesaplanır. Bir P0
noktasında Φ0 , ϕ0 , Λ0 , λ0 , η0 , ξ0 ve ψ0 biliniyorsa (8.26)’nın ǫx , ǫy ve ǫz ye göre

çözümü sonucunda global jeodezik koordinat sisteminin global yermerkezli sistemin

eksenlerine göre ǫx , ǫy , ǫz dönüklük açıları belirlenebilir.
Uygulamada jeodezik ağlar oluşturulurken kuramsal ve pratik nedenlerle global
jeodezik koordinat sisteminin x, y, z eksenlerinin global astronomik sistemin X, Y, Z
eksenlerine paralel olması amaçlanır. Bu durumda ǫx , ǫy , ǫz dönüklük açıları sıfır
olur ve (8.26) eşitlikleri sadeleşir:
ξ =Φ−ϕ
AK
η = (Λ − λ) cos ϕ (8.28)
ψ = (Λ − λ) sin ϕ = η tan ϕ
(8.27) eşitliklerinin üçüncüsünden,
dZ ∗ = ξ dx∗ + η dy ∗ + dz ∗ (8.29)
yazalım. dx∗ , dy ∗, dz ∗ diferansiyelleri için (8.19)’dan

 ∗    
dx − sin ϕ cos λ − sin ϕ sin λ cos ϕ dx
 dy ∗  =  − sin λ cos λ 0   dy  (8.30)
SL
dz ∗
cos ϕ cos λ cos ϕ sin λ sin ϕ dz
elde edilir. Global jeodezik dik koordinatlar (2.42)’ye göre,
N
z=( + h) sin ϕ
1 + e′2
TA
olduğundan,
    
dx − sin ϕ cos λ − sin λ cos ϕ cos λ (M + h) dϕ
 dy  =  − sin ϕ sin λ cos λ cos ϕ sin λ   (N + h) cos ϕ dλ  (8.31)
dz cos ϕ 0 sin ϕ dh
çıkar. Bu bağıntı yardımıyla (8.30)’dan,
dx∗ = (M + h) dϕ
dy ∗ = (N + h) cos ϕ dλ (8.32)
dz ∗ = dh
olduğu görülür. (8.32) ile (8.29)’dan,
dZ ∗ = dn = ξ(M + h) dϕ + η(N + h) cos ϕ dλ + dh (8.33)
bulunur.

Şekil 8.5’e göre dx∗ ve dy ∗ diferansiyelleri α azimutundaki ds uzunluk elemanının

yatay bileşenleridir:
dx∗ = (M + h)dϕ = cos α ds

dy ∗ = (N + h) cos ϕ dλ = sin α ds
Bu eşitlikler (8.33)’de yerine konur ve denklem dh ya göre çözülürse,
dh = dn − (ξ cos α + η sin α)ds (8.34)
AK
elde edilir. P1 ve P2 noktaları arasındaki nivelman yolu boyunca (8.34)’ün
integralinden,
Z P2 Z P2 Z P2
h2 − h1 = dh = dn − (ξ cos α + η sin α)ds (8.35)
P1 P1 P1
ya da uygulama açısından,
P2
X P2
X
h2 − h1 ≈ δnk − (ξk cos αk + ηk sin αk )δsk (8.36)
P1 P1
SL
çıkar. δnk geometrik nivelman ile ölçülen yükseklik farklarıdır (Heck, 1987, s. 320).
Elipsoidal yükseklik farkını veren (8.36) bağıntısı Kırılma etkileri bakımından düşey
açı ölçülerine dayanan trigonometrik yönteme göre oldukça iyidir. (8.36) eşitliğinin
sağında bulunan ikinci terimin birkaç yüz km lik nivelman yolunda bile çok küçük
olması nedeniyle ξk , ηk çekül sapması bileşenlerinin her nivelman noktasında
ölçülmesi gerekli değildir. Düz arazide ve az engebeli bölgelerde nivelman geçkisi
boyunca ortalama 25 km aralılarla çekül sapması bileşenlerinin bilinmesi durumunda
TA
100 km lik nivelman yolu için ≤ 10 cm doğruluğa ulaşılır. Hesaplanan elipsoidal

yükseklik farkları çekül sapması bileşenlerinin hesaplandığı elipsoit sistemi için
geçerlidir.
8.2.3 Üç Boyutlu Yöntemler
Uydu ve inersiyal yöntemler yardımıyla konum belirlemede global jeodezik sistemde

