Professional Documents
Culture Documents
Dövme ürünlerinin kullanılma alanı çok geniştir. Farkında olmasak da birçok yerde bu
ürünlerle karşılaşmaktayız. Cıvatalar, perçinler, çubuklar, türbin milleri, paralar, madalyalar,
dişliler, el aletleri, hava taşıtı parçaları dövme yolu ile üretilen elemanlara örnektir.
1
Ġçindekiler
ÖNSÖZ .................................................................................................................................1
1. GĠRĠġ VE TÜRKĠYE’DE DÖVME SANAYĠ GELĠġĠMĠ..............................................4
1.1 GİRİŞ ...........................................................................................................................4
1.2 TÜRKİYE‟DE DÖVME SANAYİ VE GELİŞİMİ ........................................................5
2. DÖVME PARÇALARIN ÖNEMĠ ...................................................................................6
3.DÖVME PARÇALARIN ÜSTÜNLÜKLERĠ ...................................................................8
3.1 DÖVME İŞLEMİNİN TEMEL ÜSTÜNLÜKLERİ .......................................................8
3.1.1 Kaliteli Malzemeler ................................................................................................8
3.1.2 Yüksek mukavemet .............................................................................................. 10
3.1.3 Yapısal Bütünlük ..................................................................................................10
3.1.4 Darbe ve Yorulma Mukavemeti ............................................................................ 12
3.1.5 Yüksek Düzgünlük ............................................................................................... 13
3.1.6 Malzemenin Düzgünlüğü ...................................................................................... 13
3.1.7 Boyutsal Aynılık (Uniformity) .............................................................................. 13
3.1.8 Geniş Malzeme ve Özellik Bölgesi ....................................................................... 14
3.1.9 Boyut ve biçimde geniş uygulama......................................................................... 15
4. DĠĞER ĠMALAT USULLERĠYLE KARġILAġTIRMA ............................................. 17
4.1 KAYNAK ................................................................................................................... 17
4.2 TALAŞ KALDIRMA ................................................................................................. 17
4.3 MONTAJ .................................................................................................................... 18
4.4 YÜZEY ŞARTLANDIRILMASI ................................................................................ 18
5. DÖVME PARÇA KULLANMANIN EKONOMĠK ÜSTÜNLÜKLERĠ ...................... 19
6. DÖVME PARÇALARININ KALĠTE KONTROLÜ .................................................... 22
6.1 İşlem (Proses) Kontrolü ............................................................................................... 24
6.2 Nihai Muayene ............................................................................................................ 26
6.3 Dövme Bütünlüğü Kontrol Metodları .......................................................................... 26
6.4 Prototip ve Numune Dövme Parçaların Değerlendirilmesi ........................................... 27
6.5 Klasik Kalıpta Dövme Parçalar İçin Boyut Toleransları............................................... 28
7. DÖVME ESNASINDA OLUġABĠLECEK HATALAR ............................................... 29
7.1 Kalınlığın Fazla Olması ............................................................................................... 30
7.2 Kalınlığın Düşük Olması ............................................................................................. 30
7.3 Malzeme Yürümesi .....................................................................................................31
2
7.4 Doldurmama ............................................................................................................... 32
7.5 Tufal ve Yüzey Kalitesi ............................................................................................... 32
7.6 Sertlik ......................................................................................................................... 33
7.7 Tane Büyümesi .......................................................................................................... 34
7.8 Katmer ........................................................................................................................ 34
7.9 Çatlak.......................................................................................................................... 35
7.10 Kaçıklık .................................................................................................................... 36
7.11 Çapak ........................................................................................................................ 37
7.12 Çökme....................................................................................................................... 37
7.13 Sıyırma ..................................................................................................................... 38
7.14 Saçak (sakal) ............................................................................................................. 38
7.15 Batma ve Ezilme ....................................................................................................... 38
7.16 Eğrilme Ve Burulma ................................................................................................. 39
7.17. Dekarbürizasyon ...................................................................................................... 39
7.18. Şekil ve Boyut Hataları ............................................................................................ 39
7.19. Korozyon ................................................................................................................. 40
7.20. Isıl işlem hatası......................................................................................................... 41
7.21. Yabancı maddeden kaynaklanan hatalar ...................................................................41
8. BĠR DÖVME TESĠSĠNDE ÜRETĠMĠN ĠNCELENMESĠ ............................................ 41
9 . SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME ................................................................................ 55
KAYNAKÇA ...................................................................................................................... 56
3
1. GĠRĠġ VE TÜRKĠYE’DE DÖVME SANAYĠ GELĠġĠMĠ
1.1 GĠRĠġ
Konvensiyonel çekiç ve pres dövme üretimleri dışında, sıcak kafa toplama (hot
upsetteing), haddeleme (roll forging), dairesel haddeleme (ring rolling), diğer karakteristik
dövme türlerini ifade eder. Bu tür dövme üretimlerinin yapıldığı tezgahlar, karakter olarak
çekiç ve preslerden çok farklıdır. Açık veya kapalı dövme kalıpları, yüksek alaşımlı takım
çeliklerinden imal edilirler. (SAE 2714 gibi.)
Dövme yöntemi ile üretilmiş demir ve demirdışı metal aksam parçaları, otomotiv,
havacılık, savunma, madencilik, ağır hizmet araçları, iş makinaları ve her türlü makina
sanayiinde kullanılırlar. Dünya‟daki dövme sanayii hammaddelerini aşağıdaki şekilde
sıralamak mümkündür.
- Paslanmaz çelikleri
- Takım çelikleri
- Alüminyum alaşımları
- Magnezyum alaşımları
- Nikel alaşımları
- Titanyum alaşımları
Karbon çelikleri ve az alaşımlı çelikler diye ikiye ayrılan, yapı çeliklerinden üretilmiş
dövmeler, en fazla otomotiv sanayii ve her türlü makina imalat sanayinde kullanım alanı
bulurken; paslanmaz çelik, alüminyum alaşım, titanyum alaşım ve nikel alaşım dövmeleri,
ağırlıklı olarak, havacılık ve harp sanayinin en kritik aksam parçalarının üretiminde
kullanılmaktadır.
