PETROL JEOLOJİSİ

KONU 10
SEDİMENTER HAVZALAR
• Çevresine nazaran daha fazla çökel biriken alanlara genel
olarak sedimenter havza denir. Kesin bir ayırt olmamasına
rağmen genel olarak havza denilebilmesi için o alanın 100 km
uzunluk ve 10 km genişliğe, 1 km veya daha fazla çökel
dolguya sahip olması gerekir.
• Dünyadaki petrolün hemen hemen tamamı sedimenter
havzalar içerisinde bulunduğuna göre havzaların tanınması
petrol aramacılığı açısından hayati öneme sahiptir.
• Havza oluşumunun en önemli nedeni düşey tektoniktir.
Düşey tektoniğe ise yatay tektonik neden olur.
HAVZA OLUŞUMUNUN NEDENLERİ

Bir yerde havza oluşumunun üç ana nedeni vardır:

1- Kabuk kalınlığının değişmesi
2- Litosferin termal genleşme veya büzülmesi
3- Yerel tektonik veya sedimenter yük nedeniyle
litosferin bükülmesi
KABUK KALINLIĞINDAKİ DEĞİŞİM

Kabuk kalınlığında değişim görülen başlıca alanlar şunlardır:

• Uzaklaşan levha sınırları
•Yakınlaşan levha sınırları
•Kıta-kıta çarpışma kuşakları
 TERMAL GENLEŞME-BÜZÜLME

Termal etkilerin görüldüğü başlıca alanlar şunlardır:

• Rift bölgelerinde termal yükselme, aşınma ve havza
oluşumu
• Okyanus ortası sırtlarda termal yükselme ve sırtlardan
uzaklaştıkça çökme
• Magmatik yay bölgelerinde termal yükselme
LİTOSFERİN YÜKLE BÜKÜLMESİ

Litosfer, üzerine gelen sedimentlerin oluşturduğu yük

nedeniyle ya da tektonik etkilerle (örneğin ofiyolit
üzerlemesi ya da nap yerleşmesi gibi) aşağıya doğru
bükülerek çökel havza gelişimine neden olabilir.
HAVZALARIN SINIFLANMASI

Havzaların oluşumu büyük ölçüde levha hareketleri ile

denetlenir. Bu bakımdan bellibaşlı 4 havza tipi
ayırtlanabilir:
1- Duraylı alan havzaları (Kratonik havzalar)
2- Rift tipi havzalar
3- Pasif kıta kenarı havzaları
4- Mobil havzalar (Orojenik kuşak havzaları)
Dünyadaki petrollü havzaların % 75 i orojenik kuşaklarda
bulunmaktadır.
Başlıca havza oluşum modelleri
Başlıca havza tipleri
KRATONİK HAVZALAR

•Levha içlerinde duraylı alanlarda gelişen çökel

havzalardır.
•En önemli örnekleri Paris havzası, Sahara havzası ve Batı
Libyadır.
•Litosferin termal büzüşmesi, altta yoğun bir temel kayanın
bulunması ya da temeldeki eski fayların aktifleşmesi
sonucunda oluşurlar.
KRATONİK HAVZALAR: BAŞLICA ÖZELLİKLERİ

•Uzun bir jeolojik dönemde yavaş çökme (sübsidans) ile

oluşurlar.
•Belirsiz ve önemsiz yapısal deformasyona sahiptirler, bu
yapıların en önemlileri ise temeldeki horst ve graben
yapılarıdır.
•Genellikle ince ve homojen neritik sedimentasyon
gösterirler, derin denizel çökeller ise çoğun bulunmaz.
Başlıca çökelleri siyah şeyller, karbonatlar ve evaporitlerdir.
•Jeotermal gradyan düşüktür.
•Hidrostatik rejim egemendir.
KRATONİK HAVZALAR: BAŞLICA ÖZELLİKLERİ

•Yaygın rezervuar kaya içerirler

•Anakaya açısından fazla zengin değillerdir. Daha çok
denizel karbonatça zengin havzalarda anakaya gelişimi
vardır.
•Granitik ve eski kabuk üzerinde geliştiklerinden ısı akısı
düşüktür. Bu nedenle matürasyon sorunu olabilir.
• Yapısal duraylılık nedeniyle yapısal kapan gelişimi
sınırlıdır. Stratigrafik kapanlar ise yaygındır.
RİFT HAVZALARI

