Mirze İbrahimov
(Serab, 1911-Baku, 1994)
Mirze İbrahimov, 1911 yılında, Güney Azer-
baycan'ın Serab şehri yakınlarındaki Eve köyünde
doğmuştur. Babasının adı Ejder'dir. 1918 yılında ai-
leyi ile Bakü'ye gelmiş, bir müddet petrol işçisi ola-
rak çalışmış, "Fabrik-Zavod Mektebi"nde ve
"Neft-Senaye Texnikumn"nda okumuş, Le-
ningrad'da. Sovyetler Birliği İlimler Akademiyi Şar-
kiyyat Enstitüsü'nün yüksek Lisansını bitirmiştir.
(1935-1938). C.Memmedquluzade hakkında
(Böyük Demokrat) hazırladığı tezden dolayı aka-
demik unvan almıştır.
1930-lu yılların başlarında "Qazılan Buruq"
adlı ilk şiiri ile edebiyat hayatına başlamış, "Gi-
qantlar ölkeyi" adlı ilk kitabı 1932 yılında ba-
yılmıştır. Dramaturjide CCabbarlı geleneğini ba-
şarıyla devam ettiren M.İbrahimov, Azerbaycan
sahnesine "Heyat", "Madrid", "Mehebbet" "Kend-
ci Qızı", "Yaxşı Adam", "Közeren Ocaqlar" gibi
şekil ve konu itibariyle taze, parlak dram eserleri
kazandırmıştır.
Savaştan sonraki yıllarda, Güney Azerbaycan
konusu, en geniş şekliyle onun nesrinde ele alın-
mıştır. İran'daki 1945-46 yılları olayları, devrimci-
demokratik hareket "Azad" (1946), "On İki De-
kabr" (1946), "Tonqal Başında" (1947), "Salam Sene
Rusiya" (1947), "İzdırabın Sonu" (1947) hikayeleri,
"Cenub Hekayeleri" silsilesi, "Gelecek Gün" (194,8)
romanı gibi eserlerde, edebiyatın yanışım sistemli
bir tarih de yazılmıştır.
50. yıllarda neşrolunmuş "İrade", "İşıqlı
Kend", "Heykel", "Çaedranın Üsyanı" hikayeleri,
"Böyük Dayag", "Pervane" romanları, Azerbaycan
nesrinde 60-h yıllarda ortaya çıkan Düşünce-konu,
şiiriyet, biçim, üslub yönelişlerini ortaya koyan
eyerlerdir.
"Böyük Demoqrat" (1939), "Heyat ve Edeb-
yiyyat" (1947), "Sarı Sim" (1958), "Xelqilik ve Re-
alizm Cebhesülden" (1961), "Böyük Şairimiz
Sabir" (1962) kitapları, Azerbaycan edebiyatı ve
dünya klasikleri hakkında kaleme aldığı yüzlerce
makale, Mibrahimov'u artık bir edebiyat alimi ve
tenkitçi olarak tanıtan ve devrin hakim "sosialiyt
realizmi" sanat anlayışını teorik olarak tatbik ve
tasdik eden eserlerdir.
M.İbrahimov, Azerbaycan İlimler Aka-
demisi'nin ilk asil üyelerinden biridir. Dünya kla-
siklerinin bir çok Örneğini Azerbaycan Türkçesine
tercüme etmiştir.
Bir çok kere Sovyetler Birliği parlamentosuna
ve Azerbaycan parlamentosuna, Azerbaycan Ko-
münist Partisi Merkezi Komite'ye üye seçilmiştir.
Cumhuriyet Sanat İşleri İdaresi'nin başkanı, Eğitim
Bakanı, Başbakan Yardımcısı, Azerbaycan Par-
lamentosu Reyaset Heyetinin başkanı, Azerbaycan
Yazarlar Birliği İdare heyetinin başkanı, Afrika ve
Asya ülkeleri Sovyet Hemfikirlik Komitesi'nin baş-
kanı olmuştur.
Azerbaycan'da "Halk Yazıcısı" unvanı ve-
rilmiştir. Sovyet edebiyatının gelişmesindeki kat-
kılarından dolayı 1981 yılında kendisine Sosyalist
Emeği Kahramanı unvanı, 1950 yılında Sovyetler
Birliği devlet mükafatı verilmiştir,
Başlıca eserleri:
Seçilmiş Eserleri. 4 Ciltte. Bakı, 1981; Böyük
Dayak. Bakı, 1957; Edebi Geydler. Bakı, 1970;
Gelecek Gün, Gençlik. Bakı, 1973; Pervizin
Heyatı. Bakı, 1981; Medineniıı Üreyi. Bakı,
1961. Murovdağin Eteyinde. Bakı, 1964;
Xelqilik ve Realizm Cebhesinden. Bakı, 1961.
