DİŞLİ ÇARKLAR

1
DİŞLİ ÇARK: Hareket ve güç
iletiminde kullanılan, üzerinde
eşit aralıklı ve özel profilli
girinti ve çıkıntıları bulunan
silindirik veya konik yüzeyli
makina elemanı.

2
 Hareket Aktarma Yöntemleri

• Kısa mesafelerde
kullanılan dişliler, diğer
aktarma elemanlarına
göre tercih edilen bir
sistemdir.
• Hareket ve kuvvet
iletimi zorakidir, kayma
yoktur.
• Eksenler arasını küçük
tutma imkanı vardır.

3
 Dişli Çark Türleri
Kremayer-düz dişli (rack and
pinion) (modüller aynı)

Çavuş dişli (rütbeye benzer) Helisel dişli (helical gear) (biri sağ, diğeri sol)
Düz dişli (Spur gear)

Helisel-konik dişli (90º)

Düz-konik dişli (spiral bevel gear) Helisel-konik dişli (90º değil)
(straight bevel gear)

Helisel dişli Sonsuz vida-dişli çark Planet (güneş) dişli

(Planetary gearset)
(worm gear)
4
 Dişli Çark Terimleri

Bölüm dairesi (d): Dişli çarkın yuvarlandığı dairedir. Dişler bu daire üzerinde oluşturulur.
Modül (m): Birbiriyle çalışan dişlilerde sabit bir orandır. (m=d/z); z: Diş sayısı
Diş başı yüksekliği: Diş üstü ile bölüm dairesi arasındaki mesafe. 5
 Kavrama Açısı (α)

KAVRAMA AÇISI SABİT KALIR!!!!!!

6
 Evolvent Dişlileri

Evolvent eğrisi: Daire evolventi, sabit bir

daire (temel daire) üzerinde yuvarlanan
doğrunun, bir noktası tarafından
meydana getirilir. Eğri noktaların
birleştirilmesiyle oluşturulur.

Kavrama (kuvvet) doğrusu ve açısı:

Döndürme kuvveti, dişlerin temas
noktasında belli bir açıda etki eder.
Kuvvet doğrusuyla, dişli merkezlerini
birleştiren doğruya dik ve temas
noktasından geçen doğru arasındaki açı
kuvvet açısıdır.

Pratikte çeşitli diş sayısına sahip dişli çarkları, birbiriyle değiştirerek, kusursuz bir kavrama ve
çalıştırma durumu sağlamak gerekir. Bunun için dişlerin, diş yan yüzeylerine ait kavrama eğrilerinin
birbiri ile çakışması ve alıştırılması sağlanmalıdır. Bu eğriler her diş için simetrik olmalıdır.
İmalatta kavrama eğrisi olarak, evolvent veya sikloid eğrileri kullanılır.
7
Gerçek Evolvent Eğrisiyle Diş Profilinin Çizilmesi

8
Yaklaşık Metotla Diş Profilinin Çizilmesi

9
Sikloid Dişliler

10
 Dişli Çark Elemanları

Küçük dişliler dolu yapılırlar. Orta büyüklüklerde ağırlığı azaltmak için ya

delik delinir, ya yan kısımlar boşaltılır, ya da kollu dişli çark yapılır.
11
Dişlerin Yapımı

