Doğal Kaynakların Kullanımı

7.
ölüm
B ÇEVRE VE TOPLUM
DOÐAL KAYNAKLAR VE ÇEVRE
KONULAR
VE
N KEÞFÝ KULLANIMI
DOÐAL KAYNAKLARI RÝ
SA N FA AL ÝY ET LE RÝ ÜZERÝNDEKÝ ETKÝLE
ÝN
N KULLANIMI
DOÐAL KAYNAKLARI
N DEÐERÝ VE
DOÐAL KAYNAKLARI
ÞÝMÝ
KULLANIMININ DEÐÝ
ANIMININ FARKLI
DOÐAL KAYNAK KULL
EL SONUÇLARI
OLMASININ ÇEVRES
VE ÝNSAN
DOÐAL KAYNAKLAR
FAALÝYETLERÝ RÝ
IN ÇEVRESEL ETKÝLE
ARAZÝ KULLANIMIN
ENERLJÝ KAYNAKLARI
ANIMI ÝLE ORTAYA
KAYNAKLARIN KULL
ÇIKAN SORUNLAR
Temel Ka
vramla r
Doðal kayn
ak kullaným
Çevresel etk ý
i
Planlama
Alternatif k
aynaklar
Tükenebilir
kaynaklar
DOÐAL KAYNAKLARIN KEÞFÝ, KULLANIMI VE
ÝNSAN FAALÝYETLERÝ ÜZERÝNDEKÝ ETKÝLERÝ
y KONUYA BAÞLARKEN
1. Ýnsanlar, ilk çaðlardan bugüne neden doðal kaynak arayýþýna girmiþlerdir? Tartýþýnýz.
2. Ekonomik faaliyet deyince aklýnýza neler geliyor? Söyleyiniz.
3. Günlük yaþamda kullandýðýnýz doðal kaynaklar nelerdir? Söyleyiniz.
Keþifler ve Ýcatlar
(Kaba Taþ Çaðý)
Kesici aletler, taþlar (obsidyen, çakmak taþý gibi) icat

Paleolitik Çað
edilmiþtir
Ekonomik Faaliyetler
Avcýlýk, toplayýcýlýk ve taþ iþçiliði faaliyetleri baþlamýþtýr.
Önem Kazanan Doðal Kaynaklar
Avlanmak ve korunmak için gerekli kesici aletler yapýlmýþ
bundan dolayý obsidyen ve çakmak taþý önem kazan-
mýþtýr.
(Yontma Taþ Çaðý) ve
Mezolitik Çað
Bazý bitkilerin yetiþtirilmiþ ve hayvanlarýn evcilleþtirilmiþtir.

(Yeni Taþ Çaðý)
Neolitik Çað
Tarým ve hayvancýlýk faaliyetleri ve seramik yapýmýna
baþlamýþtýr.
Tarým için verimli topraklar ve su, evcilleþen hayvanlar için
meralar, seramik için killi topraklar önem kazanmýþtýr. Peki ya daha sonra...
Kalkolitik Çað
Bakýr, demir gibi madenler keþfedilmiþ ve saban icat edilmiþtir.

(Maden Çaðý)
Sabanýn icadý ile tarým geniþ alanlarda yapýlmaya baþlanmýþ; madencilik ve maden iþleme faaliyet-
leri baþlamýþtýr.
Madenlerin keþfi ile maden yataklarýnýn ve maden iþlenirken kullanýlan suyun önemi artmýþtýr.
Madenlerin ergitilmesi için enerjiye ihtiyaç duyulmuþ böylece ormanlar önem kazanmýþtýr.
Buhar makinesi, 1833’te pulluk, 1873’te dinamo, 1895’te patlamalý motor ve 1910’da içten yan-
malý motor icat edilmiþtir.
Buhar makinesinin, dinamonun, dizel motorlarýn icadý ile sanayiye geçiþ olmuþtur.
Pulluðun ve traktörün icadý ile tarýmda büyük bir geliþme yaþanmýþtýr.
Sanayi Çaðý
Turizm, XXl. yy. dan itibaren önem kazanmýþ ve özellikle ll. Dünya Savaþý’ndan sonra pek çok
ülkede döviz akýþý saðlayan bir sektör durumuna gelmiþtir.
Buhar makinesinin icadý ile kömür ve demirin önemi artmýþtýr.
Pulluðun ve traktörün icadý ile çayýr, otlak ve orman alanlarý tarla hâline dönüþtürülmüþtür.
Dinamonun icadý ile akarsular önem kazanmýþ, elektrik üretilmiþtir.
Dizel motorlarý ve gaz türbinleri ile elektrik enerjisi üretilmiþ böylece doðal gaz ve petrolun önemi
artmýþtýr.
II. Dünya Savaþý sonrasý turizmin geliþmesi ile doðal, tarihî güzellikler ve kültürel zenginlikler
ön plana çýkmýþtýr.
Sizce gelecekte hangi doðal kaynaklar önem kazanacaktýr?
190 Doðal Kaynaklar ve Çevre

GEÇMÝÞTEN GÜNÜMÜZE DOÐAL KAYNAKLAR
1. Taþlar
Ýnsanoðlu ilk çaðlardan günümüze kadar kayaçlardan deðiþik þekillerde yararlanmýþtýr. Paleolitik
Çaðda hayvanlarý avlamak ve tehlikelerden korunmak için kesici aletlere ihtiyaç duyan insan bir kay-
nak arayýþýna yönelmiþtir. Çevredeki sileks (çakmak taþý) ve obsidyen (volkan camý) gibi sert olan
kayaçlarý keþfetmiþ böylece ilk madencilik baþlamýþtýr. Bu taþlarýn iþlenip çeþitli aletlerin yapýlmasýyla
ilk taþ iþçiliði ortaya çýkmýþtýr (Fotoðraf 1). Ýlk yerleþmelerin kurulmasýnda su, çakmak taþý ve volkan
camý gibi kaynaklarýn varlýðý etkili olmuþtur.
Neolitik Çaðda ham madde olarak çakmak taþý ve obsidyenin ticareti yapýlmýþtýr. Bugün de taþ
ticareti , süs taþlarý (elmas, yakut, zümrüt, lüle taþý, Oltu taþý vb.) ve yapý taþlarý (mermer, granit vb.)
gibi deðiþik kategorilerde sürdürülmektedir.
Fotoðraf 1: Paleolitik Çað el aletleri.
2. Metalik Madenler
Neolitik Çaðda madeni tanýmayan insan, doðada parlak rengiyle dikkati çeken hematit gibi mineral-
lerin farkýna vararak deneyimlerle onlarý boya malzemesi olarak kullanmayý öðrenmiþtir.
Ýnsan, doðada bulduðu saf bakýrý yerleþmelere getirmiþ ve onu döverek biçim vermeye çalýþmýþtýr.
Soðuk dövülen bakýrýn zamanla çatladýðýný, kýrýlýp koptuðunu ama ýsýtýldýðýnda bu yeni malzemenin daha
kolay iþlendiðini ve plastik özelliði kazandýðýný gözlemlemiþtir. Kalkolitik Çaðda insanlar madenleri iþle-
mek için ýsýdan yararlanýlmýþ ve bu adým günümüzdeki demir-çelik fabrikalarýnýn temelini oluþturmuþ-
tur.
Kalkolitik Çaðda (MÖ 5000-3000) maden ustalarý; sadece yüzeyden cevher toplamakla yetinmemiþ,
derinlere inmiþ ve "polimetalik" (birden fazla metalin birlikte oluþu) cevherleri toplamýþlardýr. MÖ 4. bin
yýlýn sonlarýnda önce gümüþ ve kurþun daha sonra da altýn yavaþ yavaþ tarihteki yerini almýþtýr.
Bakýr-kalay alaþýmý olan tuncun bulunmasýyla Tunç Çaðý (MÖ 3000-1200) baþlamýþtýr. Artýk maden,
galeriler açýlarak yer altýndan çýkarýlmýþ ve ocaklara yakýn uygun alanlarda ergitilmiþtir. Tunç üretimi
büyük deðiþiklikleri de beraberinde getirmiþ; bu dönemde döküm, tavlama, kaynak, kaplama gibi
teknikler de doruk noktasýna ulaþmýþtýr.
Demir Çaðýnda (MÖ 1200-550) diðer metalik madenlerden daha az iþlenmiþ olmasýna raðmen
demir, bu çaða adýný vermiþtir.
Sözü edilen çaðlarda metalik madenler basit yöntemlerle ergitilip soðutulmuþ ve dövme yoluyla
iþlenmiþ, el emeði ile bazý araç ve gereçler (demir saban, atlý araba, tekerlek çemberi, býçak, balta vb.)
yapýlmaya baþlanmýþtýr.
Doðal Kaynaklar ve Çevre 191

3. Topraklar
Toprak, Neolitik Çaðdan günümüze kadar önemini kaybetmeyen aksine deðeri giderek artan
doðal bir kaynaktýr.
Neolitik Çaðda doðada becerisini ve bilgisini artýran insan, bitkileri kültür altýna alabileceðini keþfet-
miþ, doðada bulunan bazý bitkilerin tarýmýný yapmýþtýr. Böylece Neolitik Çaðda tarým topraklarý deðer
kazanmýþ, tarýmla birlikte suyun önemi de artmýþtýr. Ýlk tarýmsal faaliyetler, ucu sivri deðnek ile topraðýn
iþlenerek tohum ekilmesi ve çeþitli bitkilerin dikilmesiyle baþlamýþtýr. Bu þekilde yapýlan tarým uzun yýl-
lar devam etmiþtir.
Neolitik Çaðda doðada baþýboþ gezen hayvanlar da evcilleþtirilmiþ ve kültür altýna alýnmýþtýr.
Hayvancýlýkla birlikte çayýr ve otlaklar da önemli doðal kaynaklar durumuna gelmiþtir. Tarýmla beraber
yerleþik hayata geçen nüfus sayýsý artmýþ ve artan nüfusun ihtiyacýný karþýlamak için doðal kaynaklar
ekonomik deðer kazanmýþtýr.
Bu çaðda insanoðlu ilk olarak tarýmsal ve hayvansal ürünleri, çevresindeki ham maddeleri iþleyerek
günlük hayatýnda kullanmýþtýr. Yiyecek için kap
yapma ihtiyacý doðmuþ, bu ihtiyaç önce taþlar
oyularak giderilmiþ sonra kilin piþirilmesiyle çöm-
lek keþfedilmiþtir. Çömlek üretimiyle kilin önemi
artmýþtýr. Çömlek bu dönemin endüstri ürünüdür.
Maden Çaðýnda sabanýn icadý ile topraðýn
önemi bir kat daha artmýþtýr. Daha geniþ alanlar,
tarým topraðý olarak kullanýlmýþtýr. Bu metot Orta
Çaðýn sonlarýna kadar çok fazla deðiþmeden
sürdürülmüþtür.
Sanayi Çaðýnda önce pulluðun sonra trak-
törün icadý, tarýmsal faaliyetlerde önemli sýçra-
malarýn nedeni olmuþtur. Tarýmda makinalaþma
ile orman alanlarý ve meralar, tarým alaný olarak
açýlmýþ ve kullanýlmýþtýr. Tarým topraklarý hýzla Fotoðraf 2: Pulluk ve traktör
artan dünya nüfusunun beslenmesinde
vazgeçilmez kaynaklardan birisidir (Fotoðraf 2).
4. Ormanlar
Paleolitik Çaðda avcýlýk ve toplayýcýlýk ile yaþamýný sürdüren insan, çevredeki bitki ve hayvan alan-
larýnýn zengin olduðu mekânlarda yaþamýný devam ettirmiþtir.
Neolitik Çaðda ýsýnmak, yemek piþirmek, kil fýrýnlarý için enerji üretmek ve suda yüzen kütük
aðaçlarýyla yolculuk yapmak için ormanlardan yararlanýlmýþtýr. Maden Çaðýndan Sanayi Çaðýna kadar
ormanlar maden ergitmede kullanýlmýþtýr. Bu yüzden Orta Çaðýn sonlarýna kadar demirciler, iþletmeleri-
ni orman kenarlarýnda kurmuþlardýr. Ormanlar azalýnca iþletmelerin de yerleri deðiþtirilmiþtir. Fenikeliler,
Akdeniz kýyýlarýndaki ormanlardan temin ettiði ham madde ile gemiler yapmýþ ve denizlere açýlmýþlardýr.
Böylece ormanlarýn doðal kaynak olarak önemi artmýþtýr.
Johann Gutenberg'in Avrupa'da 1450'lerde hareketli matbaayý icat etmesiyle kitaplar yaygýnlaþmaya
baþlamýþ, böylece bilginin saklanmasý ve bilgi iletiþimi için kâðýt önem kazanmýþtýr. Ormanlar geçmiþte
olduðu gibi günümüzde de ýsýtma, gemi yapýmý, yemek piþirme, mobilya yapýmý, kaðýt üretimi, demir
yollarý gibi pek çok alanda kullanýlmaya devam edilmektedir. Fakat beþ bin yýldýr ormanlarýn aktif olarak
kullanýlmasý, ormanlýk alanlarýn hýzla tahrip edilmesine neden olmuþtur. Ortaya çýkan çevresel sorunlar
nedeniyle günümüzde insanlar gerekli ihtiyaçlarýný plantasyon ormanlarýndan karþýlama yoluna git-
miþlerdir. Bugün yok olan ormanlarýn hýzla yenilenmesi için çözüm yollarý aranmaktadýr.

5. Su ve Rüzgâr
Paleolitik Çaðdan, bugüne kadar su, insanlar için vazgeçilmez
bir kaynak olmuþtur. Orta Çaða kadar sulardan; sulama, kullanma
suyu ve taþýma þeklinde yararlanýlmýþtýr. Orta Çaðda, su ve rüzgâr,
deðirmenlerin kanatlarýný ve bu kanatlara baðlý çarklarý döndür-
müþtür. Böylece insanlar akarsulardan ve rüzgârlardan enerji elde
etmiþlerdir. Bu enerjileri, doðrama, kâðýt fabrikalarýnda ve
tabakhanelerde kullanýlmýþlardýr.
Su deðirmenleri, yedi yüz yýlý aþkýn bir zaman fabrikalarý
harekete geçiren güç olmuþ ve akarsularýn önemi artmýþtýr. Gerek
su deðirmenleri gerek rüzgâr deðirmenleri eski önemlerini yitirme-
sine karþýn günümüze kadar varlýðýný korumuþlardýr (Fotoðraf 3).
Günümüzde rüzgâr; buhar makineleri, petrol, doðal gaz ve
elektrik karþýsýnda bir güç kaynaðý olarak hemen hemen unutul- Fotoðraf 3: Su deðirmeni
maya baþladý. Ancak 1970'lerdeki petrol bunalýmý rüzgâr için bir dönüm noktasý oldu. Yeni kuþak yel
deðirmenleri ortaya çýktý. Günümüzde Danimarka'da Kopenhag Körfezi'ndeki açýk denizde bulunan 20
rüzgâr çarký, 20 bin evin elektirik gereksinimini karþýlamaktadýr.
1873'te Fransýz mucit Gramme tarafýndan su gücü ile iþletilen dinamo icat edilmiþ, bu icat ile ener-
ji kaynaðý olarak akarsular tekrar deðer kazanmýþtýr. Böylece siyah kömürün karþýtý olarak bu kaynaða
“beyaz kömür” denmiþtir.
Dinamo kullanýlarak kömür yataklarýndan uzak bölgelerde sanayi tesisleri inþa etmek mümkün
olmuþ ve yerleþmelere elektirik verilmesiyle su gücü giderek
önem kazanmýþtýr. Bununla birlikte su gücü bakýmýndan zen-
gin bölgeler, giderek yoðun sanayileþme bölgeleri durumuna
gelmiþtir. Akarsulardan elektirik enerjisi elde etmenin yaygýn-
laþmasýnýn ardýndan dalga ve gelgitin gücünden de elektirik
enerjisi üretilmesi yoluna gidilmiþtir (Fotoðraf 4).
Ýnsanlarýn beslenmesinde su ürünleri önemli rol oynamak-
tadýr. Ýnsanlar, iç sulardan ve denizlerden eskiden beri su ürün-
leri elde etmiþlerdir. Dünya nüfus artýþýna paralel olarak iç
sular ve denizlerden avlanan balýk miktarý her geçen yýl art-
maktadýr. Avlanan balýk, 1950'de 22.5 milyon ton iken 1995'te
112 milyon tona ulaþmýþtýr. Görüldüðü gibi denizler ve iç sular- Fotoðraf 4: Hoover Barajý-ABD
daki ürünlerden önceleri daha küçük boyutlarda yararlanýlýrken üretim giderek büyümüþ balýkçýlýk bir
sektör hâline gelmiþtir. Ancak, deniz ekosistemi
açýsýndan tehlikeler doðurabileceðinden bu sýnýrýn
daha fazla aþýlmasý beklenmemektedir.
1956'da Bell þirketine ait telefon sisteminde
ortaya çýkan enerji problemini çözmek üzere labo-
ratuvara kapanan ekip, güneþ ýþýðýndan yararlanarak
enerji çýkaran foto voltaj hücreleri geliþtirmiþlerdir.
Böylece çalýþmalarýný telefon sistemi onarýmýndan
güneþ enerjisi ile elektrik üretimine kaydýrmýþlardýr.
Ekip, ilk olarak küçük bir radyoyu çalýþtýrmayý baþar-
mýþtýr.
Buluþu takip eden yarým yüzyýl içinde güneþ
enerjisi hesap makinelerinden Mars'ta yaþam izi
arayan uzay robotlarýna kadar birçok makineyi
Fotoðraf 5: Güneþ panelleri çalýþtýrmada kullanýlmýþtýr (Fotoðraf 5). Güneþ ýþýðý
ayrýca kesintisiz bir enerji kaynaðý olduðu ve çevreyi kirletmediði için alternatif enerji kaynaklarý arasýn-
da önemli bir yer tutmaktadýr.

