Qasım Bey Zâkir
(Şuşa, 1784- Şuşa, 1857)
Vâgifle başlayan halkçı şiirin XIX yüzyıldaki
en büyük temsilcisidir. Azerbaycan şiirinin dil açı-
sından millîleştirilmesinde önemli hizmetler ver-
miştir. 1784'te Karabağ Hanlığı'nm merkezi
Şuşa'da doğdu. Babası Ali Bey, Karabağ'm sayılan
asilzâdelerindendi. Üçüncü dedesi Hüseyneli Ağa
ise Karabağ Hanlığı'nm kurucusu Penah Han'ın öz
kardeşiydi. Bu açıdan da şiirlerinde Zâkir mah-
lasını kullanan şairin asıl soyadı Cevanşir ol-
muştur.
Zâkir hakkında ilk araştırmalardan birinin
müellifi Firudin bey Köçerli, Babası Ahmet Bey'in
anılarına dayanarak şairi şöyle tasvir ediyordu: "o
zat-i şerif hoşsuret ve hoşsima, ağ bedenli, uca
kâmetli zeif'ül-büniyye bir vücud imiş, Göyçek,
ağıllı ve göy renge mâü gözleri var imiş. Si-
masından, hareket ve sükenasmdan asar-i necabet
ve reşadet görünermiş. Danışığı fesih, sövti dilkeş
olmağa göre çoxlarmı özüne mail edermiş ve o da-
nışanda ona kulak asmamak olmazmış. Biraz tünd-
mecaz olduğu üçün terpenişinde dexi çabukluk gö-
rünermiş. İnsaf ve mürüvvetden hariç sözler ve
işler şairi teb-i halından çıkarıb onun keyz ve dik-
ketine sebeb olarmış. Ama açığı tez sönüb tövbe ve
istiğfar edermiş. Âdeti halında hoşhülk, helim, re-
himli, mürüvvetli bir adam imiş" (F.Köçerli. "Azer-
baycan Edebiyatı", c. I, Bakı, 1978, s. 359)
İlk tahsilini Şuşa medresesinde almış, burada
Fars dilini tâlim etmiş, bu dilde yazmış, Firdevsî,
Hayyam, Hakanı, Nizamî, Sa'dî, Rûmî gibi büyük
şairlerin eserlerini mükemmel öğrenmişti. "Hın-
dıristan" adlı köyün sahibi olan Zâkir yazın
Şuşa'da oturur, yılın diğer mevsimleriniyse bu
köyde geçirir, bey olmasına rağmen köylülerle bir
arada tarlada çalışmaktan bile çekinmezdi.
Şiirlerinden, kısa bir süre, Karabağ beyleri ile
birlikte Rus ordusuna alındığı, 1829'da ise çok sev-
diği genç oğlunun öldüğü anlaşılmaktadır.
 Ömrünün sonlarına doğru Zâkir'in sakin ve
düzenli hayatı bozuldu. Karabağ'm o dönemindeki
Ermeni ve Rus asıllı yöneticileri diğer yerli
asilzadelerle birlikte tanınmış şairi de in-
citiyorlardı. Yeğeni Behbût Bey'in bir Rus me-
murunu öldürmesi ve bundan sonra da kaçak ol-
ması nedeniyle Rus yöneticileri Hmdınstan köyü
üzerine bir baskın yapmış, şairi tutuklayarak Şuşa
cezaevine getirmiş, daha sonra ise kendisini
Bakü'ye, oğlu Necefkulu Bey'le diğer yeğeni İs-
kender Bey'i ise Rusya'nın içerilerine sürgün et-
mişlerdi. Aynı dönemde Tiflis'te yaşayan ve Rus
yönetiminde çalışan Mirze Fetheli Ahundov'un
(1812-1878), general İsmayılbey Kutkaşmlı'nm
(1800-1861) vb. dostlarının yardımıyla Zâkir, kısa
bir süre sonra Baku sürgününden geri döndü.
Lakin hiçbir suçu olmadan şaire yapılan bu hak-
sızlık, sömürgeci yabancılar tarafından kendi top-
rağında haklarının, şeref ve itibarının çiğnenmesi
vakur bir insan olan Zâkir'i sarsmış ve bütün bu
olayları hayatının son yıllarında yazdığı şiirlere
aynen yansıtmıştı. Bu şiirlerde umutsuzluk, ha-
yattan ve zamaneden şikayet motifleri daha ka-
barık bir şekilde göze çarpmaktadır.
Hayatının son yıllarını manevî sıkıntı içe-
risinde geçiren Zâkir, 1857'de Şuşa'da vefat etmiş
ve şehrin Mirze Hesen mezarlığında toprağa ve-
rilmiştir.