12
 Dişlerin Yapımı
AZDIRMA
Modül freze çakısı

13
 DÜZ DİŞLİLER

α
Kavrama Açısı α =14,5°-15°-20°-25°

-Paralel mil eksenleri

-Çelik, dök.demir, pirinç ve

bronz malzemeler
-Ekonomik

-15º kavrama açısı ile yüksek

sessiz çalışma

-20º ve 25º ile küçük hacimde

yüksek güç iletimi

? ? ?
İç Dişli

DÜZ DİŞLİ
ÇEŞİTLERİ

Kramayer
Dişli
Şekil-4 Döndüren DÜZ DİŞLİ ÇARKLAR Şekil-5

Pinyon : küçük dişli Diş Sayısı Z1

Döndüren
Fr
Ft
α Ft
α Fr
Fr Fn Diş Sayısı Z2
Ft
Çark : büyük dişli

Döndürülen
2 ⋅T
Ft = Fr = Ft ⋅ tan α
d
Modül : m → Adım p= π· m
Diş sayısı : Z
Döndürülen Bölüm dairesi çapı : do = m· Z
Kavrama açısı : α → (14,5°, 15°, 20°, 25°)
Çizelge-12 Standart Modüller: mm Dişli genişliği : b
Alın, Helis, Konik Dişliler: “m”, “mn: Dişlilerin bütün ölçüleri modülle orantılıdır:
1 -(1,125)- 1,25 -(1,375)- 1,5 -(1,75)- 2-(2,25)- 2,5 -(2,75)- Tam derinlikteki diş: h1 = m ; h 2 = 1,166 m
3 - (3,5) - 4 -(4,5) - 5 -(5,5)- 6-(7)- 8 -(9)- 10 -(11)- 12 -(14)-
16-(18)- 20 -(22)- 25 -(28) - 32 -(36)- 40 -(45)- 50
Sonsuz Vida Çarkı , “mn”, mm: 1 - 1,25 - 1,6 - 2 - 2,5 - 3,15 - 4 - 5 - 6,3 – 8 - 10 - 12,5 - 16 - 20
 Çizelge.1 Düz dişlilerde Zmin MİNİMUM DİŞ SAYISI
Profil
α Teorik Uygulama
kaydırma Dişli Çarklarda diş sayısı belli bir sayıdan az olursa imalatta
15° 32 27 8 alttan kesme olur, diş zayıflar. Bu Şekil-6’daki profil kaydırma
ile önlenebilir. Bu durumda da temas-kavrama oranı azalır,
20° 17 14 7
dişli gürültülü çalışır.
25° 12 10 6

Normal (sıfır profil

kaydırma) dişliler için AZDIRMA VEYA KRAMAYER
teorik en az diş sayısı :
Sıfır dişli referans çizgisi
2
Z min =
sin 2 α +x
-x + profil
Profil kaydırma kaydırma
miktarı “x” mm ; -- profil
kaydırma Kök diş
Z Alttan
x = 1− kesme
Z min
da
da
burada Z min d

normal (sıfır Şekil-6

kaydırma) dişli
içindir.
 PROFİL KAYDIRMA

Z=10 Z=10
 DÜZ DİŞLİ

Göbekli Göbeksiz
 DÜZ DİŞLİ
Küçük Dişliler silindirik ve dolu yapılırlar.
Orta büyüklüklerde ağırlığı azaltmak için ya delik delinir veya yan
kısımlar boşaltılır.
 DÜZ DİŞLİ
Orta büyüklüklerde ağırlığı azaltmak
için ya delik delinir veya yan kısımlar
boşaltılır.
 Düz Dişli Çarkların Çalışması

Düz dişli çark: Eksenleri paralel olan millerde

kullanılan, dişleri mil eksenlerine paralel
açılmış dişlilerdir.

22
 Düz Dişli Çarkın Resmi

Diş profilinin gösterilmesine

gerek yoktur.

• Dairesel görünüşte, diş dibi

dairesi çizilmez. (Gerekli ise
sürekli dar çizgiyle çizilir.)
Diğer görünüşlerde ise, dişli
çark kesit olarak çizildiğinde,
diş dibi çizgisi sürekli geniş
çizgiyle çizilir, diş yüksekliği
kadar kısım taranmaz.
Gerek ağırlık, gerekse bitişik
olarak çalışan dişlilerde dişlerin
sürtünmemesi için yan kısımlar
burada olduğu gibi
boşaltılabilir.
23
 Dişli Çark Yapım Resmi

Dişlilerin üretiminde gerekli bilgiler

çizelgede verilir.

24
Düz Dişli Çark Yapım Resmi

25
 Motorda Dişli Çark Kullanımı

Mekanikte en çok düz dişliler kullanılır.

Hareket halinde hız değiştirmek için (vites kutularında) eksenel kayma ile
birbirini kavrayabildiğinden yaygındır.
26
Düz Dişli Çarka Ait Formüller
Dişli çark açmada kullanılan modül freze çakılarının üzerinde modül numarası (M0.25, M0.5,
....M30...) ve diş sayısı (20º kavrama açısı için Z14...Z135) yazılıdır. Herbir modül için 8 tane
yapılıyor (örneğin Z35-Z54 yazılı herhangi bir modül freze çakısı 35 ile 54 aralığında diş açabilir.
Bu aralıkta 35 ve 54 sesli, ~45 sessiz çalışır. Aynı modül için diş sayısı arttıkça diş yapısı eğrisi
düzleşir. (ör: M0.5 Z11 için evolvent diş yapısı eğrisi, M0.35 Z135 için ikizkenar yamuk olur)

×m

Diş genişliği≈10m
27
 Helisel Dişli Çarklar

Birbirine yakın olan paralel, dik

veya herhangi bir açıda çalışan
millerde hareket veya kuvveti
bir milden diğerine aktarmak
için kullanılır.

