Cefer Cef erov
(Baku, 1914-Baku, 1973)
1914 yılında, Bakü'de doğdu. Babasının adı
Haşım'dir. Orta tahsilini Bakü'de bitirmiş, yüksek
öğreniminiyse Moskova'da, A.Bubnov Adına
Yüksek Öğretmen Okulunda (1932-1937) ta-
mamlamıştır.
Otuzuncu yillarin başlarından itibaren, ga-
zetecilik, edebi tenkid ve edebiyatçılık sahalarında
ateşli çalışmalar ortaya koyar. İlmi-edebi ça-
lışmalarını aynı derecede ateşli sosyal faaliyetlerle
birlikte devanı ettirir. 1930-50 yıllan arasında,
Azerbaycan'da insancıl-medeni yönelişlerle ilgili
hemen hemen bütün sahalarda ve her seviyede et-
kili görevler alır. "Edebiyyat Gazeti"nin tenkid bö-
lümünün müdürü, Devlet Dram Teatrı'nda edebi
bölüm başkanı (1937-38), Yazarlar Birliği'nin
mes'ul katibi (1939), sinemacılar idaresinin şube
reisi (1938-39) olur.
İkinci Dünya Savaşı yıllarında yazar, asker ve
savaş muharriri olarak savaşan birliklere katılır
(1940-47). Savaştan sonra Azerbaycan Komünist
Partisi'nin Merkezi Komitesi'nin Bedii Edebiyyat
ve İncesenet müdür yardımcısı (1951-53), Kültür
Bakanının i. yardımcısı (1953-54), Azerbaycan Ko-
münist Partisi Merkezi Komitesi'nin İdeoloji ve
Kültür işleri üzere katibi (1967-71), Me'marlıq ve
İncesenet Enstitütü'nün tiyatro ve sinema şu-
besinin müdürü (ömrünün son günlerine kadar)
görevlerinde çalışmıştır.
1934-73 yıllan arasında, aynı zamanda bir öğ-
retmen olarak da aralıksız ders vermiş, bir çok nes-
lin tenkid ve edebiyat hocası olmuştur.
Son yarım yüzyıl içerisinde Azerbaycan'da ti-
yatroculuk sahasındaki büyük başarılar ve atı-
lımlar, onun adıyla yakından ilgilidir. O, Azer-
baycan Tiyatrosunun ilk ilmi tarihini yazandır.
Sanat nazariyelerinin güncel problemleri, klasik
dramaturglar ve sahne üstadları, Rus ve dünya ti-
yatroculuğu hakkında kapsamlı araştırmaların ya-
zandır. Allı ciltlik "Sovet Dram Teatrı Tarixi"nin
(Moskva, 1966-71) redaksiyon heyetinin üyesi ve
asil metin yazarlarından biridir.
Azerbaycan'da milli tiyatro tarihi, oyunculuk
ve rejisörlük sanatı hakkında çağdaş ilmi düşünce
sistemi, modern sahne anlayışı, milli estetik ve sa-
natkarlık fikri onun ilim adamı, nazariyeci ve öğ-
retici geleneği zemininde şekillenmiştir.
1973 yılında Bakü'de vefat etmiş, "Fexri Hi-
yaban"da defnedilmiştir.
Başlıca eserleri:
Cefer Cabbarlı. Bakı, 1939; Azerbaycan
Dram Teatrı. Bakı, 1959; Vilyam Şekspir. Bakı,
1964; Eserleri (iki ciltte, Türkçe ve Rusça). Bakı,
1968; Azerbaycan Teatrı. Bakı, 1974.
Kaynakça:
1. Azerbaycan Sovet Edebİyyatı Tarihi.
Bakı,1988.
2. Azerbaycan Sovet Edebîyyatı Tarihi. I-
II ciltler. Bakı, 1966-67.