üç boyutlu x, y, z koordinatları ya da ∆x, ∆y, ∆z koordinat farkları elde edilir.
Bu koordinatlardan ϕ, λ, h jeodezik eğri koordinatlarına nasıl geçildiği Bölüm
2.5’de açıklanmıştır. Böylece yatay konum yanında yeryüzü noktalarının elipsoidal
yükseklikleri de belirlenmektedir. Bu koordinatlar, merkezi x, y, z sisteminin
başlangıcı ile çakışan z ekseni simetri ekseni olan, biçim ve büyüklüğü a, f
parametreleriyle tanımlanan bir elipsoide ilişkindir. Elipsoidal yüksekliklerin
doğruluğu yatay bileşenlerin doğruluğundan yaklaşık iki kat daha düşüktür. Bu
yöntemlerle dönüştürülen elipsoidal yüksekliklerde şimdilik ulaşılan bağıl doğruluk
birkaç yüz km’lik uzaklıklarda birkaç cm dir.

Üç boyutlu jeodezinin yersel yöntemleriyle de ϕ, λ coğrafik koordinatları yanında

elipsoidal yükseklikler belirlenebilir. Burada da elipsoidal yükseklikler yatay konum
koordinatlarından iki ya da üç kat daha kötü bir doğrulukla üretilebilmektedir.
Bunun başlıca nedenleri, kırılmanın düşey bileşeninin belirlenmesindeki yetersizlik,
gravite alanının etkisi, düz ve engebeli arazilerde yüksekliklerin hesabı için kısmen
kötü yersel ağ konfigrasyonudur. Elipsoidal yüksekliklerin bağıl doğrulukları 100 km
genişliğindeki bölgesel ağlarda ağın konfigrasyonuna da bağlı olarak bir desimetre
kadardır. Doğruluk artışı, kısmen lazer tekniği alanındaki gelişmelerden beklenebilir.
AK
Yersel ölçüler uydu ve inersiyal yöntemlerin sonuçları ile birleştirilebilir. Böyle
değerlendirme modelleri de hesaplanan elipsoidal yüksekliklerin doğruluklarında
iyileşme sağlar (Heck, 1987, s. 321).
8.2.4 Dolaylı Yöntemler
Önceki bölümlerde açıklanan yöntemler, elipsoidal yüksekliklerin tek bir işlem

adımında belirlenmesini sağlar. Burada elipsoidal yükseklikler iki parçaya ayrılarak,
parçalardan her biri birbirinden bağımsız farklı veriler ile hesaplanmaktadır. Bu
yöntemler özellikle potansiyel kuramına göre tanımlanan yükseklik sistemlerine
SL
dayanır. Yeryüzünün bir noktası ile jeoit arasındaki çekül eğrisinin uzunluğu olarak
tanımlanan ortometrik yükseklik H ile elipsoidal yükseklik h arasında,
h=H +N (8.37)
ilişkisi vardır. N, jeodin elipsoitten uzaklığını gösterir ve jeoit ondülasyonu olarak

adlandırılır. Elipsoidal yükseklik ve ortometrik yükseklik farklı eğri uzunluklarıdır.
Bu yüzden (8.37) tam doğru değildir. Yeryüzü yakınında çekül eğrisinin eğiriliği,
yay uzunluğuna etkileri göz ardı edilecek ölçüde küçüktür. Bu etkiler normal çekül
TA
eğrisiyle ilişkili normal ve sferoidik-ortometrik yüksekliklerde daha da önemsizdir.