ON İKİ DEKABR1
(Mirze Jbrahhnov. Seçilmiş Eserleri. 10 Cildde, C.'l, Bakı, 1954, S. 341-354)
O günü hatırladıkça sen gözlerimde can-
lanırsan... Yox, gözlerimde canlanırsan demek
azdır, herden! mene ele gelir ki, qelbimin dö-
yüntüsünde3 senin sesini eşidirem. Hetta, indi
mene yııxu kimi, uzak bir xeyal kimi görünen o
günlerin xa tiresine daldıkda hissiyyat bütün var-
lığıma hakim olurken, ele bilirem ki, sen yanımda
oturmuş, elini çiynime qoymuşsan... Biz sohbet
edir, xeyalata sonsuz bir azadlık4 verir, üfüqlere
baxıb fikre gedirik... Bu zaman men senin nefesini
duyur, sesini eşidirem: "Mahmud, dostum, bu
günü unutmak, yaddan çıxarmak olarım? - de-
yirsen. - Zulmetlere işıq, mehbeslere azadlık, açlara
çöreq ümidi getiren bu günü unutmak olar mı?..
Bir halkın, bir torpağın azadlık müjdesi olan bir
günü unudarlarmı?.. Yoh, yöh! Azerbaycan torpağı
heçbir zaman bu günü unutmayacakdır!.."
Zamanın tekeri herlendikce, günler aylara,
aylar fesillere çevrildikçe, şahidi olduğumuz ha-
diseler bir xatireye dönüb qelbimi hesretle dol-
durdukça senin sözlerindeki me'na ve heqiqeti an-
layıram... Anlayıram ki, doğrudan da, o günü
unutmak olmaz. Gelecek nesillerin hökmünü hil-
mirem, amma bizim üçün o gün böyük ve eziz bir
gündür... Qebre qeder o gün qelbimizde ya-
şayacak, xeyalımızdan silinmeyecekdir!.. Beli, o
günü, 1945-ci ilin çaharşenbe gününü, on iki de-
kabr gününü biz heç bir zaman unutmayacoğık!,.
Xatirinde varmı, o gün biz seher çox tezden
durmuşduk. Daha doğrusu, biz bütün geceni yata
bilmemişdik. Üstünü duman almış Tebrizde hefif
bir şaxta vardı... Eynal-Zeynal dağlarının çılpak ve
kırmızı rengli yamaçları qarla örtülmüşdü... Uzak-
larda, kerbde bağlı-bağatlı5 Marağanın6 üstündeki
Sehend dağının zirvesi buludların içinde itmişdi...7
Başı qarlı, zirvesi dumanlı bu dağlar bir ser-
kerdenin salamına durmuş qogun9 kimiıo Tebrize
1. Aralık 2. bazen 3. çırpıntısında, döğüntüsünde 4. hürriyet, bağımsızlık 5. bağll-bahçeli 6. mağara şehrinin
komutanın 9. ordu 10. gibi 11. görünüşü 12. kurtarmak 13. öncesi 14. sakili 15. oluşacağını 16. olağanüstü 17. hepsi 18.
sabırsız bir halde beklemede, gözlemede 19. kaderimiz 20. mücadelelere 21. bulacak mıdır? 22. duygusuzluğunda, cansızlığında
Kaynakça:
1. Azerbaycan Sovet Edebiyyatı Tarixi. I-
II.ciltler. Bakı, 1966-67.
2. Azerbaycan Sovyet Yazıcıları. Bakı, 1958.
3. Azerbaycan Sovyet Edebiyyatı Tarixi.
Bakı,1988.
4. Quliyev İ. Veten ve Xalg Namine. Bakı, 1981.
5. Haayev A. Mirze Ibrahimov'un
Yaradıcılığı Bakı, 1982.
baş eymişdiler. Ah, o gün Tebrizin ne qeder eze-
metli, ne qeder heyali bir görkemi vardı!.. O, öz
zindanını uçurtmuş bir mehbus, ölkesini xilasi2
etmek üçün ölüme geden bir esger kimi qürurlu idi.
O, fırtına qabağıi3 saqitl4 duran bir deryanı an-
dırırdı... Onun her daşında bir sirr, bir me'na gö-
rünürdü,.. O zaman Tebrize baxan her kes bir ha-
dise baş vereceyini,i5 ne ise qeyri-ndiî6 ve böyük bir
iş olacağını gözleyirdi... Hamıi7 intizardais idi...
Lakin heç kes bir saat sonranı xeber vere bilinirdi...
O zaman bütün Azerbaycanın, bütün İranın
gözü Tebrizde idi... Hamı Tebrize baxırdı. Onun ne
edeceyini gözleyirdi... Bizim taleimizl9 onun be-
reketinden asılı idi. Azerbaycan torpağmın ge-
leceyi, İran azadlığının taleyi onun elinde idi.
Döne-döne qılınc götürüb qanlı mübarizelerean gi-
rişmiş, seadel qapılarıru açacağı, azadhk bayrağını
ebedi olarak qalchracağı yerde bedbextliye uğ-
ramış, taleyin kezebine rast gelmiş, qoÜan bağ-
lanarak yeniden zulmet zindanlarına atılmış bu
kehreman bir daha ayağa qalxmak, qılmc vurmak
üçün özünde bir metanet ve qüdret, ruh ve reşadet
tapacakdırmı?..2i Biz Tebrize baxir ve bele dü-
şünürdük... Biz devirdik ki, "Yox!. Bu defe meğ-
lubiyyet ola bilmez!.. Bu defe heç bir İliyle ve tezvir
bu qehremaran elinden ebedi azadlıq bayrağını qo-
para bilmez. Bu son ve qeti vuruşdur.,. Bu vuruşda
Tebriz qalib gelecekdir!.. O gün bizim qeti ina-
mımız bele idi... Senin atanı hatırlayıram, ezizim!..