Zakir'in şiirleri tür açısından zengin ve ren-
garenktir. Onun eserlerinin mühim bir kısmını
halk şiiri ruhunda yazılmış koşma, gerayh, tecnis
vb. teşkil eder. Bu şiirler sade ve anlaşılır bir Türk-
çeyle yazılmış, burada genellikle intim konular aşk
ıstırapları, visal hasreti, sevgilinin vefasızlığı vb.
ele alınmıştır. Divan edebiyatının gazel, kaside,
mesnevi, muhammes, müstezad, tercibend, ter-
kibibend, tahmis vb. türlerine de Zakir'in di-
vanında sık sık tesadüf edilmektedir? Çağdaş
dönemin problemlerineyse mizahî şiirlerinde ve
manzum mektuplarında yer vermiştir. Onun çağ-
daşlarına yazdığı manzum mektuplarda Çarlık
Rusya'sının sömürgecilik politikası, Karabağ'da
uygulanan kanunsuzluklar, Türk-Müslüman
asilzadelerinin tabii haklarının çar memurları ta-
rafından çiğnenmesi, bölgedeki Ruslaştırma si-
yaseti vs. sosyal konular öne çıkarılmıştır. Zâkir'in
manzum hikaye ve temsillerindeyse aktüalite ile il-
gili birçok meseleler Ezop diliyle anlatılmıştır.
Zâkir, Azarbaycan Türkçesi ile bir arada Fars
dilinde de şiirler yazmıştır. Onun külliyatını ilk
defa M.F. Ahundov bir kitap halinde yayma ha-
zırlamış, hatta bu kitaba Zâkir'in Azerbaycan Ede-
biyatındaki yerini ve onun şiirlerinin özelliklerini
açıklayan bir Önsöz de yazmıştı. Lakin bilinmeyen
sebepler yüzünden kitap o dönemde ya-
yınlanmamıştı. XIX yy. 80 yıllarından başlayarak
şiirleri Azerî Türkçesi ile ders kitaplarında yer al-
maya başlamıştır.
Eserleri:
Diravİ-Mecmueyi-Vaqif ve diğer müasirin.
Teymurhan şura, 1856; A. Berje. Mecmu eyi-e'şarİ-
şüerayi-Azerbaycan, Laypsig, 1867; Türkçe Qe-
zeller, Bakı, 1917; Eserleri, Bakı, 1925, 1936, 1950;
Seçilmiş Eserleri, Bakı, 1953; Seçilmiş Eserleri/
Bakı, 1957; Eserleri, Bakı, 1964.
Kaynakça:
Mirze Fetelİ Axundov. Nezm ve Nesr Haq-
qmda, Eserleri, c.II, Bakı, 1951, s.220-222; Fi-
rudinbey Köçerli. Azerbaycan Edebiyatı, c.I, Bakı,
1978, s. 359-417; Kamran Memmedov, Qasımbey
Zakir, Bakı, 1957; Eziz Mirehmedov, XX. Esr Azer-
baycan Edebiyatında Satiranm İnkişafı Meselesine
Dair, Nizamî Adına Edebiyat ve Dil İnstitutunun
Eserleri, c.IX, Bakı, 1956; Azerbaycan Edebiyatı
Tarbci, c.II, Bakı, 1960, s.99-123; Kamran Mem-
medov, XIX. Esr Azerbaycan Edebiyatında Satirik
Şiir, Bakı, 1979; Feyzulla Qasımzâde, XIX. Esr
Azerbeycan Edebiyatı Tarixi, Bakı, 1975, s.206-236
vs.
 ŞİİRLERİ:
(Qasımbey Zakir, Eserleri, Bakı-1964)
Qâdir Allah sebeb sala araya,
Gene dost kûyine yollar açıla.
Serendûz pozula, bezek dağıla,
Efşûn ola siyah teller açıla.
Diyâr-i gürbetde qalmışam hasret,
Bir zaman olmadı dîdarın qismet,
Mürüvvetdir el câr ola, bîmürvet,
Menim gözlerimden seller açıla.
Sen ol öz Allah'ın, dinmenem men de,
İnsafa lâyiq iş hansıdır sende?
Sevgi gerek sevgisine yetende,
Gucaqlaşa, qulac qollar açıla.
Sen gedenden beri hergiz gühnenem,
Ne yaxşı ki, bu hâl ile öhnenem,
Gış, üzün qeminden bele ki, menem,
Vay odur yaz ola, güller açıla.
Yüz ilin xidmeti gelmedi kare,
Teqdîr-i qezâye olmadı çâre,
Zâkir, yârın yar olmağın eğyâre,
Gele gör eşide eller açıla.
Dost yolunda cefâ çekdim, can üzdüm,
Yetişmedim bir mekane, ay meded.
Ser-â-ser endamım mumtek eridi,
Eşq ateşi düşüb câne, ay meded.
Muradımız şükûfesi bitmedi,
Belâlı serimden sövdâ getmedi,
Yeter oldu ömür başa yetmedi,
Elim zülf-i perişâne, ay meded.
Qalmışam göz yolda, konüî intizâr,
Gem tutub yaxamı her yana dartar,
Men bilmenem nece bağlanıb yollar,
Bir gelen yox bu virane ay meded.
Ayrı düşmek veteninden yamandı,
Diyâr-i gürbetde öldüm, amandı.
İtirmişem yarı xeyli zamandı,
Axtarıram yana-yana, ay meded.
Bir kimsenin yoxdu menden xeberi,
O qaşları yayı sevenden beri,
Şikeste Zâkir'em, ahım eseri,
Od salıbdı âsimâne, ay meded.