4
Dövme üretimi operasyon ve ünitelerinin aşağıdaki şekilde özetlenmesi mümkündür:
1- Kesim ünitesi: Metal hammadde şerit testerelerde, makaslarda veya diğer özel tezgahlarda
istenen boyutlara kesilir. Operasyon : Kesim
2- Çekiç, pres ve diğer dövme tezgahlarının ve metalin ısıtıldığı tav fırınlarının yer aldığı
bölüm dövmehane olarak isimlendirilir. Operasyon : Dövme
5- Kalıp Üretim Ünitesi : Dövme operasyonunda kullanılan açık veya kapalı kalıpların üretimi
için gerekli tezgah ve teçhizatın olduğu bölüm ( Kalıphane )
Türkiye dövme sanayiinde ilk adımlar 1960lı yıllarda MKE tarafından atılmış,
savunma sanayi başta olmak üzere kamu kuruluşlarının ihtiyaç duyduğu dövme parça üretimi
başlatılmış ve ülkenin ilk dövmecileri yetiştirilmiştir. Bu dönemlerde mevcut bulunan küçük
ölçekli ve düşük kapasiteli çok az sayıdaki dövme tesislerinde el aletleri ve basit makine
parçaları üretilmekte iken 1960lı yılların sonlarında otomotiv sanayinin kurulmasına paralel
olarak özel sektör dövme tesisleri kurulup gelişmiştir.
Ülkemizde 1960lı yılların sonlarında yatırımlara başlayan özel sektör dövme tesisleri,
otomotiv ve makina sanayine üretim yapma düşüncesiyle kurulduğundan sadece yapı (imalat)
çeliği hammaddesinden dövme üretimine başlamış ve bu tür dövme üretimi ile faaliyetlerini
sürdürmüştür. Dövme parçalar, büyük oranda kapalı kalıplar ile üretilmektedir. Yapı ( imalat )
çelikleri dövme üretim teknolojisi, diğer demir dışı dövme teknolojilerine göre daha kolay ve
birim satış fiyatları daha düşüktür.
Dövme konusunda, kapalı ekonomi döneminde yurt içinde pazar bulan dövme sanayi
tesislerinden bazıları kesimhane, dövmehane, ısıl işlem ve kalıphane üniteleri ile, kaliteyi
temin eden laboratuarlara devamlı yatırımlar yaparak büyümüşlerdir. Müşterinin talep ettiği
teknik şartları sağlamak ve kaliteyi temin etmek için, dövme kalıp tasarımlarını ve dövme
üretim teknolojisini geliştirmiş ve eğitim için gelişmiş ülkelerden teknik bilgi satın
almışlardır. Bu yatırımlar sonucu, dövme sanayinde bilgi birikimi ve yetişmiş insan gücü
oluşmuştur.
5
Ülkemiz dövme sanayii üretiminin %75-80 civarındaki en büyük bölümünü, otomotiv
sanayii ürünleri teşkil etmektedir. Otomotiv sanayiine üretilen söz konusu dövme ara
mamullerini; öndingil, önakson, arka aks mili, biyel kolu, krank, ayna dişli, kardan şaft
parçaları, pinyon dişli, diğer her türlü dişli taslakları, bakla ve makara, şeklinde sıralamak
mümkündür. Bu dövme parçaları işlendikten sonra; otomobil, traktör, kamyon, minibüs ve
otobüslerin, ön ve arka akslarında, motor, şanzıman ve diğer mekanik aktarma organlarında
kullanılmaktadır. Otomotiv sanayi dışında iş makinalarına, askeri araçlara, demiryollarına ve
el aletlerine de dövme parça üretilmektedir. Dövme parçaların ağırlığı 0,10 kg ile 120 kg
arasında değişmektedir.
Dövme işlemi dövme bilimi ile gittikçe artan bir hızla büyümektedir. Mekanik
parçalar için çalışma koşulları daha ağır olunca, dövme tekniği ile metale şekil vermek yeterli
olmamıştır ve daha fazla özellik katmak gerekmiştir. Dövme, metallerin yapısını incelterek ve
kontrol ederek yükseltilmiş mekanik özelliklerin elde edilmesini sağlar. Ayrıca dövme,
metalde parça şeklini takip eden liflerin akışıyla sürekli tane akışı sağlar ve malzemeden en
yüksek mukavemet elde edilmesine olanak verir.
6
ġekil 2.2. Demircinin kol gücü bunun gibi bir dövme çekiciyle birçok defa büyütülmüştür.
Dövme parçalar genel olarak makinalarda veya tesisatta kritik şok veya gerilme
noktalarında özellikle güvenilirliğin ve insan emniyetinin önemli olduğu yerlerde kullanılır.
Yine dövme parçalarda bulunan çeşitli şekil, boyut ve özellikler bugünkü kullanılma alanını
genişletmiştir ve gelecekteki dövme parça kullanma potansiyeli günümüzdeki durumun çok-
ötesinde olacağı tahmin edilmektedir.
ġekil 2.3. Jet Motoru Fanları güvenirlik ve yüksek performans değerleri için dövülerek imal
edilen binlerce hayati parça arasındaki örneklerdendir.
7
Boyut olarak dövme parçaları, birkaç gram ağırlıktaki parçalarından birkaç ton
ağırlığındaki yapı elemanlarına kadar değişirler. Buna ek olarak şekil yönünden dövme
parçalar gerekli olan her şekilde yapılabilirler. Dövme parçalar, çok düşük sıcaklıklardan
1650°C ın üzerine kadar olduğu gibi çalışma koşullarının meydana getirebildiği azami
korozyon şartlarında da hizmet ederler. Bunlar aynı malzemelerden elde edilen diğer tip
parçalarla ekonomik olarak rekabet edebilirler.