 TEATRDA MÜASİRİK
("Ölüler" tamaşasi hakkında)
(Cefa- Ceferov. Eserleri. 2 cildde, c.2. Bakı, 1968, s.349-361)
Müasîrliyin senet üçün, o cümleden teatrl
üçün bir qanuniyyet olduğu melumdur, müasirlik
senetin mezmunudur ve bu me'nada yeni anlayış
sayıla bilmez; bıma baxnmyarak, bu gün mü-
asirlîkden bu qeder çox danişihırsa2, o sebebsiz ve
esassız deyildir. Müasirlik konkret-tarixi bir zaman
olmakla beraber, cemiyyetin inkişafını exs etdirir
ve buna göre de deyişir, nıükemmelleşir, yeni bir
sıçrayış üçün zemin olur. Müasirlik uğrunda mü-
barizemizin tarixi uzundur ve bugünkü müasirlik
telebinin kökü de bu tarixle bağlıdır. Lakin son
dövr heyatımızda mühimi deyişiklikler baş ver-
mişdir ki, müasirliyin mezmununu xeyli zen-
ginleşdirmiş ve yenileşdirmişdir. Doqmatizmin ve
subjektivizmin zererli te'siri ve neticeleri aradan
qaldmldıkea, praktiki3 fealiyyet elme, derin
biliye4 daha çox esaslandıxea, içtimai şuur da
deyişir, ye-nileşir. Odur ki, şuur fealiyyeti olan
senet de, tebii, deyişmeye bilmez ve doğrudan da
elmin sür'etli inkişafı seııelkarla heyat arasında
münasibeti de-yişmİş, neticede senetin funksiyası
da yeni key-fiyyet kesb etmişdir. Cemiyyelle
beraber senet özü de müeyyen inkişaf keçirmiş,
nıezmıın ve formada müeyyen yenilikler emele
gelmişdir. Bugünkü seneti bu prosesden ayrı
düşünmek olmaz ve biz müasirlik dedikde
senetde mehz bunu nezerde tutur, her senet
növünün, hetta janrın6 tebietinde yaranan'' yeni
xüsusiyyetleri göz qabağma8 getîririk..
Bugünkü Azerbaycan teatrının irili-xırdalı çox
küsuru vardır ki, bu küsurlar onun zamandan geri
kaldığına delalet edir. Lakin tanıamile aydındır ki,
O küsurlar ancak müasirleşme yolu ile leğv edildiyi
teqdirde netice semereli ola biler. Bu ancak nezeri
mülahize deyil, teatrın öz tecrübesinde sınaqdan
çıhmış bir heqiqetdir. O da seciyyevidir ki, te-
atrımızda müasirliyin te'siri en is'tedadlı ve biliqli
kuvvelerin yaradıcılığında bariz şekilde meydana
çıxir. Müasirleşme meyli, demek olar ki, 50-ci il-
lerin ortalarından başlamış, teatrın son te-
maşalarından bir neçesinde ise özünü aydın gös-
termekdedir. Bu tamaşalarda teatrın öz qüvveleri
ile yanaşıl0 kenardan çağırılmış ressam ve bes-
tekarlar da iştirak etdiklerinden, demek olar ki, te-
atrın müasirleşmesi başka senetlerle, ümumiyyetle
milli bedii inkişaf prosesi ile bağlıdır.
1. tiyatro 2. konuşulursa 3. pratik 4. bilgiye 5. ancak 6. türün 7. meydana gelen 8. önüne 9. sınavdan 10. birlikte 11.
fazla 12. yıl dönümteri 13. gösteriş 14. dram yazarının 15. bulmadan 16. seferde 17. tasvirlerinde
Bunu aydın tesevvür etmek üçün "Ölüler" ta-
maşasını nezerden keçirmek kifayetdir. Müasirlik,
elbette, müasir mövzusuz düşünülmür, lakin mü-
asir bedii tefekkür mövzulara serhed de qoymur,
qlassik eserin tamaşasında da biz müasir görüne
bilerik. Hem de bu müasirliyi esere biz dahil el-
mirik, onun öz varlığında bu keyfiyyet vardır,
çünki qlassik eser ele ona göre de qlassikdir ki,
onda keçilmez, daimi, ebedi bir gözellik vardır,
bizim müasirliyimiz bu gözelliyi daha da te'sirli
edir, ona daha artik11 telkin qüvvesi aşılayir. "Ölü-
ler" çox müasir eserdir, neinki mezunum, ruhu,
hetta yazılışı da çox müasirdir; obrazlannın lerkib
ve harakterinde onu qlassik realizmle bağlayan ce-
hetler olduğu kimi, müasirliye yaxınlas.dıran çiz-
giler de az deyildir.
Qlassik eserleri sehneye qoymak keçmişe hör-
met üçün, ynbileyleri keyd12 etmek üçün deyildir.