•Litosferin termal domlaşması ve bunu izleyen bir normal

faylanma evresi ile açılan havzalardır.
•Kratonik sahalarda oluşmaya başlarlar.
•Dinyeper-Donetz-Pripyat havzası, Kuzey Denizinde
Viking Grabeni, Libya’da Sirte havzası, Ren Grabeni
başlıca örnekleridir.
RİFT HAVZALARI: BAŞLICA ÖZELLİKLERİ
•Çizgisel bir domlaşma evresi ile başlarlar
•Bölgesel gerilme rejimi altında önemli düşey hareketler
gösterirler, listrik normal faylanma, horst-graben yapıları en
önemli yapısal unsurlardır. Genellikle yarı graben şeklinde
görülürler.
•Hızlı bir çökelme, buna bağlı olarak önemli kompaksiyon
(sıkılaşma) görülür. Şeyl diyapirleri yaygındır. Buna rağmen
çökme hızı genellikle çökelme hızından fazladır. Bu nedenle
aç havzalardır.
•Çökelmeye genellikle bazaltik volkanizma eşlik eder bu
nedenle yüksek ısı akısına sahiptirler.
•Kalın ve transgresif istiflere sahiptirler. Başlangıç
aşamalarında gölsel anakaya oluşumu izlenir.
•Permiyen ve Tersiyerde yaygındırlar.
ALAKOJENLER: BAŞLICA ÖZELLİKLERİ

•Alakojenler(yenik riftler) petrol potansiyeli açısından

kratonik havzalardan daha önemlidir.
• Kratonik havzalara oranla daha fazla denizel çökel
içerdikleri için anakaya potansiyelleri daha fazladır.
•Isı akısı yüksek olduğu için matürasyon koşulları iyidir
•Duraysız bölgelerde oluştukları için yapısal kapan gelişmi
fazladır.
RİFT HAVZALARI: BAŞLICA ÖZELLİKLERİ

•Rift su üstünde iken gelişen kırıntılılar rezervuar açısından

iyi bir potansiyel oluştururlar.
•Riftin kopma aşamasında gelişen evaporitler kırıntılıları
üzerler. Bunların üzerinde ise organik madde açısından
zengin çamurlar depolanır. Bunlar ana kaya oluşturabilir.
•Riftin ileri evrelerinde bu çamurlar üzerinde karbonat
şelfleri ve ve kırıntılılar gelişir ki bunlar önemli rezervuar
kaya potansiyeline sahiptir.
•Tuz domu, kıvrım ve fay kapanları açısından zengindirler.
 ALAKOJENLER

ALAKOJEN (Aulacogene) okyanus aşamasına ulaşamamış

riftlere verilen isimdir. Başarısız riftler olarak de bilinirler.
Alakojenler hızla dolan, ısı akısı yüksek havzalar
olduklarından olgunlaşma ve hazne kaya açısından uygun
koşullara sahiptirler. Ana kaya gelişimi açısından bilhassa
riftleşme aşamasındaki koşullar uygundur. Alakojenler
verimli petrol yataklarının oluşması için en uygun
ortamlardan biridir.
RİFT OLUŞUMUNUN NEDENLERİ

•Litosferik gerilme
•Sıcak astenosferin yükselmesi (Rift bölgelerinde yüksek
sıcaklık üst manto veya alt kabuğun yoğunluğunun
azalmasına neden olur. Bu da bölgeyi yükseltir)
PASİF KITA KENARI HAVZALARI
Pasif kıta kenarlarının çökme nedenleri:
•Üzerindeki kalın istif nedeniyle bükülme
•Tektonik yükleme nedeniyle çökme
•Daha önceden ısınmış litosferin soğuması ve buna bağlı
yoğunluk artışı
•Pasif kıta kenarlarında ultrabazik intrüzyon ve diyapirlerin
varlığı ve burada yoğunluk artışı ile çökme
•Bazikleşme: Kıtasal kabuğa okyanusal malzeme gelimi
•Sünek nitelikli alt kabuğun okyanusa doğru akması
•Konveksiyon akımları sonucunda manto yükselmesi
PASİF KITA KENARI HAVZALARI: BAŞLICA
ÖZELLİKLERİ

•Perikratonik bir coğrafi pozisyona, asimetrik bir profile

sahiptirler.
•Atlantik ve Hint Okyanusu çevresinde yaygındırlar.
•İki önemli sedimenter evre gösterirler. İlk evre riftleşme
(syn-rift), diğeri ise rift sonrası (post-rift) evredir.
•Riftleşme evresinde normal faylanma kontrolünde çeşitli
sedimentasyon görülür. Bunların başlıcaları gölsel ve akarsu
nitelikli şeyl ve kırıntılılardır.
•Kopma (drifting) evresinde genellikle evaporitler ve
bunlarla birlikteki siyah şeyller ve marnlar gelişir. Bunlar
organik madde açısından zengindir.
•Post-rift evresinde okyanusa doğru incelen prizmatik şekilli
derin denizel çökeller gelişir.
OROJENİK KUŞAK HAVZALARI