O, bizim bu danışıqlanmıza kulak asarken Set-
terhan xiyabanındakı harici kitab mağazasını ve
her gün Londonun, Ankaranın fars dilinde ve-
rilişlerini Tebrize yayan oradaki böyük radionu
gösterib deyerdi:
-Eğer qoysalar...
Biz o zaman bu sözlerdeki me'nanı o keder de
anlamaz ve qoca kişini e'liqad süstlüyünde22 it-
7. kaybolmuştur S.
tiham ederdik... O, buna cavab olarak güle-güle
tebrizlilerin 1942-ci ilde düzeltdikleriı bir havam
dodakaltı oxuyardi:
Almanın hevesi pisdi,
Rusların börkü misdi...
Bizi bu derde salan
Köpek oğlu ingilisdi...
Ay nene tank geldi...
Üreyime yank2 geldi...
Kişmişle3 çay içmekden
Dişlerime sank4 geldi...
Çox vaxt biz onun bu gülmelî mahmymı ya-
rımçük koyub gederdik... Hüsusile Meluse ya-
nımızda olduğu zaman biz tezce otakdan çı-
xardık.,. Çünki o, bu mahnıya sakir.5 kulak aya
bilmezdi... "Bu bir milletin acizliyimi, yoxsa nif-
retimidir?"- deye min cürb mülahizeler7 yü-
rüderdi... Alı, dostum, bu necib ve ince tebietli
kızda ne güdü bir ruh vardı... Onun hazırcavabhğı
ve açıklığı, iti8 fikir sahibi olması bize ne keder xoş
gelerdi... O, her hefte düzelldiyimiz yoldaşlık mec-
lislerinin yaraşığı idi... Hatırlayırsanmı, 0 bir defe
Mopassanm "Madmuazel Fifisinden tercüme et-
diyi bir parçanı bize en qızğın bir heves ve rae-
lahetli bir sesle oxumuşdıi... Bütün oğlanlar ağız-
larını açarak hesret ve mehebbetle onu dinlerken
özlerini unutmuş kimi idiler... Beli, dostum, biz ha-
mımız onun vurgunu idik... ilamımız o qıza xoş
gelmeyi büyük seadet sayırdık... O, tebietine has
bir açıklık ve rayihe9 ile bizi xeyran elmişdi... Bil-
mirem nedense bizlerden her kes özünün Me-
lııyeye daha artık xoş geldiyini düşünürdü... O,
bizim hamımızla güle-güle, nevazişle10 da-
nışardı...l1 I.akin biz onun gözüne baxarken ay-
dmİKjdan ve duruluqdan başka bir şey gör-
mezdik... Yalnız seninle karşılaşdığı zaman men
bu gözlerde ani bir telaş ve ciddiyyet görerdim...
Hetta sonralar müşahide etdikde, onun sene bax-
makdan korxduğunun da fercjine varmışdmı... Bir
hadise onun qelbiııde yalnız sene qarşı esi me-
hebbet olduğunu mene bildirdi... Yadındadırmı,
1944-cü ilin axırlarında biz Cülustan bağında,
sovet medeniyyet evindeki bir müsamireden çıx-
mışdık?.. Geceni Melusegilin evinde toplanacak
idik. Sen hara ise geldin ve çox gec geldin... Biz on-
ların evinde olurmuş, şirin sohbet edİrdik... Mec-
lisimizde hem oğlanlar, hem de qızlar vardı. Gah
içtimai meselelerden, cemiyyetlerin, halkların ve
qövmlerin tarih sehnesine çıxmasından, yox ol-
1. çıkardıkları 2. ateş 3. kuru üzüm 4. diş ağrıları 5. sakın 6. çeşit 7.düşüncele S. keski» 9. güzel koku 10. kibarca 11.
konuşurdu 12. tavla 13. satranç 14. teypte 15. arkasınca 16. dönmüştür 17- köşelerinin 18. hepsi 19. sıkıldığını, özlediğini
20. ima, belirli, iz 21. konuda 22. gibi 23. özgür, bağımsız 24. bağlı olmak 25. överdi 26. anlıyor muydun ?
masından, gah bu günün siyayi hadiselerinden da-
nışırdık... Be'zileri nerd,i2 be'züeri şahmat13 oy-
nayırdı... Sonra biz palefondai4 oyun havası çalıb
xammlarla reks eldik... Bütün bu müddetde Me-
luse birce defe otakda görünmüş, dostlarla sa-
lamlaşdıkdan sonra gözleri ile kimi ise axtararak
yox olmuşdu... Dalısınca15 geden xammlar boş ka-
yıtmışdılar.16 O, ne iye bir şeyi behane ederek,
otağa gelmemişdi... Düz iki saat sonra sen geldin...
Yalnız bundan sonra Meluse otakda göründü. O
zaman men Melusenin seni sevdiyini qeti olarak
kesdirdim. Ondan iki gün sonra soyuk bir ax-
şamda biz geze-geze gedib Erq kalasına çıx-
mışdık... Onun qalın ve sökük bürclerinini7 üs-
tünde durub keşikçinin bağına tamaşa edir,
danışırdık... O zaman ilk defe sen mene Meluseni
sevdiyini açıb söyledin... Men dedim:
- Hob... Neyi gözleyirsen, elçi gönder, işi
tamam ele getsin, o ki, seni sevir.