6. Kömür
Orta Çað baþlarýnda Ýngiltere'de kömür; evlerin ýsýtýlmasýnda, 1620 yýllarýnda ise demiri ergitmede
kullanýlmýþtýr. 1754 yýlýnda Abraham Derby, yüksek fýrýný icat etmiþ, 1856 da Bessemer bu fýrýný geliþtir-
miþtir. Ardýndan taþ kömürü demir-çelik sanayisi için vazgeçilmez bir enerji kaynaðý olmuþtur. 1870 son-
rasý Ýngiltere'de demir-çelik tesisleri konum deðiþtirmiþ ve kömür havzalarý çevresinde kurulmuþtur.
Sanayi Devrimi sonucu ortaya çýkan teknolojik birçok geliþme ile birlikte sanayi ham maddelerine
yani doðal kaynaklara olan talep de hýzlý bir þekilde artmýþtýr. XVIII. yüzyýlda buhar makinesinin icadý ve
sanayide kullanýlmasý ile kömür enerji kaynaðý olarak önem kazanmýþtýr. Buhar makineleri ilk olarak
kâðýt fabrikalarýnda kýsa bir süre sonra ise trenlerde kullanýlmýþtýr. Böylece daha çok yükü bir yerden
baþka bir yere nakletmek daha ekonomik olmuþtur. Sonraki uygulamalarda kömür, deniz ulaþýmýnda
kullanýlmýþ, bu gemiler ile yük ve yolcu taþýmacýlýðý yapýlmýþtýr. Böylece deniz ve okyanuslardan daha çok
yararlanýlmýþtýr.
7. Petrol
Yakýn geçmiþte önem kazanan doðal kaynaklar: petrol ve doðal gazdýr. Petrol MÖ 3200’de
Mezopotamya'da asfalt ve harç, MÖ 1700’de Çin'de ýsýtma aracý, 1815’te Çekoslovakya-Prag'da cadde
aydýnlatmasýnda kullanýlmýþtýr. Ýlk petrol kuyusu ABD'nin Pennslylavania eyaletinde 1857 yýlýnda
açýlmýþtýr.
Petrol, içten patlamalý ve içten yanmalý (benzin ve mazot kullanýlan) motorlarýn icadýndan sonra önem
kazanmýþtýr. Alman mühendisleri Daimler'in (1834-1900) 1895 yýlýnda patlamalý motorlarý ve Diesel'in
(1958-1913) 1910 yýlýnda içten yanmalý motorlarý icat etmesi, petrolün büyük bir termik güç kaynaðý
olarak görülmesini saðlamýþtýr. Buna ek olarak zamanla geliþen petrokimya endüstrisi, bugün petrole
daha çok önem verilmesine yol açmýþtýr. Böylece çaðdaþ endüstri eskiden olduðu gibi buhar makinesi
ve buhar gücüne baðýmlý olmaktan kurtulmuþtur. Yine termik güç santrallerinin sadece kömüre baðýmlý
kalmasýný önlemiþ ve petrol ile doðal gaz, elektrik enerjisi elde etmede büyük rol oynamýþtýr.
8. Turizm
Turizm, ll. Dünya Savaþý sonrasý ülkelere döviz akýþý saðlayan önemli bir sektör durumuna gelmiþtir.
Sanayileþme hareketine baðlý olarak, bireylerin, ekonomik gelirinin artmasý ve sahip olunan tatil haklarý-
na baðlý olarak turizm geliþmiþtir. Bugün dað, göl, plaj, maðara, çaðlayan gibi ilgi çeken oluþumlar tur-
izmde doðal kaynak olarak kullanýlmaktadýr. Büyüyen hizmet sektörü de turizmin daha hýzlý bir þekilde
geliþmesine neden olmuþtur.
G ETKÝNLÝK
Keþif ve icatlar Önemi Artan
Bitkiler kültür altýna alýnmasý ile Tarým Topraðý
Buhar makinesinin icadý ile
Dinamonun icadý
Neolitikte hayvanlarýn evcileþtirmesi ile
Gemi yapýmýnýn yaygýnlaþmasý
Gezip, görme isteði ile
Yukarýdaki tabloda keþifler ve icatlar verilmiþtir. Örnekteki gibi bu keþif ve icatlarýn önemini artýrdýðý
doðal kaynaðý yazýnýz.
o DERS DIÞI ETKÝNLÝK
Çevrenizde geçmiþten günümüze doðal kaynaklarýn keþfi, kullanýmýnýn zaman içindeki deðiþimi
ile ilgili araþtýrma yapýnýz. Araþtýrma yaparken çevrenizdeki arkeoloji ve etnoðrafya müzesinden, tarihî bil-
gilerden yararlanabilir, büyüklerinize danýþabilirsiniz.

DOÐAL KAYNAKLARIN KULLANIMI
y KONUYA BAÞLARKEN
1. Doðal kaynaklarýn farklý amaçlarla kullanýlmasýnýn nedenleri söyleyiniz.
2. Doðal kaynaklarýn önemi her ülke için ayný mýdýr?
Tarih boyunca insanlar, ihtiyaçlarýný karþýlamak için çeþitli doðal kaynaklarý kullanmýþlardýr. Bu
doðal kaynaklarý kullanýrken de yaþadýklarý mekâný ve çevreyi çeþitli þekillerde deðiþtirmiþlerdir. Tüm
doðal kaynaklarýn kullanýmý ile iliþkili sorunlarda olduðu gibi madencilikte de faaliyet türlerine baðlý
olarak farklý boyutlarda geliþen çevre bozulmalarý meydana gelmiþ ve gelmeye devam etmektedir.
Örneðin, maden kömürü çýkarýmý ve kullanýmýnýn coðrafi çevre üzerinde bazý olumsuz etkileri de vardýr.
Bunlarýn en önemlisi meydana getirdiði çevre sorunlarýdýr. Açýk iþletmelerden kömür çýkarýmý sýrasýn-
da yüzey þekillerinin ve drenajýn deðiþtirilmesi, flora ve faunanýn zarar görmesi bunlardan birkaçýdýr
(Fotoðraf 1). Geliþmiþ ülkelerde hafriyat sýrasýnda makineler, topraðýn üst kýsmýný içindeki tohumlar ve
mikroorganizmalarla birlikte maden çýkarýlmayan bir baþka yere býrakmaktadýr.
Çevre düzenlemesinin yapýl-
masýyla sorun çözümlenmektedir.
Fakat bu faaliyetler kömürün mali-
yetini arttýrarak onun pahalýya satýl-
masýna yol açmaktadýr. Ayrýca kö-
mürün yanmasýyla oluþan sülfür
bileþikleri asit yaðmurlarý hâlinde
yeryüzüne düþer ve havanýn karbon-
dioksit miktarýný arttýrýr. Bu durum
insan saðlýðýna ciddi zararlar ver-
mesinin yaný sýra sulara karýþarak
diðer canlýlarýn hayatý üzerinde de
olumsuz etkilere yol açmaktadýr.
Maden kömürü gittikçe artan enerji
açýðýný kapatmada büyük bir öneme
sahip olacaktýr. Ancak sözü edilen
Fotoðraf 1: Orman tahrip edilerek kullanýma açýlmýþ olan kömür zararlarýndan dolayý bugünkü kul-
sahalarý (açýk iþletme)
lanýmý bazý geliþmiþ ülkelerde sýnýr-
landýrýlmaktadýr.
Yaþamýn temel kaynaðý olan su; tarýmsal üretim,
endüstriyel kullaným, enerji üretimi, ulusal güvenlik
gibi konularda önemli bir yere sahiptir.
Suyun yeterli ve uygun kalitede olmasý ekonomik
ve sosyal kalkýnma için de gereklidir.
Su, yenilenebilir bir kaynaktýr. Bu anlamda sür-
dürülebilir kullanýmý mümkündür. Ancak çok önemli
bir doðal kaynak olan suyun kýtlýðý çölleþmeye, fazlasý
da sel ve taþkýn afetlerine neden olmaktadýr (Fotoðraf
2). Bu problemlerin önemli bölümü suyun hatalý kul-
lanýmýndan kaynaklanmaktadýr. Fotoðraf 2: Günümüzün en önemli sorunlarýndan
kuraklýk

A. DOÐAL KAYNAKLARIN KULLANIMINDA ETKÝLÝ OLAN FAKTÖRLER
NELERDÝR?
1. Doðal Kaynaðýn Potansiyeli

Yeryüzündeki doðal kaynaklarýn verimliliði her yerde ayný deðildir. Bir doðal kaynaðýn iþletilebilirliði
potansiyeline baðlýdýr, verimliliði ve rezervi ise o doðal kaynaðýn potansiyelini belirleyen özellikleridir.
2. Kullanýlan Yöntem ve Teknolojiler

Temiz su ve verimli topraklar insan için çok eski dönemlerden bu yana önemli doðal kaynaklar-
dandýr. Oysa tarýmda kullanýlan yöntemler ve teknolojik araç gereçler bu zaman içinde çok deðiþmiþtir.
Ziraat faaliyetlerinin günümüzde de ülkeden ülkeye hatta bölgeden bölgeye farklýlýk gösterdiði
görülmektedir. Tarla sürme teknikleri, sulama, hasat yöntemleri bu tekniklerin uygulanmasýnda kul-
lanýlan alet ve diðer araçlar farklýlýðýn temel elemanlarýdýr.
Doðal kaynaklarýn kullanýmýnda görülen yöntem ve teknolojik farklýlýklar, ülkelerin geliþmiþlik

seviyeleri ile de doðrudan iliþkilidir. Geliþmiþ ülkelerin doðal kaynak kullanýmýnda uyguladýklarý yöntem
ve teknolojik güç, “Doðal kaynaðýn en verimli þekilde ve maksimum fayda ile ondan en uzun süre fay-
dalanýlmasý nasýl olmalýdýr?” sorusunun cevabýna göre belirlenmektedir. Bunun için araþtýrma ve
yatýrýmlar yapýlmaktadýr. Az geliþmiþ ülkelerde ise bu konudaki çabalarýn yetersizliði sorunlara neden
olmaktadýr.
3. Ýnsanlarýn Ýhtiyaçlarý
Ýnsanýn yaþamýný sürdürebilmesi için yeryüzündeki doðal kaynaklardan faydalanmaya ihtiyacý
vardýr. Ýhtiyaçlarý geçmiþten günümüze deðiþiklik gösterir.
Madenler doðal kaynaklardandýr. Örneðin, demir çok eski dönemlerden bu yana insan yaþamýnda
ihtiyaç duyulan önemli bir doðal kaynak olarak kullanýlmaktadýr. Bor madeni ise teknolojik geliþime
baðlý olarak günümüzde kullanýlmaya baþlanmýþ ve kullanýmý giderek yaygýnlaþmaktadýr. Zamana
baðlý olarak insanýn ihtiyaçlarýyla doðru orantýlý bir þekilde bu kaynaklarýn kullanýmý da artmakta ve
çeþitlenmektedir.
G ETKÝNLÝK
Ülkelerin geliþmiþlik düzeyleri, sosyal ve kültürel yapýlarý hatta gelenek ve görenekleri ile alýþkanlýk-
larý da bu konuda etkin rol oynamaktadýr. Doðal kaynaklarýn kullanýmýnda etkili olan faktörlerin kont-
rolünde bazý ülke ve bölgelerde potansiyeli çok zayýf olsa dahi doðal kaynaklardan azami þekilde fay-
dalanýlmasý için çalýþmalar yapýlmýþtýr. Japonya, Dubai, Hollanda gibi ülkelerde tarým topraklarý sýnýrlý
olduðu hâlde teknoloji kullanýlarak bu kaynaklardan üst düzeyde yararlanma yoluna gidilmiþtýr. Bazý
ülke ve bölgelerde ise yanlýþ yöntem ve yetersiz teknolojilerin kullanýlmasý ile çok yüksek potansiyele
sahip doðal kaynaklar kýsa sürede tükenme seviyesine getirilmiþtir. Ayrýca doðal kaynak kullanýmýnda-
ki olumsuz uygulamalardan biri de insanýn zaman zaman aþýrý talebi ve kontrolsüz tüketimidir.
Yukarýdaki açýklamadan hareketle ülke ve bölge ölçeðinde doðal kaynak kullanýmýndaki farklý
uygulamalarýn sebeplerini, olasý sonuçlarýný ve çözümüne yönelik yapýlmasý gerekenleri tartýþarak
maddeler hâlinde özetleyiniz.

G ETKÝNLÝK
Doðal kaynaklarýn kullanýmýnda doðal ortam þartlarýnýn da dikkate alýnmasý gerekmektedir.
Herhangi bir doðal kaynaktan faydalanma sýrasýnda uygulanan yöntem ve kullanýlan teknolojik imkân-
larýn çevresel þartlar ile uyumlu olmasý hem ilgili doðal kaynaðýn sürdürülebilir kullanýmý hem de
coðrafi çevre üzerindeki olumsuz etkisini engelleyecektir. Coðrafi çevrede bozulma, kirlenme ve geri
kazanýlmasý imkânsýz doðal kaynak kayýplarýna neden olmasý, flora, fauna ve insan üzerindeki olumsuz
etkileri, hatalý doðal kaynak kullanýmýnýn çevresel duyarlýlýk ile ilgili sorunlarý olarak özetlenebilir.
Yukarýdaki açýklamadan hareketle "doðal kaynak kullanýmýnýn doðal çevre ile etkileþimi" hakkýnda
yorumlar yapýnýz.
Ýnsanlar, doðal kaynaklarý çeþitli amaçlar için kullanarak geri dönüþümü olmayan hatalar yap-
mýþlardýr. Örneðin, verimli tarým alanlarýný yerleþim birimlerine çevirebilmek için doðal drenajý deðiþik-
liðe uðratmýþlar, nehir kenarlarý boyunca setler yaparak taþkýn ovalarýna yerleþmiþlerdir. Oysaki bu setler
olmasa (ya da yapýlmasa), taþkýn ovalarý taþkýn sularýný daha geniþ alana yayarak gücünü ve yüksekliði-
ni azaltacaktýr. Bir nehrin kenarlarý setlerle çevrildiðinde suyun akýþý daha hýzlanýr ve nehrin taþýdýðý
alüvyonlar taþkýn ovasýnýn verimini artýrmak üzere depolanamaz, setin içinde kalan dar kanalda birikir.
Zamanla bu birikinti nehrin yüksekliðini çevresindeki alana göre arttýrýr. Bu durum taþkýn ovasýna kurul-
muþ olan yerleþme için felaket riskini de beraberinde getirmektedir.
Yukarýdaki örneklerde de görüldüðü gibi doðal kaynaklar hatalý kullanýldýðýnda çevresel etkiler yaratýr
ve doðal afetlere neden olur. Dünyanýn en büyük nehirleri kenarlarýnda setler yapýlmasý çok yaygýn-
laþmýþtýr. Örneðin, Amerika'daki Mississippi ve Arkansas nehirlerinin vadilerinde setler ve barajlar yapýl-
masý insanýn hidrografya üzerindeki olumsuz etkisini gösteren iyi örnektir.
B. DOÐAL KAYNAK KULLANIMINA

ÖRNEKLER
1. Mississippi Nehri
1927'de meydana gelen sel ve taþkýn çok büyük zararlara
neden olmuþtur (Fotoðraf 4). Bu sel ve taþkýndan sonra
Mississippi Nehri’nin suyunu kontrol altýna almak için birçok
baraj ve belirlenen bir kanaldan akmasý için nehir üzerine kilo-
metrelerce setler ve pompa istasyonlarý inþa edilmesine karar
verilmiþtir. Bu tedbirler kýsa süre içinde uygulanmýþtýr (Fotoðraf Fotoðraf 3: Mississippi Nehri kenarýna
3). Bu uygulamalarla istenen sonuca ulaþýlamamýþ, Mississippi set yapýmýndan bir görünüm
Nehri çevresine zarar vermeye devam etmiþtir.
Fotoðraf 4: 1927 yýlýnda Mississippi Nehri Havzasý’nda bahar Fotoðraf 5: 1993 yýlýnda Mississippi Nehri Havzasý’nda
ve yaz aylarýnda meydana gelen taþkýnlar bahar ve yaz aylarýnda meydana gelen taþkýnlar
1993 yýlýnda meydana gelen yoðun yaðýþlar sonucu nehirler taþarak dokuz eyalette on binlerce
insaný evlerini terk etmeye zorlamýþtýr (Fotoðraf 5). Milyonlarca hektarlýk tarým arazisini su basmýþ,
nehir trafiði durmuþ, can kayýplarý ve büyük hasar meydana gelmiþtir.

2. Arkansas Nehri
Amerika'nýn Oklahoma eyaletindeki Tulsa þehrinden geçen Arkansas Nehri Havzasý’nda, 1984 yýlýn-
da önemli hasarlara neden olan sel ve taþkýn afetleri sonucunda yol ve köprüler yýkýlmýþ, altyapý hizmet-
leri yararlanýlamaz hâle gelmiþtir.
1984'teki sel felaketinin ardýndan Tulsa'nýn Mingo Creek

taþ-kýn ovasý boyunca bir dizi göl oluþturulmasýna karar ver-
ilmiþ; bu göller, sel ya da taþkýn olduðunda sularýn birikmesi
için kuru durumda býrakýlmýþtýr (Fotoðraf 7). Göl tabanlarý da
genellikle futbol ve beyzbol sahalarý ya da tenis kortlarýyla
deðerlendirilmiþtir (Fotoðraf 6). Göller bir að hâlinde kurak
zamanda jogging yapmak için kullanýlan yollarla birbirine
baðlanarak suyun bir gölden diðerine akýþý saðlanmýþtýr.
Ayrýca taþkýn ovasýndaki inþaat faaliyetleri de sýký bir denetim
Fotoðraf 6:
altýna alýnmýþtýr. Tulsa'da uygulanan bu tedbir sistemi, daha
Tulsa taþkýn
sonra meydana gelen sel ve taþkýn afetleri sýrasýnda mükem- alanýndaki
mel bir þekilde iþlediðinden giderek bir ulusal model hâlini beyzbol
sahasý
almaya baþlamýþtýr.
Fotoðraf 7: Tulsa taþkýn

alanýndaki bir gölet
Yukarýdaki örneklerden yola çýkarak yaþadýðýnýz çevredeki bir dere veya akarsudan doðal kay-
nak olarak faydalanmada doðru ve yanlýþ uygulamalarý belirleyiniz.
Bazý doðal kaynaklarýn potansiyellerinin giderek

azalmasý, insanlarýn ihtiyaçlarýnýn zaman içinde
deðiþmesi doðal kaynaklara olan talebin de artmasý-
na neden olmuþtur. Ayrýca nüfus artýþý, sanayi ve
teknolojinin geliþmiþlik derecesi gibi faktörler de
doðal kaynaklarýn deðeri ve kullanýmý üzerinde belir-
leyici rol oynamaktadýr.
Ülkelerin ekonomik seviyeleri ve sahip olduklarý
çevre bilincine göre doðal kaynaklarýn deðeri ve kul-
lanýmýna ait algýlar deðiþiklik göstermektedir.
Örneðin, geliþmiþ ülkelerden biri olan Finlandiya’da
çeþitli ihtiyaçlar için kesilen her aðaca karþýlýk
yenisinin dikilmesi gerekmektedir (Fotoðraf 8).
Fotoðraf 8: Finlandiya ormanlarýndan bir görünüm
C. DOÐAL KAYNAK KULLANIMINDA ÇEVRE DUYARLILIÐI
“Doðal kaynak kullanýmýnda çevre duyarlýlýðý” konusu için Nil Nehri üzerindeki Aswan (Asuan)
Barajý ve Çin'deki Yangçe Nehri üzerinde inþasý devam eden Üç Boðaz Barajý örneklerini inceleyelim.