Modern metal işleme ve imalat tekniklerinde gittikçe artan hızlı değişimlerin ışığında,
dövme mamullerinin temel üstünlüklerini sebepleriyle açıklayacak olursak:
o Bugünün yüksek hız dünyasında dövme parçalar bir çok konstrüksiyonun daha yüksek
yüklere ve büyük gerilmelere dayanmasını mümkün kılmıştır.
o Dövme teknolojisindeki yeni ilerlemeler şimdiye kadar dövülemeyen malzemeler
dahil dövme parçalarda elde edilebilen karakteristik özelliklerini büyük ölçüde
arttırmıştır.
o Ekonomik olarak dövme mamulleri eskiden olduğundan çok daha caziptir. Çünkü
azami güvenilirlik, daha küçük tolerans yetenekleri ve dövme parçaların işlenmesinde
ve otomatik metodlarla sonraki operasyonlardaki yüksek verim önemli üstünlüklerdir.
Esas olarak dövme işlemi metalin basma veya darbe altında istenilen şekle
getirilmesidir. Malzemenin bu kontrollü (genelde yüksek sıcaklıklarda) şekillendirilmesi daha
büyük metalurjik sağlamlık ve mekanik özelliklerde yükselme sonucu verir.
Pek çok halde dövülecek ham madde, ingotun dentrit yapısını inceltmek, döküm
işleminden gelen kusurları gidermek ve yapının kalitesini daha da iyileştirmek için malzeme
tedarikçisi tarafından bir ön işlem görmüştür. Bu işlem genel olarak, mümkün gözenekli
yapıyı ortadan kaldıran, ana metalin kristal yapısını incelten ve metal olmayan katıkların ve
alaşım ayrılmalarını işleme yönünde akmasını sağlayan basınç altında malzemenin kesitini
küçülten haddeleme veya serbest dövme (preste sıcak basma, cogging) işlemleri şeklinde
uygulanır (Şekil 3.1. , Şekil 3.2.).
8
ġekil 3.1. Bir karbon çeliğinin daha sonraki haddeleme işlemlerine hazırlık olarak bir ingot
haddesinden geçirilmesi.
ġekil 3.2. Bir kütüğün tane yapısını ve akış hatlarının işleme yönünde gelişmesini gösteren
resim.
9
3.1.2 Yüksek mukavemet
Dövme işlemi sırasında en uygun ışıl işlem için üniform malzeme elde etmek üzere
malzemenin gravürlü kalıplar içerisinde sıcak işlenmesi ile yeniden kristalleşme ve tane
incelmesi meydana geldiğinden daha fazla (kalite yükselmesi) gelişme sağlanır. Bu durumda
belli bir malzemenin dövme işleminde, parçadan parçaya en az özellik değişimleriyle en
yüksek potansiyel mukavemetini geliştirmek mümkündür. Verilen bir malzemede, daha
büyük bir sağlamlık, kimyasal bileşikteki düzgünlük ve daha ince tane yapısı ile olduğu kadar,
daha büyük mukavemet ve süreklilikleri dolayısıyla dövme parçalar, bir çok uygulamada
döküm malzemelerden daha elverişlidirler. Dövme parçalar durum veya hacim bakımından
döküm parçaların katılaşması sırasında uğradıkları değişikliklere maruz değildirler.
ġekil 3.3. Döküm, hadde mamulü çubuk ve dövmenin tane yapısını gösteren şematik
diyagram
İstenilen parça geometrisine yaklaşma derecesi nisbeten daha ileri dövme kalıpları için
ödenecek daha çok para veya daha az para ve sonradan daha çok işleme hususunda verilecek
karara bağlıdır.
Dövme parçalar kaynak parçalara göre de daha dayanımlıdır. Çünkü kaynak verimleri
nadiren 100% e eşittir ve kaynaklar nadiren gözeneklilikten (porosity) tamamiyle arıdır. Bir
kaynak metalurjik bir çentiktir ve yüksek gerilmelere maruz parçalarda, ileri muayene usulleri
gerektirir.
10
Örnek olarak parçalarda fevkalâde bütünlüğün arandığı bir saha olan füze yapımında
güvenilirlik en önemli faktördür. Bu, uzay tatbikatı için büyük takviye itme kirişleri, küçük ek
parçalar ve orta büyüklükte çeşitli parçalar için tipik olarak dövme parçaların belirtilmesinin
bir sebebidir.
Aynı güvenilirlik anlayışı inşaat makinalarında kullanılan motorlara bağlı çift yönlü
fanın imalatçısını dövme fan göbeği imaline yöneltmiştir (Şekil 2.4.). Daha önceki göbek
(dövme değildi) proje şartnamelerine uygun olarak çalıştı, fakat mühendisler parçanın
süreksiz bir yapı veya bulunamayan iç çatlaklar dolayısıyla dakikada 1800 devir dönmesi
esnasında yabancı bir nesne tarafından darbe görmesi halinde kırılabileceğini ileri sürdüler.
Buna uyarak bu göbekler proje değişikliği, işleme tezgâhı veya eş çalışan parça değişikliğine
ihtiyaç olmadan son maliyette bir artış olmadan dövmeye dönüştürüldü. Sonuç olarak, başta
dövme malzemesinin yapısal bütünlüğü dolayısıyla ekonomik olarak fevkalâde emniyet
derecesi sağlayan fan göbekleri ortaya çıktı.
Tasarımcı için dövme parçaların yapısal bütünlüğü önemli bir husustur. Kendi
projelerinde önceden hesaplanana uyacak malzemelerin kullanılmasına dayanarak iç kusurlar
olabileceği ihtimali için pahalı özel işlemler olmadan gerçekçi emniyet faktörlerine erişebilir.