"Ölüler" edibin anadan olmasının 100 illiyine hesr
edilmiş olsa da, yubiley xatirine koyulmuş bir ta-
maşa olmakla qalnur. Klassik pyesi oynanıaqdan
meqsed onun bu gün üçün kıymetini nıüasir
me'nasını açmak, onu yeni gözle görmekdir. Bu he-
qiqet be'zen qlassiki "müasirleşdirmek" kimi an-
laşılarak, eseri deyişmek, muhite uyğunlaşdırmak,
"rejissor materialına" çevirmek hevesi doğurur,
lakin bu çox yanlış yoldur ve "Ölüler"in seline ta-
rixi de bunu aydın nümayiş13 etdirir. "Ölüler" bir
nece defe "müasirleşdirme" tecrübesinden keçnıiş
ve her defe uduzmuşdur. Başka cür de ola bilmez,
çünki teatr öz tamaşasının müsteqiî müellifi olsa
da, dramaturqıuıW yazdığı ile hesablaşmaya bil-
mez, en başlıcası ise müasirliyi eserin özünde ax-
tanb tapmadan15 heç bir "müasirleşdirme" müm-
kün deyildir. Müasirlik piyesin öz mayasında,
kanında olmalıdır.
Teatrın, ilk növbede16 quruluşçu rejissor Torik
Kazımovun hidmeti ondadır ki, "Ölüler"in mü-
asirliyini çox yahşi duymuş, keçmişden, bu günle
mükayise seviyyesinden çox uzak görünen bir keç-
mişden behs eden eserin hadiselerinde ve ob-
razlarında17 müasir fikir, eyni zamanda müasir senet
dili üçün seciyyevi olan keyfiyyetler görebilmişler.
Tamaşanın sonunda İsgenderin dilinden eşi-
dirik ki, tesvir olunan ehvalat xalkımızın tarihinde
qanlı sehifelerden biridir. Bu beledir, eser ta-
riximizin çox dehşetli sehi fesini canlandırır ve bu
nökteyi-nezerden tamaşa derin idraki esasa ma-
likdir. Lakin keçrnişiıı qanlı sehifesîni can-
landırmak öz-özlüyünde müasir teatr üçün bir
meqsed ola bilermi? Düşünüle bilermi ki, teatrın
vezifesi bizi keçmişe kaytarmak ve keçmişden ib-
retlendirmekdir? Bele bir mecjsed ve vezife meobul
görünse de, çox kiçik ve setindir. Odıır ki, "Ölü-
ler"de yalnız kesmişimizin qanlı sehifesini görmek
ve onu bele de oynamak doğru olmazdı. Be'zi mü-
lahizelere göre, "Ölüler"in ebediliyi onun din eley-
bine çevrilmiş qlassik bir eser olmasında, islami
ifşa etmesindedir ve buna göre tamaşanın da mü-
asirliyini dine zerbe^ vurmasında görmek daha
doğru olardı. Bu mülahize, elbette, esassız deyildir
ve "Ölüler"in dinsizliyini görmemek olmaz; ta-
riximizin qanlı sehifesi deyiklikde, dinin ve din-
darlığın doğurduğu musibet de buraya daxildir.
Lakin bele bir mülnhize yene de mehduddur; din
tarixi bir kateqoriyadır, dinin qalıklarına3 qarşı
nuîbnrizemiz nökteyi-nezerinden "Ölüler" bizim
üçün ne cjeder gerekli olsa da, qlassik dra-
ma turgiyamızın bu ölmez eserini din eleyhine bir
eser kimi mehdud çerçivede qiymetlend irmek reva
deyildir. Bes bele olduğu hakla, esere bugünün
gözü ile baxıldıkda, daha doğrusu, onun mü-
asirliyi ve bu me'nada keçilmezliyi, ebediliyi de-
yildikdc nuzerde ne tutulur ve teatr "Ölüler"in
müasirliyini ister ideyaca*, islerse de estetik
me'nada nede görmüşdür?
Bizce, bu keyfiyyel avamlıqla tereqqinin, ölü
şuurla diri şuurun, etaletle bereketin, ağılla küt-
lüyün mübarizesidir ve benlin mübarizenin çox
zaman müsibetsiz, faciesiz keçmediyini leydik et-
mesindedir. Bu me'nada "Ölüler" hem milli fa-
ciedir, çünki bizim de milli tariximizde bu mü-
barizenin qanh bir sehife açdığı olmu.şdur; hem de
beşeri bir faciedir ki, komediya şeklinde meydana
çıxması, daha doğrusu, ağlar gülüş doğurması, tra-
gikomiks qehreman vasitesi İle ifade olunması ese-
rin felsefî me'nasını neinki deyişdirmir, exsine, onu
daha da obyeklivleşdirir. Çünki tereqqiye qarşı
duran avamlık, düşünceye qarşı meydan oxuyan
düşüncesizlik gülmeli olduğu derecede de ağ-
lamalıdır; hem de sohbet böyük bir kütleden,
elden, halkdan getdikde, gülüş ancak göz yaşlan
içerisinden sızib keçe biler.