Nil üzerine kurulan Aswan Barajý (Fotoðraf 11), 1968 yýlýnda inþa edildiðinde "Mühendislik Harikasý"
olarak nitelendirilmiþti.
Aswan Barajý çok önemli çevre problemlerine neden oldu.
Tarým toprak- Nil Deltasý’nda ge-

larýnda tuzlanma rileme ve morfolojik
ve çoraklaþma deðiþiklikler
Karaciðer hastalýk-
larýnda yaygýnlaþma
Balýk tür ve
popülasyonlarýnda
azalma
Teknolojik imkânlar, mekânsal etkileri dikkate alýn-

madan çevreye duyarlý projeler için kullanýlmadýðý takdirde
çok önemli doðal kaynak kayýplarýna sebep olmaktadýr.
Harita 1: Üç Boðaz Barajý’nýn lokasyonu Fotoðraf 9: Çin’ deki Yangçe Nehri’nden bir görünüm

Çin'deki Yangçe Nehri (Harita 1) üzerinde 17 yýl sürecek olan ve yapýmýna 1993 yýlýnda baþlanan
Üç Boðaz Barajý’nýn (Fotoðraf 9, 10) 2009 yýlýnda tamamlanmasý planlanmýþtýr.
Fotoðraf 10: Üç Boðaz Barajý Fotoðraf 11: Mýsýr’daki Aswan Barajý’ndan bir görünüm
ÜÇ BOÐAZ BARAJI ASWAN BARAJI

Amacý Amacý
* Sel baskýnlarýný kontrol etmek * Taþkýnlarý kontrol etmek
* Taþkýn tehdidinden korumak * Yeni açýlan tarlalarý sulamak
* Elektrik elde etmek * Tarýmsal üretimi arttýrmak
Yarattýðý Sorunlar * Mýsýr'ýn elektrik ihtiyacýnýn yarýsýný
* Tarihî ve güncel pek çok yerleþim yeri karþýlamak
sular altýnda kalmýþtýr. Yarattýðý Sorunlar
* Bu mekânlarda yaþayan bir milyondan * Nil'in taþkýn sularý ve onun Etiyopya
fazla kiþi yer deðiþtirmiþtir. yaylalarýndan getirdiði alüvyonlar, baraj
* Ýnþaat sýrasýnda yükselen sular, göçebe gölünde biriktiði için nehir vadiyi besleye-
balýklarýn hareketini etkilemektedir. memekte bu yüzden gübre talebi artmak-
* Baþlangýçta az rastlanan bitki türlerinin tadýr.
daha sonra ortadan kalkmasýna neden ola- * Alüvyal topraklar bakýmýndan son
caktýr. derece zengin olan ülkede, topraklarý son
* Kontrol eksikliði hâlinde, endüstri ve derece yoksul Danimarka'dan bile hektar
kanalizasyon atýklarý ile baraj gölünde su baþýna birkaç kat fazla gübre kullanýlmak-
kirliliðine yol açýlabilir. tadýr.
* Nehir, her yýl 523 ton alüvyon taþýmak- * Elde edilen tarýmsal üretim, nüfus
tadýr. Akýþ yavaþlayýnca bu maddeler baraj artýþýnýn baskýsýyla yetersiz kalmýþ ve Mýsýr,
gölünde tortul birikimi oluþturacaktýr. Bu tor- gýda maddesi dýþ alýmý yapan ülke durumu-
tullarýn deltaya ulaþamamasý tarým alan- na gelmiþtir.
larýnýn verimini azaltacaktýr. * Nehrin saðladýðý besleyici maddeler
* Baraj inþaatý sýrasýnda barajýn yaban gelmediði için Akdeniz kýyýlarýnda sardalya
hayatý üzerine olumsuz etkisi görülmüþtür. balýðý üretimi azalmýþtýr. Ayný nedenle plank-
* 6 büyüklüðünde depremler yaratan iki ton ve organik karbon miktarý azaldýðýndan
önemli fay hattý yakýnýnda inþa edildiði için Doðu Akdeniz kýta þelfi boyunca su-gýda zin-
tektonik risk altýndadýr. ciri de kýrýlmýþtýr.
* 1084 km2 lik alanda bulunan 1,2 mil- * Nil Deltasý þiddetli erozyon ve tuz
yon konut, taþkýn ve koruma amaçlý olarak birikimine maruz kalmýþtýr.
baraj rezervuarý dýþýna taþýnmýþtýr. * Mýsýr'da parazitlere baðlý hastalýklar artýþ
göstermiþtir.

Barajlarýn faydalarý:
Eðer barajlar coðrafi koþullar dikkate alýnarak projelendirme ve kullaným stratejileri geliþtirilerek
inþa edilirse:
* Yenilenebilir enerji üretim ve tüketimine imkân verir.
* Doðal çevrede kirliliðe neden olmayan enerji üretimini saðlar.
* Ýlk yatýrýmdan sonra sadece bakým maliyeti olmasý sebebi ile ucuz bir enerji kaynaðýdýr.
* Suyun kontrol ve yönetimine imkân vererek zararlarýndan korunma, sudan daha fazla faydalan-
ma, yýlýn her mevsiminde suyu kullanabilme imkâný verir.
* Sosyal, kültürel ve sportif faaliyetler için geniþ imkânlar saðlar.
O DERS DIÞI ETKÝNLÝK
Yukarýdaki açýklamadan faydalanarak yurdumuzdan veya dünyadan seçeceðiniz iki farklý barajý
"doðal kaynak kullanýmýndaki farklýlýklar ve çevresel sonuçlarý" açýsýndan tartýþýnýz.
Kýyý Kullanýmý ve Japonya Örneði

Ýnþaatlar yoluyla yer þekillerinin yüzyýllardan beri de-
ðiþtirilmesi, doðal kaynak kullanýmýnýn saðladýðý imkân
ve imkânsýzlýklara baðlý olarak meydana gelmektedir.
Ýnsanlar yaþadýklarý mekâný ihtiyaçlarý doðrultusunda ve
ülkelerinin doðal kaynak potansiyelleri ölçüsünde kulla-
nýp þekillendirir. Göl ya da denize yakýn olan þehirlerin ço-
ðu özellikle Japon þehirleri ve Hong Kong gibi þehirsel
arazi sýkýntýsý içinde olanlar, denizden arazi kazanmak
üzere dolgu yoluyla sahalarýný geniþletmektedir. Ancak
bu alanlarda önemli miktarda arazi kazanýlýrken zengin
balýk alanlarý ya da ekolojik bakýmdan deðerli bataklýk-
lar ortadan kalkmaktadýr. Japonya'da denizden arazi ka-
zanma faaliyetlerinin en yoðun olduðu yer Kobe þehri
kýyýlarýdýr (Fotoðraf 12). Nüfusun büyük bir kýsmý gü-
neyde Kobe Körfezi ile kuzeyde Rokko Daðlarý arasýnda
yaklaþýk 2-4 km geniþliðinde ve 30 km uzunluðundaki
dar bir kýyý þeridi üzerinde yaþamaktadýr. Bu durum, de-
nizden arazi kazanmayla ilgili büyük bir proje olan "Dað-
dan Denize" projesinin uygulanmasýný zorunlu kýlmýþtýr
(Þekil 1). Proje, 1960 yýlýnda þehrin hemen kýyýsýndaki
küçük alanlarýn doldurulmasýyla baþlamýþtýr. Kazanýlan
arazinin tümü sanayi ve liman faaliyetlerine ayrýlmýþtýr. Fotoðraf 12: Kobe þehri ve kýyýlarýndan bir görünüm
G ETKÝNLÝK
1. Kobe örneðinden hareketle kýyý alanlarýnýn doldurularak kullanýlmasýnýn fayda ve zararlarýný çevre-
sel bakýþ açýsý ile sýnýfta tartýþýnýz.
2. Kobe'nin þehirsel geliþimi ile kýyý alanlarýnýn kullanýmý arasýndaki iliþkiyi aþaðýdaki resimlerden
faydalanarak tartýþýnýz.

1980 yýlýnda ise kýyýdan biraz açýkta bir
ada oluþturmak (liman adasý-port island)
amacýyla daha büyük bir proje uygulan-
maya baþlandý. Þehrin gerisinde yer alan
Rokko Daðlarýndan çýkarýlan taþ ve toprak
kýyýya taþýnarak gemiye yüklenmiþ ve
yaratýlmasý düþünülen arazi, deniz sevi-
yesinde belirinceye kadar Kobe Körfezi’nin
oldukça sýð olan sularýna boþaltýlmýþtýr.
Günümüzde bu adaya ek olarak Rokko
Adasý ve Kobe Körfezi’nin güneyinde ulus-
lararasý uçuþlar için yeni bir havalimaný
inþa edilmiþtir (Fotoðraf 13). Yeni oluþan
sahalarda 20 bin kiþiyi barýndýrabilecek
Fotoðraf 13: Deniz doldurularak inþa edilen hava limaný dükkân, park, okul vb. olanaklara sahip
yüksek binalar yer almaktadýr. Projenin bir
diðer etkisi de Rokko Daðlarýnda taþ ve toprak çýkarýmý sonucu düzleþtirilmiþ alanlarda "Suma Yeni
Þehri" adýyla çok büyük yeni bir þehirsel mekân oluþturulmasýdýr.
Þekil 1: Deniz doldurularak elde edilen alanlarýn daðýlýmý
O DERS DIÞI ETKÝNLÝK

1. Kobe örneðine benzer uygulamalarý ulusal ve uluslararasý perspektifte araþtýrýnýz. Benzerlik ve
farklýlýklarýný tartýþýnýz. Ulaþtýðýnýz sonuçlarý sözlü olarak ifade ediniz.
2. Yakýn çevrenizde kýyýsý doldurulmuþ deniz, akarsu ya da göl alanlarýnýn olup olmadýðýný araþtýrarak bu
alanlarýn inceleme ve deðerlendirmelerini yapýnýz.
3. Kýyý alanlarýnda yapýlan kazý ve dolgu çalýþmalarýný, ülkelerin geliþmiþlik düzeyleri ile iliþkilendirerek
çýkarýmlarda bulununuz.

DOÐAL KAYNAKLARIN DEÐERÝ VE
KULLANIMININ DEÐÝÞÝMÝ
y KONUYA BAÞLARKEN
1. “Zaman” faktörünü doðal kaynak kullanýmý anlamýnda tartýþýnýz.
2. Nüfusun özelliklerinin doðal kaynak kullanýmýný nasýl etkilediðini sözlü olarak ifade ediniz.
Fotoðraf 1: Tarým topraðýnýn ilkel yöntemlerle kullanýlmasý Fotoðraf 2: Tarým topraðýnýn modern yöntemlerle
kullanýlmasý
Doðal kaynaklarýn insan için önemi, zaman ve mekâna göre deðiþmektedir. Bu deðiþiklikte insanýn
zaman içinde deðiþen ihtiyaçlarý, doðal kaynaklarýn kalitesi ve tüketim hýzlarý etkilidir. Örneðin, su, ilk
dönemlerde sulama amaçlý kullanýlýrken günümüzde enerji üretimi, turizm, sanayi ve teknolojinin
geliþmesinde önemli rol oynamaktadýr. Dolayýsýyla ülkelerin sanayi ve teknolojideki geliþmiþlikleri,
sahip olduklarý doðal kaynaklarýn deðerleri için belirleyici olmaktadýr.
Ýnsanýn Neolitik Çaðda topraðý ekip biçmeye baþlamasýyla tarým topraklarý doðal bir kaynak olarak
önem kazanmaya baþlamýþtýr (Fotoðraf 1). Tarým arazilerinin bu önemi, nüfusun artmasýna paralel
olarak giderek büyümüþtür. Artan ihtiyaç ve teknolojik imkânlar ilkel tarýmdan sulu tarýma geçiþle bir-
likte ziraat faaliyetlerinde modern tarým tekniklerinin kullanýlmasýný gerekli kýlmýþtýr (Fotoðraf 2).
Doðal kaynaklarýn en önemlilerinden biri de ormanlardýr.

Var olduðu günden bugüne kadar insanlar çeþitli ihtiyaçlarýný
karþýlamak için ormanlardan sürekli faydalanmýþtýr. Ormanlar
önceleri çoðunlukla tahrip edilerek kullanýyordu (Fotoðraf 3).
Günümüzde sürdürülebilir kullaným tür ve yöntemleri
gözetilerek ormanlardan faydalanýlmaya çalýþýlmaktadýr.
Sürdürülebilir kullaným tür ve yöntemlerinin uygulanabilmesi
için orman tahribi olan sahalarda aðaçlandýrma yapýlmasý ya
da ormanlarýn koruma altýna alýnmasý gibi uygulamalara
ihtiyaç duyulmaktadýr. Ormanlar için bu uygulamalarýn son
yüzyýldan bu yana önem kazanmasý, ormanlarýn deðerinin
zaman içinde deðiþtiðini göstermektedir.
Fotoðraf 3: Tahrip edilmiþ orman sahasýndan bir
görünüm

Doðal kaynaklara olan talep geliþen teknolojiye ve ihtiyaçlara baðlý olarak zaman içinde deðiþmiþtir.
Doðal kaynaklara esas önemini kazandýran faktörler dünya nüfusunun artýþý ve çaðdaþ sanayideki teknik
geliþmelerdir. Bu deðiþimi taþ kömürü kullanýmýný ele alarak görelim.
Taþ kömürüne yöneliþ, daha çok XIX. yüzyýlda Batý ülkelerine yayýlan (Avrupa, Anglo-Amerika
ülkeleri) yüksek fýrýnlar ve geliþen demir-çelik sanayisi ile baþlamýþtýr. Bugün bütün dünya ülkelerine
yayýlma eðilimi gösteren demir-çelik endüstrisi, öncelikle demir cevheri ve maden kömürü kaynaklarý-
na gerçek ekonomik deðerini kazandýrmýþtýr (Fotoðraf 4, 5). Maden kömürü yataklarý Batý sanayi uygar-
lýðýnýn geliþmesinin temelini oluþturan ve büyük ölçekte kullanýlan ilk yakýttýr.
Fotoðraf 4: Çin’de demir-çelik fabrikasý Fotoðraf 5: Çin’de taþ kömürü yataklarý
Demir cevheri üretimi ve

demir-çelik sanayisindeki geliþ-
meler, maden kömürü üretimini
de teþvik etmektedir. Demir cev-
heri yaklaþýk XVIII. yüzyýl baþlarý-
na kadar Batý ülkelerinde odun
kömürü enerjisinden yararlaný-
larak ergitiliyordu. Bu nedenle de
cevher iþleme atölyeleri ABD,
Ýngiltere, Ýsveç ve diðer Batý ülke-
lerinde hemen hemen tamamý
orman bölgeleri ve yakýnlarýndaki
demir cevheri yataklarý çevresin-
de toplanmýþtý. Ancak odun kö-
mürünün enerji kaynaðý olarak
kullanýlmasýnýn ormanlarýn alabil-
diðine tahrip edilmesi gibi sakýn-
Fotoðraf 6: Bitki örtüsünün tamamen tahrip edildiði açýk kömür
calarý vardý (Fotoðraf 6).
iþletmesinden bir görünüm

Demir-çelik sanayisindeki geliþmeler önce Ýngiltere'de daha sonra bazý Avrupa ülkeleri ve ABD'de
demir cevherini maden kömürü ile ergitme denemelerinin baþlamasýna yol açmýþtýr.
Ýlk yüksek fýrýn, 1745 yýlýnda Ýngiltere'de kurulmuþtur. Bu tarihten sonra maden kömürü giderek
demir-çelik endüstrisinin vazgeçilmez bir enerji kaynaðý durumuna gelmiþtir. XX. yüzyýl baþlarýnda
petrol, elektrik (beyaz kömür) ve nükleer enerji, sanayi faaliyetlerinin yüzde yüz kömüre baðýmlý olmasýný
önlemiþtir. Örneðin, demir-çelik endüstrisi yönünden dünyanýn baþta gelen ülkeleri arasýnda bulunan
Ýsveç, demir madeni yataklarý yönünden zengindir. Ýsveç'te kömürün bulunmamasý nedeniyle demir-
çelik endüstrisinin bel kemiði olan yüksek fýrýnlarýn çalýþtýrýlmasýnda
elektrik enerjisi kullanýlmaktadýr. Bundan dolayý Ýsveç’te çelik
üretimi pahalýya mal olmaktadýr.
Ýçten yanmalý ve içten patlamalý motorlarýn icadý,

petrolün termik güç olarak önemini artýrmýþtýr. 1937'de
jet motorunun icadý ile jet yakýtýna olan ihtiyaç, petrolün
daha da deðerlenmesine yol açmýþtýr. Zamanla dizel
motorlar ve gaz türbinleri ile elektrik enerjisi üretilmiþtir.
Ancak kömürün sanayideki önemli rolü bugün bile devam
etmektedir (Fotoðraf 7). Ayrýca dünya kömür üretiminin yaklaþýk Fotoðraf 7: Ýngiltere’ye ait bir termik
santral
% 69'u elektrik üretimi amacýyla kullanýlmaktadýr (Fotoðraf 8).
Gelecekte elektrik üretiminde kömürün payýnýn azalacaðý, doðal gazýn payýnda ise önemli artýþlarýn ola-
caðý tahmin edilmektedir. Buna karþýn kömürün elektrik üretiminde en yüksek oranda kullanýlan yakýt
olma niteliðinin 2030 yýlýna kadar deðiþmeyeceði öngörülmektedir.
Bölge ya da ülkelere göre maden

kömürünün kullanýmý deðiþiklikler gös-
terir. Örneðin, enerji elde etmede katý
yakýtlar, petrol alaný olan Orta Doðu
(%1,5) ve Latin Amerika'da (%5,4) en
düþük orana, Çin (%7,5) ve Asya'nýn geri
kalan kesimlerinde (%43,7) ise en yüksek
orana ulaþmaktadýr. Günümüzde Çin,
Hindistan, Güneydoðu Asya ve Güney
Amerika'da metal sanayisinin geliþmesi
kömür tüketimini arttýrmýþtýr.
Fotoðraf 8: Maryland (ABD)’de termik (kömür santrali) santral