Bir yükseklik sistemine ilişkin yükseklik değerleri yüryüzünden aşağıya doğru
taşınırsa kapalı bir yüzey oluşur. Ortometrik yükseklikler için bu yüzey (yükseklik
refrans yüzeyi) jeoittir. Hn normal yükseklikleri için kuazi jeoittir. Kuazi jeoit
gravite alanının bir eşpotansiyelli yüzeyi değildir; genel olarak jeoit ile çakışmaz.
Sferoidik-ortometrik yükseklik, jeoit ve kuazi jeoit ile çakışmayan normal-sıfır yüzeyi
ile ilişkilidir. Elipsoit üzerinde kuazi jeoit yüksekliği ζ, normal sıfır yüzeyinin
yüksekliği NN N , normal yükseklik Hn ve sferoidik-ortometrik yükseklik Hs ise h
elipsoidal yükseklik için,
h = Hn + ζ
(8.38)
h = Hs + NN N
geçerli olur.
Çeşitli yükseklik referans yüzeyleri için aynı bir elipsoit öngörülürse elipsoidal
yüksekliklerin eşit olması nedeniyle referans yüzeylerin elipsoitten uzaklıklarının

farkları (8.37) ve (8.38)’den,
ζ − N = −(Hn − H)
(8.39)
NN N − ζ = −(Hs − Hn )
çıkar. N, ζ ve NN N arasındaki farklar, H, Hn ve Hs yükseklikleri arasındaki farklar

büyüklüğündedir. Jeoit ve kuazi jeoit yüksekliklerinin farkları global ±(1 − 2) m
arasında bulunur. Bu sapma yaklaşık olarak normal sıfır yüzeyi için de geçerlidir.
AK
Pratik yükseklikler nivelman ve gravite ölçüleri yardımıyla kolayca belirlenebildiği
halde yükseklik referans yüzeyinin elipsoitten uzaklığının hesabı oldukça güçtür. Bu
amaca yönelik en yaygın yöntemler, çekül sapmalarına dayanan astrojeodezik ve bir
bölgede yoğun gravite ölçüsü gerektiren gravimetrik yöntemlerdir. Astrojeodezik
ve gravimetrik verilerin birleştirilmesi (kombinasyonu) durumunda jeoit ya da
kuazi jeoit belirlemede astrogravimetrik yöntemler söz konusu olur. Bu yöntemler
yeryuvarı ölçmesinin araçlarıdır (Heck, 1987, s. 322).
SL
TA

Bölüm 9
AK
ÖLÇÜLERİN REFERANS ELİPSOİDİNE
İNDİRGENMESİ
SL
Ülke ölçmesinde yatay konum ve yükseklik problemlerini birbirinden ayırmak
yerleşik bir uygulama biçimidir. Yatay konum ve yükseklik belirleme ödevlerinin ayrı
ayrı ele alınmasının nedeni gravite alanı ve refraksiyonun yersel ölçülere etkilerinin
farklı olmasıdır.
Ülke ölçmesinin yatay konum problemi, bir jeodezik datum ile ilişkili olarak
temel ağ noktalarının ϕ, λ coğrafi koordinatlarını belirlemek ve bunlardan doğrusal
TA
koordinatlara, örneğin Gauss-Krüger koordinatlarına dönüştürmektir. Konum

problemini yükseklik probleminden ayırmak için ölçülen yatay doğrultu, yatay
açı, azimut ve eğik uzunluklar elipsoit yüzeyine indirgenmelidir. Trigonometrik
noktalarda elipsoidal yükseklikler ve çekül sapmalarının yatay konum ölçü
elemanlarına etkileri çok küçük olduğundan indirgemelerin hesabı için söz konusu
büyüklüklerin yaklaşık değerleri yeterlidir.
9.1 Astronomik Koordinatların İndirgenmesi
(8.26)’dan ϕ, λ coğrafik koordinatları için,
ϕ = Φ − ξ + ǫx sin λ − ǫy cos λ
η
λ=Λ− − (ǫx cos λ + ǫy sin λ) tan ϕ + ǫz
cos ϕ (9.1)
ψ
=Λ− + (ǫx cos λ + ǫy sin λ) cot ϕ + ǫz
sin ϕ
208 ÖLÇÜLERİN REFERANS ELİPSOİDİNE İNDİRGENMESİ
elde edilir. Global yermerkezli ve jeodezik sistemlerin eksenleri paralel ise (genellikle
paralel) ǫx , ǫy , ǫz dönüklük açılarının sıfır olması nedeniyle (9.1) eşitlikleri sadeleşir:
ϕ = Φ−ξ (9.2a)
η ψ
λ = Λ− =Λ− (9.2b)
cos ϕ sin ϕ
Uygulamada çoğunlukla bu bağıntılar kullanılır (Heiskanen ve Moritz, 1984, s. 248).
AK
Bir yeryüzü noktasında Φ, Λ astronomik koordinatları ve ξ, η (meridyen ve
meridyene dik doğrultudaki çekül sapmaları), ψ (yatay düzlemde çekül sapması
bileşeni) verilirse ϕ, λ coğrafik koordinatları (9.2) ile hesaplanabilir. Astronomik
konum ve azimut ölçüleri yapılmayan noktalarda çekül sapmaları interpolasyon
yöntemleri ya da gravite ölçüleri yardımıyla belirlenir.
9.2 Astronomik Azimutun ve Başucu Açısının