Elbette, "Ölüler" Azerbaycan! artık yohdur ve
tebiidir ki, avamlıkla lereqqinin toqquşmasi ta-
maşanın hadiselerinde baş verdiyi şekilde artık heç
bir zaman tekrar oluna bilmez. Lakin dü-
şüncesizliye, şuur setbiliyine, doqmatizme qarşı
1. döndürmek 2. darbe 3. kalıntılarına 4. düşünce olarak 5. trajikomik b.renk uyumu 7. odada 8- tasvir edilmiş 9. net-
liği 10. tiyatroda 11. görünüşünü 12. elbette 13. böyle 14. şahıslardan 15. bölümde 16. hususta
mübarize felsefi me'nada avamlık ve tereqqinin
toqquşmasında yeni mikyasda ve seviyyede
davam eden ardikeslmez bir mübarizedir. Madam
ki, beledir, "Ölüler"in materialını, meişetini, ko-
loritiniö bütün tefsilatı ile saxlamağa, "meişet" ko-
mediyası ve ya faciesi oynamağa, dikketi tarixi id-
raka çekmeye bir o qeder ehtiyac kalmır. Müasir
senet realist şuura, elnıi doğruluğa dayanan bir he-
qiqet teleb edir ve buna göre de fakta, senede, ta-
rihe naturalist münasibe! beslemir, eserin heqiqeti
işığmın remzi, mecazi şekilde olsa da, mexbuldur,
-teleb edir. "Ölüler" tamaşasının deyeri orasındadır
ki, burada mezmun, fikir, ideya müasir olduğu
kimi, onun ifadesi de yenidir, bugünkü estetik te-
leblere uygundur, realizmin nailiyyetlerine mü-
vafikdir.
Bu yeniliq, müasirliq her şeyden evvel ta-
maşanın bedii tertibatında nezere çarpir. Eserde
hadiseler otaxda7 ve qebristanhkda baş verir. Ta-
maşada naturalist me'nada ne otac] vardır, ne qeb-
ristanlık, ele bir bedii obraz tapılmış*, ele mekan ve
feza konkretliyi^ elde edilmişdir ki, hem otakdır,
hem tjebristanlık. Bu ele bir vehdetdir ki, eserin
ideyasım - dirilerle Ölülerin ferqsizliyini aydın
ifade edir. Gördüyümüz üç parça dekorun bir üzü
kapıdır, diğer üzü qebir daşı, bu, çox doğrudur,
çox müasirdir, çünki teatrda'1' bedii tertibat ha-
diselerin baş verdiyi mekanı andırmakdan daha
çox, tamaşanın zahiri obrazını, ye'ni resm dili ile
eserin ideyasmı, hem de bedii ideyasını açmalıdır.
Bele olduğu hakla tefsilat ikinci dereceli bir şeydir
ve biz görürük ki, "Ölüler"in tertibatında bu tef-
silat minimuma endirilmişdir. Lakin tertibatın gö-
zelliyi yalnız bunda deyildir. Elçinin işi bir de ona
göre yaxşıdır ki, biz neinki I2otağın içinde geden
hadiseleri, hemçinini3 bayırda, küçede, qesebede
baş veren hadiseleri sanki görürüq, muhiti lıiss edi-
riq. Buna göredir ki, hadiseler neinki sözler ve be-
reketler vasitesi ile tesvir edilir, eyni zamanda söz-
süz gediş-gelişden, kulağı sesde*4 durmuş,
düşünceye qerk olmuş personajlardan ve saiden
duyulur, dorq edilir. Tutalım ki, sehnede sohbet
Nazlıdan, onu gözleyen felaketden gedir, bu
zaman biz dekorlar arasındaki boşlukda Nazlını
anası ile kederli veziyyetde görürüq. Yahud Is-
gender sehnede geden epizodda15 yoxdur, amma
biz onu görürük, o düşünür ve bilir ki, içeride ne
ise bir musibet hazırlanır.
Başka bir misal: son sahnelerden birinde Mir-
bağır ağaya me'lum olur ki, Nazlını Şeyxe verirler,
Hacı Hesen ağa bu baredelt1 kerarını bildirenden
sonra "gedek, Mirbağır ağa" deyir, ancak biz gö-
rürüq ki, Hacı Hesen ağa doğrudan da getdi, Mir-
bağır ağa ise derdli halda pillekeni üstünde olurdu.