DOÐAL KAYNAK KULLANIMININ FARKLI
OLMASININ ÇEVRESEL SONUÇLARI
y KONUYA BAÞLARKEN
1. Her ülkenin doðal kaynaklarýnýn potansiyeli eþit deðildir. Bunun nedenlerini sýnýfta tartýþýnýz.
2. Ülkelerin doðal kaynak kullanýmýnýn meydana getirdiði olumlu ve olumsuz çevresel sonuçlar nelerdir?
Ülkelerin geliþmiþlik düzeyleri doðal kaynaklarýn sürdürülebilir kullanýmý ve azami faydalanmanýn

saðlanmasýndaki örnek uygulamalar ile paralellik gösterir. Geri kalmýþ ülkeler, zengin doðal kaynaklara
sahip olsalar bile teknolojik imkânsýzlýklar sebebiyle azami kullaným ve sürdürülebilir faydalanmadan
uzak yöntemlerle doðal kaynak kullanýmýný gerçekleþtirmektedir. Yetersiz, hatalý ve eski teknolojilerin
uygulandýðý doðal kaynak kullanýmý hem kaynaðýn hýzla tüketilmesine sebep olmakta hem de coðrafi
çevreye zarar vermektedir.
Siyanürlü altýn üretimi eski, yetersiz teknolojiler ile gerçekleþtiridiðinde su ve toprak kirliliðine,
insan, hayvan ve bitki saðlýðýný tehdit edecek çevresel bozulmalara neden olmaktadýr.
Düþük kalitedeki kömürün kullanýlmasý hava ve toprak kirliliði ile insan, hayvan ve bitki hayatýnda
zararlý çevresel etkilere neden olmaktadýr. Geliþen kömür teknolojisi ve verimliliði hem geliþmiþ hem
de özellikle geliþmekte olan ülkelerde önemli yararlar saðlamaktadýr. Sanayileþmiþ ülkeler temiz kömür
teknolojilerini uygulayarak enerji verimliliðini arttýrmakta ve kömürün neden olduðu çevre gaz emis-
yonlarýný azaltmaktadýr.
Ormanlar canlýlarýn hayatýnda çok önemli rol oynar. Günümüzde ormanlar aðaç topluluklarýnýn
bulunduðu mekân olmanýn yaný sýra odun ham maddesi gibi çok deðiþik ürünler ve hizmetlerle
topluma fayda saðlamaktadýr.
Ancak yüzyýllardýr süre gelen aþýrý ve yanlýþ kullanýmlar sonucunda orman alanlarý gün geçtikçe da-
raltýlmýþ, tahrip edilmiþtir. Günümüzde bu çok önemli doðal kaynaðýn korunmasý, geliþtirilmesi ve
çoðaltýlmasý için tedbirler alýnmasý zorunlu hâle gelmiþtir.
Hatalý ormancýlýk faaliyetleri ile orman ürünlerinin üretimi, geri kalmýþ ya da geliþmekte olan ülke-
lerde sýklýkla uygulanmaktadýr. Bu ülkelerde orman ürünlerine olan ihtiyaç karþýlanýrken meydana
gelen orman tahripleri; coðrafi çevrede erozyon, seyelan, sel, taþkýn ve kütle hareketlerine sebep
olmakta, sonuçta afet niteliðinde olaylar meydana gelmektedir.
Yukarýdaki örneklerde olduðu gibi doðal kaynak kullanýmlarýnda imkânsýzlýklardan kaynaklanan
eski, yetersiz yöntem ve teknolojilerin kullanýlmasý çevresel sorunlar oluþturarak can, mal ve kaynak
kayýplarýna neden olmaktadýr. Geliþmiþ ülkelerdeki sanayi ve teknolojik imkânlarýn kullanýlmasý hem
doðal kaynaktan yüksek verim almak hem de doðal kaynaðýn sürdürülebilir kullanýmýný saðlamak ve
coðrafi çevresel duyarlýlýk bakýmýndan da çok önemlidir.

A. DOÐAL KAYNAKLARIN ÇEVRESEL ETKÝLERÝ
Harita 1: Aral Gölü ve çevresi Fotoðraf 1: Yanlýþ uygulamalar sonucu sularý çekilen Aral Gölü
Su, bir doðal kaynaktýr. Göller ise doðal yollarla oluþmuþ yeryüzündeki su depolarýdýr. Aral Gölü
1960'lý yýllarda dünyanýn dördüncü büyük gölüyken 2000’li yýllarda büyük bir hýzla çöle dönmüþtür.
Kazakistan ile Özbekistan arasýnda yer alan Aral Gölü’nde (Harita 1) XX. yüzyýlýn en önemli ekolo-
jik felaketlerinden biri yaþanmaktadýr. Aral Gölü’nü besleyen iki önemli akarsu olan Amuderya ile
Siriderya’nýn sularý üzerinde yapýlan barajlar, yanlýþ sulama teknikleri ve aþýrý su çekilmesi sonucunda,
Aral Gölü’ne ulaþmadan tükenmeye baþlamýþtýr. Önemli su kaynaklarý tarafýndan yeterince beslene-
meyen Aral Gölü, aþýrý sýcaklarýn da etkisiyle yaþanan yoðun buharlaþma yüzünden hýzla kurumaya
baþlamýþtýr. Ayrýca sularýn azalmaya baþladýðý dönemde sulu tarýmýn yapýldýðý bölgelerde kimyasal
ilaçlar aþýrý kullanýlmýþtýr. Bu yüzden sular kirlenmiþ, göldeki su seviyesi düþerek ortaya zehirli bir çöl
çýkmýþtýr (Fotoðraf 1).
Yanlýþ doðal kaynak kullanýmýyla Aral Gölü’nde meydana gelen olumsuzluklar:

* Son 30 yýl içinde Aral Gölü alanýnýn %40’ý, hacminin ise %75’i kayboldu
* Rüzgâr erozyonunun etkisiyle göl çevresinde binlerce kilometre kare geniþliðinde zehirli bir çöl
meydana geldi.
* Tuzlanma sonucu tarým alanlarý kullanýlamaz hâle geldi.
* Bölgede kýþ mevsimi eskiye göre daha erken baþladý, daha sert geçti.
* Liman ve tersanelerin bulunduðu yerler günümüzde gemi mezarlýðý hâline geldi.
Aral Gölü’ndeki bu deðiþim Orta Asya'nýn en önemli çevresel problemi ve pek çok ekonomik soru-
nun da nedenidir.
G ETKÝNLÝK
Aral Gölü’nde meydana gelen deðiþimleri ve resimleri göz önüne alarak aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz.
1. Yaþadýðýnýz çevreden veya yurdumuzdan Aral Gölü’ndeki duruma benzer sorunlar yaþayan sulak
alanlar hakkýnda gazete ve dergilerden yararlanarak bir araþtýrma yapýnýz.
2. Aral Gölü’ndeki deðiþimi sýnýfta arkadaþlarýnýzla tartýþarak çözümler üretiniz.
1. Taþ Ocaklarýnýn Çevreye Etkileri
Doðal çevre ile olumsuz etkileþimi olan ve mekânsal etkilerinin en aza indirildiði doðal kaynak kul-
lanýmlarý, çevresel sonuçlarý açýsýndan problemsiz uygulamalardýr.
Taþ ocaðý, taþ çýkartmak için yer kabuðunun yüzeyinde açýlan ocaktýr. Ocaktan çýkarýlan taþ ya blok-
lar ya da küçük parçalar hâlindedir. Taþ ocaklarý genellikle inþaatlarda ve sanayide gerekli olan taþ,
kum, mýcýr, kara yolu ve demir yolu dolgu malzemesi, çimento ve beton üretimi amacýyla kurulmak-
tadýr (Fotoðraf 3).
Etkileri: Taþ ocaklarýnýn faaliyeti sonucu oluþan tozlar, insanlar ve bitkiler üzerinde olumsuz etki
yapar. Bu hava kirleticiler, bitki örtüsünün ve ekili alanlarýn zarar görmesine neden olur. Taþ ocaklarýn-
dan çevreye verilen atýk maddeler; çevredeki bitki örtüsüne, toprak yapýsýna, havaya, suya, tarým alan-
larýna ve canlý habitatlarýna zarar verir.
Deðiþik amaçlar için taþ ocak-
larýndan farklý özelliklerde taþ
üretilmektedir. Bu üretim, ocaklar-
da dinamit patlatarak ya da taþlar
kesilerek yapýlmaktadýr.
Bazý ülkelerde taþ ocaklarýnýn
patlatmalý (çeþitli patlayýcýlar kul-
lanýlmasý) yöntemle iþletilmesi;
doðal çevre üzerinde bozucu,
yýkýcý, tahrip edici, insan yaþamý
üzerine çok çeþitli olumsuz etkilere
hatta yaralanma ve kazalara
neden olmaktadýr (Fotoðraf 2).
Fotoðraf 2: Kara yolu kenarýnda yer alan bir taþ ocaðý
Fotoðraf 3: Taþ ocaðý iþletmesi
Bazý ülkelerde ise taþ ocaklarýnda kesme yöntemleri-

nin kullanýlarak taþ üretimi yapýlmasý hâlinde patlatma ile
doðal çevreye verilen zararlar önlenmekte, daha ran-
dýmanlý üretim yapýlmaktadýr (Fotoðraf 4). Bu iþletim
yöntemiyle olumsuz anlamdaki mekânsal etkileri en aza
indirilmektedir. Ses, gürültü ve hava kirliliði sorunlarý
azalmakta, yüzey ve yer altý drenaj problemleri kontrol
edilebilmektedir. Yine bu tür iþletme yönteminin kul-
lanýldýðý taþ ocaklarýnýn yakýn çevrelerindeki yerleþim
merkezleri, üretim faaliyetlerinden olumsuz olarak en
düþük seviyede etkilenmektedir.
Fotoðraf 4: Kesme yöntemiyle iþletilen bir taþ ocaðý

2. Ormanlar Doðal Kaynaklardan Biridir
Fotoðraf 6: Amazon Havzasý’ndaki yaðmur

Fotoðraf 5: Endonezya yaðmur ormanlarýndan bir görünüm
ormanlarýndan bir görünüm
Yeryüzü karalarýnýn hâlen 1/4’ünü kapladýðý sanýlan ormanlar, insan yaþamýnda önemli bir rol oyna-
maktadýr. Ormanlarýn günümüzde önemi artarak devam etmektedir. Dünya ormanlarýnýn yaklaþýk %55'i
geliþmekte olan ülkelerde geri kalaný da geliþmiþ ülkelerde yer almaktadýr. Dünya ormanlarý içinde önem-
li bir yere sahip olan tropikal yaðmur ormanlarý 1950'lere kadar yeryüzünün %15’ini kaplýyordu. Bu oran
1975'e doðru %12'ye kadar düþtü. 2000 yýlýnda ise azalarak yeryüzünün yalnýzca %7'si kadarýný kaplaya-
caðý düþünülmüþtü. Fakat günümüzde yaðmur ormanlarý dünyanýn %6'sýný kaplamaktadýr. Buna karþýn
yeryüzündeki hayvan ve bitki çeþitlerinin yarýsýndan fazlasý buralarda yaþamaktadýr. Bu ormanlar
dünyadaki oksijenin %40'ýný saðlar. Ancak yeryüzündeki yaðmur ormanlarý büyük bir hýzla tahrip edilmek-
tedir.
Dünyadaki nemli tropikal ormanlar yýlda iki milyon hektar dolayýnda azalmaktadýr. Bu azalma ülkeden
ülkeye farklýlýk göstermektedir. Afrika Kýtasý’ndaki Zaire Havzasý Ormanlarýnýn (Guyana, Surinam, Gabon,
Kongo ve Zaire) çoðu henüz tehdit altýnda deðildir. Buna karþýlýk Filipinler, Tayland, Malay Yarýmadasý,
Vietnam, Bangladeþ, Avustralya, Endonezya, Orta ve Güney Amerika, Madagaskar ile Batý Afrika'daki
ormanlar çok büyük bir hýzla tüketilmektedirler.
Ekvatoral yaðmur ormanlarý kuþaðý, bulunduðu ülkeler için önemli bir zenginlik kaynaðýdýr. Bu kuþak-
ta yer alan ülkeler ekonomideki açýklarýný yaðmur ormanlarýndan elde ettikleri gelirler ile kapatmaya çalýþ-
maktadýr. Örneðin Brezilya, içinde bulunduðu borç bataðýndan Amazon Ormanlarýndan saðladýðý gelir-
ler ile çýkmaya çalýþmaktadýr (Fotoðraf 6). Tropikal orman kaybýnýn nedenlerinden bazýlarý Latin
Amerika'da yeni yerleþme yerleri ve tarla açmak, Afrika ve Asya'da ise kereste ve yakacak odun elde
etmekten kaynaklanmaktadýr. Orta Amerika'nýn küçük adalarýnda ise örneðin, Karayip Adalarýnýn çoðun-
da turizm amaçlý yapýlan inþaatlar nedeniyle orman örtüsü azaltýlmýþtýr.
Kosta Rika'nýn yaðmur ormanlarý muz tarlalarý hâline dönüþtürülmek için tahrip edilmiþtir. Dünyanýn
en büyük odun hamuru ihracatçýsý Endonezya'da odun hamuru temin etmek ve tarýmsal amaçlý orman
açmak yüzünden tropikal ormanlarýn büyük bir kýsmý ortadan kaldýrýlmýþtýr. Ayrýca Endonezya Adalarýnýn
yaðmur ormanlarý Japonya'nýn kereste ihtiyacýný karþýlamak için gittikçe tüketilmektedir (Fotoðraf 5).
Yalnýzca Güney Amerika'da 1990-2000 tarihleri arasýnda yýlda ortalama kayýp 3,7 milyon hektar
dolayýnda olmuþtur. Azalmanýn hýzýný vurgulamak için dünyada her saniyede bir futbol sahasýndan daha
büyük bir alaný kaplayan ormanlarýn ortadan kalktýðýný söylemek yeterli olacaktýr. Her bir dakikada 400
hektar yaðmur ormaný aðacý tahrip edilmektedir.
3. Yaðmur Ormanlarýnýn Tahribatý Üzerinde Etkili Olan Faktörler
* Kara yolu inþaatlarý amaçlý orman tahripleri
* Et üretimi için büyük otlaklarýn oluþturulmasýyla meydana gelen orman tahripleri
* Kereste üretmek için aðaç kesimi amaçlý orman tahripleri
* Altýn, kalay, demir, alüminyum cevheri gibi kaynaklarýn iþletilmesi sýrasýnda meydana gelen orman tahripleri
* Hidroelektrik santral inþaatlarýnýn neden olduðu orman tahripleri
* Hýzla geliþen turizm endüstrisinin neden olduðu orman tahripleri

4. Yaðmur Ormanlarýnýn Tahrip Olmasý Sonucu Ortaya Çýkan Problemler
* Küresel ýsýnma ve iklim deðiþiklikleri
* Biyotik türlerin yok olmasý
* Erozyonun artmasý
* Kuraklýk
* Tarýmsal verimsizlik
* Yerel halkýn etkilendiði sel ve taþkýnlarýn sýklýk ve þiddetinin artmasý
* Yerel halkýn sosyal, kültürel ve ekonomik zarar görmesi
5. Yer Altý Suyunun Kullanýlmasýnýn Çevresel Sonuçlarý
Dünyanýn çeþitli yerlerinde insanlar yer altý sularý çeþitli amaçlar için kullanmaktadýr. çalýþmaktadýr.
Bunun uzun vadede iki önemli sonucu ortaya çýkar: Birincisi su tablasý seviyesinin azalmasý, ikincisi ise
kýyý kesimlerinde tatlý suyun tuzlu suyla yer deðiþtirmesidir. Yer altý sularýnýn kullanýmýnýn çevresel
sonuçlarý arasýnda yerin çökmesi ve topraðýn tuzlanmasý da yer alýr. Örneðin, Ürdün Nehri’nden tarým
alanlarýný sulamak için su çekilmesi, Ölü Deniz'in seviyesinin düþmesine neden olmuþtur.
Yurdumuzdaki Konya Havzasý’nda da yaðýþlarýn azalmasý, sýcaklýk ve bilinçsizce su tüketimi sonu-
cunda büyük bir çevre felaketiyle karþýlaþýlmaktadýr. Havza içinde yer alan göller ve akarsularýn kuru-
masýyla yer altý sularý giderek azalmaktadýr. Bugün yer altý sularýnýn aþýrý kullanýmý, kaçak kuyular ve
kuraklýk nedeniyle eskiden sekiz metreden su çekilirken DSÝ'nin açtýðý son kuyulardan 300 metrede su
çekilmektedir. Yer altý su seviyesinin düþmesi sonucu Tuz Gölü’nden ovaya doðru su giriþi olacak ve
bunun sonucunda tarým alanlarýnda çoraklaþma yaþanmaya baþlanacaktýr. Ayrýca yer altý sularýnýn aþýrý
çekilmesi burada obruk oluþumunu hýzlandýrarak Türkiye'nin en büyük ovasýný delik deþik hâle getire-
cektir.
Yer altý suyu kullanýmýndaki mekânsal etkiler, ülkelerin aldýðý ted-
birlere göre deðiþiklik göstermektedir. Aþaðýdaki örneklerde yer alan
þehirlerin her ikisinde de yer altý sularý kullanýlmaktadýr. Fakat çevre-
ye olan etkileri deðiþiktir.
Dünyanýn önemli þehirlerinden biri olan Mexico City, kurumuþ göl
tabaný üzerine kurulmuþtur (Fotoðraf 7). Bu þehir, 1940-1985 yýllarý
arasýnda yedi metreden fazla çökmüþ durumdaydý. Günümüzde de
þehir metropoliten alaný boyunca yýlda 5 ile 40 cm arasý çökmeye
devam etmektedir. Bunun en önemli nedeni kurulduðu yapýsal alanýn Fotoðraf 7: Meksiko City’den bir görünüm
özelliði ve yer altý sularýnýn yüzlerce kuyudan aþýrý derecede çekilme-
sidir.
Fotoðraf 8: Telaviv’den bir görünüm Fotoðraf 9: Telaviv’in Akdeniz kýyýlarý
Ýsrail'in Telaviv þehrinde ise yer altý suyu seviyesinin azalmasýyla 60 km2 kadar bir alanda su seviye-
sinin deniz seviyesi altýna inmesi ve deniz suyunun yer altý suyuna karýþmasý ciddi bir sorun oluþtur-
muþtu (Fotoðraf 8, 9). 1960'larýn ortalarýnda havzalar arasý su transferi ile 8 km uzunluðunda bir dizi
kuyuya tatlý su enjekte edilerek kýyý boyunca tatlý su bariyeri oluþturulmasý, aþýrý çekimle boþalan aki-
ferin dolmasýna yardýmcý oldu. 1969'da durum normale döndü. Ayný sorun kýyý boyunca uzanan kuyu-
larda yeniden ortaya çýkýnca birkaç yýl içinde kýyýlardaki kuyularýn % 20'sini kapatma kararý alýndý. Böy-
lece çok önemli bir sorun önlenmiþ oldu.