ġekil 3.4 : Bu fan göbeği inşaat makinaları için C1141 malzemeden dövülmüş olup 18 kg
ağırlıkta ve dış çapı 343 mm dir. Başka metodla yapılmış bir parça yerine kullanılmıştır.
11
3.1.4 Darbe ve Yorulma Mukavemeti
Dövme işlemi (tane akışının işlem yönüne akışı suretiyle) bir malzemede mümkün
azami darbe ve yorulma mukavemetini geliştirir. Başka herhangi bir metal işleme metodunda
elde edilebilenlerden daha büyük değerlere erişebilir. Şu halde dövme parçalar diğer metal
mamullerinde mümkün olandan daha uzun bir beklenen ömür (life expectancy) verirler.
ġekil 3.5. : 364 gram ağırlıkta kamyon jant tırnakları (Whell rim clamp) çalışmada (solda)
başarısızdı ve 224 gram ağırlıkta C1045 çelik dövme (sağda) olanlarla değiştirildi. Sonuç
olarak ağırlık yüzde 40 azaldı ve mukavemet 2,5 kat arttı.
12
3.1.5 Yüksek Düzgünlük
Aylar veya yıllar içinde imal edilen farklı miktarlardaki dövme parçaların
malzemesinde çok yüksek bir benzerlik vardır. Dövme tesisleri belli başlı metal
imalatçılarının metal bileşiminin sıkı bir kontrolünü sağlayan sertifika raporlarına ve kalite
kontrol usullerindeki kabul testine itimat edebilirler.
Dövme parçalar malzeme bileşiminin belli sınırlar içinde aynılığını ele alarak
parçadan parçaya iç yapı düzgünlüğü ile karakterize edilirler. Bu özellikle dövme parçaların
istenilen şekle tesadüfi malzeme akışından ziyade dikkatle kontrol edilen imalat safhaları ile
getirilmesi nedeniyledir. Tane akışı her bir parçada sabit kalıp gravürleri içerisinde kademeli
bir deformasyonla aynı tarzda geliştirilir. Malzeme bileşiminin ve yapının dövme
malzemelerinde parçadan parçaya ve gruptan gruba üniform oluşu ısıl işleme karşı aynı tepki
özelliği gösterme, işleme özelliğinde minimum farklılık ve bitmiş parçalarda aynı özellik
seviyeleri temin eder.
13
3.1.8 GeniĢ Malzeme ve Özellik Bölgesi
Ayrıca dövme parçalar aşağıdaki karakteristikleri gerektiren tatbikat için özel olarak
elverişli bileşimlerdeki malzemelerden imal edilirler :
(1) ısıya direnç, (2) korozyona dayanma, (3) sürtünmeye dayanma, (4) çok düşük sıcaklıklara
dayanma, (5) manyetik ve anti-manyetik özellikler.
Aşağıdaki özet dövülebilir malzemelerin geniş bir bölgesini göstermede yardımcı olur:
Nikel esaslı süper alaşım dövme parçaları 650 °C - 980 °C arasındaki çalışma koşulları
için en iyi malzeme özelliği verirler. Bunlar özellikle sürünme - kırılma mukavemeti ve
paslanma direnci bakımından son derece önemlidirler. Yapı elemanları, türbin parçaları ve
14
valfler çok kullanılan örnekleri temsil ederler. Örnek olarak nikel - esaslı veya kobalt - esaslı
süper alaşımdan dövülmüş türbin çarkları oda sıcaklığında 105 Kg/mm2 ye 760° C ta 91
Kg/mm2 ye kadar çekme mukavemeti (orantı sınırı), oda sıcaklığında ve yukarısında % 10
uzama ile ve 980° C ta 35 saat için gerilme kırılma mukavemeti 14 Kg/mm2 ye kadar
mukavemet değerleri verebilir.
Refrakter metal dövme parçalar ileri kimyasal, elektriki ve nükleer tahrik sistemlerini
ve uçuş araçlarını ilgilendiren yüksek sıcaklık koşulları için önem kazanmışlardır.
Kolumbiyum, molibden, tantal, tungsten metalleri ve alaşımları günümüzde yüksek
sıcaklıklarda sürünme mukavemetini yükseltmek gereken uygulamalar için dövülmektedir.
Çok düşük sıcaklık uygulamaları için bazı alüminyum, östenitik paslanmaz çelik,
titanyum ve nikel esaslı alaşımlardan dövülmüş parçalar gerekli, sağlamlık ve yüksek
mukavemet/ağırlık oranlarına sahiptirler ve süneklik - gevreklik problemleri yoktur.
Dövme parçalar (Şekil 3.6.) deki gibi bir inçten küçük parçalardan 3 metrenin,
üzerindeki uzunluklara kadar (Şekil 3.7.) ekonomik olarak çok geniş bir boyut aralığında imal
edilirler.
15
ġekil 3.6. 28 gramdan hafif bir masa hesap makinası dövme parçaları.
ġekil 3.7. Bir alüminyum jet uçağı mesnet kirişi 3.55 m uzunlukta ve 318 kg ağırlıktadır.
Daha büyük ve daha ağır dövme parçalar uçak- uzay sanayi için tasarlandığı gibi imal
edilmektedir.
16
4. DĠĞER ĠMALAT USULLERĠYLE KARġILAġTIRMA
Dövme metodunun sağladığı performans karekteristiklerindeki önemli üstünlükler
dövme parçaların kullanılışını hiç bir şekilde sınırlamaz. Dövme mamulleri ısıl işlem, kaynak,
talaş kaldırma, kesme, montaj ve yüzey şartlandırma gibi diğer çeşitli imalat işlemlerine
uygulanabilme özelliği yönünden diğer metodlarla imal edilen metal parçalara, eşit veya
üstündürler.
4.1 KAYNAK
ġekil 4.1. Kamyona montajlı hidrolik yükleyici için yapılmış olan bu dövme merkez mili, mil
kısmı ile üst plakayı ve tek bir parça halinde birleştirerek flanşın hemen altındaki gerilme,
toplanma noktaları boyunca kesintisiz bir dayanım sağlar. Dövme, nispeten düşük gerilmeli
bölgede mil uzantısına küt kaynakla birleştirilmiştir.