İndirgenmesi
SL
Yerel astronomik koordinatlar X ∗ , Y ∗ , Z ∗ ile yerel jeodezik koordinatlar x∗ , y ∗, z ∗
arasındaki ilişki ξ, η, ψ çekül sapmalarına bağlı olarak (8.27) ile verilmiştir:
X ∗ = x∗ − ψ y ∗ − ξ z ∗
Y ∗ = y ∗ + ψ x∗ − η z ∗ (9.3)
Z ∗ = z ∗ + ξ x∗ + η y ∗
Şekil 8.4’den,
X ∗ = D sin z cos A
TA
Y ∗ = D sin z sin A (9.4)

Z ∗ = D cos z
(D eğik uzunluk, A astronomik azimut, z düşey açı ya da başucu açısı) ve Şekil
8.5’den,
x∗ = D sin ζ cos α
y ∗ = D sin ζ sin α (9.5)
z ∗ = D cos ζ
(α elipsoidal azimut, ζ elipsoidal düşey açı) (9.3)’de yerlerine konur, z ve A’nın
trigonometrik fonksiyonları ζ ve α değerleri için Taylor serisine açılır, (A − α) ve
(z − ζ) farkları küçük olduğundan açılımda doğrusal olmayan tüm terimler göz ardı
edilirse,
A − α = ψ + cot ζ(ξ sin α − η cos α) (9.6a)
= η tan ϕ + cot ζ(ξ sin α − η cos α)
z − ζ = −(ξ cos α + η sin α) (9.6b)

Astronomik Azimutun ve Başucu Açısının İndirgenmesi 209
çıkar (Heck, 1987, s. 56). ξ, η, ψ çekül sapmaları yerine (8.28)’den eşitleri (9.6a,b)’de
yerlerine yazılırsa (ǫx = ǫy = ǫz = 0 varsayılıyor),
A − α = (Λ − λ) sin ϕ + cot ζ[(Φ − ϕ) sin α − (Λ − λ) cos ϕ cos α] (9.7a)

z − ζ = −[(Φ − ϕ) cos α + (Λ − λ) cos ϕ sin α] (9.7b)
elde edilir. (9.7b) eşitliği (8.2) ile karşılaştırılırsa z = z ′ + δ olduğu görülür.