Her şeye kadir olan Tanrı bir sebep yaratsın da sev-
gilinin memleketine giden yollar açılsın. Sırması
bozulsun, süsü dağılsın, etrafa saçılsın ve saçının
siyah telleri açılsın.
Gurbet ülkesinde sevgiliye hasret kalmışım. Hiçbir
zaman yüzünü görmek kısmet olmadı. Ey in-
saniyetsiz kişi! iyilikseverlik bundan sonra geçerli
olsun. Benim gözlerimden seller gibi yaşlar etrafa
saçılsın.
Sen kendi Tanrı'n ol, ben de söz söylemem. Senin
işlerinden hangisi insafa sığar? Sevgiye sevgiyle
karşılık vermeli, kulaç gibi kollar açılmalı ve
kucaklaşmalıdır.
Sen gideliden beri hiç gülmedim. Ancak ne güzel
ki, bu hâlle Ölmem. Yüzünün kederinden ben kışa
dönmüşüm. Yaz gelir de güller açılırsa yazıktır.
Yüz yıllık hizmet bile bir işe yaramadı. Tanrı'nm
yazdığı kadere çare yoktur. Ey Zâkir! Sevgilin ya-
bancılara yâr olmadan gel, yetiş de yabancılar işitip
dağılsın.
Sevgilinin yolunda cefa çektim, canımdan ayrıldım.
Ancak yine de bir yere ulaşamadım. Vücudum baş-
tan başa mum gibi eridi. Aşk ateşi canıma düştü.
İmdat istiyorum.
Murada erme çiçeği yeşermedi. Belâlı başımdan
sevda hiç eksilmedi. Ömür tükendi, ancak elim bir
türlü sevgilinin dağınık saçlarına erişmedi. Medet,
imdat diliyorum.
Gözlerim yolda kaldı, gönlüm intizar çekiyor.
Üzüntü, yakamı tutup her tarafa çekiyor. Bil-
miyorum, nasıl bağlanmış yollar; bu viran, yıkık
gönlüme bir gelen yoktur. İmdat, medet diliyorum.
Vatandan ayrı düşmek kötüdür. Gurbet ellerde
öldüm, aman diliyorum. Hayli zamandır sevgiliyi
kaybetmişim, yana yana arıyorum. îrndat, medet
diliyorum.
O yay kaşlı sevgiliyi seveliden beri hiç kimse benim
ne hâlde olduğumu bilmez. Ben gönlü kırık
Zâkir'im, âhımın izi gökyüzüne bile ateş saçar.
İmdat, medet istiyorum.
Bâd-i sebâ, menim derd-i dilimi,
Ol büt-i zibâya dedin, ne dedi?
Âh ü nâlem âsimâne yetdiyin,
Gerdeni mînâye dedin, ne dedi?
Düşüb ayağına sen o zâlimin,
Söyledin mi neceliyin hâlimin?
Onun hesretinden reng-i alımın,
Döndüyün heyvaye dedin, ne dedi?
Görse idin var mı men-i bîmâre,
Nüsxey-i hüsnünde onun bir çâre?
Dilde iztirâbe, tende buxâre,
Serimde sevdâye dedin, ne dedi?
Gem elinden pây-i beste olduğum,
Halperişan, dilşikeste olduğum,
Bester-i möhnetde xeste olduğum,
Gözleri şehlâye dedin, ne dedi?
Ser-â-ser feleyin şems ü mâhma,
Tamam yer üzünün qiblegâhma,
Zâkİr'in ehvâlın xûblar şahma,
Ağlaya-ağlaya dedin, ne dedi?
Haqqdı, gözel çoxdur cahan içinde,
Gözelde bir nece nîşâne gerek.
Evvel âşiqine mehribân ola,
Ondan qeyrilcre bigâne gerek.
Gözelin büllûr tek gerek bedeni,
Eyîeye özüne heyran göreni,
Yarh-yaraşıqh boyu-gerdeni,
Ne uzun, ne gödek, mîyâna gerek.
Enber xecil ola zülfü bûyinden,
Qemer rüxsârmdan, ems-rûyinden,
Canlar tezelene göft ü qûyinden,
Sözünün her biri dürdâne gerek.
Me'rifetde kâmil, sinnide uşaq,
Qedir bilen, sözü doğru, sözü sağ.
Quzu quyruğu tek nâzik ü yumşağ,
Lerze vere cismi her yana gerek.
Zâkir, ne yamandır hâli dünyanın,
Eksik olmur qalmaqalı dünyanın,
Derd ü ser ü mülk ü malı dünyanın,
Can üçün bir bele cânâne gerek.
Ey sabah rüzgârı! Benim gönül derdimi o süslü put
gibi güzel sevgiliye söylediğinde o ne dedi?
Ahimin ve inleyişimin gökyüzüne ulaştığını o ger-
danı billur gibi olan sevgiliye söyleyince o ne dedi?
Sen o zâlim sevgilinin ayağına düşüp benim ne
halde olduğumu söyledin mi? Onun hasretinden
yüzümün kırmızı renginin ayva gibi sarıya dön-
düğünü söyleyince o ne dedi?