Hele men seline herlendikce2 dekorların başka bir
menzere yaratmasını, etrafda baş veren, hadiseleri,
Şeyxin karşılanmasını, fanatiklerin ibadetini, Is-
genderin kederli halda Sabirden oxumasını ve
başka tefsilalı demîrem ki, bunların hamisi bedii
tertibahn yaratdığı imkanlar neticesinde elde edilir.
Bu tertibalda bir növ kinematokraf xüsusiyyeti var-
dır ki, paralel epizodlar göstermeye, hadiselerin ar-
xayında gizlenen me'nanı daha eyani açmağa, fonu
güçlendirmeye, atmosferanı aydınlaşdırmağa, mü-
hilin panoramını vermeye imkan yaradır. Bu "ki-
nematokraflığın" yaxşı ceheti orasındadır ki, teatra
kino ünsürü daxil etmir, - bu, asan yoldur, ucuz va-
si tedir, - tertibat prinsiplerini yenilendirmek sa-
yesinde müasir teatrın tükenmez imkanlarını mey-
dana çıxanr. Bu nökteyi-nezerden Şeyxin
gelişinden qabacp asılan perde çox maraklıdır, o da
danışır, tamaşanın me'nasıni, onun kinayeli ma-
hiyyetini açmağa kömekf1 edir. Perdenin üzerinde
yuhan kaldırılmış sümük1? eller, ölü elleri tesvir
edilmişdir, bununla teatr sanki demek isteyir ki,
"ölüler" Şeyxi alqışla qarşılayırlar; bu, bir remzdir,
mecazdır, hem epizod üçün vadbdir, hem de ta-
maşa üçün ümumileşdiriu ehemiyyete malikdir.
Odur ki, ellerden biri orta qapı - qebir üstünde
daimi asılarak, tamaşanın ordenine 8 çevrilir,
i İcmin9 kapıdan Şeyx Nesrulla eyni el işaresi ile
emr edir ki, "qurbanlık" gelirilmiş qızın siğesi icra
olunsun. Ölü ve canlı eller dehşetli bir oyundan,
musibetti bir aldanışdan xeber verir.
Bedii tertibat tanıaşanın umumi men zer esini,
bütöv'0 bir alemi, "Ölüler" muhitini duymağa ve
görmeye imkan yaradır. Tamaşaya elave olunmuş
proloq1] da buna işare edir. Sehne herlenir12 ve gö-
zümüzün kabağından13 diri ölülerin, donmuşların,
tjefletde qalmışlarm panoramı gelib keçir. Her te-
refden "ölüb a... ölüb a... ölüb a..." sesleri eşidilir.
Tamaşanııı finali da yene umumi panoramda ve-
rilir, lakin bu defe veziyyete hekim olan ölüler
deyil, İsgender ve bir işıq kimi onun etrafına sı-
ğman cavanlardır: Nazlıdır, Celaldir. Bele bir
sehne tamaşanın mentiqinden doğur, çünki "Ölü-
ler" en qaranlıq bir hadise, en qanlı sehife olsa da,
işsız, ümidsiz ve inanışız deyildir.
Teatrda müasirliqden behs olunarken be'zen
bunu zahiri elamellerde, tertibatın şerliliyinde,
pyesin epizodlara parçalanmasında, senarivarı14
qurulusunda, keçmişle bugünün, xatire ile real ve-
ziyyelin qarışık şekilde tesvirinde ve sairde gö-
1. merdiven 2. ilerledikle, değiştikçe 3. hepsi 4. sinema 5. önce 6. yardım 7. kemik S. nişanına 9. bu 10. bütün 11.
önsöz 12. değişiyor 13. önünden 14. senaryo gibi 15. her zammı 16. sis (emlerinin 17. denenmemiş 18. sathi 19, tasvir, gö-
rünüş 20. buluşu 21. şaşırmış 22. şekilde 23. kuşkulanıyor 24. giyside 25. şaşkındır 26. tür
rürler. Elbette, eğer bütün bunlar esassız de-
yildirse, o zaman zahiri bir şey de hesab edile bil-
mez, lakin esil yenilik mezmunda, fikirde, onun es-
tetik tebieündedir. Bu ise teatrda aktyorsuz
düşünüle bilmez ve o rejissor yahşidir ki, öz fik-
rini, - bu fikir müslekil ve deyerlidirse, - aktyor va-
sitesi ile ifade ede bilir. Müasir senet, insanı daha
derinden duyması, onun daxüine nüfuz ederek
çetin suallara, mürekkeb felsefi problemlere cavab
ahtarması, bu ahtarıslarda cesaretli olması ile ba-
rakterize edilir. Müasir insan, müasir şuur hemişe
okluğundan daha realistdir, elme, biliye, hekiki te-
sevvürlere, tehlile, müstekilliye daha çox maildir;
evvelki me'lum shemlerin, aprior anlayışların tez-
yiki zeillenıiş, düşünen, ahtaran, ayık insan, feal
kuvvetli, iradeli, doyuşken insan indi seneti çox
meşgul edir. Sehnede bir bahışdan ohunan, dü-
şünüb-düşündürmeyen, sethi, dayaz, shenıatik
obraz görmek ve bu obrazi "yaradan" aklyordan
lezzet almak ve ibretîenmek mümkün deyildir.