DOÐAL KAYNAKLAR
VE ÝNSAN FAALÝYETLERÝ
y KONUYA BAÞLARKEN
1. Çevrenizde hangi doðal kaynaklardan yararlanýlmaktadýr?
2. Bu doðal kaynaklar çevrenizde ne gibi planlama deðiþikliklerine yol açmýþtýr?
3. Yaþadýðýnýz çevrede insan faaliyetleri en çok hangi doðal kaynaklarýn etkisi altýndadýr?
Ýnsanlar geçmiþte çevrelerinde bulunan doðal kaynaklarýn çoðunun farkýnda bile deðilken zamanla
bunlarý keþfetmiþ ve kullanmaya baþlamýþlardýr. Önceleri sadece birkaç etkinlik içerisinde bulunan
insan; çok deðiþik alanlarda faaliyetler göstermeye baþlamýþtýr. Örneðin, madenleri keþfederek çeþitli
meslek ve uzmanlýk alanlarý oluþturmuþ, barajlar kurarak suya yön vermiþ, bataklýklarý kurutarak tarým
arazileri elde etmiþ, ormanlarý tahrip ederek çölleþmeyi ve erozyonu tetiklemiþtir.
Bazý doðal kaynaklarýn kullanýmý herkesi ayný þekilde etkilemez. Kimisi için fýrsat olan bir proje kimisi
için sorun anlamýna gelebilir. Bu durum çevre için de aynýdýr. Bazý doðal kaynak kullanýmý çevreye olum-
lu etki yaparken bazýlarý da tahribe neden olmaktadýr. Örneðin, kâðýt fabrikasýnýn kurulmasý fabrikada
iþe girenler için bir fýrsatken suyu elinden giden çifçi için bu büyük bir sorundur. Çünkü kâðýt fab-
rikalarýnda bol miktarda suya ihtiyaç duyulmaktadýr. Çevre açýsýndan baktýðýmýzda bir barajýn inþa
edilmesi sonucu sel baskýný ve taþkýnlardan korunma olumlu bir durumken baraj alaný ve aþaðý çýðýr-
larýn ekolojisinin bozulmasý olumsuz bir sonuçtur.
G ETKÝNLÝK
Sizce aþaðýdaki tabloda yer alan doðal kaynaklarýn kullanýlmaya baþlanmasýndan sonra hangi
meslekler ortaya çýkmýþtýr? Bu kaynaklarýn kullanýlmaya baþlanmasýndan sonra “çevre planlama ve
deðiþimi” açýsýndan ne gibi deðiþiklikler olmuþtur? Örnekten yararlanarak boþluklarý doldurunuz.
Kullanýlan Doðal
Ortaya Çýkan Meslekler Çevre Planlama ve Deðiþimi Açýsýndan Sonuçlarý
Kaynak
Yaþam için gerekli besinlerin çoðu üretilmeye baþlan-
Çiftçilik, deðirmencilik,
mýþtýr. Verimli tarým arazilerinin etrafýna yerleþmeler kurulmuþ-
ziraat ekipmaný üreticiliði,
Toprak tur. Yeni tarlalar açmak için bitki örtüsü tahrip edilmiþtir. Bazý
ziraat mühendisliði, pazarla-
yerlerde aþýrý kullanýmdan dolayý toprak, erozyona maruz
macýlýk...
kalmýþtýr. Sulama için kanallar yapýlmýþtýr.
Su
Kömür madeni
Petrol
Doðal gaz
Orman
Havanýn iletkenlik
özelliði

G ETKÝNLÝK
Aþaðýdaki örnekten yararlanarak tablodaki boþ yerleri doldurunuz.
Daha önce geçim kaynaðý tarým ve hayvancýlýk Yakýn çevrede linyit bulunmasýnýn ardýndan
olan bir yerde taþ kömürünün bulunmasýyla þu termik santralin kurulmasý ile þu deðiþiklik-
deðiþiklikler olmuþtur: ler olmuþtur:
* Maden ocaðý ve demir-çelik fabrikasý kurulmuþtur. ........................................................................
* Maden ocaðýna çok sayýda iþçi alýnmýþtýr. ........................................................................
* Ýnsanlarýn çoðu iþe girince tarým ve hayvancýlýktan ........................................................................
vazgeçilmiþtir. ........................................................................
* Çevredeki yerleþim birimlerinden de iþçi alýnmýþtýr. ........................................................................
* Konut ihtiyacý ortaya çýkmýþtýr. ........................................................................
* Tarlalar satýlmýþ ve üzerlerine konut inþa edilmiþtir. ........................................................................
* Nüfus arttýðý için okullar ve alýþveriþ merkezleri ........................................................................
kurulmuþtur. ........................................................................
* Köy, önce kasaba, ilçe ve sonra da il olmuþtur. ........................................................................
* Ticari faaliyetler canlanmýþtýr. ........................................................................
* Yeni yollar ve otogar yapýlmýþtýr. ........................................................................
* Altyapý bu hýzlý geliþmeyi karþýlayamayacak hâle ........................................................................
gelmiþtir. ........................................................................
* Çevredeki bitki örtüsü tahrip edilmiþtir. ........................................................................
* Sanayi atýklarý sularý kirletmiþtir. ........................................................................
* Hava aþýrý derecede kirlenmiþtir. ........................................................................
* Çevredeki biyolojik çeþitlilik azalmýþtýr. ........................................................................
Yakýndaki akarsuya baraj inþa edilmesinin Yakýn çevrede kereste fabrikalarýnýn kurul-
ardýndan þu deðiþiklikler olmuþtur: masýyla þu deðiþiklikler olmuþtur:
.............................................................................. .........................................................................
.............................................................................. .........................................................................
.............................................................................. .........................................................................
.............................................................................. .........................................................................
.............................................................................. .........................................................................
.............................................................................. .........................................................................
.............................................................................. .........................................................................
.............................................................................. .........................................................................
.............................................................................. .........................................................................
.............................................................................. .........................................................................
.............................................................................. .........................................................................
.............................................................................. .........................................................................
.............................................................................. .........................................................................
.............................................................................. .........................................................................
.............................................................................. .........................................................................
.............................................................................. .........................................................................
.............................................................................. .........................................................................
.............................................................................. .........................................................................

Doðal Kaynaðýn Ortaya Çýkardýðý Þehir: Batman
Batman’ýn nüfusu 900 iken 1948’de Raman Daðý’nda petrolün bulunmasý ile bu nüfus çok hýzlý bir
þekilde artarak 2000 yýlýnýn resmî rakamlarýna göre 456 bine ulaþmýþtýr. Batman 1927’de köy iken
1937’de bucak, 1955’te belediye, 1957’de ilçe ve 1990’da il statüsüne kavuþmuþtur.
G ETKÝNLÝK
Tüm bu geliþmeler Batman’da insan faaliyetleri ve çevre üzerinde ne gibi etkiler yapmýþtýr? Bu
deðiþiklikleri listeleyiniz.
1952 1952
1970 1980
2000’li yýllar 2000’li yýllar
2000’li yýllar 2000’li yýllar

ARAZÝ KULLANIMININ ÇEVRESEL ETKÝLERÝ
y KONUYA BAÞLARKEN
1 2
Yukarýda iki farklý yerleþim birimine ait fotoðraflar görülmektedir. Fotoðraflara bakarak;
1. Bu iki yerleþim birimi arasýnda ne gibi farklýlýklar vardýr? Söyleyiniz.
2. Arazinin etkili kullaným ilkelerini göz önüne aldýðýnýzda 2 nolu fotoðrafta nasýl bir yerleþim biriminin
olmasýný isterdiniz? Niçin? Tartýþýnýz.
Herhangi bir faaliyete baþlamadan önce bir ön kalmakta ve saðlýksýz kentleþme ortaya çýkmak-
hazýrlýk yapýlmasý gerekmektedir. Planlama adý ve- tadýr. Planlamada ekosistem, çevre kapasitesi,
rilen bu çalýþma, geleceðe yönelik bir tahmin iþle- enerji kullanýmý kriterleri ile yeteri derecede fizibilite
mi ve karar verme sürecidir. Baþarýlý bir planlama çalýþmalarý dikkate alýnmalýdýr. Aksi taktirde yapýla-
insan ve doða arasýndaki karþýlýklý iliþki dikkate cak uygulamalar çeþitli çevresel problemlere
alýndýðýnda gerçekleþir. Planlamanýn baþarýya sebep olur.
ulaþabilmesi için bu uzun sürecin her aþamasýnýn Planlamasý yapýlacak olan bölge ile ilgili aþaðý-
titizlikle uygulanmasý gerekir. daki hususlarýn göz önünde bulundurulmasý
Planlama yapýlýrken yakýn çevre de göz önünde gerekmektedir.
bulundurulmalýdýr. Aksi taktirde planlar yetersiz
Planlamasý Yapýlacak Olan Bölgede

Göz Önünde Bulundurulacak Özellikler
Doðal kaynaklar Toprak kabiliyeti
Jeomorfolojik özellikler Sulama durumu
Ýçme ve sulama suyu

Ýklim özellikleri
saðlanan kaynaklar
Bitki örtüsü Maden kaynaklarý
Jeolojik durum Çevre sorunlarý

A. ARAZÝ PLANLAMASINDA DÝKKAT B. ARAZÝ KULLANIMININ ÇEVRESEL
EDÝLMESÝ GEREKEN HUSUSLAR ETKÝLERÝ
Yeryüzünde gün geçtikçe nüfus artmakta buna Bilindiði üzere doðanýn kendi içerisinde de bir
karþýn kullanýlabilecek verimli arazi azalmaktadýr. iþleyiþi vardýr. Bu iþleyiþe bilerek veya bilmeyerek
Bundan dolayý kýt olan araziden en iyi þekilde fay- insan tarafýndan sürekli müdahale edilmektedir ve
dalanýlmasý zorunluluðu doðmuþ ve bu arazinin bu müdahalelerin süreceði de aþikârdýr. Arazi
etkin bir þekilde kullanýlmasý için çeþitli planla- planlamasý yapýlýrken tabiatýn kendi içerisinde
iþleyen doðal dengesinin gözetilmesi gerekir.
malar yapýlmýþtýr. Arazi planlamalarýnda doðru
Nitekim bu denge gözetilmeden yapýlan planla-
sonuca ulaþmak için çeþitli özellikler göz önünde
malarýn büyük kayýplara sebep olduðu bilinmekte-
bulundurulmalýdýr. Bunlar; dir. Örneðin, tarým dýþý kullanýlmasý gereken arazi-
- Arazinin mevcut durumunu gösteren haritalar lerin tarým amacýyla kullanýldýðý bölgelerde eroz-
(topoðrafya, bitki örtüsü, yerleþme, nüfus, toprak yon olayýnýn büyük boyutlara ulaþtýðý bilinen bir
ve su durumu vb.) ile gelecekteki durumuna yöne- gerçektir. Bunun yaný sýra tarým amaçlý kullanýl-
lik haritalar çýkarýlmalýdýr. Topoðrafya haritalarýnda masý gereken arazilerin sanayi amaçlý kullanýl-
araziye ait eðim, drenaj durumu, bitki örtüsü gibi masý, toprak kirliliðini arttýrmýþtýr (Fotoðraf 2).
ayrýntýlara yer verilmelidir. Hâliyle sanayi tesislerine yakýn araziler çevre kir-
- Hedef tespit edilmelidir. lenmesine baðlý olarak zamanla tarým vasfýný
- Arazi yetenek sýnýflandýrmasý ile ilgili etütler ya- tamamen yitirir. Bu gibi sýkýntýlarýn önüne geçmek
pýlmalýdýr. için arazinin etkin bir biçimde kullanýlmasý
amacýyla planlamanýn gerekliliði üzerinde durul-
- Doðal ve beþerî yapýlarla (Fotoðra 1) ilgili riskler
muþtur. Planlama ilkeleri çerçevesinde doðanýn
göz önüne alýnmalýdýr.
kendine özgü hassasiyetleri dikkate alýndýðýnda
- Planlamasý yapýlacak mekânda üstyapý ile ilgili araziden maksimum verim elde edilmekte ve
düzenleme ve çalýþmalardan önce altyapý çalýþ- yenilenmesi çok uzun zaman alan doðal kay-
malarý yapýlmalýdýr. naklardan saðlýklý bir þekilde faydalanýlmaktadýr.
- Araziden maksimum verim elde edilecek alter- Dolayýsýyla doðal kaynak tasarrufu saðlandýðý gibi
natif projeler geliþtirilmeli ve seçilmelidir. yanlýþ kullanýmdan kaynaklanan kayýplar da asgari
- Uygulanacak projenin bölge halký üzerindeki düzeye indirilmektedir.
olumlu ve olumsuz etkileri tespit edilmeli ve alter- Planlama sadece topoðrafya yüzeyinde görü-
natif çözümler üretilmelidir. len yapýlarýn çok iyi inþa edilmesinden ibaret
- Bölge halkýnýn gereksinimleri düþünülmelidir. deðildir. Ayný zamanda altyapý hizmetleri de etkin
- Projelerin doðaya olumsuz etkilerini minimum arazi kullanýmýnýn önemli bir parçasýný oluþtur-
maktadýr.
seviyeye indirecek çözümler üretilmelidir.
- Uygulama aþamasýna geçilmelidir.
Planlamada baþarýya ulaþabilmek için doðal
ve beþerî yapýlar üzerindeki riskler ortaya konu-
larak bu unsurlarý azaltma yoluna gidilir.
Fotoðraf 2: Sanayi tesisleri kurmak için kullanýlan

tarým arazileri
Fotoðraf 1: Doðal ve beþerî yapýlar

G ETKÝNLÝK G ETKÝNLÝK
1. Aþaðýdaki fotoðrafta Aydýn’ýn Atça beldesi
1. Aþaðýdaki fotoðraflarda Kaliforniya (ABD) görülmektedir. Bu fotoðraftaki yerleþme ile çev-
eyaleti yer almaktadýr. Bu fotoðraflarda görülen renizde bulunan yerleþmeler arasýnda hangi yön-
yerdeki arazi kullanýmý ile yaþadýðýmýz çevredeki den farklýlýk vardýr? Söyleyiniz.
arazi kullanýmý arasýnda hangi farklar vardýr? 2. Yerleþme merkezi ile çevresinde arazi kul-
Söyleyiniz. lanýmýnýn bu þekilde planlanmasý geleceðe yöne-
2. Kaliforniya’daki planlý arazi kullanýmýnýn lik ne gibi kolaylýklar saðlar? Tartýþýnýz.
saðladýðý faydalar nelerdir? Tartýþýnýz.
ARAZÝNÝN YANLIÞ KULLANIMI BÝR AFETTÝR

Arazi planlamasý konusunda çevresel etkilerin
dikkate alýnmamasý zamanla doðal çevre ve
beþerî yapýlara büyük zarar vermektedir.
Planlamanýn yapýlacaðý bölgede; yaðýþ tipi ve reji-
mi, toprak yapýsý, jeolojik özellikler, hâkim rüzgâr
yönü gibi fiziki özellikler önemlidir. Bu özellikler-
den örneðin, hâkim rüzgâr yönü dikkate alýn-
madan Konya þehrinin kuzey ve kuzeydoðusunda
kurulan organize sanayi bölgeleri, þehir için özel-
likle kýþ mevsiminde büyük çevresel problemlere
sebep olmaktadýr. Zira buradaki rüzgârlarýn esiþ
yönü kuzey, kuzeybatý istikametinden þehrin kurul-
duðu güney, güneydoðu istikametine doðrudur.
Böylece rüzgârlar, sanayinin is ve dumanýný Konya
þehir merkezine taþýyarak þehirde büyük boyutlar-
da hava kirliliðini oluþturmaktadýr.
Konya þehrinde arazi planlamasý yapýlýrken
çevresel etkenler göz önünde bulundurularak
organize sanayi bölgelerinin þehrin güney veya
güneybatýsýnda kurulmasý gerekirdi.
Fotoðraf 2: Konya Organize Sanayi Bölgesi

Arazinin yanlýþ kullanýmýndan kaynaklanan S HABER KÖÞESÝ
çevresel sorunlara Elâzýð þehrinde de rastlamak-
Doðanýn Ýntikamý
tayýz. 1955 yýlýnda hizmete giren çimento fabrikasý
o dönemde þehrin ileriye yönelik geliþim planlarý “Karadeniz sahil yolunda dolguyla yol yap-
düþünülmeden verimli tarým arazileri üzerinde inþa mak yanlýþtýr, deniz geri alýr.” diyen uzmanlar
haklý çýktý. Yolun Güngören mevkiinde dalgalar,
edilmiþtir. Þehrin geliþmesine baðlý olarak fabrika
mil-yonlarca dolar harcanarak yapýlan asfaltý
bugün þehir merkezinde kalmýþtýr (Fotoðraf 3).
söktü. Karlarýn erimesi ve rüzgârýn þiddetiyle yükse-
Fabrikanýn çevreye verdiði zararlar doðrudan insan
len dalgalar, Rize'nin Fýndýklý ilçesi Güngören mevk-
saðlýðýný tehdit etmektedir. O civardaki tarýmsal
isinde milyonlarca dolar harcanarak yapýlan
faaliyetler, fabrika kaynaklý çevre kirliliðinden ve Karadeniz sahil yolunun bir kýsmýný alýp götürdü.
þehrin tarým arazilerinin olduðu alana doðru Sular altýnda kalan güzergâhta deniz dolduru-
geniþlemesinden olumsuz yönde etkilenmektedir. larak yol yapýlamayacaðý yolundaki mahkeme
kararlarýna iþaret eden uzmanlar, uyarýlarýnýn din-
lenmediðini ancak doðanýn kendisinden
götürüleni geri aldýðýný söylediler.
Deniz doldurularak yapýlan yol, zaman zaman
4-5 m’yi bulan dalgalar tarafýndan dövüldü, dol-
guda kullanýlan taþ ve kayalar sökülüp yolun
üzerine fýrladý. Dalgalarýn geri çekilmesiyle çalýþ-
ma baþlatan Karayollarý Genel Müdürlüðü ekip-
leri, denizin savurduðu kayalarý toplayarak
kapanan yolu trafiðe açtý.
Basýndan, 03.02.2006
Fotoðraf 3: Elâzýð Çimento Fabrikasý Fiziki faktörler göz önünde bulundurulmadan

yapýlacak her türlü yatýrým karþýmýza zaman veya
emek kaybý olarak çýkacaktýr. Bunun en güzel
Yukarýda verilen örneklerden de anlaþýlacaðý örneklerinden biri de yapýldýðý hâlde uçuþa açýla-
üzere her türlü beþerî yapýnýn inþasýndan önce mayan Antalya’nýn Gazipaþa ilçesindeki hava
geleceðe yönelik arazi kullaným planlarýnýn çok alanýdýr (Fotoðraf 4). Havaalaný yapýlýrken yaký-
detaylý bir þekilde yapýlmasý gerekir. Bu planla- nýnda yüksek daðlýk alanýn dikkate alýnmamasý,
malar yapýlmadýðý takdirde benzer örneklere uçuþ güvenliðini tehlikeye soktuðundan hava
Türkiye’de ve tüm dünyada rastlanmasý kaçýnýl- alanýnýn uçuþ okuluna çevrilmesi düþünülmekte-
mazdýr. dir. Farklý bir amaç için kullanýlmasý gereken
Arazinin yanlýþ kullanýmýnýn çevreye verdiði Gazipaþa’daki arazi, yanlýþ planlama neticesinde
zararlarýn doðal olaylarý afet hâline getirdiði de bili- tahrip edilerek beton yýðýnlarýna çevrilmiþtir.
nen bir gerçektir. Yanlýþ planlamadan en fazla etkile-
nenler yerleþim merkezleri ve ulaþým hatlarýdýr.
Bunu “Doðanýn Ýntikamý” adlý haberi inceleyerek
görelim.
Fotoðraf 4: Gazipaþa Havaalaný

ENERJÝ KAYNAKLARI
y KONUYA BAÞLARKEN
1. Yenilenemeyen kaynaklardan hangilerinin çevrenizde kullanýldýðýný söyleyiniz.
2. Çevrenizdeki doðal kaynaklarýn, hangi alanlarda kullanýldýðýný sözlü olarak ifade ediniz.
3. Çevrenizde alternatif enerji olarak kullanýlabilecek kaynaklarýn neler olduðunu defterinize yazýnýz.
A. DOÐAL KAYNAKLAR SINIRSIZ MI?