Sen qüsseli bir sesle:
- Sevirmi? Gözler bunu bildirse de dil e'tiraf
etmir, - dedin. - Bu qeribe bir kızdır, dostum.
Özüne mexsus mühakimeleri ve düşünceleri var
dır. Hissiyyat üstünde kurulmuş eşk heyatın bo
ranları içinde çox tez sönecek bir qığılcımdır,
devir... Men niye sevdiyimi ve niye sevdiyimi bil
meden heç kese ürek vermerem.
Bu qayda ile aylar gelib keçdi... Yoldaşlar ha-
misi Melusenin bir gün seni görmedikde da-
rıhdığını seni gördükde kızardığını hiss eldiler...
Lakin herkes bir eyham20 ve ya bir işare ile bunu
qıza andırmağa, onunla bu barede2i sohbet aç-
mağa cesaret etmedi... Güneş çiçeklere, otlara,
heyat ve teravet veren kimi,22 mehebbet de Me-
lusenin melahet ve gözelliyini yüz qat artırmışdı...
Yoldaşlar bunu gördükçe aranızda gizli me-
hebbetin uzun sürmesini arzu edirdiler. Sen ise..
- Vetenimiz azad23 olmayınca mene seadet
yoxdur, - devirdin...
Men hiss edirdim ki, Meluse sade bir qız deyil,
yeteninin heqiqi övladıdır. Hessas ve uca lebieti
onu mübarizelere, içtimai döyüş meydanlarına çe-
kirdi... Buna göre de o, sene qeti cavab vermir, he-
yalda yanılmakdan korxur, ilk lûssiyyata tabe
olmak24 istemirdi. Bnnu sen de hiss edirdin... O,
tez-tez sohbetlerinde Kürrelüleyn Tahireden ve
Janna d'Arkdan damşar, bu kadınları asimaııi bir
vücud kimi te'riflerdi...25 Onun bu sohbetlerinin
me'nasmı ve sebebini sen de başa düşürdün,26 men
de... Bu qız seadeli aile çerçivesinde axlaranlardan
deyildi. Onun qelbinin başka arzulan vardı...
Bunu hiss etdikce de sen ona daha artıq mef-
tun olur ve meftunluğunu da gizli sahlaya bil-
inirdin. Ahı1 o heyat yolunu ki, sen seçmişdin,
ancaq Meluse ona layiq mübarize yoldaşı ola bi-
lerdi... Bir defe biz üçümüz Gülüstan bağında
geze-geze "Seadet nedir" diye sohbet edirdik.
Men: "Seadet ehtiyacın mehv edilmesidir, -
dedim. - İnsan heyatında ehtiyac aradan
qaldırıldıkda esi seadet yaranacakdır"2 Meluse
e'tiraz eldi:
- Deyesen siz terekki ve tekamülü da-
yandırmak3 fikrindesiniz.. Nece ye'ni ehtiyacı yox
etmek?! Meğer insanın yaxşı bir musiki parçasını
dinlemek, etirli4 bir gülüstan becermek5 arzulan
derimi bir ehtiyacdan doğmur? Bu ehtiyacı mehv
etseniz, heyatı mehv etmiş olarsınız,
Menim:
- Bes seadet nedir? - sualıma o:
- Ebedi emecj fealiyyetidir, - dedi, - ele emeq
ki, torpağı abad edir. Ele fealiyyet ki, velenin şe
refini artırır... Esi seadet budur!
Sen böyük bir vecdle:
- Meluse can, bele emeq ve fealiyyet insanı zin
danlara aparsa nece, siz xnu xoşbeht hesab eder-
sinizmi? - deye soruşdukda, o, bele cavab verdi:
- Neinki6 onu xoşbext hesab ederem, hetta gece-
gündüz zindanın yapısında ona şerqiler deyib derd-
lerini yüngülleşdirmeyi7 özüme seadet bilerem!
Çünki insan veten üçün, camaat üçün yaşamalıdır!
Eziz dostum!.. Biz o günde, dekabrın8 on iki-
sinde bele düşünürdük... O gün seher tezden Şah-
pur hiyabanının9 kele-kötür10 sekisindenii Set-
terxan hiyabanına gederken, üreq döyüntüsü12
içerisinde susur ve bele düşünürdük... Ya-
dındadırmı, Tebrizin eteklerinden, Iap13 Eynal-
Zeynal dağının dibinden havaya bir gülle14 atıl-dı?
Biz bir-birimize baxıb danışmadık... Sanki ona
cavab olarak Tebrizin qerb üfüklerinden havaya
ikinci, üçüncü bir gülle atdılar. İntizar sükutu içe-
risinde durmuş Tebrizin bir küçesi, bir evi olmadı
ki, bu gülle seslerini eşilmesin. O gülleler teb-
rizlilere ölüm xeberi getiren bayquş sesini yox, ba-
harın başlandığını xeber veren bir göy gu-
rultusunu xatırlatdı. O sesler bizde gençlik arzu ve
xeyallarının heqiqete çevrildiyi ümidini doğurdu.