17
ġekil 4.2. Dövme ile üretilen mamul talaşlı imalata göre daha küçük çapta imal edilerek aynı
gerilmelere dayanabilir.
ġekil 4.3. Dövme ile kontrollü bir tane akışı, yüksek mukavemet, tokluk elde edilir. Dövülen
parçaların çoğu sonradan işlenir veya ısıl işleme tabi tutulur.
4.3 MONTAJ
18
olmadan kullanmaya hazır olarak imal edilirler. Bununla beraber dövülmüş parçaların
yüzeyleri kaplama, parlatma, boyama veya arzu edilen süsleme veya koruyucu kaplamaları
için elverişlidirler.
ġekil 5.1. Bir paletli traktöre ait 14,2 kg ağırlığında dövme bir ara yatak (solda), döküm parça
(sağda) yerine kullanılmıştır. Üstün yüzey kalitesi ve görünüşten başka C1040‟tan dövülen bu
parça bozukları (red) ortadan kaldırarak imalat gecikmelerini azaltmış, imalatçıya önemli
maliyet tasarrufu sağlamıştır.
ġekil 5.2. Yüksek mukavemetli dövme parçalara tipik bir örnek: tarım aletlerinde kullanılan
8,6 kg ağırlıkta bir ön aks. Malzeme A 8642 çelik , uzunluk 280 mm.
19
ġekil 5.3. Endüstriyel motorlar için dövülen pek çeşitli kranklardan biri 45 kg ağırlıktaki
parçadır. Malzeme 1046 çelik , uzunluk 785 mm.
ġekil 5.4. Tarım teçhizatı için bir supap tuşu, 3,6 kg ağırlık ve 183 mm boy. Malzeme A
4140.
ġekil 5.5. Bu aks ağır hizmet tipi bir harman ġekil 5.6. Kültivatör parçası A 5140
makinasına ait olup C 1046 dan dövülmüştür. çeliğinden dövülmüştür.
16,8 kg ağırlıkta 304 mm uzunluktadır.
20
ġekil 5.7. Önceleri bu tarım teçhizatı ortak parçaları dökümden yapılırdı. Bugün üstün
özellikleri ve ekonomi sebebiyle tipik olarak dövmedirler. Parça C 1018 çeliğinden 0.54 kg
ağırlıkta ve 152 mm boyutundadır.
ġekil 5.8. Mukavemet ve mutlak güvenirlik gereğiyle bütün cerrahi ve dişçilik malzemeleri
dövme olarak imal edilirler.
21
ġekil 5.9. Dövme olarak imal edilen el aletleri resimde görüldüğü gibi çok büyük çeşitlilik
gösterir.
22
Özellikle kritik uygulamalarda herhangi bir şekilde bulunabilecek en küçük çatlak veya
dikişleri aramak için hammadde magnetik veya fluoresan parçacık muayenesine tabi tutulur
(Çelik fabrikasında ve dövme tesisinde).
ġekil 6.1. Çubuklar ara taşıma ve kesme sırasında yüzey düzgünsüzlükleri için göz
muayenesine tabi tutulurlar.
23
ġekil 6.3. Bir dövme tesisi laboratuarında vakum ergime cihazı. Süper alaşım bileşiminin
fevkalade hassas analizini yapar.
Dövme kalıbı biter bitmez boyutsal hassasiyet bakımından dikkatle kontrol edilir.
Kalıp gravürlerinin dövme sıcaklığında vereceği gerçek şekli elde etmek üzere kurşun veya
plaste kalıp deneme modelleri dökülür. Dövme fabrikasının kalıp gravürlerinin hassasiyetini
tahkikinden sonra (Şekil 6.4.)kalıp deneme numunesi genelde imalat başlamadan önce tasdik
etmesi için müşteriye gönderilir. Kalıbın deneme çalışması sırasında müşterinin tasdiki alın-
dıktan ve kalıplar dövme teçhizatına tespit edildikten sonra her iki kalıp yarısının eşleşen
yüzeyleri doğru pozisyon kontroluna tabi tutulurlar. Numune dövme parçalar imal ve boyutsal
hassasiyet için derhal kontrol edilirler. Müşteri spesifikasyonuna bağlı olarak numune parçalar
metalurjik yapı ve özelliklerin incelenmesi için laboratuvara gönderilebilirler.
İmalat esnasında, fırın sıcaklığı ve taslak parçaların sıcaklığı, optimum termik aralıkta
olmasını sağlamak ve planlanan dövme metoduna uygunluğunu garanti etmek için dikkatle
24
kontrol edilirler. Belirli aralıklarla sıcak kontrolcüler imalat ünitesinden dövme parçalan,
alarak genelde dövme parçalar soğumadan boyut hassasiyetini kontrol ederler. Modeller, ölçü
mastarları, ıskalalar kullanarak kalite kontrol elemanları kabul edilemeyen değişiklikleri
çabucak bulurlar, imalatı durdururlar ve gerekli düzeltmelerin yapıldığını görürler. Numuneler
imalat sırasında ve imalatın sonunda kalıp aşınmasını kontrol etmek için ayrıca resim
üzerinden de inceleme ve muayeneye tabi tutulur.
ġekil 6.5. Sıcak kontrolü manipülatör parçayı çapak presinden çıkartırken dövme parça
boyutlarını kumpasla kontrol ediyor.
25
6.2 Nihai Muayene
Dövme parçalar soğuduğu zaman uygun sayıdaki numuneler (birkaç parçadan grubun
yüzde yüzüne kadar, önceden seçilen numune alma planına göre) kalite kontrol testleri için
alınırlar. Bu testler boya nüfuz, ultrasonik, magnetik veya fluoresan parçacık testleri ve
metalurjik özellikler için çeşitli muayene ve kontrolleri içerebilir.