Aktyor sethidirse, sehnede düşünmeyi bacarmırsa,
heç bir rejissor tapıntısı istenilen neticeni vere bil-
mez.
"Ölüler" bir tamaşa olarak çox yaxşı dü-
şünülüb-qurulmuşdur. Rejissor tapıntıları mü-
ithtelif ve zengindir, lakin çox teessüf ki, aktyor
oyununda tanı müveffeqiyyet elde edilmemişdir.
Biz ise hiss ediricj ki, rejissor aktyorları me'nalı,
ağılh, te'sirli olmağa, sethilikden, dayazlıkdan, za-
hirimden qaçmağa çağırır- Bunu biz ilq sehneden
hiss edirik. Hacı Hesen ağanı axtaran hacıların ve
meşedilerin derin heyecan keçirdiklerini, daxilen
sarsıldıklarını, çaşbaş21 olduklarını biz onların fi-
kirli veziyyetlerinden, mat qaldıklarından, et-
rafdakiları sanki görüb-duymadıklarmdan an-
layırıq. Hacı Hesen ağa sehneye gelende ise bu
hissiyatımız bir azda derinleşir. Aklyor
M.Şıhzamanov bu rolü tamam yeni sepkide ve
men deyerdim ki, tam me'nası ile müasir sepkide22
oynayır. Fanatiqlerin en nıö'teberi olan Hacı Hesen
ağa onun ifasında dahilen sanki ikileşmişdir; o ina-
nır ve şekk edir, lakin bunu diline getire bilinir, içe-
riden vahimelenir^ qorxur, günaha batacağını
duyur, özünü le'netleyir, amma şübhe zayii olmur;
özünü zorlayır, hetta inanmak isteyir ki, gözüne ne
ise doğrudan da görünür, sanki bir nefer ağ pal-
Iarda24... Yanına gelen şikayetçiler onu bu vahimdi
haklan uzaqlaşdırırlarsa da, o matdır25, çaşbaşdır
ve görünür, en yaxşısı, düşünmemek, qor~qorana
inanmak ve hetta, on bir yaşlı kızı Nazlını da Şeyxe
qurban vermekdir. Bu cür26 tereddüdlerden keçib
qalib gelen fanatizm, elbette, daha güçlü te'sir ba-
ğışlayır ve eyni zamanda aktyoru da dayaz ve
müştekini oyundan uzaklaşdırır.
Bu cehetden İ.Osmanlı, sehnemizin bu son de-
rece şirin ve yapışıklı aktyoru da, teeccüb ve heyret
içinde qalmış Meşedi Orucu bir harakter kimi
yaxşiyaradır.Genc aktyor H.Hanızadeni de hüsusi
qayd etmek isterdik, çünki o öz xeste ve şikesi*
qehremanlarını eyni zamanda yorgun düşmüş,
bezmiş, son ümidle yaşayan zavallı bir mehluq
kimi çox inandırıcı oynayır, biz karşımızda mü-
rekkeb psiholoji veziyyet keçiren sade bir insan gö-
rürüq. Mesele de burasındadır ki, her bir aktyor,
rolün hecininden ve mövqeyinden asılı olmayarak
psixoloji me'nada zengin, fikirce aydın, konkret ha-
rakter yaratmalıdır ve yalnız bu halda me-
işetçilikden, tipaqlıkdan2, zahiri harakterlikden
doğan sethilikden kaçıla biler.