Onun güzellik muskasında, sayfasında hasta düş-
müş olan bana bir çare var mıdır, gördün mü? Gö-
nüldeki ızdıraba, vücuttaki yanmadan çıkan bu-
hara, basımdaki sevdaya o ne diyor?
Üzüntüden ayaklan bağlı hâlde olduğumu, perişan
bir hâlde ve gönlü kırık bulunduğumu; gam, keder
yatağında hasta olduğumu o şehlâ gözlü sevgiliye
söylediğinde o ne dedi?
Baştan başa gökyüzünün güneş ve ayı, bütün yer-
yüzünün kıblegâhı ve güzeller şahı olan o sevgiliye
Zâkir'in hâlini ağlaya ağlaya söyleyince o ne dedi?
Doğrudur, dünyada güzel çoktur. Ancak gü-
zellerde bir kaç işaret olmalıdır. Önce âşığına mer-
hametli olmalıdır, daha sonra ise yabancılara ilgisiz
davranmalıdır.
Güzelin vücudu billur gibi olmalıdır ki göreni ken-
dine hayran edebilmelidir. O güzelin boyu ve ger-
danı ne uzun, ne kısa; orta, vasat olmalıdır.
Sevgilinin saçlarının kokusundan amber utansın.
Ay, sevgilinin yanağından; güneş de yüzünden
utansın. Senin konuşmandan ve sözlerinden ruhlar
tazelensin. Senin her bir sözün inci tanesi gibi ol-
malıdır.
Hünerde, bilimde olgun; yaşta çocuk gibi olmalıdır.
Kadir kıymet bilen, doğru sözlü, sağlam sözlü ol-
malıdır. Vücudu kuzu kuyruğu gibi nazik ve yu-
muşak olmalı ve her yana titreyişler, ürpertiler ver-
melidir.
Ey Zâkir! Dünyanın hâli ne kötüdür. Dünyanın
kavgası eksik olmuyor. Bu dünyanın derdi, malı,
mülkü hiç eksik olmuyor. Her can için böyle bir
sevgili gereklidir.
Bir saat havada qanad saxlaym,
Nizam ile geden qoşa durnalar.
Qatarlanıb ne diyardan gelirsiz,
Qaqqıldaşa-qaqqıldaşa durnalar?
Men sevmişem onun ala gözünü,
Nesib ola bir dem görem üzünü,
Yoxsa danışırsız dilber sözünü,
Veribsiniz ne baş-başa durnalar?
Diyâr-i qürbetde müddetdi varam,
Gece-gündüz canan deyib ağlaram,
Men de sizin kimi qerib ü zârem,
Eylemeyin menden hâşa, durnalar.
Laçm yatağıdı bizim mekanlar,
Yavaş-yavaş gedin, sesiniz anlar,
Qorxuram toxunar öten zamanlar,
Sürbeniz dağılıb çaşa, durnalar.
Zâkir'em, od tutub, alışıb ciğer,
Var ise canandan sizde bir xeber,
Teğâfül etmeyin Allah'ı sever,
Dönmesin bağrınız daşa, durnalar.
Can üzüldü, gele gör ki, sevdiyim,
Gülgez yanağını konlüm arzular.
Beyaz pustanım, mermer sîneni,
Nesrin buxağım könlüm arzular.
Gâh küsüb özümü sana satdığım,
Gâh barışıb ixtilâtı qatdığım,
Öpüb, gucub o qolboyun yatdığım,
Xelvet otağını könlüm arzular.
Emib-emib leblerinden doyduğum,
Mürgüleyib kenarında uyduğum,
Tutub, sıxıb qucağıma qoyduğum,
Şümşad ayağını könlüm arzular.
Ayrılıqda keçen karı dediyin,
Yarı gizletdiyin, yarı dediyin,
"Aheste sor, seni târı" dediyin,
Şekker dodağını könlüm arzular.
Yox idi Zâkir'den hâşa etmeyin,
Ne bir yaşmmağm, ne üz tutmağın,
Kesilibdi indi gelib-getmeyin,
Ezelki çağını könlüm arzular.
Ey bir düzen içinde giden çifte turnalar! Bir saat ha-
vada durun. Ey turnalar! Böyle katar katar olmuş
öte öte nereden geliyorsunuz?
Ben onun elâ gözlerini sevmişim. Nasip olursa bir
kere yüzünü görmek isterim. Ey turnalar!! Baş başa
verip de o dilberle ilgili konuları mı ko-
nuşuyorsunuz?
Gurbet ülkesinde uzun zamandır yaşıyorum. Gece
gündüz sevgilim diyerek ağlıyorum. Ey turnalar!
Ben de sizin gibi garip ve ağlar vaziyetteyim, ben-
den çekinmeyin.
Bizim memleket doğan ve şahin yatağıdır. Bunun
için sessiz ve yavaş yavaş gidin. Çünkü öttüğünüz
zaman size saldırıp sürünüzü dağıtmasından kor-
karım.