Biz bu gülle seslerini eşiderken me'nah olarak:
- Başlandı... - deye yenice açdıkları dü-
kanlarını bağlayan adamlara baxarak gülümsedik.
- Beli, 15 başlandı...
O zaman seherde derhal bir telaş, bir hereket
emele geldi. 16 Setterxan xiyabanında bir-birinin ar-
dınca düzülmüş faytonlara oturub hara ise te-
Iesen 17 muhtelif adamlara baxarak biz de ayak-
1. hani, iste 2. meydana gelecektir 3. durdurmak 4. kokulu 5. yetiştirmek 6. değil, değil yalnız 7. hafifleştirmeyi S.aralığın 9. Ağaçlı
yolunun, bulvarının 10. rahatsız 11. yoluyla 12. çırpıntısı, düğün tüsü 13. tam 14. kurgun 15. evet 16. meydana geldi 17. acele eden,
koşudan 18. askeri 19. komutanının 20. kışlalara 21. meydana getiren, türeten 22. gruplarının, birliklerinin 23. hür, bağımsız 24. zorluğunu
25. dayanıklı 26. kanunsuzluğa, düzensizliğe, nizamsızlığa 27. bekçileri 28. siperler, hendekler 29. yapmışlardı, kazmalardı 30.
sırtında, omuzunda 31. yırtık elbise 32. üreyip, süsleyip 33. arkasınca
larımızın sür'elini artırdık. Biz daş mağazalara,
Merkezi Komite binasına doğru yönelirken,
"Belke, doğrudan da, başlandı?- deye düşünürdük.
Qarşımiza çıxan ve telesik geden polis ve jandarm
neferleri bizim bu fikrimizi möhkemletmişdi...
Üçüncü Azerbaycan leşkeri18 fermandehinini19 bütün
esgerleri kazarmalara20 yığdığını ve emeliyyata hazır
olduğunu eşitdikde qeti olarak:
- Doğrudan da başladı…-demişdik
O gün belediyye idaresinin ve eyaletin dam-
larında silahlar qoyulumuşdu... İki gün evvel mü-
eyyen vahime töreden21 bu silahlara, indi, tebrizin
eteklerinde ilk fedan güllelerinin sesi eşidildikden
sonra heç kes fikir vermirdi... Lakin meclis açıl-
mamış, milli hökumet teşkil olmamış, fedai des-
telerinin22 Tebrizi ehate etmesi bize, ne qeder keribe
görünürdü. Marağadan, Merendden ve Azerbaycanın
başka yerlerinden tökülüb gelmiş bu fedai destelerini
saxlamak olacakdımi?
Onlar Tebrizi azad23 etmeye, onu mürtece dövlet
hakimlerinin elinden almağa gelmişdiler... Onlar,
karşısına çıxacak her maneeni24 yandırıb küle
çeviren bir vulkan kimi yalnız irelilemek hissi ile
çırpınırdilar... Merkezi Komitede bize derhal fe-
dailerin içine gelmeyi tapşırdılar... Biz meclis açıl-
mamış, milli dövlet yaranmamış onların sehere gir-
mesine, herbi emeliyyatın başlanmasına yol
vermemeli idik...
-Başa salın ki, biz işin qansız qurtarmasına ça-
lışırık. Deyin ki, qardaş kanı ahxıtmakda heç bir
fayda yoxdur. Mürteceler hökumet qoşunlarının
eli ile bizi qan içinde boğmak isteyirler. Fedaileri
soyukqanlı, dözümlü25 ve intizamlı olmağa de'vet
edin. Emri gözlesinler... Üzbaşinalığa26 yol ver
mesinler!..
Biz Merkezi Komitede gösteriş aldıkdan sonra
Tebrizi mühasire etmiş fedailerin içine geldik...
Onlar hey ret edilesi bir intizamla destelere bölünmüş,
keşikçiler27 qoymuş, başçılar ayırmış, sengerler28
düzeltmişdiler.. 29 Ayağı çarıklı, eyninde30 cırık çuha, 31
boğazına yun şerf sarıyıb ucunu börkünün üstünde
düyünlemiş bir fedai bizi saxladı... Onun yaşı
iyirrniden artıq olmazdı... Esgeri bir ifade ile kim
olduğumuzu soruşdu. Vesiqelerimizi yoxladı ve
Merkezi Komiteden geldiyimizi bil-dikde
gülümsedi... Kenardan Eli adlı birisini haraylayıb32
başçılarının dahnca33 gönderdi... Biz onunla sohbete
başlayıb adının Hümmet olduğunu, özünün
Merendden geldiyini öyrendik... Onlar üç
qardaşdılar... Ondan böyüyünün otuz yaşı,
kiçiyinin on sekkiz yaşı vardı. Her üçü fedaidir.
Evde qoca anaları kalmışdır... Sen ondan:
 - Niye bu tüfengi götürmüsen, ne isteyirsen? -
deye soruşdun.
o, heç bir şey düşünmeden, bir uşaq sadeliyi
ile cavab verdi;
- Azerbaycana azadlıq1 iyteyirik!