•Yay önü (Fore-arc), yay içi (Intra-arc), yay ardı (Back-

arc), yay gerisi (Retro-arc) ve önülke (Foreland) havzaları
olmak üzere levha kenarındaki coğrafi pozisyonuna göre
isim alan ve özellikleri değişen havzalardır.
Dalma-batma zonları ile ilgili havza gelişimi ve türleri
 OROJENİK KUŞAK HAVZALARI

Yay ile ilgili havzaların büyük bir kısmında ısı akısı çok
yüksektir. Bu durum başlangıçta petrol oluşsa bile aşırı
olgunlaşmaya yolaçacaktır. Yay ile ilgili havza çökellerinin
feldspatça zengin olması yaygın kil oluşumuna, bu da
gözeneksiz kayaların gelişimine yolaçmaktadır. Yay ile
ilgili havzalarda volkanit ve piroklastik arakatkıları oldukça
yaygındır. Bu nedenle yay ile ilgili havzalarda seyrek
birkaç örnek dışında önemli petrol bulgusu yoktur.
Yay ile ilgili olmayan önülke, ardülke ve diğer havzalar ise
gerek petrol oluşumu gerekse yapısal kapan gelişimi
açısından önemlidir.
SEDİMENTER HAVZA JEODİNAMİĞİ

Sedimenter havza jeodinamiğinde birbirini takip eden 3 evre

ayırt edilebilir:
1- Juvenil evre (Havzanın oluşum ve gençlik evresi)
2- Matür evre (Havzanın olgunluk evresi)
3- Final evre (Havzanın bitme-ölme evresi)
JUVENİL EVRE

Özellikle riftlerde aktif bir çökme ile temsil edilen bu

evrenin başlıca karakteristikleri şunlardır:
• Yüksek jeotermal gradyan
• Genellikle normal listrik faylar boyunca hızlı çökme
• Değişik ve hızlı çökelim: karasal, gölsel, alüvyal yelpaze,
kurak iklimlerde evaporit
• Zaman içerisinde artan kompaksiyon
JUVENİL EVRE

•Juvenil evrede gelişen hızlı çökme nedeniyle biriken yük

litosfer üzerine önemli bir baskı yapar ve çökmenin
artmasına neden olur. Bu hızlı çökme sonucunda bu tür
havzalarda türbiditler ve diğer derin denizel çökeller
gelişebilir. Bu çökelime büyüme fayları eşlik eder.
•Bu tür havzalarda çamur volkanları yaygındır.
•Zamanla havza dolarak (olgunluk evresine ulaşamadan) üste
doğru sığlaşabilir.
JUVENİL EVRE: HİDROJEOLOJİK İŞLEVLER

Juvenil evrede hidrojeolojik işlevlerin önemi büyüktür. Bu

işlevler diyajenetik mekanizma ve değişimlerle kontrol
edilir. Gözenek suları havzanın derinliklerinde
gözeneklerden dışarı atılarak havza kenarlarına ve üst
tabakalara doğru hareket ederler. Hareket yönü bir santrifüj
şeklindedir. Bu hareket havza ortasında yüksek olan ısı ile de
desteklenir.
MATÜR (OLGUN) EVRE

Perikontinental (kıta kenarı) alanlarda olgunluk evresinde

pasif kıta kenarları gelişir. Riftin ileri safhalarını temsil eden
ya da alakojen (yenik rift) oluşumu ile ilgili olan bu evrede
• Önemli ölçüde yapısal duraylılık sağlanmıştır.
• Jeotermal gradyan düşmüştür.
• Havzada duraylı ve oldukça monoton bir çökelim hüküm
sürmektedir.
FİNAL EVRE

Havzanın ölüm yani dolarak kapanma evresidir.

• Kompresif kuvvetler altında gelişir.
• Deforme olan havzada molas nitelikli çökeller depolanır.
• Sıkışma, deformasyon ve gravite etkisi nedeniyle
yeraltısuyu sentripetal örnek gösterir. Meteorik sular havza
derinine nüfuz ederek petrolün ayrışmasına neden olurlar.
Sedimenter havzalardaki üç tip hidrodinamik
 SEDİMENTER HAVZALARDA PETROLÜN
DAĞILIMI

•Ağır petroller havzada sığ derinliklerde (havza

kenarlarında) bulunur. Derinlik arttıkça hafif petrol ve
nihayet gaza rastlanır. Yani petrolün gravitesi derinlikle
azalır (Yoğunlukla ters orantılı olan API değeri artar).
• Hidrokarbon havza kenarlarına doğru göçerken ilk
kapanlar gazla dolar, petrol taşma noktalarından itilir ve
daha yukarılara doğru çıkar. Gaz giderek azalır ve havza
kenarlarına yakın kapanlarda petrol birikmeye başlar.
Hipotetik bir sedimenter havzada yatay olarak devamlı bir
rezervuarda farklı kapanların gelişmesi