(9.6a,b) ya da (9.7a,b) eşitlikleri yardımıyla gravite alanında çekül doğrultusuna
AK
bağlı olarak ölçülen astronomik azimutlar (A) ve düşey açılar (z) referans elipsoidine
indirgenebilir; elipsoidal azimut α ve elipsoidal düşey açı ζ hesaplanır. Bu
indirgemeler için durulan noktada ξ, η çekül sapması bileşenlerinin bilinmesi
gerekir. α ve ζ, durulan noktadan geçen elipsoit normali ile hedef noktasının
(genellikle elipsoidin dışında) belirlediği elipsoidal normal kesit düzlemi ile ilişkilidir.
İndirgemeler küçük olduğundan (9.7) eşitliklerinin trigonometrik fonksiyonlarında
ϕ, λ, α yerine Φ, Λ, A değerleri kullanılabilir. (9.6a) ya da (9.7a) eşitliğine Laplace
azimut denklemi denir.
Jeodezik eğrinin azimutunu bulmak için α değerine ayrıca hedef yüksekliği
düzeltmesi ve normal kesitten jeodezik eğriye geçiş düzeltmesi eklenmelidir (bkz.
SL
Bölüm 9.3).
(A − α) eşitliğinin ilk terimi azimuta ve düşey açıya bağlı değildir. Bu yüzden
bir noktadan gözlenen tüm doğrultular için aynı değeri alır. Bu terim, P
noktasındaki astronomik ve jeodezik meridyen düzlemlerinin paralel olmamasından
kaynaklanmaktadır.
(9.7a) eşitliğinin sağında bulunan ikinci terim zenit açısına ve hedef noktasının
azimutuna bağlıdır. Yatay gözlem doğrultuları (ζ = 90◦ ) için bu terim ortadan
kalkar. 1. derece ağlarda ζ ≈ 90◦ için göz ardı edilebilir.
TA
Yalnızca ζ’nın 90◦ den önemli ölçüde saptığı ve büyük çekül sapmalarının ortaya
çıktığı dağlık bölgelerde bu terim büyük değerlere ulaşır. Ama bu değerlerin 0.5′′
yi aştığı durumlarla çok az karşılaşılır. Bu terimin yatay açı ölçülerine etkisi,
teodolitin yataylanmasında yapılan hatadan kaynaklanan düşey eksen hatasının
etkisine karşılıktır.
Klasik temel ağlarda astronomik azimut, genellikle baz noktalarında belirlenir. Bir
bazın iki ucu arasındaki yükseklik farkı küçüktür (ζ ≈ 90◦ ). Bu durumda cot ζ ≈ 0
nedeniyle (9.6a) ya da (9.7a) Laplace azimut denklemi
A − α ≈ η tan ϕ = (Λ − λ) sin ϕ (9.8)
olur. Uygulamada genellikle bu biçimiyle kullanılır. Astronomik boylam

belirleme azimut belirlemeye göre daha külfetlidir. Boylamlar yerine η çekül
sapması, A astronomik azimut ve α jeodezik azimutu (normal kesit düzleminin
azimutu) yardımıyla da belirlenebilir. Yüksek doğruluk istenen durumlarda (9.6a)
kullanılmalıdır.

9.3 Yatay Doğrultu Ölçülerinin İndirgenmesi
Yatay doğrultuları ya da yatay açıları elipsoit yüzeyine indirgemek için ölçülere;
a) Çekül sapması düzeltmesi,
b) Hedef yüksekliği düzeltmesi,
AK
c) Normal kesitten jeodezi eğrisine geçiş düzeltmesi
eklenir.
Azimut, doğrultu ölçüsünden yöneltme bilinmeyeni kadar farklıdır. (9.6) Laplace
eşitliğinde A azimutu yerine yöneltme bilinmeyeni Σ ve yatay doğrultu ölçüsü R
olmak üzere A = R + Σ yazılabilir. Buna göre azimutu A olan yatay doğrultu
ölçüsünün çekül sapması düzeltmesi için (9.6a) eşitliği,
Cc = α − A = −η tan ϕ − cot ζ(ξ sin α − η cos α) (9.9)

SL
geçerli olur. Bu bağıntının sağ yanındaki ilk terim bir noktada gözlenen tüm
doğrultular için eşittir. cot ζ, genellikle trigonometrik nivelman yöntemiyle
belirlenen ∆H yükseklik farkının bir fonksiyonu olarak elde edilir. D yatay uzunluk
olmak üzere,
∆H
cot ζ = (9.10)
D
bulunur.
Hedef yüksekliği düzeltmesi (4.69) ile verilmiştir (bkz. Şekil 4.6):
TA
η2
CH = h sin 2α (η 2 = e′2 cos2 ϕ) (9.11)
2N
Hedef yüksekliği düzeltmesi CH , bakılan noktanın h yüksekliğine bağlı olarak
değişir; durulan noktanın yüksekliğine bağlı değildir. Doğrultu ölçüsü, durulan
noktadan geçen elipsoit normali ile hedef noktasının belirlediği düşey düzlem
ile ilişkilidir. Durulan noktadan geçen elipsoit normali ile hedef noktasının
elipsoit yüzeyindeki izdüşümü olan noktanın tanımladığı düşey düzlem öncekinden
farklıdır. (9.11) düzeltmesi, bu iki düşey düzlemin normal kesit eğrilerinin elipsoidal
azimutları arasındaki farka eşittir (elipsoidal normal kesitin azimutuna hedef noktası
yüksekliğinin etkisi).
Normal kesit eğrisinin doğrultusundan (azimut) jeodezik eğrinin doğrultusuna
geçmek için ölçülen doğrultu açısına (4.93) ile verilen (bkz. Şekil 4.8),
2
1 S
Cj = − η 2 sin 2α (9.12)
12 N