"Ölüler"de ölüler muhitini temsil eden tipler
çoxdur ve onların hamisi 3 tamaşa üçün mü-
hümdür. Lakin tamaşanın taleyi iki obrazdan*
daha çox asılıdır ki, bunlardan biri Şeyx Nesrulla,
diğeri İsgenderdir. Melbuatda çıxan yazılarda
M.Dadaşov Şeyx Nesrulla rolunda beyenilirse de,
bizce, lazımınca kıymetlendirilmemiş, hetta rolün
ifası bir az da mübahiseli görünmüşdür. Be'zileri
Şeyxin şeyxlikden çıxarılıb adi bir avantüriste5 çev-
rildiyini söyleyir ve bununla elakedar tamaşada
dine qarşı hettin zeiflediyini nöqsan hesab edirler.
Mülahize beledir ki, din öz mö'teber nü-
mayendesinin simasında ifşa edilseydi, tamaşa
me'naca daha keserim olardı. Bele düşünüle biler,
evvelki "Ölüler"de şeyxler ekseren bele de oy-
nanılmışdir. Lakin indiki tamaşa Şeyxin simasında
dinle mübarizeni esas götürmür; o ne tam
me'nasında şeyxdir, ne de sadece "İsfahan lo-
tusudur". M.Dadaşovun Şeyxi dünenin deyil, bu-
günün adamıdır, çox ustadır, meharetlidir, bi-
liqlidir, aldatmak ve mehkum etmek onun seneti
ve meqsedidir. Şeyxliq ancak bir örtüdür ve o,
sabah başka bir memlekete düşerse, orada yeqin
ayrı bir donda görüne bilecekdir. Şeyxin ge~
yimindeki Avropa ünsürü de, olsun ki, bunun za-
hiri nişanesidir. Bununla bele, M.Dadaşov Şeyx
Nesrullanı büsbütün esrsiz ve milliyyetsiz dü-
şünmür, o harada? ve kimlerin arasında olduğunu
bilir, öz biliyi ve "elmi" ile bir şeyx, bir abid te'siri
bağışlamak üçün özünü çox güdü hiss edir. Akt-
yor farsca ve erebce yaxşı danışdığıs kimi, metnin
me'nasını da düzgün bilir ve harakteri bu metn da-
hilinde düşünüb canlandırır. Anlaşılmaz şeyx
me'nasız danışmır ve bu me'nanın be-
nimsenilmesinden asılı olarak Şeyx Nesrulla bize
I. kırgın 2. uygun tiplikten 3. hepsi 4. tasvirden 5. maceracıya, düzenbaza 6. dokunaklı 7. nerede 8. konuştuğu 9.
bekârlardır 10. ufalanıp 11 .i&fehan serserisi 12. hiledir 13. canlılığı 14. yavaş 15. ağır, aheste lö.şekli 17. nurani kişi
inandırıcı ve ya sün'i görüne biler. Odur ki,
M.Dadaşovun şexhi anlaşılmadığını bilse de, de-
diqlerini üreqden, derin bir inam ve eqide ile
deyir, öz "elminin" gücüne e'tibarla söyleyir. Şey-
xin fanatiqler terefinden anlaşılmayan metni ha-
diselerle, süjetin inkişafı ile çox mentiqi şekilde
bağlıdır. Meselen, Şeyx bu dünyanın heçliyinden
ve ahiret dünyasının ülviyyet ve ebediy ye tinden
danışdığı halda, ölüleri diriltmeyi tebliğ edirse,
mexsedi müselmanlığı möhkemletmek, islam te-
leblerine müvafiq olarak nece yaşamak lazım ol-
duğunu öyretmeqdir. Menquhata bu qeder ehe-
miyyet vermesi de hem öz bereketlerini, hem de
müselmanlığı doğrultmak ve möhkemlendirmek
üçündür. Cehennemde yananların ekseriyyeti su-
baydırlar^ deyir.., Bele olduğu halda Hacı Hesen
ağa öz Nazlısını Şeyxe vermeye bilermi?!
Bes ne üçün ölüleri diriltmek baş tutunur? Ona
göre ki, dine bu qeder muti olan müselmanlar es-
linde dini unudub dünya malına, nefse, tamaha
uymuşlar. Şeyx onlara hezret Davuddaıı danışır,
bir gün o, yoldan keçerken görür ki, meleqler
öhiye eziyyet verirler, sebebini soruşanda, me-
nler cavab olarak deyirler ki, sen niye bunların
zahirini görürsen, buseydin ki, batilileri necedir,
bu suali vermezdin. Batilileri pis olduğundandır
ki, ölüleri diriltmeq baş tutmur!
Şeyh Nesrullanın harakterini yaratmak üçün
aktyor bunlan mütleq yaxşı bilmelidir, yoxsa obraz
xırdalanıb10 "İsfahan lotusuna11" çevrile biler.