ġekil 6.6. Bir dövme parçanın özel aparatlar kullanılarak boyutsal kontrolü.
A)TAHRİBATSIZ MUAYENE
c)Ultrasonik muayene
26
f)Makrografik muayene
g)Yapının fotomikrografisi
b)Çekme testi
c)Darbe testi
d)Yorulma testi
Servis şartlarının ağır olduğu veya dövme parçanın şeklinin kompleks oluşunun
performansını ilgilendirdiği hallerde konstrüksiyon ve kalitenin değerlendirilmesi için
muayene çubuğu yaklaşımı çalışmayı canlandırmak için gerçek parçayı yüklemek suretiyle,
tamamlanır. Yük statik veya dinamik olabilir ve burulma veya kırılma suretiyle tahribata
sebep olmak üzere hesap edilebilir.
Zorlanma ölçerlere (strain gage) bir alternatif olarak dövme parça, gevrek bir duruma
sertleştiren bir sıvı ile fırçayla veya püskürtme suretiyle kaplanabilir. Kaplama gerilmeye
maruz olmayan parçaya tatbik edilir ve yükleme sıvı sertleştikten sonra yapılır. Şeklin
deformasyonu gevrek kaplama tabakasının kırılmasına sebep olur. Böylelikle gerilmeye konu
olan bölgeler kolayca incelenebilir. Gerilmenin yönü ve büyüklüğü çatlağın bulunduğu yer ve
şeklinden tahmin edilebilir. Başlıca avantajları uygulanmasının kolay oluşundan ve yüzeyin
tamamen örtülebilmesindedir.
27
ġekil 6.7. Strain gage (uzama teli) ile gerilme ölçülmesi.
Bütün imalat metodları için doğru olduğu gibi, dövme mamullerinin imalatında
uygulanabilen hassasiyet derecesine de sınırlamalar vardır. Teorik tamlık (exactness) nadiren
erişilen bir durumdur.
28
7. DÖVME ESNASINDA OLUġABĠLECEK HATALAR
Dövme prosesinde proses öncesi ve proses esnasında değişik hatalar sözkonusudur.
Bunlar ;
• Hammadde hataları,
olarak sıralanabilir.
29
7.1 Kalınlığın Fazla Olması
Kalıpların derin işlenmesi parça kalınlığının fazla olmasına neden olacağından, kalıbın
temas yüzeyinden bir miktar talaş kaldırarak parçaya göre kalıbın revize edilmesi ile hata
giderilebilir. Kalıpta çapak hattının yeterli olmaması da parçanın dövülmesi esnasında oluşan
çapağın çapak hattından taşıp iki kalıbın birbirine yaklaşmasını önleyerek parçanın
kalınlığının kaba olmasına sebebiyet verebilir. Bu problemde çapak hattının genişletilmesiyle
önlenebilir. Ancak tezgah gücünün yetersiz gelmesi, dövülecek malzeme tavının düşük olması
da parçada kaba kalınlığa neden olur. Bunun sonucunda Şekil 7.2. dekine benzer
deformasyonlar oluşabilir. ( Örnek: Şekil 7.2.)
30
ġekil 7.3. Kalınlığın düşük olması sebebiyle Biyelde oluşan boyutsal hata
Dövülecek parçanın geometrisine bağlı olarak ince veya derin bölgeleri olan kalıplar
yapıldığı zaman, malzeme bu bölgelere zor yürür. Malzeme akışı dövme sıcaklığının
arttırılmasına rağmen yine yetersiz olursa bir veya iki ön hazırlık kalıbı yapılıp iki ya da daha
fazla aşamada dövmeyle giderilebilir. ( Örnek: Şekil 7.4.)
31
7.4 Doldurmama
Isınan malzeme üzerinde bir kabuk tabakası oluşur. Bu tabaka tufal olarak adlandırılır.
Malzemenin aşırı yanması ve fırında meydana gelen herhangi bir arızada malzemenin fırında
fazla kalarak yanması, tufal oluşumunu arttıran faktörlerdendir. Dövme işlemi sırasında
parçanın yüzeyinden bu tufaller temizlenmelidir. Eğer temizlenmezse dövme işleminden
sonra temizleme yapıldığı zaman parça üzerinde pürüzler hatta çukurluklar meydana gelir.
Tufal düşük dövme sıcaklıklarında azalır. Malzemenin tav sıcaklığına kadar ısıtıldıktan sonra
soğuyup tekrar ısıtılması da tufal miktarını arttırıcı bir etkendir. Malzeme tavlamada tufal
oluşumu tavlama fırınında kullanılan yakıt cinsinin yanma kararlılığına bağlı olarak da
değişir. ( Örnek: Şekil 7.6)
32
ġekil 7.6. Biyelde tufalın temizlenmesi sonrası açığa çıkan hata.
7.6 Sertlik
Dövülen parça, dövme işleminden sonra ani soğumaya bırakılırsa malzeme cinsine
göre farklı oranlarda sertlik alır. Bu durumu önlemek için dövülen parçalar kapalı ve ısı
yalıtımlı haznelerde yavaş yavaş soğumaya bırakılmalıdır. Bu da yeterli olmuyorsa ayrıca
sertlik giderme tavlamasına tabi tutulur. En uygun yöntem atmosfer kontrollü fırında uygun
sıcaklık ve sürede malzeme ısıl işleme tabi tutulup aynı ortamda kontrollü soğutulmalıdır.
(Örnek: Şekil 7.7.)
33
7.7 Tane Büyümesi
Bilindiği gibi küçük tane yapısına sahip olan malzeme mukavemet açısından büyük
taneli malzemeden daha dirençlidir. Dövme işlemi sırasında çok yüksek sıcaklıklara çıkılması
malzeme yanmasına ve tane büyümesine sebep olur. Mümkün olduğunca alt dövme
sıcaklıklarında çalışılmalıdır. Ayrıca son vuruşların 800~850°C civarında yapılması da küçük
tane yapısının oluşumuna yardımcı olacak ve parçaya tokluk kazandıracaktır. Bunların
yanısıra malzemede yapılacak olan ısıl işlem safhaları tane büyümesini doğrudan etkileyebilir.