Dünyada ticaret ve üretimdeki geliþmelere baðlý olarak doðal kaynaklara ve özellikle enerjiye olan
talep giderek artmaktadýr. 2030 yýlýna kadar dünya enerji talebinin 2007’ye göre %60 oranýnda artmasý
beklenmektedir. Ancak dünya üzerinde farklý rezerv miktarlarýna sahip olan doðal kaynaklar sýnýrsýz
deðildir. Geliþen teknoloji ile birlikte yenilenemeyen kaynaklara eðilim artmakta buna karþýlýk bu kay-
naklarýn rezervleri de azalmaktadýr. Bu durum yenilenemeyen kaynaklara alternatif olarak ortaya çýkan
yenilenebilir kaynaklarýn önemini gittikçe artýrmaktadýr. Günümüzde madenlerin ve enerji kaynaklarýnýn
birbiri yerine kullanýlabilme olanaklarý da artmýþtýr.
Ülkelerin geliþmesinde doðal kaynaklarýn etkin þekilde kullanmasý büyük rol oynamaktadýr. Günü-
müzde geliþmiþliðin göstergeleri olarak nitelendirilen demir-çelik ve enerji, büyük ölçüde maden ürünler-
den saðlanmaktadýr. Ayrýca tüm sanayi dallarýnýn ürünlerinde veya kullandýklarý araç ve gereçlerde doðru-
dan ya da dolaylý olarak maden ürünlerine gereksinim duyulmaktadýr.
B. ENERJÝ KAYNAKLARI
Temel enerji kaynaklarý insanoðlunun yaþamýnda çok önemli bir yere sahiptir. Ekonomide hemen her
sektör, bir þekilde bu kaynaklara baðýmlýdýr. Özellikle günümüzde çok önemli bir yeri olan petrol, doðal
gaz ve kömür yenilenemeyen kaynaklardandýr. Petrol ulaþtýrma sektöründe önemini sürdürürken çevreyi
daha az kirletmesi nedeniyle doðal gazýn özellikle enerji üretimindeki payý giderek arttýrmaktadýr.
Artan ihtiyaçlara baðlý olarak kay-
naklarýn kullaným alanlarý çeþitlenmiþ ve
tüketimi de hýzlanmýþtýr. Grafik 1’i inceledi-
ðimizde dünya enerjisinin önemli bir kýs-
mýnýn yenilenemeyen kaynaklardan karþý-
landýðýný görmekteyiz.
Dünya enerji gereksiniminin %80'i
kömür, petrol ve doðal gaz gibi fosil yakýt-
larca; geri kalan %20'si de baþta hidrolik ve
nükleer enerji olmak üzere hayvan, bitki Grafik 1: Dünya enerji kaynaklarýnýn kullaným oranlarý
Kaynak : Energy Ýnformation Adminstration (2003)
artýklarý, rüzgâr ve güneþ enerjisinden
karþýlanýr.
Sanayi Ýnkýlabýndan baþlayarak her dönem belli bir enerji ham maddesi önem kazanmýþ ve enerji üre-
timine damgasýný vurmuþtur. Kömürün neredeyse rakipsiz olduðu dönemi, petrolün egemenliði takip
etmiþtir. Nükleer enerji bir dönemde hâkimiyet gösterirken bazý sakýncalarý nedeniyle birçok ülkede sýnýr-
lanmýþ, geliþen çevre bilinci ile doðal gaz da giderek artan biçimde petrol ve kömürün yanýnda devreye
girmiþtir. Önümüzdeki dönemde ise temiz ve alternatif enerji kaynaklarý daha önemli hâle gelecektir.

1. Nükleer Enerji
Dünya ülkeleri artan enerji ihtiyacýný karþýlamak için 50 yýldýr nükleer enerjiyi kullanmakta ve 31 ülkede
437 santral ünitesi faaliyet göstermektedir.
Nükleer teknoloji, dünyanýn elektrik gereksiminin % 17'sini karþýlamanýn yaný sýra týpta ve endüstride
kullanýlan birçok izotopun üretilmesi için de kullanýlmaktadýr. Bunlarla birlikte 250'yi aþkýn gemi ve
denizaltý, nükleer enerji ile hareket edebilmektedirler. Dünya genelinde bini aþkýn ticari, askerî ve araþtýr-
ma amaçlý nükleer reaktör iþletilmektedir.
Petrol kaynaklarýna uzak ülkeler 1973'te petrol krizinden sonra nükleer enerji yatýrýmlarýna aðýrlýk ver-
meye baþlamýþtýr. Fransa, Japonya ve Güney Kore, bu yolla hem kendi enerji ihtiyacýný karþýlamýþ hem
de sanayisine ucuz elektrik saðlayarak ihracatta rekabet avantajý kazanmýþtýr.
59 ünitenin üretim yaptýðý 80 milyon nüfuslu Fransa'da tüketilen elektriðin % 73'ü nükleer enerjiden
temin edilmektedir. Fransa, ayný zamanda elektrik ihraç eden ülkelerin baþýnda gelmektedir. Hiroþima ve
Nagasaki'ye 1945'te atýlan atom bombasýnýn yaralarýný sarmaya çalýþan Japonya da elektriðinin % 30'a
yakýnýný uranyumdan elde etmektedir.
G ETKÝNLÝK
(2006)
Yandaki tablo ve haritayý dikkate alarak aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz.
1. Nükleer santrallerin fazla olduðu ülkelerin ortak özellikleri nelerdir?

2. Nükleer santallerin daðýlýmý ile geliþmiþlik düzeyi arasýnda nasýl bir iliþki vardýr?
3. Yakýn komþularýmýzda nükleer sanrallerin bulunmasý ülkemizde bu kaynaðýn kullanýlabilirliði konusun
da size nasýl bir fikir vermektedir?

G ETKÝNLÝK
Yandaki tabloda bazý yenilenemeyen kay-
naklarýn tükenebilirliði gösterilmiþtir. Tablodan
hareketle aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz.
1. Tükenebilirliði göz önüne alýndýðýnda
kaynak kullanýmý açýsýndan nelere dikkat
Doðal gaz edilmelidir? Beyin fýrtýnasý yapýnýz.
2. Zamanla kaynak tükenmesiyle ne gibi
sorunlarla karþýlaþýlabilir? Tartýþýnýz.
3. Kaynaklarýn tükenmesi karþýsýnda ne
gibi çözüm önerileri geliþtirebilirsiniz?
2. Alternatif Enerji Kaynaklarý
Yukarýdaki tabloda verilen alternatif enerji kaynaklarý, bilinen fosil yakýtlarýn yerini bir ölçüde tutmasý,
üretim ve kullaným esnasýnda çevre dostu olmasý gibi özellikleriyle önem ve deðer kazanmýþtýr. Bugün
geliþmiþ veya geliþmekte olan ülkeler, kendi olanaklarý içinde deðiþik enerji kaynaklarýna öncelik vermek-
tedir. Günümüzde nüfus ve sanayileþmeden kaynaklanan enerji talebindeki hýzlý artýþýn karþýlanabilme-
si için alternatif enerji kaynaklarýndan yararlanma düþüncesi önem kazanmaktadýr. Aþaðýdaki grafikte de
görüldüðü gibi dünya enerji tüketiminin % 14’ü yenilenebilir kaynaklardan oluþmaktadýr. Yenilenebilir kay-
nak kullanýmýnýn sektörel daðýlýmýnda özellikle enerjinin payýnýn çok olduðu görülmektedir (Grafik 2).
%11,2
Grafik 2: Dünya toplam birincil enerji tüketiminde yenilenebilir kaynaklarýn payý (2000)
Grafik 3: Yenilenebilir enerji kaynaklarýnýn dünyada sektörel kullaným paylarý (%)

a. Dünyada Güneþ Enerjisi
Güneþ, temiz ve masrafsýz bir enerji kaynaðýdýr. Bazý bölgelerde yýl boyunca bazý bölgelerde ise
mevsimlik dalgalanmalar gösteren güneþ enerjisi, ülkeleri diðer enerji kaynaklarýna baðýmlýlýktan kurtara-
bilecek kapasiteye sahiptir. 1970'lerden itibaren ýsý enerjisini kullandýðýmýz Güneþ, son yýllarda geliþen
teknolojiyle elektrik enerjisi kaynaðý olarak da hizmet verebilmektedir. Tatil beldelerimizdeki çatýlardan
aþina olduðumuz güneþ toplayýcýlarý, ýsýtma iþlevlerini dünyada çoktan aþmýþlardýr. Güneþ panelleri ve
fotovoltaik pillerle giderek düþen maliyetlerle elektrik enerjisi elde edilmektedir. Geçmiþten günümüze
güneþ enerjisinden arabalarda da faydalanýlmýþtýr (Fotoðraf1).
Fotoðraf 1: Modern ve klasik görünüþlerde iki güneþ arabasý
Güneþ Ocaðý
Dünyada güneþ enerjisi uygulamalarý çok yaygýndýr. Fransa ile
Ýspanya arasýndaki Pirene Daðlarý üzerinde bulunan 12 m çapýnda-
o
ki güneþ kolektörlerinden 320 C sýcaklýk saðlanmaktatýr. Ýsveç
o
gibi Güneþ’i çok az gören bir ülkede bile dýþarýda sýcaklýk -4 C iken
o
güneþ toplayýcýsýndan 70 C su elde edilmektedir. Bu alandaki en
baþarýlý örneklerden birini Dominik Cumhuriyeti’nde görmekteyiz.
Son dokuz yýl içinde burada iki binden fazla ev, güneþ enerjisiyle
elde edilen elektriði kulllanmaktadýr. Ýsrail'de güneþ enerjisi her yýl
300 bin ton petrole eþ deðer enerji saðlamaktadýr ve bu durum,
ülkenin birincil enerji gereksinmesinin %3'üne eþittir.
Güneþ Ocaðý Nedir?: Güneþ ocaklarý, güneþ enerjisi ile çalýþan
Fotoðraf 2: Güneþ ocaðý
ve piþirme amaçlý kullanýlan sistemlerdir (Fotoðraf 2). Güneþ oca-
ðý, yakýtsýz, ekonomik, çevreci, yerli, ithal enerji kaynaklarýna alter-
natif olma gibi olumlu özellikleriyle orman tahribatýný önlemeye
yardýmcý ve kýrsal bölgelerin sosyoekonomik kalkýnmasýna destek
olmaktadýr.
G ETKÝNLÝK
1. Kitabýn sonundaki dünya fiziki haritasýna bakarak güneþ enerjisinden en fazla yaralanabilecek
alanlarýn nereler olduðunu söyleyiniz.
2. Güneþ ýþýnlarýnýn geliþ açýsý ile enerji potansiyelleri arasýnda nasýl bir iliþki vardýr?

b. Biyoenerji
Biyoenerji, insanlar tarafýndan uygulanan süreçler sonunda doðal ürünlerden elde edilen enerjidir.
Biyokütle enerjisi: Organik maddelerden enerji kaynaðý olarak yararlanýlmasýdýr. Bilinen bitki akma
ve hayvan atýklarýndan yararlanma yöntemleri geleneksel biyokütle olarak adlandýrýlýr. Örneðin, birçok
ülkede çöplerden elektrik enerjisi, Ýsviçre'de de gazlaþtýrýlan odundan jet yakýtý elde edilmektedir. Baþlýca
biyokütle kaynaklarý þunlardýr:
Odun (ormanlar, çesitli aðaçlar)
Yaðlý tohum bitkileri (kolza, ayçiçeði, soya vb.)
Karbohidratlý bitkiler (patates, buðday, mýsýr, pancar vb.)
Elyaf bitkileri (keten, kenaf, kenevir, sorgum, miskantus)
Protein bitkileri (bezelye, fasulye, buðday vb.)
Bitkisel artýklar (dal, sap, saman, kök, kabuk vb.)
Þehirsel ve endüstriyel atýklar
Hayvansal atýklar
Biyogaz (biyomass) enerjisi: Organik bazlý atýk/artýklarýn oksijensiz ortamdaki (anaeorobik) ferman-
tasyonu sonucu ortaya çýkan renksiz, kokusuz, havadan hafif, parlak mavi bir alevle yanan gazdýr. Bu
gaz, 1930'dan beri Hindistan'da kullanýlmaktadýr. Çin'de bugün yedi milyon biyogaz üretim ünitesi vardýr.
Brezilya'da yetiþtirilen mýsýr veya þeker kamýþýndan alkol elde edilmekte ve bu alkol motor yakýtý olarak
da tüketilmektedir. Kanada, yakýtý aðaç yongalarýndan meydana gelen, doðal gaz destekli 105 MW
gücünde bir santral kurmuþtur. Almanya Münih'te 25 yýldýr iþletilmekte
olan santralde saatte 70 ton þehir çöpü yakýlarak elektrik elde
edilmektedir.
Biyodizel Nedir?
Biyodizel; kolza (kanola) (Fotoðraf 3), ayçiçeði, soya, aspir
gibi yaðlý tohum bitkilerinden elde edilen yaðlarýn veya hay-
vansal yaðlarýn bir katalizatör eþliðinde alkol ile reaksiyonu
sonucunda açýða çýkan ve yakýt olarak kullanýlan bir üründür.
Evsel kýzartma yaðlarý ve hayvansal yaðlar da biyodizel ham
maddesi olarak kullanýlmaktadýr.
Biyodizel, saf olarak veya her oranda petrol kökenli dizelle
karýþtýrýlarak yakýt olarak da kullanýlabilmektedir.
Fotoðraf 3: Kanola
S HABER KÖÞESÝ
Çöpten, Çamurdan Elektrik

“Türkiye'de bazý belediyeler çöp alanlarýndan açýða çýkan metan gazýndan elektrik üretiyor. Çöp
içinde biriken metan gazý açýlan kuyulardan borularla enerji üretim tesisine pompalanarak üretim
gerçekleþiyor. Aktif gaz depolama sistemiyle depolanan gazlarýn arýtýlmasýyla elde edilen metan
gazý yakýlarak elektrik enerjisine dönüþtürülüyor. Ýstanbul Kemerburgaz çöplüðünde ve Bursa'da
baþlayan çöpten enerji üretiminin yaný sýra Ankara Mamak ve Sincan Çöplüklerinde de yakýn gele-
cekte üretime baþlanmasý planlanýyor. Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi ayrýca Tuzla'daki Biyolojik
Atýk Su Tesisinden çýkan çamurdan biyogaz ve elektrik elde ediyor. Enerji üretim sisteminin devreye
girmesiyle bir yandan çamur miktarýnda azalma saðlanýrken diðer yandan da tesiste tüketilen elektriðin
%70'inin biyogazla elde edilmesi planlanýyor.”

c. Hidrojen Enerjisi
XXI. yüzyýlýn yakýtý olarak görülen hidrojen, dünyada bulunan en yaygýn elementtir. Serbest
hâldeyken renksiz, kokusuz ve tadý olmayan bir gazdýr. Doðada genellikle diðer elementlerle bileþik
hâlinde bulunur (suda oksijenle metan gazýnda karbondioksitle).
Artan çevre sorunlarý ve küresel ýsýnma, tükenen hidrokarbon (fosil yakýtlar) kaynaklarý, hidrojen gibi
yakýtlarý cazip duruma getirmektedir. Hidrojen; motor yakýtý olarak kullanýlabildiði gibi sanayide, elektrik
üretiminde, konutlarý ýsýtmada kullanýlabilir. Hidrojen, gaz ve sývý hâlde depolanabildiði için uzun
mesafelere taþýnabilmekte, bu sýrada kayýplar meydana gelmemektedir.
S HABER KÖÞESÝ
Mýsýrdan Ucuz Hidrojen Enerjisi