Uzunlukların İndirgenmesi 211
jeodezik eğri düzeltmesi eklenir. Burada α, jeodezik eğirinin durulan noktadaki

azimutu ve S jeodezik eğrinin uzunluğudur. (9.11) ve (9.12)’de η 2 , N, α durulan
nokta için geçerli büyüklüklerdir. Buna göre indirgenmiş doğrultu açısı,
α = A + Cc + CH + Cj (9.13)
dir.
Yatay açı iki azimutun farkına eşit olduğundan elipsoide indirgenmiş yatay açı ω
AK
(iki jeodezik eğri doğrultusunun farkı) için (9.13)’den,
ω = α2 − α1
çıkar.
9.4 Uzunlukların İndirgenmesi
Elektronik uzaklık ölçerlerle elde edilen uzunluk ölçüleri meteorolojik etkiler

nedeniyle düzeltilerek eğik uzunluklar (D) elde edilir (Demirel, 2003, s. 120).
SL
Elipsoidal yükseklikleri hA ve hB olan A ve B noktaları arasındaki D eğik
uzunluğunun elipsoit yüzeyindeki karşılığı (jeodezik eğri uzunluğu) S’yi bulmak için
D’yi indirgemek gerekir (Şekil ??). Elipsoidal S yayı, bu yay boyunca ortalama
eğrilik yarıçapı R olan bir küre yayı olarak kabul edilebilir (Heiskanen ve Moritz,
1984, s. 253). Buna göre,
b
B
D
A b
hB
TA
hA S
b b
Elipsoit
S0
R R
γ
b
Şekil 9.1: Eğik uzunluk (atmosferik etkiler nedeniyle düzeltilmiş) D, elipsoit

yüzeyindeki uzunluk S, kiriş uzunluğu S0
D 2 = (R + hA )2 + (R + hB )2 − 2(R + hA )(R + hA ) cos γ

γ
yazılabilir. cos γ = 1 − 2 sin2 ve S0 = 2R sin γ2 ile bu eşitlik,
2

2 2 hA hB
D = (hB − hA ) + 1 + 1+ S02
R R

olur. Buradan kiriş uzunluğu,

s v
u (hB −hA )2
D2 − (hB − hA )2 u 1− 2
S0 = = Dt D h (9.14)
1 + hRA 1 + hRB 1+ hA
R
1 + RB
çıkar. S yay uzunluğu için;

S0
S = Rγ = 2R arcsin (9.15a)
AK
2R
S0 S0 S03
ya da arcsin 2R = 2R
+ 48R3
+ . . . serisi göz önüne alınırsa,
S03
S = S0 + (9.15b)
24R2
S0
bağıntısı geçerli olur. Başka bir deyişle S’yi bulmak için S0 kiriş uzunluğuna 24R2
eğrilik düzeltmesini eklemek gerekir.
SL
TA

Kaynaklar
Grossmann, W. (1976).
AK
Aksoy, A. ve Güneş, İ. (1990). Jeodezi II. İTÜ Matbaası, İstanbul.
Geodatische Rechnungen und Abbildungen in der
Landesvermessung. Verlag Konrad Wittwer, Stuttgart.
SL
Groten, E. (2000). Parameters of common relevance of astronomy, geodesy, and
geodynamics. The Geodesist’s Handbook, Journal of Geodesy, (74):134–140.
Heck, B. (1987). Rechenverfahren und Auswertemodelle der Landesvermessung:
klassische und moderne Methoden. H. Wichmann, Karlsruhe.
Kneissl, M. (1958). Mathematische Geodäsie. J.B. Metzlersche Verlagsbuchandlung,
Stuttgart.
TA
Özbenli, E. (1991). Jeodezi. KTÜ Basımevi, Trabzon.