Ben Zâkir'im! Ciğerim ateş alıp tutuşmuştur. Eğer
sizde sevgiliden bir haber varsa Allah'ı severseniz
bilmezlikten gelmeyin. Ey turnalar! Sizin de bağ-
rınız taşa dönmesin.
Ey sevdiğim! Gel gör ki, canım senden ayrı düştü.
Gönlüm gül renkli yanağını arzular. Gönlüm beyaz
sineni, mermer gibi göğsünü ve yaban gülü gibi
gerdanını arzular.
Gönlüm bazen sana küserek kendimi sana sattığım,
bazen barışarak görüştüğüm ve Öpüp kucaklayarak
beraber yattığım o gerdek odasını arzular.
Emip emip dudaklarından doyduğum, uyuklayıp
kenarında uyuduğum, tutup sıkıp kucağıma koy-
duğum servi gibi ayağını gönlüm arzular.
Ayrılık sırasında geçen hâli söyleyen, yarısını giz-
leyip yarısını açıklayan ve "yavaş sor, birden bire
söyleme" diyen şeker dudaklarını gönlüm arzular.
Zâkir'den ne bir çekinmen, ne yüzünü saklaman
gibi şeyler yoktu. Şimdi gelip gidişlerin kesildi.
Gönlüm o eski zamanları arzular.
Bilmem neçün ölmeyirem,
Berkiyibdir üzüm sensiz.
Haqq bilir ki, öz işime,
Teeccübem özüm sensiz.
Gem-i eşqin vâre-vâre,
Eser etdi dil-i zâre,
Çıxsm senden özge yâre,
Eğer baxsa gözüm sensiz.
Nezer sallam sol ü sağa,
Bir kimse yox danışmağa,
Bu qeder derd ü ferağa,
Âxır nece dözüm sensiz?
Gele gör ki, növcavânım,
Qalmadı tâb ü tevânım.
Lal olub nitq ü zebanım,
Tükenibdir sözüm sensiz.
Zâkir'em, çekirem efgân,
Bülbül kimi şeb-i hicran,
Eli qoynunda, sergerdân
Ne veqtedek gezim sensiz?
Kcçdi növbet-i zimistân,
Yene fesl-i bahar oldu.
Endilib-i bînevânm
Sen'eti âh ü zâr oldu.
Yâsemen ü gül ü lâle.
Bir çemende qurub hâle,
Ergüven tutub piyâle,
Nergiz içib xumâr oldu.
Emr olundu, âb-i nisyân,
Cansızlara bexş etdi can.
Yene tezelendi dövran,
Ne gözel rûzigâr oldu.
Sebzpuş olub çemenler,
Qaldırdı her şükûfe ser,
Oyan ey bext-i bîxeber,
Yatan hamı bîdâr oldu.
Elac oldu her bîmârc,
Tapıldı derdine çâre,
Ele hesret qalan yâre
Zâkir-i dilfikâr oldu.
Sen onda ele zövq-i sefa bağ arasında,
Men munda yanim pilte kimi yağ arasında.
Peykanlarını sîne-yi çakımda gören der,
Bir qonçe-yi terdir ki, bitib bağ arasında.
Bilmem neden ölmüyorum? Yüzüm sensiz sararıp
solmuş durumdadır. Allah da biliyor ki, kendi
işime kendim de şaşıyorum.
Aşk üzüntüsü gele gele ağlayan gönlüme etki etti.
Eğer gözlerim senden başka sevgiliye bakarsa çık-
sın.
Sağa sola bakıyorum, konuşacak bir kişi bile yok.
Bu kadar dert ve ayrılığa sensiz nasıl da-
yanabilirim?
Ey yeni yetme güzelim! Gel gör ki, gücüm kuv-
vetim kalmadı. Dilim, konuşmam kesildi; sensiz
sözüm de tükenmiş vaziyettedir.
Ben Zâkir'im, bülbül gibi ayrılık gecesinde feryat
figan ederim. Ben ne zamana kadar sensiz eli koy-
nunda ve başı boş gezeceğimi
Kış nöbeti geçti ve bahar mevsimi geldi. Zavallı
bülbülün sanatı âh ve zâr edip ağlamak oldu.
Yasemin, gül ve lâle; çimende bir daire oluş-
turdular. Erguvan kadeh tuttu, nergis de içip sar-
hoş oldu.
Emir verildi ve nisan yağmuru cansızlara can
verdi. Dünya yine tazelendi. Ne güzel bir devir
oldu.
Çimenler yeşillikle örtüldü. Her çiçek başını kal-
dırdı. Ey bu olanlardan habersiz olan talih! Uyan,
yatan bütün herşey uyandı.
Her hastaya ilaç oldu, dertlerine çare bulundu.
Ancak sevgiliye hasret kalan âşık, yine yaralı gö-
nüllü Zâkir oldu.
Sen orada bağ bahçe arasında zevk ve safa eyle.
Ben burada fitil gibi yağ içinde yanayım.
Parça parça olmuş göğsümde attığın oklarını gö-
renler "Bağda taze bir gonca bitmiştir" der.
Könlüm quşımu seyd eledi qemze vü çeşmin,
Qorxum budu qanlar düşe ortağ arasında.