Sen onu imtahan eder kimi soruşdun:
- Yahşi, bu azadlığın sene ne faydası olacak?...
O eyni hazırcavablılık ve sadelikle dedi:
- Oğlan, meni serime, 2 nece3 ne faydayı ola
cak? Emniyyenin4 zulmünden kurtarcağık... Cüzü
müzün bir tike5 torpağımiz olacak... Evimin ix-
tiyarı öz elime keçecek... Meqtebim, kitabım
olacak.
Onun bu cavabından sonra yen yaşarmış göz-
lerinle mene baxdın. Yanaklarına süzülen o sevine
yaşlarını indi de unutmamışam, dostum... İndi de
sözlerin qulaklarımda cingildeyir:6
- (Görürsenmi, Mahmud, yüz minlerle hem-
vetenimizin müqeddes arzuyu beledir. Azadlıq ar
zusu ile yaşayan bir milleti ebedi eyaretde sah-
Iamak7 qeyri-mümkündür!
Biz fedai destelerini gezdik... Onların başçıları
ve böyükleri ile görüşdük. Bir nece yerde ayaqüytü
mitinqler oldu... Merkezi Komitenin tapşırığını on-
lara çatdırdık...
- Sebir edin, telesmeyin, 8 - dedik. - Tebrizde
heremerdik9 salmak, hakjin malına ve canına qesd
etmek isleyenler çoxdur... Düşmenlerimizin eline
heç bir vesile vermeyin... Onlar, özleri qırğın ve
talan düzeldib bizi dünyada aburdan salmak10 iy-
Leyirler... Ehliyatlı olun!.. Azerbaycan'ın azadlığı
sizden bunu isleyir.
Onlar bir ağızdan:
- Yaşasın Azerbaycan!.. Yox olsun hainler!... -
deyeqişqirdılar.ll
Üç gün onlar bu qayda ile Tebrizin etrafında
durdular... Gece-gündüz şaxtada, 12 açık havada
qaldılar. Cırık çuhalarma13 bürünüb bir-birine söy-
kenerek, bir-birinin nefesi ile isinerek onlar Teb-
rizin keşiyim çekdiler... 14 O zaman onların ara-sıra
havaya atdığı gülleler tebrizhleri bidar etmirdi... 15
Bu gülleler halk yeadetinin keşiyinde durmuş mii-
barizlerin ayıq olduğunu seher ehaliyine bildirir,
hainleri vahimeye salir, mürteceleri de dehşete ge-
tirirdi... Biz o zaman berekete gelmiş halk küt-
lelerindeki e'cazkari6 me'nevi qüvveye ve böyüq
ehlaka heyran olmuşduk... Ayrı-ayrılıkda sa-
vadsız, 17 elmsiz ve dünya işlerinden xebersiz gö-
rünen bu insanlar bir yere toplandıkda ne boyük
bir me'neviyyat, ne yüksek bîr şuuru tecessüm et-
dirirdiler... Onların arasındaki intizam ve baş-
çılarına olan hörmet bizi heyran etmişdi. Bu in-
1. hürriyet, bağımsızlık 2. bağlama, eilgel olma 3. nasıl 4. polisin, jandarmanın 5. parça 6, seslenir 7. tutmak 8- acele et-
meyin 9. karışıklık, nizamsızlık 10, rezil etmek 11. bağırdılar 12. soğukta 13. yırtık elbise 14. korudalar, savundular 15.
nyıîtmıyordu, uyandırmıyordu 16. garip, ncaip 17. cahil 18. bulmak 19. küçük, küçücük 20. meydana geldi 21. gibi 22. sü-ekli
23.'yan şakayla 24. tam 25. konuşmadın 26. sakin
tizam ve ehlaqı yalnız yüksek qayeler yolunda vu-
ruşan ordularda tapmakla olardı... Biz onlara
bahir, "bunlar balacai9 bir xalkın seadeti yolunda
vuruşa kalxmış olsalar da, qayeleri böyükdür...
Onların azadlık adlı bir tanrısı vardır... Onlar doğ-
rudan da azadlık fedaileridir"- deyirdik.
Biz Merkezi Komite tapşırığını fedailere çat-
dırdıkdan sonra tezliqle sehere qayılmak, bu gün
açılacak birinci Azerbaycan meclisinde iştirak
etmek isteyirdîk. Bu zaman bizden heyli aralı bir
deste fedainin "ura" basdığını eşitdik... Maraqla
onlara yaxınlaşdık, fedailer bir deste qızı ehate
etmiş, onlardan ne ise alır ve şadlıkla teşekkür
edirdiler. Bunlar Tebriz xanımlarından fedailere
hediyye getirmiş qızlar idi. Biz Meluseni de onların
arasında gördükde bir-birimize baxdık ve ne qeder
de sevindik. Meluse de bizi gorüb gülümsedi...
(Sözleri senin gözüne sataşarken yanaklarında ani
bir qızartı emele geldi..ıo Sonra o özüne mexsus
azad bir herektle bize yaxınlaşarak salam verdi...
Sen de, men de onun elini sıxdık, od kimi21 yanan
gözlerine baxdık. Men heyecandan senin dilinin
tutulduğunu hiss etclim. Hemişe22 olduğu kimi
ona yanzarafatla23 söz atdım.