Rapp, R. (1991). Geometric Geodesy: Part I. The Ohio State University. Lecture
Notes.
Rapp, R. R. (1993). Geometric geodesy, volume ii (basic principles).
Şerbetçi, M. (1996). Haritacılık Bilimi Tarihi. HGK Matbaası, Ankara.
Smith, J. (1997). Introduction to Geodesy. John Wiley & Sons Inc., Berlin.
Torge, W. (2001). Geodesy. Walter de Gruyter, Berlin, 3rd edition.
Ulsoy, E. (1977). Matematiksel Geodezi. Kutulmuş Matbaası, İstanbul.
Vanicek, P. ve Krakiwsky, E. J. (1987). Geodesy: The Concepts. Elsevier Science
Publishers B.V., Amsterdam, 2nd edition.
Vincenty, T. (1975). Direct and inverse solutions of geodesics on the ellipsoid with
application of nested equations. Survey Review, 12(176):88–93.
Dizin
AK
Almagest, 4 Gauss, C. F., 6
Anaximender, 1 gravite alanı
Anaximenes, 1 yeryuvarı, 7
Archimedes, 2
Aristo, 2 Hecataeus, 2
Helmert, F. R., 8
basıklık, 6, 12 helyosentrik, bkz. güneş merkezli
Batlamyus, 3 Huygens, C., 5
Bessel, F. W., 6
SL
Brahe, T., 5 jeodezi, 8
jeoit, 7
Cassini ailesi, 5 jeosentrik, bkz. yer merkezli
Clairut, A. C., 6
çekül Kepler, J., 5
doğrultusu, 6 kontrol ağı
sapması, 6 yatay, 6, 11
konum belirleme
dışmerkezlik üç boyutlu, 7
birinci, 12 dört boyutlu, 8
TA
doğrusal, 12 koordinat sistemi

ikinci, 12 coğrafi, 11
jeodezik dik, 11
El-Harizmi, 4 jeodezik eğri, 11
El-Mamun, 4 Kopernik, 5
elipsoit kuvvet
Bessel, 13 merkezkaç, 5
dönel, 5, 7, 12 yerçekimi, 5
en uygun, 6
GRS80, 13 Legendre, A. M., 6
jeosentrik, 7 Listing, J. B., 7
ortalama yer, 7
uluslararası Hayford, 13 meridyen elipsi, 12
yüksekliği, 11
yerel, 7 Newton, I., 5
en küçük kareler, 6
Eratosthenes, 2, 3 Picard, J., 5
Posidonius, 3
Fransız Bilimler Akademisi, 5 Pythagoras, 2
güneş merkezli, 5 Richer, J., 5

Galileo, G., 5 Rönesans, 4
Dizin 215
Snellius, W., 5
stadium, 3
stadya, 3
Thales, 1
triyangülasyon, 5
uygarlık
İslam, 4
Yunan, 1
uzunluk
AK
meridyen yay, 5, 6
yüzey
başlangıç, 7
eşpotansiyel, bkz. nivo
nivo, 7
okyanus, 7
yarıçap
ekvator, 6, 12
kutup eğrilik, 13
ortalama yer, 2–5
yer merkezli, 4
yeryuvarı
SL
ağırlık merkezi, 7
yeryuvarı modeli
elipsoidal, 5, 6
küresel, 5
TA

Matematiksel Jeodezi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matematiksel Jeodezi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