“Yenilenebilir bir yakýttan (etanol) ekonomik potansiyel saðlayacak kadar verimli hidrojen elde
edebilecek ilk reaktör, Minnesota Üniversitesi mühendislerince geliþtirildi. Etanol kaynaðý da
bildiðimiz mýsýr. Bir hidrojen yakýt hücresiyle birleþtirildiðinde elinizde tutabileceðiniz kadar küçük
olan ‘reaktör’, bir hanenin neredeyse tüm elektrik gereksinimini karþlýlayabilecek olan 1 kW (kilo-
vat) kadar güç üretiyor.
Buluþun kýsa süre içinde yeni elektrik iletim hatlarý kurmanýn mümkün olmadýðý yerlerde yaygýn
kullaným kazanmasý bekleniyor. Buralarda oturanlar, yalnýzca etanol satýn alýp bodrumlarýna yer-
leþtirecekleri küçük hidrojen hücrelerini çalýþtýrarak yakýt olarak kullanabilecekler.
Etanol hem taþýnmasý kolay hem de zehirli olmayan bir madde. Mýsýrdan kolaylýkla üretilebiliyor
ve daha þimdiden bazý araba motorlarýnda kullanýlýyor. Etanol bir yakýt hücresine hidrojen saðla-
mak için kullanýlýrsa verimi neredeyse üç kat artýyor. Yani belli bir miktar mýsýr, benzinle birlikte
yakýlmak yerine yakýt hücrelerinde kullanýlýrsa üç kat fazla güç elde edilebiliyor.”
d. Rüzgâr Enerjisi
Dünyada kullanýlan en eski enerji kaynaklarýndan biri de
rüzgârdýr. Çýta ve bezden yapýlan geniþ kanatlý yel deðirmenleri,
artan enerji talebi ve konvansiyonel enerji kaynaklarýnýn yaygýnlaþ-
masýyla bir kenara itilmiþ, bulunduðu yörenin bir kültür dokusu
olarak býrakýlmýþtý. Oysa bugün alternatif enerji kaynaklarýndaki
atýlým rüzgârlarý, yine yel deðirmenlerini gündeme getirmiþtir
(Resim1). Özellikle ABD ve Danimarka bu geliþmelerin lokomoti-
fi olmuþlardýr. Dünyanýn ilk rüzgâr türbini Danimarkalý
mühendisler tarafýndan 1890 yýlýn-
da keþfedilmiþtir. Danimar- Resim 1: Yel deðirmenleri
ka'da toplam kapasitesi
500 MW (megavat)’ý aþan 4000'e yakýn rüzgâr türbini çalýþmak-
tadýr.
Kaliforniya'daki "rüzgâr çiftlikleri" ise 1993 yýlýnda üç mil-
yar kWh elektrik üreterek San Fransisco'daki tüm meskenlerin
elektrik ihtiyacýný karþýlamýþtýr (Fotoðraf 4). Yapýlan ölçümlere
göre dünya üzerinde bir yýlda elde edilebilecek rüzgâr ener-
jisinin iki milyar 100 milyon ton petrole eþ deðer olduðu tahmin
edilmektedir.
Fotoðraf 4: Rüzgâr türbinleri

e. Jeotermal Enerji
Jeotermal enerji, yer kabuðunun iþletilebilir derinliklerinde birikmiþ olan ýsýnýn oluþturduðu enerjidir.
Bu ýsý, yeryüzüne çatlaklardan doðrudan sýcak su ya da buhar olarak ulaþtýðý gibi sondajla da çýkartýla-
bilir. Dünya üzerindeki jeotermal enerji kapasitesi bugün 7 bin MW'týr. Yüzyýlýn sonunda dünya toplamýnýn
15 bin MW'a ulaþacaðý ve yaklaþýk 40 ülkenin bundan yararlanacaðý düþünülmektedir. Dünya jeotermal
enerji kullanýmý 1970-1990 yýllarý arasýnda10 kat artmýþtýr. Yine de bu kaynaðýn çok az bir bölümünden
yararlanýlmaktadýr. Örneðin, bugün 270 MW'’lýk kapasiteye sahip olan Japonya'nýn 69 bin MW'lýk bir
o
kýsmý kullanýlmaktadýr. Bu da ülkenin hâlen sahip olduðu nükleer kapasitenin iki katýdýr. Ayrýca 700 C
sýcaklýktaki jeotermal su 12 km taþýnarak kaplýca tesislerini ýsýtmaktadýr.
Jeotermal enerjiden dünyanýn çeþitli yerlerinde ýsýtmada, endüstride, tarýmda ve elektrik üretiminde
faydalanýlmaktadýr. Klamath Falls Oregon (ABD)’da 35 yýldan beri 400'ün üzerinde jeotermal kuyu ýsýt-
mada kullanýlmaktadýr. Ýzlanda'da evlerin yaklaþýk %85'i ile baþkent Keykjavik'in tümü 1943 yýlýndan beri
jeotermal enerji ile ýsýtýlmaktadýr. Ayrýca bu þehirde yollar ve yaya kaldýrýmlarýnýn ýsýtýlmasýnda jeotermal
enerji kullanýlmakta, þehre “dumansýz þehir” denilmektedir.
Jeotermal enerji sanayi alanýnda da birçok þekilde kullanýlmaktadýr. Yeni Zelanda'daki kâðýt ve kereste
iþletmeleri, ABD'deki sebze kurutma tesisi ve Ýzlanda'daki silisli toprak tesisi jeotermal enerjinin kul-
lanýldýðý örnek tesislerdir.
f. Dalga Enerjisi
Okyanus dalgalarý kirletici etkisi olmayan büyük bir enerji kaynaðý oluþturur. Kutuplar dýþýnda
okyanuslarýn kýyý þeridi yaklaþýk 100 bin km'dir. Ortalama güç potansiyeli sahilin birim uzunluðu baþýna
40 kWh/m kabul edilirse bu kýyý þeridinin gücü 4 milyar kWh seviyesine ulaþýr. Bu deðer, dünyadaki tüm
su gücünün yedi katýndan fazladýr. Bu güç dünyanýn elektrik ihtiyacýnýn %13’ünü karþýlayacaktýr.
Fransa'nýn Manþ kýyýlarýnda (St. Malo Rance Koyu) 1966
yýlýnda, 240 MWh'lýk bir dalga enerjisi santrali devreye
sokulmuþtur (Resim 2).
ABD'de “okyanus kabarma ve dalga enerjisi dönüþüm
sistemi (OSWEC)” adý verilen bir projeden elde edilen
sonuçlar, güç yoðunluðunun metre baþýna kabarma için 10
kWh/m olduðunu su yüzeyine inþa edilecek 100 m çapýnda-
ki bir tür þamandýra sistemi ile 50-100 MWh dalga yüksek-
liðine baðlý olarak güç alýnabileceðini göstermektedir. Resim 2: Dalga enerjisi dönüþüm sistemi
g. Gelgit Enerjisi
Gelgit enerjisi konusu ile ilgili araþtýrmalar XVIII. yüzyýldan beri yapýlmaktadýr. Fransa'da Rance
Haliç’inde 20 yýl önce bir tesis kurulmuþ olup 240 MWh elektrik üretmektedir. Rusya'da Mursmansk
yakýnýnda 400, Çin’de 10, Kanada’da ise 18 MWh gelgit enerjisi üreten tesisler kurulmuþtur.
3. Hidroelektrik Enerjisi
Hidroelektrik gücün ekonomik olarak iþletilebilir potansiyelinin hâlen 1/3’ü kullanýlarak dünya elektrik
üretiminin %17’si karþýlanmaktadýr. Hidroelektrik santraller; sera gazlarý, SO2 ve partikül emisyonlarýnýn
olmamasý avantajýna sahiptir. Barajlarýn arazi kullanýmýnda oluþturduðu deðiþiklikler, insanlarýn toprak-
larýný boþaltmasý, flora ve fauna, dibe çökme ile baraj alanýnýn dolmasý ve su kullaným kalitesi üzerinde
etkileri vardýr. Bunlarýn sosyal etkileri erken planlama aþamasýnda alýnacak uygun tedbirlerle azaltýlabilir.

KAYNAKLARIN KULLANIMI ÝLE
ORTAYA ÇIKAN SORUNLAR
y KONUYA BAÞLARKEN
Yukarýdaki fotoðraflardan yola çýkarak yapýlan faaliyetlerin çevreye olan etkilerini yorumlayýnýz?
Ýnsan, yaþamýný sürdürebilmek için deðiþik faaliyetlerde bulunur. Bu faaliyetler sýrasýnda madenlerden
ve enerji kaynaklarýndan faydalanýr. Nüfus artýþý ile beraber kaynak talebi de artmýþtýr. Bununla birlikte
maden ve enerji kaynaklarý kullanýmý çevreye zararlar vermeye baþlamýþtýr. Özellikle fosil yakýtlar (kömür,
petrol, doðal gaz); üretim, daðýtým, taþýným ve tüketim esnasýnda büyük oranda çevre kirlenmesine yol
açmakta, enerji çevrim santralleri asit yaðmurlarý gibi sýnýrlar ötesi olumsuz etkileri de beraberinde
getirmektedir. Bu nedenle çevre sorunlarý ulusal olduðu gibi uluslararasý nitelikler de taþýmaktadýr.
KAYNAKLARIN ÇEVREYE ETKÝSÝ
1. Termik Santrallerin Çevresinde Neler Oluyor?
Termik santrallerde soðutma, buhar elde etme ve temizleme gibi çeþitli amaçlarla su kullanýlýr ve bu
iþlemler sonucunda oluþan atýk sular topraða, yer altý sularýna ya da Gökova’da olduðu gibi denize
boþaltýlýr.
Yataðan Termik Santrali'nin soðutma suyu, Dipsiz ve Çine Çaylarýndan temin edilmektedir. Yataðan
Termik Santrali’ne Dipsiz su kaynaðýndan saatte 1600 m3 su alýnmakta ve alýnan su, soðutmadan önce
çeþitli kimyasal maddelerle iþlemden geçirilip kullanýldýktan sonra tekrar akarsuya boþaltýlmaktadýr. Do-
layýsýyla akarsu, baþta demir ve sülfat bileþikleri olmak üzere bol miktarda aðýr metallerle kirlenmektedir.

Termik santral reaktöründe toz hâlindeki linyit kömürünün yanmasý sonucu ortaya çýkan uçucu küller,
havaya yayýlarak aðýrlýklarýna ve atmosferik olaylara göre belirli mesafelerde yere çökmektdir (Fotoðraf 1).
Ýçindeki zararlý gazlarýn bir kýsmý atmosferde serbest kalarak asit yaðmurlarýna neden olmaktadýr.
Termik santrallerden çýkan baca gazlarýnýn ormanlara ve tarým ürünlerine verdiði zararýn boyutu bü-
yüktür. Yataðan Santrali'nin yarattýðý hava kirliliði güneydeki Bencik
Daðý-Sepetçi Daðý yamaçlarýnda 40 bin hektar alanda ormanlarýn
zarar görmesine, kurumasýna ve çevredeki tarým alanlarýnýn
olumsuz yönde etkilenmesine neden olmuþtur (Fotoðraf 1).
Gökova Termik Santrali’nden yayýlan baca gazlarýnýn
Datça üzerine çöktüðü ve bu gazlarýn 1800-1900 m yük-
seklikte Bey Daðlarýný etkilediði de görülmüþtur. Asit yað-
murlarýndan etkilenen topraklarýn durumu aðaçlarýn bes-
lenmesini engellemekte ve kurumalarýný kolaylaþtýrmakta-
dýr. Çevredeki köylerde; zeytin, incir, badem aðaçlarý, üzüm
baðlarý, sebzecilik ve yaygýn tarým ürünü olan tütün zarar
görmüþtür.
Termik santrallerin yaydýðý cýva; sinir sistemini, geliþmeyi,
öðrenme yeteneðini olumsuz yönde etkilemektedir. Amerika'da ya-
pýlan bir araþtýrmaya göre termik santrallerden her yýl havaya 50 ton cýva
yayýlmakta ve 40 ton kadar cýva içeren katý atýk ortaya çýkmaktadýr. Fotoðraf 1: Termik santral
PERFORMANS ÖDEVÝ
Amaç: Hayat kaynaðý olan havanýn önemini kavramak

Hazýrlama süresi: 2 hafta
Konu: Kentsel bölgelerde hava kirliliðinin neden ve sonuçlarýnýn incelenmesi
Ödevinizi yaparken:
1. Hava kirliliðinin oluþmasýnda kentsel bölgelerde hýzla artan konut sayýsý, trafik ve sanayileþme-
nin etkisini araþtýrýnýz.
2. Havadaki kirleticilerin insan saðlýðý, ormanlar, göller, iç denizler ve toprak kaynaklarý üzerindeki
etkilerini araþtýrýnýz.
Deðerlendirme: Hava kirliliðinin neden ve sonuçlarýný bir dosya hâline getirerek arkadaþalarýnýzla
sýnýfta paylaþýnýz.
2. Petrol ve Çevre
Petrol ürünleri uçaklarda, arabalarda, evlerin ýsýtýlmasýnda, ilaç ve plastik ürünlerin yapýmý gibi hayatýn
çok deðiþik alanlarýnda kullanýlmaktadýr. Petrol, hayatý kolaylaþtýrmasýna raðmen arama, üretim, taþýma
ve kullanma aþamalarýnda hava ve su kirliliði gibi çevre sorunlarýna neden olmaktadýr.
Petrolün araþtýrýlmasý ve sondaj yapýlmasý aþamalarýnda karalarýn ve okyanuslarýn doðal ortamý bo-
zulmaktadýr. Depolama tanklarý ve boru hatlarýndaki sýzýntýlar sonucu petrol ürünleri topraða karýþarak
kirliliðe neden olmaktadýr. Petrol ürünleri yakýt hâlinde kullanýldýðý zaman, küresel ýsýnmayla baðlantýlý
olan karbon dioksit açýða çýkmaktadýr. Hava kirliliðine yol açan karbon monoksit, nitrojen oksitler, par-
tiküller ve yanmamýþ hidrokarbonlar gibi kirleticilerin yayýlmasýna neden olmaktadýr.
1. Petrol Tankeri Kazalarý Ýle Ortaya Çýkan Ekolojik Felaketler
Dünya denizlerinin kirlenmesinde kaza yapan petrol tankerlerinin payý oldukça büyüktür. Dolum tesis-
lerinden rafinerilere taþýnmasý sýrasýnda karaya oturan, çarpýþan tankerlerden dökülen petrolün yanmasý,
yarattýðý kirliliðin yaný sýra ekolojik dengede de büyük hasara yol açmaktadýr (Fotoðraf 2). Kirlilikten en
çok kendini temizleme olanaðýndan yoksun olan körfezler, koylar ve iç denizler etkilenmektedir.

2. Dünya Denizlerini Etkileyen Baþlýca Tanker Kazalarý
Amaco Cadiz: Fransa'nýn Bretagne Bölgesi’nde
küçük bir liman olan Portsall (Finistere)'ýn dört mil
açýðýnda 16 Mart 1978 günü karaya oturan Liberya
bandýralý Amaco Cadiz adlý petrol tankeri, Atlas
Okyanusu’nun doðu kýyýlarýný etkileyen bir petrol
kirliliðine yol açmýþtýr. Olayda 223 bin ton ham petrol
denize dökülmüþ ve 400 km'den daha uzun kýyý þeri-
dinin (batýda Saint-Mathieu Burnu’ndan doðuda
Brehat Adasý’na kadar) kirlenmesine neden olmuþtur.
Petrol yüzünden okyanus ekosistemi bozulmuþtur.
Exxon Valdez: 24 Mart 1989 günü Alaska Körfezi’nin
Prince William Sound açýklarýnda aysberglerden kurtul- Fotoðraf 2: Denizde meydana gelen tanker kazasý
mak için manevra yaparken kayalýklara çarpan dev boyutlarda Exxon Valdez tankerinden denize 306 bin
varil ham petrol akmýþtýr. Petrolün daðýlmasýný önlemek için ilgililer üç gün boyunca büyük çaba har-
camýþtýr. Önceleri petrol bir leke hâlinde sabit kalmýþ fakat fýrtýna çýktýktan sonra güneye doðru yayýlmaya
baþlamýþtýr. Kazanýn 11. günü 260 km, 56. günü 870 km uzaklýktaki kýyý þeritleri tamamen petrole bulan-
mýþ, ortam kirlenmiþtir. 1990 yýlý Mart ayýna kadar geçen bir yýllýk süre içinde temizleme çalýþmalarýna 1385
gemi ve 12 bin görevli katýlmýþtýr. Bir yýl içinde milyonlarca kuþ yok olmuþ, balýk ve diðer deniz canlýlarýnda
da büyük kayýplar görülmüþtür.
3. Nükleer Santrallerin Sebep Olduðu Çevresel Sorunlar

Radyoaktif maddeler kullanýlarak elde edilen nükleer enerjinin büyük kýsmýndan elektrik enerjisi elde
edilir. Nükleer santrallar (Fotoðraf 3), enerji elde edilirken termik santrallerde olduðu gibi dýþarý karbon
dioksit (CO2)ve kükürt dioksit (SO2) gibi çevreye zararlý gaz ve kül býrakmaz. Ancak reaktörden çýkan kul-
lanýlmýþ yakýt, yüksek radyoaktiviteye sahip birçok
madde içerir. Bu nükleer atýklarýn çevreye ve
insana zarar vermeden tasfiyesi çok önemli bir
problemdir.
Radyoaktif atýklarýn dýþ ortamla irtibat kurmalarý
telafisi mümkün olmayan sorunlara yol açabilir. Bu
konudaki en önemli tedbir, radyoaktif atýklarýn
yeryüzünün 500 ile 1200 m altýnda, yer altý su kay-
naklarýna uzak yerlerde özel depolara gömülme-
sidir. Ayrýca atýklar yüksek sýcaklýkta cam eriyiði ile
karýþtýrýlýp metal silindirler içine boþaltýlýr ve
soðuduðunda camsý bir yapý oluþturur. Cam suda Fotoðraf 3: Nükleer santral
çözünmeyen bir malzeme olduðundan yer altýnda-
ki nükleer atýklarýn yeryüzüne çýkma ihtimali daha da azalmaktadýr. Aslýnda nükleer atýklarýn tehlikesi
kurþun, cýva ve arsenik gibi zehirli atýklara kýyasla daha azdýr. Çünkü radyoaktif atýklarýn radyoaktivitesi
zamanla azalýrken zehirli atýklar çevreye atýldýklarý ilk günkü gibi kalýr.
Nükleer parçalanma çok kýsa sürede çok fazla enerjinin ortaya çýkmasýný saðlar. Santrallerde bu ener-
jinin etkisiyle çok sýcak bir ortam oluþur. Bundan dolayý santraller sürekli olarak soðutulmak zorundadýr.
Soðutma iþlemi de akarsulardan veya denizlerden alýnan suyla yapýlmaktadýr. Soðutma iþlemi için kul-
lanýlan su, dýþarý verildiðinde yüksek oranda ýsýnmakta ve o yöredeki canlýlarýnýn ölmesine sebeb olmak-
tadýr.
S HABER KÖÞESÝ
Nükleer Enerjinin Korkunç Yüzü
“Ukrayna ve Beyaz Rusya sýnýrýndaki ormanlar ve terk edilmiþ köylerin bulunduðu bölge; geyik,
kunduz, porsuk, vaþak, bizon gibi hayvan türlerinin ve beyaz kuyruklu deniz kartalý, kara leylek,
yeþil turna gibi 270 tür kuþun barýndýðý Avrupa'nýn en zengin doðal yaþam alanlarýndan biriydi.
Buraya yakýn bir bölgede 26 Nisan 1986’da meydana gelen nükleer facia, ardýnda günümüze kadar
uzanan bir yýkým býraktý.
Çernobil Nükleer Santrali’nin dört numaralý reaktöründe yapýlan ve reaktörün zayýf güvenlik sis-
temlerine meydan okuyan bir deney, santral çalýþanlarýnýn da ihmaliyle yüzyýlýn felaketine dönüþtü.
Milyonlarýn kaderini deðiþtiren kaza sonucu, Hiroþima ve Nagasaki'ye atýlan atom bombalarýnýn
yaklaþýk 200 katý kadar radyoaktif madde atmosfere yayýldý.
Kazadan sonra Kuzey Yarýmküre’deki hemen her ülkede radyoaktif kirlilik görüldü. Ancak
rüzgârýn yönü ve yaðýþlar nedeniyle bazý ülkeler radyoaktif maddelerden daha fazla etkilendi.
Dönemin Sovyet topraklarýnýn yaný sýra Ýskandinavya da yoðun oranda radyoaktif kirliliðe
maruz kaldý. Çernobil'den kaynaklanan radyoaktif serpinti 160 bin km2 topraðý kirletti.
Çernobil faciasýnýn sonuçlarý, olayýn üzerinden 20 yýl geçtikten sonra bile etkisini sürdürüyor.
Kanser vakalarýndaki çarpýcý artýþýn yaný sýra kaza sonrasý radyoaktif bulutlarýn ulaþtýðý bazý böl-
gelerde hâlâ olayýn izlerine rastlanabiliyor. Örneðin, Aðustos 2005'te Almanya'nýn güneyindeki
Bavyera ormanlarýnda yaban domuzlarýnda yoðun oranda radyoaktivite tespit edildi. Ýngiltere'de de
günümüzde bile bazý çiftliklerde 'Çernobil kontrolleri' yapýlýyor.”
G ETKÝNLÝK
Aþaðýdaki bazý enerji kaynaklarýnýn üretim daðýtým ve tüketim aþamalarýnda çevreye olan olumsuz
etkilerini gösteren tabloda boþ býrakýlan yerleri örnekteki gibi uygun bir þekilde doldurunuz.
Çevreye Olan Etkileri
Kaynak Üretim aþamasýnda Daðýtým aþamasýnda Tüketim aþamasýnda
Kömür
Petrolün araþtýrýl- Tanker kazalarý Petrol ürünlerinin kullanýmý

masý ve sondaj yapýl- sonucu denizler kirlenir, hava kirliliðine yol açar.
masý kara ve okyanusun petrol boru hatlarýnda
Petrol doðal ortamýný boza- patlamalar meydana
bilir. Üretim sýrasýnda gelebilir.
platform kazalarý mey-
dana gelebilir.
Doðal gaz
Nükleer yakýt