- Meluse xanım, siz bu gün fövqel'ade gö-
zelsiniz, - dedim. Lap24 ilk bahar laleyi kimi gözel
ve me'nahsımz!
O, qaşaltı meni süzerek bir an içinde cavab
verdi:
- Bu gün her şey gözel, her şey me'nalıdır, -
dedi. - Bu torpaq, bu göyler, bu dağlar meğer gözel
deyil?..- Bu yüzlerle insanlar, onlara hediyye ge
tirmiş bu qızlar, nehayel, siz özünüz gözel ve
me'nalı deyilyinizmi?... Ümid ve seadet qapısında
her şey gözel, her şey me'nalı olur!...
Men:
- Tebieten necib olanlar daha artıq!... - dedim.
O, yene, yenin üreyine İşleyen bir tebessümle
gülümsedi... Ne ise demek isterken, fedailerden bi-
risi ona yaxınlaşarak, esgeri bir nizamla karşısında
durub dedi:
- Xanım, buyurunuz!.. Her şey hazırdır!..
Meluse:
- Men fedailere tebrizli bacılarımızın salamını
yetirmeliyem... Yohsa meni sehere buraxmazlar, -
deyib fedainin arxasınca getdi... Bütün bu sohbet
esnasında sen bir kelme de damşmadın.25 Sakit26
ve azca küyyeli nezerlerini ona dikib durdun. Men
ise bilirdim ki, onun dili menimle danışırsa, qelbi
seninle sohbet edirdi... Sizin gözleriniz bir hekayet
söyleyir, bir kilab oxuyurdu...
Bu defe o getdikden sonra, sen mene heç bir
söz demedin... Ele belece saqit lıalda da biz sehere
qayıtdık...ı Senin öz xeyalların, öz qelbinle sohbet
etdiyini görerek men sükutu pozmağa ça-
lışmadım...
Biz Tebrize dahil olanda artık güneş çoxdan
çıxmış, buludları dağıdarak ilik ve bos ziyasını
dağlara, bağlara, kiiçelere ve evlere yaymışdı...
Meydan-bazar qızışmışdi,.. Küçelerz böyük-kiçik,
arvad3-uşaqla kaynaşırdı... Hüsusile Setterxan hi-
yabanı adamla dolu idi... Biz meclis-millinin açı-
lacağı "Dideban" kinosuna getdik... Oraya ya-
xınlaşdıkca küçeden keçmek çetinleşirdi...
Tebrizliler marakla bu binanın qabağına toplaşmış,
böyük sevinde onun bezenmiş qapısına baxır, içeri
giren vekilleri barmaqla nisan verirdiler...
...Demoqrat fikresinins başçıları gelende ehali
"ura" sesleri kopartdı; çepik çalındı...6 Hele meclis
açılmamış vekiller bir-birile görüşür, mü-
bareqbadlık edir, şadlıqdan göz yaşlarını saxlaya
bilmirdiler. Ah!.. Onlarda ne böyük bir sevine
vardı... Gözler, baxışlar böyük bir ümidle dolu
idi... O gün hamida7 Azerbaycan tarihxnin, hal-
qımızın azadlıq tarihinin yeni bir sehifesi ya-
zıldığına sarsılmaz bir inanış vardı... Biz o balaca
zalda,9 meclisin ilk sade ve sakitıo idasmdalı otur-
duğumuz zaman xeyalımizda böyük bir geleceyin
sehneleri canlanırdı... Teneffüsde vekiller hamisi,
Azerbaycan seher ve kendlerinin abad olacağından
danışırdılar... Onlar meqtebler, hekimhanalar, mü-
aliee!2 ve terbiye evleri yaratmakdan, işsizlik ve se-
faleti ebedilik mehv etnıekden şirin-şirin damşır,i3
Asiyanın kiçik bir guşesine düşmüş Azerbaycanı
yüksek medeniyyet ve tereqqi yoluna çıxarmak,
qabakcıl14 bir memleket halına salmak planını tıı-
turdıılar... Bunlar bir xeyal, bir tesevvür, bir arzu
da olsa, o zaman bize çox sade ve tebii görünürdü.
Ah!,. O günü, biz unuda bilerikmi, eziz dos-
tum!.. Mİıı iller gelib keçse, ebedi hereketde olan si-
yaset deryası min fırtına qoparsa, her şeyi udııbi5
mehv etse de o günü nesillerin xeyalmdan sile bil-
meyecekdir!..
Hatırlayırsanmı, o günü axşam biz yene Me-
lusegilin evine yığışinışdık... 16 Danışır, gülür, bir-
birimizi derimi bir sevinde tebrik edirdik... Meluse
de fedailerin içerisinden qayıtmış, 17 senin sevdiyin
ve ona çox yaraşanım kırmızı ipek paltannm gey-
mişdi... Yanaqları da ipeyin rengi kimi, lakin tebii
bir rengle alışıb yarardı... O gün Meluse bütün
meclisde heç kese macal vermir, minbir xeyalın do-
ğurduğu şirin ve me'nalı sözler danışırdı... Kim ise
birden-bire:
- Uşaqlar, görek dünya bizim işlere nece
1. döndük 2. sokaklar 3. bulvarı, yolu 4. sinemasına 5. partisinin 6. alkışlandı 7. herkeste 8. İnanç 9. salonda 10.