AK

2 JEODEZİK EĞRİ KOORDİNAT SİSTEMİ (ϕ, λ, h) 11

2.2 Meridyen Elipsinin Parametrik Gösterimi . . . . . . . . . . . . . . . . 13

3.3 Bir Yüzeyin Eğrilikleri ve Normal Kesit . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

4 DÖNEL ELİPSOİT YÜZEYİNDE YÜZEY EĞRİLERİ

4.6.2 Küresel Bağıntılar Yardımıyla Doğrudan Üçgen Çözümü . . . 80

5 ELİPSOİT YÜZEYİNDE COĞRAFİ KOORDİNATLAR ve

Matematiksel jeodezi s.2010.10.14

5.2 Legendre Serileri Yardımıyla Temel Ödev Çözümü . . . . . . . . . . . 94

6 ELİPSOİT YÜZEYİNİN DÜZLEME İZDÜŞÜMÜ 129

6.1.1 Uzunluk Deformasyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

7 ELİPSOİDİN DÜZLEME GAUSS-KRÜGER İZDÜŞÜMÜ 151

Matematiksel jeodezi s.2010.10.14

7.3 Coğrafi Koordinatların Gauss Koordinatları Yardımıyla Hesabı . . . . 155

8 YÜKSEKLİK SİSTEMLERİ 193

8.2 Elipsoidal Yükseklikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

9 ÖLÇÜLERİN REFERANS ELİPSOİDİNE İNDİRGENMESİ 207

Matematiksel jeodezi s.2010.10.14

İnsanoğlu varolageldiğinden bu yana üzerinde yaşadığı coğrafyayı tanıma isteği

insanoğlunun yerin şeklini kestirmesi oldukça güçtür. Bu nedenle jeodezi biliminin

• Belirli bir yönde gidildiğinde ufuk sürekli olarak değişmektedir.

Bu gözlemler, Aristo’yu yeryuvarının boyutlarını da tahmin etmeye yöneltti ve

Matematiksel jeodezi s.2010.10.14

Şekil 1.2’den yeryuvarının yarıçapı,

sonucu birimler arası dönüşümdeki belirsizlik, Asuan ve İskenderiye arasındaki

Matematiksel jeodezi s.2010.10.14

Matematiksel jeodezi s.2010.10.14

azalacağını, bunun da kutuplarda basık bir dönel elipsoit oluşturması gerektiğini

Matematiksel jeodezi s.2010.10.14

değerlendiren ve bunun için adıyla anılan denklemini kullanan A. C. Clairaut (1713–

1.2 Referans Yüzeyi Olarak Yeryuvarının Şekli

Matematiksel jeodezi s.2010.10.14

Geometrik anlamda, yeryuvarının şekli olarak adlandırdığımız yüzey, her

1873 yılında J. B. Listing (1808–1882), Gauss’un tanımladığı bu yüzeye jeoit adını

Kısmen okyanus yüzeyi ile gösterilebilen, daha önce yeryuvarının matematik-

Bu tanımlardan anlaşılmaktadır ki; yeryuvarının gravite alanının eşpotansiyel (nivo)

Şekil 1.5: Fiziksel yeryüzü, jeoit ve elipsoit

Matematiksel jeodezi s.2010.10.14

1.3 Jeodezinin Tanımı ve Amacı

• Konum belirleme; yeryuvarının geometrik şeklinin (kara, deniz ve buzul

Matematiksel jeodezi s.2010.10.14

• Yeryuvarının gravite alanının ve dolayısıyla jeodin belirlenmesi,

• Yeryuvarının şekli ve gravite alanındaki, zamana bağlı değişimlerin izlenme-

Bütün bu faaliyetler için jeodezi, geometrik ve fiziksel yasalara dayanan

Matematiksel jeodezi s.2010.10.14

Matematiksel jeodezi s.2010.10.14

2.1 Dönel Elipsoidin Geometrik Parametreleri

E büyüklüğü yardımıyla 1. dışmerkezlik e ve 2. dışmerkezlik e′ elde edilir:

Şekil 2.1: Meridyen elipsi

Basıklık f ve uzaklık oranı n,

Matematiksel jeodezi s.2010.10.14

Bessel ellipsoidi, uluslararası elipsoit (Hayford elipsoidi) ve Jeodezik Referans Sistem

Çizelge 2.1: Bazı dönel elipsoitlere ilişkin geometrik büyüklükler

Parametre Bessel Uluslararası (Hayford) Referans sistem 1980

a 6 377 397.155 m 6 378 388.000 m 6 378 137.000 m

2.2 Meridyen Elipsinin Parametrik Gösterimi

dir. Paralel daire yarıçapı p ise,

ile (2.7), meridyen elipsinin denklemine dönüşür:

p = p(t) , z = z(t) (2.10)

ise meridyen elipsinin parametrik gösterimi elde edilir.

Şekil 2.2: Meridyen elipsinin parametrik gösterimi

Matematiksel jeodezi s.2010.10.14

e2 , e′2 ve c büyüklükleri yardımıyla (2.13) eşitlikleri,

biçimine dönüştürülebilir. Başka bağıntılarda da çok sık kullanılmaları nedeniyle,