Getmişdi saçın seyrine, dil gelmedi, bîşek,
Gün oldu şeb-i tarda siğnaq arasında.
Ol gûşe-yi ebruyde çeşmin midi, yoxsa,
Yatmış iki Xüten keyiki tağ arasında.
Nâsehler edir men1 meni mütrîb ü meyden,
Efsûs ki, qaldım nece sarsaq arasında.
Zâkir, reh-i eşqinde dirîğ eyleme canı
Tâ nâm-i nikiyin qala uşşaq arasında
Ol gün ki, bu xâkidâne düşdüm,
Tîr-i feleye nişane düşdüm.
Bildim sitem ü gem ü elemdir,
Çerxin revişi, feğâne düşdüm.
Eşq aldı elimden ixtiyârım,
Rüsvây olub cahâne düşdüm.
Bir Leylî misâl yârı gördüm,
Mecnûn kimi xâne-xâne düşdüm.
Eqlimi verib metâ-i eşqe,
Sûd eylemedim, ziyâne düşdüm.
Oxşar lebini dedim şerâbe,
Qan eylemedim ki, qâne düşdüm.
Zâkir, ne yamanlıq eylemişdim,
Bilmem ki, bele yamane düşdüm.
Üzünü görse eğer gebrler iymane geler,
Küfrden el götürüb râh-i Müsülmâne geler.
Baxmasm mı sana âyîne vü hem âb-i revan,
Aparır feyz beden, her ikisi cana geler.
Gün serâsime ser-i kûyine ılgar geceden,
Nece bir qul duruban xidmet-i sultâne geler.
Düşmek ister şem-i rüxsârma zülf-i siyahın,
Bextinin qâreliyin gör, o da pervane geler.
Xet bu mezmûn iledir dövr-i lebinde, güya,
Leşker-i Hind tutub Rûm'i, Bedexşân'e geler.
Gamze ve gözlerin gönül kuşumu avladı. Korkum
ortaklar arasına kan düşmesidir.
Gönül saçlarını seyretmeye gittiği için gelmedi.
Şüphesiz ki, karanlık gecede güneş bize bir sığmak
oldu.
O kaşlarının köşesindekiler gözlerin mi, yoksa dağ
arasında yatmış iki Huten geyiği midir?
Bana nasihat verenler bana çalgı ve içkiyi ya-
sakladılar. Yazık ki, bir çok ahmak insan arasında
kaldım.
Ey Zâkir! Hayırlı ismin âşıklar arasında anılana
kadar aşk yolunda canını yazık etme.
Ne zaman bu dünyaya geldim, o zaman feleğin
okuna nişan oldum.
Bildim ki, feleğin dönüşü sitem, gam ve elemdir.
Ben de feryat ve figana başladım.
Aşk, karar verme gücümü elimden aldı. Ben de
rezil ve rüsva oldum.
Leyla'ya benzer sevgiliyi gördüğümden beri
Mecnûn gibi parça parça hâle düştüm.
Aşk karşılığında aklımı verince kâr değil, zarar
ettim.
"Dudağın şaraba benzer" dedim. Kan dökmedim,
ama kana düştüm.
Ey Zâkir! Bilmem ne kötülük yaptım da böyle bir
kötüye düştüm.
Eğer kâfirler senin yüzünü görse imana gelirler ve
küfürden uzaklaşıp Müslümanlık yoluna girerler.
Sana ayna ve akarsu bakmasın mı? Bedenleri feyiz,
bolluk alır ve her ikisi de cana gelir.
Nasıl bir köle ayağa kalkıp sultanın hizmetine ge-
lirse güneş de köyün başına geceden sersem bir şe-
kilde gelir.
Siyah zülüflerin yanağının ışığına düşmek ister.
Bahtının karalığını gör, çünkü ateşe pervane gelir.
Dudağının kadehindeki ferman, bu mânâdadır.
Güya Hint ordusu Rum'u zaptedip Bedehşan'a ge-
liyormuş.
Zindegânlıq mene düşvârdır ondan sonra,
Bar-i ilâhi, mana gelsin, ne ki canâne geler,
Gorxuram Zâkir'i hicrin qemi bir hala sala,
Gören âdem deye "vay-vay... budu, dîvâne geler'
Âh kim, aldı menim eql ü kemâlim qocalıq,
Eyledi misl-i xezan çöhre-yi alım qocalıq.
Bid-i Mecnun tek eyib serv nihâlım qocalıq/
Gün-be-gün etdi füzun derd ü melalim qocalıq,
Doladı destine efsûs ki, yalım qocalıq.
Elliye yetenedek bilmez idim quru, yaşı,
Hell ederdi eneğim mum kimi qara daşı,
Gördüm altmışda qatı lögmelere yoxdu hası,
İndi it yalı kimi günde gerek qaşıq aşı,
Zindeganlıqdı mı bu, ağrım alım, qocalıq?
Dolanırdı ne qeder var idi tende qüvvet,
Günde pervane kimi başıma yüz kez övret,
Her eve düşse yolum ehli çekerdi minnet,
İndi öz sâhib-i xânem mene etmez reğbet,
Ne ümit ile gedim özgede qalım, qocalıq?