Dişler eksene paralel değil,

helis meydana getirecek
şekilde eğiktir.

Helis dişlilerin hareket

edebilmesi için, çift helisel dişli
olarak yapılması ve
kullanılması gerekir.
28
 Helis Dişli Çarkın Kullanımı

Diş kavramaları yavaş olduğundan

gürültüsüz çalışırlar. Dolayısıyla
sessiz çalışmanın gerektiği yerlerde
kullanılırlar.

Büyük kuvvet iletirler.

29
?

HELİS DİŞLİLER

-Paralel ve açılı mil eksenleri

-Gelişmiş diş mukavemeti
-Küçük hacimde yüksek güç iletimi
-Yüksek kavrama açısı ve sessiz çalışma
Helis Dişli çeşitleri

Helis

Ok Dişli
veya çavuş dişli

Helis kramayer Kros helis

Helis açısı β doğrultusunda bakılırsa standart (normal) modül “mn” ve standart kavrama açısı
“αn”görülür:
Mil ekseni doğrultusunda tan α n Mil ekseni m
tan α = m= n → d = m⋅ Z
kavrama açısı : cos β doğrultusunda modül: cosβ
Eşdeğer diş Z eş =
Z
sayısı : cos 3 β Minimum diş sayısı: Z min(helis) ≥ Z min(düz)⋅cos3 β

αn

π·mn

α
π·m
β
b

HELİS DİŞLİ ÇARKLAR

Giriş
 HELİS DİŞLİ
Karşılıklı çalışan helis dişlilerde birisi sağ helis ise diğeri sol helistir.
 Helisel Dişli Formülleri

İmalat normal modüle göre yapılır.

35
Helisel Dişli
Çarkın Yapım
Resmi
Heliste, ideal diş sayısına göre
freze çakısı seçilir. Örneğin
z=32 için zideal=38 hesaplanır.
Freze çakısı 35-54 seçilir. 32
diş açılır. Sadece profilin şekli
biraz değişir.

36
 Konik
Dişli Çark

Eksenleri kesişen millerde,

kuvvet ve hareket iletimi
amacıyla kullanılan ve yanal
yüzeylerin çevresine ve
kesik koni tepe noktasında
birleşecek şekilde dişler
açılmış, dişli çarklardır.
Konik Dişli Çark
Kullanım Yerleri
Genellikle, hız ve kuvvet
aktarmalarının, eksenleri kesişen
miller aracılığıyla yapıldığı
sistemlerde kullanılır.

Oldukça büyük kuvvetlerin

taşınmasında ve taşıtların dişli
kutularında çok kullanılır.

Helisel Düz
konik konik
 Konik Dişli Çark Yapım Resmi

Genel olarak bir görünüş yeterlidir.

Kama ölçüsünü göstermek için de bir daire çizmek gerekir.
Dökülerek biçimlendirilecek konik dişlilerde diş profilleri gösterilmelidir. Bu amaçla, bölüm dairesi
çevresine birkaç diş profili çizilebilir.
KONİK DİŞLİ ÇARKLAR
 Sonsuz vida

Sproid

Hipoid

Konik Dişli
Sproid çeşitleri Spiral
KONİK DİŞLİ
Sonsuz Vida
Sonsuz Vida ve Dişli Çark
Sonsuz vida ve karşılık dişlisi formülleri
Sonsuz vida karşılık dişlisi yapım resmi
Sonsuz vidalı mil yapım resmi
SONSUZ
VİDALAR
Kremayer Dişlisi
 Kremayer Dişli Kullanımı

Pinyon dişli ile dişli çifti oluşturularak, dönel hareket doğrusal harekete (veya tersi)
dönüştürülür.
•Matkap tezgahlarında milin aşağı-yukarı hareketinde,
• Tornada, arabanın kayıtlar üzerinde sağa-sola hareket ettirilmesinde,
• Krikolarda kullanılır.
Kremayer Dişli Montaj Resmi
Kremayer dişlisi formülleri
Kremayer dişlisi yapım resmi
Zincir Dişliler
Zincir Dişli Çeşitleri
Zincir Dişli Çark Yapım Resmi