sakin 11. toplantısında 12. tedavi 13. konuşur 14. ileri 15. uyutup 16. toplanmıştık 17. dönmüş 18, yakışan 19. el-
bisesini 20. katliamlar 21. bağımsızlık isteyenlerin 22. kapattım 23. çınlıyor 24. dönmüş 25. yer
baxır? - deye radionu kurdu. Hamımız maraqla
onun başına toplandık. Ankara Londonun güya
Tehrandan alıb yaydığı bir xeberi tekrar ederek
Azerbaycanda veziyyetin ağır olduğunu, Tebrizde
talan ve kırgınların başlandığını deyir, Azerbaycan
demoqratil ve azadxahlarını21 "maceracu ve asi"
adlandırırdı. Bunu eşiden Meluse:
- Dadaş, onun sesini kes! - deye mene mü-
raciet etdi. Men radionu bağladım...22 Meluse
böyük bir kederle:
- Biz azad yaşamak, öz evimizin sahibi olmak
isteyirik... Onlar bizi asi ve cani adlandırırlar... Mü-
barize uzun gedecekdir... Dostlar, bu ses im-
perialistlerin sesidir.
Mübarize uzun gedecekdir!,. Uşaqlardan birisi
eyni me'nalı ve kederli sesle dedi:
- Onlar Şerqin üstünü bir bulud kimi kes
mişler, başının üstünde bir cellad bıçağı kimi dur
muşlar!.. Ne keder ki, yer üzünde imperializmin
bu qara ve heybetli eli var, Şerqe seadet yoxdur!..
Biz o şad günümüzde, xalkin böyük bayram
keçirdiyi o günde bu meş'um elin sanki bo-
ğazımıza uzandığını hiss etmiş ve susmuşduq...
Sanki otağımıza qaranlık, ümidlerimize şübhe ge-
tiren bir kabus önümüzde durmuşdu... Men o
anda yoldaşlarımın gözünde gördüyüm sonsuz qe-
zebi heç bir zaman unuda bilmerem. Melusenin
ağır sükutu pozan sesi indi de qulaqlarımda ringi
İdeyi r:23
- Her hakla men inanıram ki, möhkem ruhu
ve pozulmaz teşkilatı olan bir xalk öler, amma öz
azadlığını elden vermez...
Azadlıq ve tereqqiden başladığımız sohbetle
biz o menhus kabusun heyalını evimizden kov-
muş, yavaş-yavaş yene deyib gülmeye başlamış,
hoş heyallara qapılmışdik... Sonra nedense yene
sohbet, zemanemizi bürümek isteyen o qara kabus,
onun menhus kölgeleri üste qayıtmış,24 yene de
azad geleceyin xeyalalı ile evez25 olunmuşdu... O
gün sen vecde gelerek, ruhun saf bir ilhamla dol-
duğu anda bizi öpdün ve üz ünü Meluseye tu tuh:
- Meluse can, üreyimi sene açıram, - dedin. -
Bu azadlık yolunda bize me'bııd seçmek lazım gel
seydi, men seni özüme me'bud seçer, gece-gündüz
dizlerinde dua oxuyardım. De görüm, sen de meni
sevirsenmi, Meluse can?
Melusenin yeni renglerle kızarmış üzünde bir
tebessüm göründü:
- Men bu gün her şeyi sevirem... Hamını se-
virem... Bax, bu evi de, bu torpağı da, bu divarları
da. Her şeyi sevirem,.. Her şeyde bir me'na, bir ruh
görürem… Men sizin hamınızı sevirem.
Sen daha artıq bir cidiyyet ve üreq dö-
yüntüsüyle:!
- Bes2 meni, meni nece?..4 - deye soruşdun.
Meluse:
- Seni hamıdan artık,.. - deyib bir xeyal kimi
otakdan çıxdı... Sen de qeyri-ihtiyari dalınca5 get-
din... Azca sonra siz otağa qayıdarken biz göz
lerinizde ebedi bir mehebbet ve ilqarın6 andını gör
dük... Biz sizin sağlığınıza bade qaldırarken, sen
sözümüzü kesdin.
- Dostlar, - dedin, - bu gün yetenimizin üfüq-
lerinde azadlik güneşinin doğduğu gündür... Biz
1. çarpmasıyla 2. peki 3. nasıl 4. fazla 5.arkasıııca 6. söz vermenin 7. aralığı 8. sürekli
bu günü gördüyümüz üçün xoşbextik. Bu günün
haliresi derdli vahtlarımızda bele qelbimize teselli
ve kuvvet verecekdir!..
Dostum! Tarihin sizi ağır imtahanlara çekdiyi
bu günlerde, senin sözlerin yadıma düşür.
O günün xatiresi nesillerin qelbini mübarize
hevesi ile dolduracakdır... Düşmen, evleri uçura
biler, adamları öldürer, kitabları yandırar, meq-
tebleri bağlaya biler... Lakin tarihin çarxını geri
döndere bilmez... On iki dekabrı7 - iyirmi bir azeri
- tarihden sile bilmez!... O günü unutmayak... Koy
o gün hemişe8 qelbimize teselli ve qüvvet versin!..