Düş gördüm nece mehpâre edir seyr-i çemen,
Ayağın Öpmek üçün semtlerine düşdüm men,
Geldi göftâre biri, söyledi key pîr-i kûhen,
Ne gezirsen burada, yoxsa azıbsan köçden?
Rişxend menzili etdi meni zâlim qocahq.
Her senem görse deyerdi eceb oğlandır bu,
Ya Ferâmerz veya Rüstem-i dastândır bu,
Xoş onun halına kim, bir gece mehmândır bu,
Gülüşüb indi deyirler nece Vartandır bu,
Çünki etdin bele tiz ile zevalim, qocahq.
Hanı ol serv, görürdün geceler, aye baxar,
Sübhler süsen-i serxoş kimi sehrâye baxar,
Geh zen-i delleke, gen düxter-i mollâye baxar,
İndi san xeste, qoyub baş mütakkâye baxar,
Kesdi eşq ü hevesim, zövq-i visalim qocalıq.
Tüf sana kim meni sen zövg ü sefadan saldın,
Nezer-i merhemet-i mâh-i liqâdan saldın,
Her iki çeşm-i cahanbini ziyâden saldın,
Şahıbaz-i hevesi övc-i balâden saldın,
Sındırdın seng-i sitemle per ü balım, qocaliq.
Gerek inden bele qapıda bürünüb gebeni,
Qoymayım qarğa-quşu sergiden apara deni,
Ki, mebâda vura övret üzüme tâ silleni,
İltimasım budu ki, öldür xilas eyle meni,
Oğul-uşaq eline verme seqqalım, qocahq.
Ondan sonra bana yaşamak güçtür. Ey Tanrım!
Sevgilinin başına ne gelmişse bana da gelsin.
Ayrılık üzüntüsünün Zâkir'i görenlerin "vay, deli
geliyor" dedikleri bir hâle getirmesinden korkarım.
Yazık ki, ihtiyarlık benim aklımı ve bilgimi elimden
aldı. İhtiyarlık kırmızı yüzümü sonbahar gibi sa-
rarttı. İhtiyarlık benim servi gibi boyumu, Mec-
nun'un söğüt ağacı gibi olan boyu gibi eğdi. İh-
tiyarlık derdimi, üzüntümü günden güne arttırdı.
Yazık ki, kötü ihtiyarlık beni eline doladı.
Elli yaşıma kadar kuru, yaş nedir bilmezdim.
Çenem kara taşı mum gibi eritirdi. Altmış yaşında
katı lokmalara öfkesinin olmadığını gördüm. Şimdi
köpek yalı gibi sulu yemekler gerekiyor. Ey ih-
tiyarlık! Bu yaşamak mıdır?
Vücudumda o kadar kuvvet vardı ki, karım günde
yüz defa pervane gibi başımda dolanırdı. Yolum
hangi eve düşse sahibi bana minnet ederdi. Şimdi
kendi hanemin sahipleri bile bana ilgi göstermiyor.
Ey ihtiyarlık! Hangi ümitle gidip de başkasında ka-
layım?
Rüyamda birçok ay parçası gibi güzelin çimende
gezindiğini gördüm. Ben onların ayaklarım öpmek
için semtlerine gittim. Birisi dile gelip "Ey çok yaşlı
zat! Burada ne geziyorsun? Yoksa göçten mi ay-
rıldın?" dedi. Bu zalim ihtiyarlık beni alay konusu
haline getirdi.
Hangi güzel görse "bu ne acayip bir oğlandır. Ya
Ferâmerz, ya da destanlarda adı geçen Rüstem bu
olmalıdır. Bunun bir gece misafir olduğu kişi ne
mutludur" derdi. Şimdi gülüşerek "Bu nasıl var-
tan'dır" derler. Ey ihtiyarlık! Çünkü sen beni ça-
bucak zavallı hâle getirdin.
O servi boylu güzel hani? Geceleri aya bakarken
görürdün. Sabahları ise sarhoş süsen çiçeği gibi çöl-
lere bakardı. Bazen tellak, berber karışma; bazen ise
hoca, molla kızma bakardı. Şimdi sanki hasta gibi
başını yastığa koyup köleye, cariyeye bakar.
Ey ihtiyarlık! Sana yazıklar olsun, beni zevk ve safa
yapmaktan alıkoydun. O ay yüzlü sevgilinin iyilik
dolu bakışından uzaklaştırdın. Dünyaları gören iki
gözümün ışığını söndürdün. Arzu, heves doğanımı
en üst seviyeden indirdin. Ey İhtiyarlık! Sitem taş-
larıyla kolumu kanadımı kırdın.
Bundan böyle kapıya kaba elbise giyip çıkmak ge-
rekir. Karganın kuşun sergideki buğday tanesini
kapmasına izin vermemeliyim ki, hanım yüzüme
tokat atmasın. Ey ihtiyarlık! Senden isteğim, beni
öldürüp kurtarmandır. Benim sakalım oğul-uşak
eline verip beni rezil duruma düşürme.