4. Hidroelektrik Santrallerinin Sebep Olduðu Çevresel Sorunlar
Hidroelektrik enerji üretiminin doðal, tarihî, kültürel varlýklar ve sosyoekonomik çevre üzerinde et-
kileri mevcuttur. Barajlar yapýlýrken su altýnda kalan taþýnmazlar ve yöre halkýnýn yeniden iskâný gibi
sorunlar ortaya çýkmaktadýr.
Hidrolik enerjinin mikroklimatik, hidrolojik ve biyolojik çevreye etkileri vardýr. Baraj gölünün geniþ
yüzey alaný buharlaþmayý arttrmakta, tarým arazilerinde tuzlanma ve çoraklaþma olmakta, sudan kay-
naklanan paraziter hastalýklar artmakta, rezervuar altýnda kalan bitki ve aðaçlarýn kesilip temizlenmeme-
si ile denge oluþuncaya kadar birkaç yýl su kalitesi olumsuz yönden etkilenmektedir.
Baraj gölü nedeniyle su yüzeyinin geniþlemesi insanlar için zararlý bazý organizmalarýn üremesine
neden olabilmektedir. Suda üreyebilen mikroplar, gerek taþýyýcý gerek taþýyýcýsýz olarak çeþitli hastalýklarýn
yayýlmasýna yol açabilmektedir.
ARAZÝ ÇALIÞMASI
Çevrenizde bulunan bir maden ocaðý veya enerji santraline inceleme gezisi düzenleyiniz . Bu tesis-
lerin çevreye verdiði zararlarý, etkileri gözlemleyerek bir rapor hâline getiriniz.
5. Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklarýnýn Sebep Olduðu Çevresel Sorunlar
G ETKÝNLÝK
Aþagýdaki enerji kaynaklarýnýn çevreye olan olumlu ve olumsuz etkilerini, tabloda boþ býrakýlan yer-
leri örnekteki gibi yazýnýz.
Alternatif Enerji
Çevreye Olumlu Etkisi Çevreye Olumsuz Etkisi
Kaynaklarý
Taþkýn koruma, çevre ziraati-

Hidroelektrik ni geliþtirme, balýkçýlýðý destek-
enerji leme, aðaçlandýrma gibi etkileri
vardýr.
Güneþ kaynaklý enerji üre-

tim sistemlerinde atmosfere
veya herhangi bir alýcý ortama
Güneþ enerjisi
direkt bir kirletici (zehirli gazlar,
sera gazlarý vb.) emisyonu
bulunmamaktadýr.
Jeotermal akýþkan, bünyesindeki yoðuþ-

Jeotermal enerji mayan gazlar nedeni ile az da olsa asit kir-
leticilere katký yapabilmektedir.
Çöp ve benzeri bazý atýklarýn yakýlmasý

Biyokütle enerjisi sonucu ortaya çýkan atýklar hava ve çevre
kirliliðine neden olur.
Büyük arazi kullanýmý, gürültü, görsel ve

estetik etkiler, doðal hayat ve habitata etki,
Rüzgâr enerjisi elektromanyetik alan etkisi, gölge ve
titreþimler gibi olumsuz etkileri vardýr.

G ETKÝNLÝK
Aþaðýdaki tabloda enerji üretiminde kullanýlan kaynaklar verilmiþtýr. Bu kaynaklarýn üretimi, tüketi-
mi ve taþýnmasý sýrasýnda çevreye etkisi varsa tabloda “+”, yoksa “-” olarak iþaretleyiniz (Etkilerde
dercelendirme yapmadan sadece etkilerin olup olmadýðýna bakýnýz.).
Emisyonlar, hava Habitata

Su kirliliði ve
kirliliði ve iklim Atýk Görüntü Gürültü ve canlý
Kaynaklar sulak alanlara
deðiþkenliðine oluþumu kirliliði kirliliði yaþama etk-
etkisi
katkýsý isi
Fosil Yakýtlar +
Güneþ -
Rüzgâr -
Jeotermal +
Hidrojen
Dalga
Biyokütle
6. Madenciliðin Çevre Kirliliðine Etkileri

Maden çýkarýlmasý ve iþlenmesi faaliyetleri sýrasýnda birtakým çevre bozulmalarý ortaya çýkmaktadýr.
Doðal arazi yapýsýnýn deðiþtirilmesi ile beraber bitki örtüsü, topraðýn verimli olan üst kýsmý yok edilmek-
te, topraktaki asit oraný deðiþime uðramakta, toprakta zehirli madde (sülfat) birikmekte ve kil oranýnýn
artmasý ile toprak verimsizleþmekte, yer üstü ve yer altý sularý kirlenmektedir. Bu faaliyet ile kýsmen hava
kirliliði de oluþmaktadýr.
Madencilik faaliyetleri ile bozulan çevrenin, geri kazanma ile eski dengesi kurulamasa bile verilen
zararý en aza indirmek olanaklýdýr. Bunun için meydana gelen boþluklar doldurulmalý, hýzlý geliþen bazý
aðaç türleri ile aðaçlandýrma yapýlýp yeni bir bitki örtüsü meydana getirilmelidir.
Bir madenin üretim ve tüketim sürecinde çevreye olan olumsuz etkilerini araþtýrýnýz.
S HABER KÖÞESÝ
Romanya'daki Bir Altýn Madeni Ýþletmesinden Sýzan Siyanür, Milyonlarca Balýðýn Ölmesine
Neden Oldu
“Romanya'daki bir altýn madeni iþletmesinde meydana gelen toprak kaymasý sonucu Tuna
Nehri'ne karýþan yüksek orandaki siyanürün, Balkanlardaki binlerce km2’lik verimli araziyi olumsuz
yönde etkileyeceði öngörülüyor. Tizsa ve Tuna'ya karýþan siyanür, þu ana kadar Romanya,
Macaristan ve Sýrbistan'da milyonlarca balýðýn ölmesine neden oldu. Romanya'daki altýn madeni
iþletmesinden sýzan siyanür, önümüzdeki yýllarda bütün besin zincirlerini etkileyecek ve doðanýn
dengesini önemli ölçüde bozacaktýr. Avrupa'daki çevre otoriteleri, bu olayý 1986'da meydana gelen
Çernobil patlamasýndan sonra en önemli olay olarak nitelemektedir. Tizsa Nehri'ne 100 bin m3
siyanürlü su karýþtýðý sanýlýyor. Bu kimyasal, altýný diðer maddelerden ayýrmak için kullanýlmak-
tadýr. Canlý organizmalar için zehir niteliði taþýyan siyanür, oksijenin hücre duvarlarýndan geçmesi-
ni engelleyerek ölüme neden olmaktadýr. Macar yetkililerin, sýzýntýnýn yarattýðý tahribatý azaltmayý
denemesine raðmen seyrelmiþ siyanür, Yugoslavya'nýn baþkenti Belgrat'a ulaþtý. Macaristan'dan
Sýrbistan'a uzanan ve Belgrad'ýn 40 mil kadar kuzeyinde Tuna Nehri ile birleþen Tisza Nehri'nin
kýyýlarýna tonlarca ölü balýk vurdu. Tisza Nehri'nde balýkçýlar ve gönüllülerden oluþan kauçuk
eldivenli ekipler, ölü balýklarý toplayýp plastik torbalara dolduruyorlar. Ancak hiç kimse, bu poþet-
lerin daha sonra ne yapýlacaðýný bilmiyor. Bu arada 1992 yýlýnda, Colorado'nun güneyindeki bir
altýn madeni de siyanür sýzýntýsýna neden olmuþtu. Sýzýntý sonucu kirlenen Alamosa Nehri'nde doðal
yaþam sona ermiþti.”
ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME
Aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz.
1. Yenilenemeyen enerji kaynaklarý nelerdir?
2. Dünyadaki enerjinin ana kaynaklarý nelerdir?
3. Atmosferdeki hangi gazlarýn seviyesindeki artýþ küresel ýsýnmaya neden olur?
4. Karbon dioksit miktarýnýn artmasý sonucu oluþan problemleri listeleyiniz.
5. Yel deðirmenleri nasýl çalýþýr?
6. Termik enerji nedir ?
7. Termik santrallerden kaynaklanan atýklar nelerdir ?
8. Madde döngüsün deðiþiminde insanlarýn rolü nedir?
9. Açýk iþletmelerden kömür çýkarýlmasýnýn çevresel etkileri nelerdir?
10. Doðal kaynaklarýn aþýrý kullanýmlarý sonucu ortaya çýkan sorunlar nelerdir? Bir örnek vererek açýklayýnýz.
11. Doðal kaynaklarýn kullanýmýnda etkili olan faktörler nelerdir?
12. Ýnsanýn ihtiyaçlarýna göre doðal kaynak kullanýmý nasýl bir özellik gösterir? Örnek vererek açýklayýnýz.
13. Doðal kaynaklarýn hatalý kullanýmýnýn çevresel etkilerini örnek vererek açýklayýnýz.
14. Doðal kaynaklarýn zaman içinde kullaným alanýnýn ve deðerinin deðiþmesinde insanýn rolünü açýklayýnýz
15. Sanayi Devrimi doðal kaynak kullanýmýndaki deðiþmede nasýl etkili olmuþtur?
16. Geçmiþten günümüze deðeri ve kullaným özelliði deðiþen doðal kaynaklara örnek vererek bu deðiþikliðin
neden yaþandýðýný açýklayýnýz.
17. Doðal kaynaklarýn tüketim hýzlarý nelere baðlý olarak deðiþir? Örnek vererek açýklayýnýz.
18. Yaðmur ormanlarý hangi amaçlarla tahrip edilmektedir? Açýklayýnýz.
19. Yaðmur ormanlarýnýn tahrip edilmesi sonucu ortaya çýkan çevresel sorunlar nelerdir? Açýklayýnýz.
Aþaðýdaki cümlelerde boþ býrakýlan yerleri uygun kelimelerle doldurunuz.

1. Çürüyen bitkilerin veya hayvan atýklarýnýn yakýlmasý ile elde edilen enerji kaynaðýna …………….. verilir
2. Kýsaca yer ýsýsý olup yer kabuðunun çeþitli derinliklerinde birikmiþ ýsýnýn oluþturduðu, kimyasallar içeren
sýcak su, buhar ve gazlar kullanarak üretilen enerji kaynaðýna ………………………. denir.
3. Nükleer güç santrallerinde ………… ve …………….. madenleri kullanýlýr.
4. Petrol ürünleri yakýt olarak kullanýldýðý zaman ......................... açýða çýkar.
5. Termik santrallerin bacalarýndan çevreye ....................................... gibi zararlý gazlar yayýlýr.
6. Altýn madeninin iþletilmesi sýrasýnda kullanýlan ................................. çevreye zarar vermektedir.
7. Ülkelerin ………….. ve …………….. deki geliþmiþlikleri doðal kaynaklarýn kullanýmýnda belirleyici
olmaktadýr.
8. Demir-çelik sanayisindeki geliþmeler ……………………..üretimini arttýrmýþtýr.
9. Petrolün termik güç olarak öneminin artmasý ………..……. ve …………..…… motorlarýn icadýndan
sonra gerçekleþmiþtir.
Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevaplandýrýnýz.

1. Uranyum gibi radyoaktif minerallerin atomlarý bölündüðü zaman (fizyon) ya da birleþtiði zaman (füzyon)
enerji açýða çýkaran radyoaktif minerallerden hangi enerji kaynaðý elde edilir?
A) Bio atýk B) Doðal gaz C) Jeotermal D) Nükleer E) Hidroelektrik
2. Yeni doðal kaynaklarýn keþfinin en önemli sonucu hangisidir?

A) Yeni üretim alanlarý ortaya çýktý. B) Eski kaynaklar önemini kaybetti.
C) Yeni makineler icat edidi. D) Ticaret geliþti. E) Endüstri geliþti.

ÖLÇME VE DEÐERLENDÝRME
3. Bitkilerin kültür altýna alýnmasý ile aþaðýdaki kaynaklarýn hangisi önem kazanmýþtýr?
A) Maden yataklarý B) Doðal bitki alanlarý C) Orta kuþak ovalarý
D) Tarým topraklarý E) Denizler
4. Ýnsanlar ilk önce aþaðýdaki faaliyetlerden hangisini gerçekleþtirmiþtir.

A) Bakýr iþlemesi B) Demir iþlemesi C) Taþ iþleme
D) Çömlekçilik E) Bronz iþleme
5. Aþaðýdakilerden hangisinin icadý ile ormanýn önemi artmýþtýr?

A) Su deðirmenlerinin icadý B) Rüzgâr deðirmenlerinin icadý
C) Buhar makinesinin icadý D) Matbaanýn icadý
E) Dinamonun icadý
6. Aþaðýdaki olaylarýn hangisi ile suyun önemi daha çok artmýþtýr?

A) Madenciliðin geliþmesi B) Sanayi Devrimi C) Buhar makinesinin icadý
D) Dinamonun icadý E) Petrol kuyularýnýn açýlmasý
7. Demir çelik tesisleri 1870 sonrasýnda neden yer deðiþtirmiþtir?

A) Demir çelik tesisleri için suyun gerekliliði
B) Demir çeliðin çok kirletici olmasý
C) Demir cevherinin olduðu alanlara taþýnmasý
D) Demir çelik tesisi için kömürün vazgeçilmezliði
E) Deprem riski az olan yerlere kaydýrýlmasý
8. Petrolün önem kazanmasý hangi olay ile olmuþtur?

A) Dinamonun icadý
B) Matbaanýn icadý
C) Ýçten yanmalý motorlarýn icadý
D) Petrolün yanabilirliðinin keþfi
E) Arabanýn icadý

Doğal Kaynakların Kullanımı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Doğal Kaynakların Kullanımı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

7.

DOÐAL KAYNAKLAR VE ÇEVRE

Kesici aletler, taþlar (obsidyen, çakmak taþý gibi) icat

Bazý bitkilerin yetiþtirilmiþ ve hayvanlarýn evcilleþtirilmiþtir.

Bakýr, demir gibi madenler keþfedilmiþ ve saban icat edilmiþtir.

Sizce gelecekte hangi doðal kaynaklar önem kazanacaktýr?

190 Doðal Kaynaklar ve Çevre

Fotoðraf 1: Paleolitik Çað el aletleri.

Doðal Kaynaklar ve Çevre 191

192 Doðal Kaynaklar ve Çevre

Doðal Kaynaklar ve Çevre 193

o DERS DIÞI ETKÝNLÝK

194 Doðal Kaynaklar ve Çevre

Doðal Kaynaklar ve Çevre 195

1. Doðal Kaynaðýn Potansiyeli

2. Kullanýlan Yöntem ve Teknolojiler

Doðal kaynaklarýn kullanýmýnda görülen yöntem ve teknolojik farklýlýklar, ülkelerin geliþmiþlik

196 Doðal Kaynaklar ve Çevre

B. DOÐAL KAYNAK KULLANIMINA

Doðal Kaynaklar ve Çevre 197

1984'teki sel felaketinin ardýndan Tulsa'nýn Mingo Creek

Fotoðraf 7: Tulsa taþkýn

Bazý doðal kaynaklarýn potansiyellerinin giderek

C. DOÐAL KAYNAK KULLANIMINDA ÇEVRE DUYARLILIÐI

198 Doðal Kaynaklar ve Çevre

Aswan Barajý çok önemli çevre problemlerine neden oldu.

Tarým toprak- Nil Deltasý’nda ge-

Teknolojik imkânlar, mekânsal etkileri dikkate alýn-

Doðal Kaynaklar ve Çevre 199

ÜÇ BOÐAZ BARAJI ASWAN BARAJI

200 Doðal Kaynaklar ve Çevre

O DERS DIÞI ETKÝNLÝK

Kýyý Kullanýmý ve Japonya Örneði

Doðal Kaynaklar ve Çevre 201

Þekil 1: Deniz doldurularak elde edilen alanlarýn daðýlýmý

O DERS DIÞI ETKÝNLÝK

202 Doðal Kaynaklar ve Çevre

Doðal kaynaklarýn en önemlilerinden biri de ormanlardýr.

Doðal Kaynaklar ve Çevre 203

Fotoðraf 4: Çin’de demir-çelik fabrikasý Fotoðraf 5: Çin’de taþ kömürü yataklarý

Demir cevheri üretimi ve

204 Doðal Kaynaklar ve Çevre

Ýçten yanmalý ve içten patlamalý motorlarýn icadý,

Bölge ya da ülkelere göre maden

Doðal Kaynaklar ve Çevre 205

Ülkelerin geliþmiþlik düzeyleri doðal kaynaklarýn sürdürülebilir kullanýmý ve azami faydalanmanýn

206 Doðal Kaynaklar ve Çevre

Yanlýþ doðal kaynak kullanýmýyla Aral Gölü’nde meydana gelen olumsuzluklar:

Fotoðraf 3: Taþ ocaðý iþletmesi

Bazý ülkelerde ise taþ ocaklarýnda kesme yöntemleri-

208 Doðal Kaynaklar ve Çevre

Fotoðraf 6: Amazon Havzasý’ndaki yaðmur

Doðal Kaynaklar ve Çevre 209

Fotoðraf 8: Telaviv’den bir görünüm Fotoðraf 9: Telaviv’in Akdeniz kýyýlarý

210 Doðal Kaynaklar ve Çevre

Doðal Kaynaklar ve Çevre 211

Aþaðýdaki örnekten yararlanarak tablodaki boþ yerleri doldurunuz.

212 Doðal Kaynaklar ve Çevre

2000’li yýllar 2000’li yýllar

2000’li yýllar 2000’li yýllar

Doðal Kaynaklar ve Çevre 213

Planlamasý Yapýlacak Olan Bölgede

Doðal kaynaklar Toprak kabiliyeti