(Örnek: Şekil 7.8.)
ġekil 7.8. Tane büyümesi ve malzeme yanması sonucu oluşan deformasyonlar ve tane
büyümesinin detaylı şekli.
7.8 Katmer
Katmer dövme parçada iki ayrı hattın darbe sonucu bir araya gelip tek parça görünümü
almasından meydana gelen ve istenmeyen bir durumdur. Kalıp hataları kalıp dizaynı
hatalarından, dövme malzemesinin yanlış seçiminden ve malzemedeki önceden mevcut olan
katmer hataları sonucunda meydana gelebilir. Bunun için kullanılan malzemenin katmerli
olmamasına dikkat edilmelidir. Ayrıca kalıp dizaynı yapılırken malzemenin rahat
yürüyebileceği bir geometri seçilmelidir. Şayet dövme iki kademede gerçekleştiriliyorsa ön
dövme prosesi ile dövme kalıbı gravürleri uyumlu olmalıdır. Malzemede çatlak ve patlak
olması durumunda dövülen parçada hata katmermiş gibi görünse de aslında parça çatlak
içerir. (Örnek: Şekil 7.9.)
34
ġekil 7.9. Biyelde katmer hatalarına örnekler.
7.9 Çatlak
Çok tehlike arz eden bir sorundur. Özellikle gözle görülemeyen kılcal çatlaklar
parçanın mukavemetini büyük ölçüde düşürürler. Can güvenliği (emniyet) taşıyan yerlerde
kullanılan dövme parçalar bu konuda özellikle incelenmelidir. Çatlak birçok sebepten
meydana gelebilir. Birincisi kullanılan malzeme içinde mevcut olan çatlaklar ki bu
malzemenin iyi tetkik edilip alınmasıyla önlenebilir. Çatlak ayrıca dövme sırasında da
meydana gelebilir. Dövme tavının altındaki sıcaklıklarda malzemenin plastik şekil değiştirme
kabiliyetinin düşük olması sebebiyle yapılan dövme işlemi, parçanın iç ya da dış yüzeyinde
çatlaklara sebep olabilir. Ayrıca çok yüksek kuvvetler altındaki dövme işlemlerinde malzeme
yeterince sıcak olsa bile tek bir darbe anında aşırı şekil değiştirme meydana getiriliyorsa,
kılcal çatlamalar meydana gelebilir. Bunun için parçanın büyüklüğüne göre vuruş kuvveti
seçilmelidir. Dövülen sıcak parçanın suya sokulması da çatlak oluşması açısından tehlikeli bir
durumdur. Sıcak parçanın ani soğutulması da çatlağa sebebiyet verebilir. Bu nedenle dövülen
parçaların havayla kendi halinde yavaş yavaş soğutulması gerekir. Ayrıca malzeme kesiminde
kullanılan testereden kaynaklanan kesim hataları da çatlağa neden olabilir. (Örnek: Şekil 7.10.
, Şekil 7.11.)
35
ġekil 7.10 İngotta üretimden oluşan merkezi çatlak.
7.10 Kaçıklık
Parçada oluşabilecek kaçıklığın önlenmesi için, buna sebep olan kalıp kaçıklığının
kalıplar arasında sıkı bir ayar yapılarak düzeltilmesi gerekir. Şayet ön dövmede aşırı bir
kaçıklık söz konusu ise bunun asıl dövme işleminde giderilmesi son derece zordur.
Kafeslemeli ve merkezleme pimli kalıplarda kalıp boşluğu 0.2 mm‟yi geçmemelidir.
Kafesleme ve pimlerin aşınmış olması kaçıklığa sebebiyet verebilir. Bu problem ancak tadilat
ya da pimlerin değiştirilmesi ile giderilir. Kalıp ağzında meydana gelen açılmalar da kaçıklığa
yol açabilir. Bu durumda da tadilata gerek duyulur. Tezgahlardaki kızak boşluğu kaçıklığa
neden olacağından bu boşluğun giderilmesi problemi önleyecektir. Parçalarda bunların
dışında ayar kaynaklı ve kalıp kaynaklı kaçıklık problemleri de ortaya çıkabilir. (Örnek: Şekil
7.12.)
36
ġekil 7.12. Soğuk dövmede alt ve üst kalıp pimlerinin ayarsızlığı kaynaklı parça kaçıklığı.
(sağdaki parça kabul, solda işaret edilen parça red )
7.11 Çapak
Çapak kesme kalıbının ölçülerinin büyük olması, aşınması ve kısmi kırılması parça
üzerinde çapak kalmasına neden olabilir. Çapak kesme kalıbının parçaya uymaması ve
tezgaha iyi bağlanmaması da çapak sorununu ortaya çıkarabilir. Bu problem kalıpların tadilatı
ile ortadan kaldırılabilir. Operatörün parçayı kalıba tam oturtamaması, seri basımlarda kalıpta
çapak parçalarının birikmesi ve üst kalıp ile alt kalıbın boşluklu olması da çapak problemine
yol açabilir.
7.12 Çökme
ġekil 7.13. Biyel dövme kalıbında meydana gelen deformasyon sonucu çökme oluşumu.
37
7.13 Sıyırma
Çapak kalıbında kesme açısı olmaması, parçanın çapak kalıbına düzgün konulmaması ve
çapak kalıbının küçük olması parçada sıyırmalara neden olur.
Dövme ile kesme kalıbı arasındaki ölçü farklılığı sıyırmaya neden olur. Sıyırmanın
boyunun parça yüzeyini aşması ise saçağı meydana getirir. Dövme kalıbında çapak hattının
tek tarafta olması önce sıyırmaya sonra saçağa neden olur. Şayet çapak hattı her iki kalıpta da
olursa sıyırma parçanın üzerine yayılacağından bir problem teşkil etmeyecektir.