M.Dadaşov öz kehremanını cavan ve sağlam oy-
nayır; onun merezi de kelekdir12, o, yeni bir mü-
lıite qedem t|oyur, özünü gergin hiss edir, odur ki,
işe başlamadan evvel vaxt qazamr ki, etrafdakılan
tanıya bilsin; İsgenderi te'riflemesmden de meqsed
budur.
Rejissor Tofik Kazımov sehnede hereketi, di-
namiqaıuı2 sevir. Bele bir re'y de vardır ki, "Ölü-
ler" durgunluk ve etalet aleminden behs etdiyi
üçün tamaşanın ritmi süst1* ve leng15 olmalıdır.
Kazımov bunu kebul etmir, bereketle dolu, ritmce
diri, temp e'tiban ile qızğın bir tamaşa yaradır.
Aktyor M.Dadaşov da bu sepkini1^ beyenir. Onun
senetkar tebietine qızğınlık ve sür'et, hetta eqs-
sentrik ritm daha yahxındır, odur ki, Şeyx Nes-
rullam pirani17 oynamakda çetinlik çeke bilerdi.
Buna göredir ki, adet ve en'ene xilafına, Şeyx Nes-
rulla daim hereketdedir, hadiseleri özü idare edir;
o çevikdir, gümrahdir. Hüsusen qebiristan seh-
nesinde sanki emeliyyata başlayan bir sehrkar,
e'cazkar kimi meydana atılarak, mö'cüze se-
viyyesinde bir hadise göstereceyini telkin edir.
M.Dadaşovım Şeyxi korxulu bir oyunu cesaretle
icra edir; eyni zamanda o, arifdir, ayıkdır. İs-
genderden göz kulakdadır, M.Dadaşov yeni Şeyx
Nesrulladır, öz sepgisî, öz hetti vardır, bu dairede
çox ağıllı ve selikeli, yığcam ve ifadeli bir obraz ya-
radır. "26-lar" filminde Ezizbeyov, "Ölüler"de Şeyx
Nesrulla gösterir ki, Melik dadaşov çox ciddi ve
ümidli yaradıcıhk yolundadır, o, görkemli bir se-
netkar kimi artır, böyüyür ve çalışmalıdır ki, get-
dikce daha çetin ve mürekkeb vazifelerin belline
doğru inkişaf etsin.
İsgender obrazının ifasına gelince, demek la-
zımdır, ki, aktyor H.Turabov, rejissorun fikrine
müvafik olarak, öz obrazının tamaşada ne qeder
mühüm mövke tutduğunu yaxşı duyur; tamaşada
dikket merkezindedir, metn ve hereketce eslinde
olduğundan daba geniş düşünülmüşdür. Derdli İs-
gender bize daha feal, daha diri, daha metin gö-
rünür. O bizim insan idealımıza daha yalımdır,
çünki derdli olsa da dahilen temizdir, necibdir, en
başhcası, ağıllıdır. Onun faciesi ağlın, sağlam şu-
urun, böyük idealin faciesidir, buna göre de çox ib-
retlidir. H.Turabov senetkar bir aktyor kimi hele
genedir. O, rolü duyur, sevir, ancak ağırlık ve çe-
tinliyini bir qeder nezere almır, buna göre de ten-
kidi yazılardan birinde deyildiyi kimi, obrazı sanki
ikiye parçalayır, gah derdli İsgenderi, gah da her
şeye yüngüllükle bahan kefli İsgenderi oynayır,
halbuki obraz birdir, gah yüngül, gah ağır ola bil-
mez. O hemişe ciddidir, hereketlerini idare eden
arak şüşesi deyil, düşüncesi, ağlı, mühakimesidir.
İsgender bilir ki, Şeyx "İsfahan lotusudur", lakin
bu, aktyora hakk vermir ki, Şeyxle ilk defe üz-
leşerken öz münasibetini derhal bildirsin, Şeyxi ele
salmak derecesinde bereketler etsin. Bu cür mü-
nasibet hemin sehnenin ciddiyyetini pozur, dra-
matîzmini zeifledir, neticeni yahınlaşdırır, harakter
yaratmak kaygısı tamaşaçının mehebbetinden sui-
istifade etmek niyyeline tebdil olunur. Bu ise esil
senet yolu deyildir. Biz bu sözleri Hesenağa Tu-
rabova güvendiyimizden, onun daha çetin yollarla
germesini arzuladığımızdan deyirik ve inamnk ki,
o, İsgenderi daha derinden sevdirmek kudretine
malikelir...