Dövülen parçanın soğumadan herhangi bir yere çarpması esnasında yüzeyine batan
parçacıklar nedeniyle yüzeyinde ezilmeler görülür. Dövme esnasında parçanın üst kalıba
yapıştığında, çıkarmak istenirken alt kalıbın üzerine düşmesi veya sıcak parçaların kasa içine
atılmaları da parça yüzeyinde ezilmelere yol açabilir.
38
7.16 Eğrilme Ve Burulma
Dövme kalıbı ile çapak kesme kalıbı arasındaki uyumsuzluktan dolayı çapak kalıbında
parça bükülebilir. Kalıpların birbirleriyle uyumlarının gerçekleştirilmesiyle bu problem
ortadan kalkabilir. Delik zımbasının büyük olması ve körelmesiyle de problem oluşabilir.
Ayrıca sıcak parçaların kasaya atılması da eğilmeye yol açabilir. Herhangi bir probleme
olanak vermemek için alt ve üst kesme kalıpları ile parça yüzeyinin birbirlerine paralel olması
gerekir. (Örnek: Şekil 7.15.)
7.17 Dekarbürizasyon
39
ġekil 7.16. Dövme parçada katlama hatası.
7.19 Korozyon
Malzemenin içerisinde ingottan gelen yabancı maddeler veya ingot dökümünde tam
giderilemeyen cüruf, dövme parçaların yük taşıma kapasitelerini düşürerek kırılmalarına
sebebiyet verir (oluşan korozif etki). Bunların engellenebilmesi için daha ingotun döküm
safhasından itibaren yabancı madde girişine ve cürufun giderilmesine dikkat edilmelidir.
(Örnek: Şekil 7.17.)
40
7.20 Isıl iĢlem hatası
ġekil 8.3. Ham malzemeden dövülecek malzemeler uygun ebatlarda kesiliyor. Uygun ebatlar
mühendisler tarafından bilgisayar destekli programlarda hesaplanmaktadır.
42
ġekil 8.4. Uygun ebatlarda kesilmiş dövülecek malzemeler görülmektedir.
ġekil 8.5. Elektrikli indüksiyon fırını (öndeki) ve Doğalgazlı Tav fırını (arkadaki).
43
ġekil 8.6. Elektrik indiksiyon fırını kontrol paneli.
ġekil 8.7. Şekildeki preste bir sonraki işlemler için ön şekillendirme işleminin yapıldığı
görülmektedir.
44
ġekil 8.8. Gravürlü Son şekillendirmenin yapıldığı MPP13 Pres. Pres hava basıncı ile
çalışmakta ve kol ile kontrol edilmektedir. Cürufların giderilmesi için işlem sırasında yağ
verilmektedir.
45
ġekil 8.10. Gravürlü Son şekillendirmenin yapıldığı MPP13 Pres ten çıkan çapaklı ürün.
ġekil 8.11. Görülen preste üretilen ürüne göre hazırlanmış olan çapak giderme kalıbı
bulunmaktadır.
46
ġekil 8.12. Düz çapak kesme kalıbı ve kesme işlemi
İş parçası kalıba yerleştirildikten sonra üstünden bir yastıkla itilir. Kalıbın kesme ağzı
iş parçasının tam ayırma çizgisine göre yapıldığından tam düz olarak keser. Bu tür kalıplar
çoğunlukla pres tablasındaki delikten geçebilen küçük parçalar için kullanılır.
47
ġekil 8.14. Yukarıda bir yatay pres görülmektedir.
Bu preste mil gibi yuvarlak kesitli parçalar üretilmektedir. Pres ayaktan pedallıdır.
Malzeme mümkün olduğunca konik olmalıdır ki malzemenin akışı kolay olsun. Üzerinde 4
tane gravür bulunmaktadır. Çalışan kişi malzemeyi sırayla gravürlere yerleştirmekte ve ayak
pedalıyla presin kapanmasını sağlamaktadır.
ġekil 8.15. Yatay prese girecek parçalar delikli tav fırınında ısıtılarak dövme işlemine
hazırlanmaktadır.
48
ġekil 8.16. Yatay preste 4 kademede şekillendirilen ürün görülmektedir ( ortada).
50
ġekil 8.20. Üretilen ürünlerin üzerindeki istenmeyen kısımların taşlamayla
temizlenmesi görülmektedir.
51
ġekil 8.22. Sürekli tip ısıl işlem fırınları.
Üretilen ürünler gerektiğinde sürekli veya kuyu tipi fırınlarda ısıl işlem
görmektedir.
53
Dövme kalıplarında dövülen parçanın aşındırma etkisi yağlayıcılarla azaltılabilir.
Yağlama ile dövme işleminden kalan tufal parçacıkları uzaklaştırılabilir. Aşırı yağlama da
kalıp yüzeyi için zararlıdır. Çünkü sıcaklığın yoğun olduğu yerlerde karbürizasyona yol
açabilir. Bu bölgeler, sıcak çatlama başlangıç noktası olabilir.
54
9. SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME
İmalat esnasında çıkan ve zamanında farkedilemeyen dövme hatalarından ortaya çıkan
kalite hataları tüm dünyada milyarlarca amerikan dolarına mal olmaktadır . Özellikle dövme
parçalarda teknoloji gelişimine rağmen yaşanabilecek hataların zamanında tespiti bu kayıpları
bir nebze olsun azaltacaktır. Bu sebeple yapılmış olan bu çalışmalar kayıpların azalmasına
yardımcı olacaktır.
55
KAYNAKÇA
9) Sekizinci BeĢ Yıllık Kalkınma Planı “Demir-Çelik Sanayii Özel Ġhtisas Komisyonu
Raporu” Ankara, 2000
56