Zakir'em, türfe xiyâban ile bağım vardır,
Yatmağa, durmağa rengin otağım vardır,
Ne qeder aş ü pilov yese qonağım vardır,
Yaxşı nevvâdelerim, oğul, uşağım vardır,
Yoxdu bir özge qemim, fikr ü xiyalım, qocalıq.
Ey dil, yapış ol Ehmed-i Muxtar eteyinden
Tâ kim, nefesin var.
Şefler dağıdan Heyder-i Kerrar eteyinden,
Gemden bizi qurtar.
Tut silsiley-i seyyid-i ebrar eteyinden,
Onlardı deh ü çar.
Heftâd dü ten yaver ü qemxar eteyinden,
Xoşxülq, xoşetvar,
Her xeyr tökülse, tökülür var eteyinden
Bil vâzeh ü aşkar.
Tâ onbeşedek bilmedin eslâ nedir ehkam,
"Tiflem"-dedin ey dun.
Müddet de dolandın arada serxoş ü sersem,
Oz-özüne memnun.
Elbette, dedin: püxte olar ellide bu xam,
Keçdi o da eknun.
Heştâd yaxmlaşdı, görek hanı bes encam,
Etdin meni meğbun.
Harda tökeceksen daşı idbar, eteyinden?
Yox sende meğer ar?
Ovqat-i ezîzi keçirdin lehv ü leeble
Çekdin besi zehmet.
Tertîb verib meclise bîesl neseble
İçdin mey-i qeflet.
Bir dem oturub durmadın erkan ü edeble,
Bâhörmet-i tâet.
İnsaf ele, ol qâdir-i bîçun ne sebeple
Versin sana cennet?
Dünyada tutan bade-yi gülnar eteyinden
Üqbâde tapar nar.
Her yanda ki, bir dilber-i tennaz eşitdin,
Xoş şekl ü şemâyıl.
Ben Zâkir'im. Görülmemiş güzellikte bahçem ve iki
tarafı ağaçlıklı yolum vardır. Yatmak ve yaşamak
için renkli bir otağım vardır. Ne kadar yemek ve
pilav yese de misafirlerim vardır. Güzel to-
runlarım, oğullarım, kızlarım vardır. Ey ihtiyarlık!
Benim baka bir üzüntüm, düşüncem ve hayâlim
yoktur.
Ey gönül! Nefesin yettiği yere kadar o Ahmed-i
Muhtar (Hz. Muhammedi'm eteğine yapış.
Düşman saflarını dağıtan Haydar-ı Kerrar (Hz.
Ali)'m eteğine yapış ve bizi üzüntüden kurtar.
Hayır sahibi seyyidler silsilesinin eteğinden tut,
çünkü on ve dört olan onlardır. (On: Aşere-i Mü-
beşere, yani daha sağlıklarında cennetle müjdelenmiş
zatlardır. Dört ise dört halifeyi kastetmektedir.)
Yetmiş iki millete imdat eden ve onların üzün-
tülerini paylaşan hoş huylu ve hoş tavırlı kişilerin
eteğinden tut.
Açık ve seçik olarak bil ki; ne hayır dökülse,' varlık
eteğinden dökülür.
Ey alçak! On beş yaşma kadar "küçüğüm" deyip
hiç bir hükme, kaideye uymadın.
Vakit doluncaya kadar kendi kendinden memnun
şekilde sarhoş ve sersemce arada dolandın durdun.
"Elbette eli yaşında bu ham şey, pişer" dedin.
Şimdi o da geçti.
Seksen yaş yakınlaştı, hani sonun nasıl olacak, gö-
relim. Beni bu hâlle şaşkın hâle düşürdün.
Talihsizlik taşını eteğinden nerede dökeceksin?
Meğer sende hiç utanma yokmuş.
Kıymetli vakitlerini oyun ve eğlenceyle geçirdin.
Çok zahmetler çektin.
Soyu bozuk kişilerle meclis kurup gaflet içkisi içtin.
Bir an bile ibâdet, saygı, edep ve ahlâklı olarak otu-
rup yerinde durmadın.
İnsaf et, o Kadir Tanrı seni hangi sebeple cennetine
koysun?
Dünyada gül renkli içkinin eteğinden tutan ahirette
ateş bulur.
Nerede güzel şekilli ve nazlı bir dilberin adım işit-
tivsen oraya aittin.
Çox verdi sene pend xired, sen az eşitdin,
Oldun ona mâyil.
Dâim süxen-i merdüm-i nâsaz eşitdin
Yox sen kimi zâyil.
Mescidde vü minberde qış ü yaz eşitdin,
Yüz vez'ü delâyil.
Cümle dediler: el götür bed kar eteyinden
Lenet sene sed bar.
Bir kimsene ki, nâqis ola rûz-i ezelden,
Ger yali ağara,
Bir lehze menim, kimi usanmaz bed emelden,
Artar vare-vâre.
Dâim danışar bade vü mehbûb-i gözelden,
Zâkir, sene çare.
Tut Al-i Eli'nin gene nâçar eteyinden,
Feryad ele, yalvar.
ZEMÂNEDEN ŞİKÂYET
Çıkmadı qurtulaq derd ü belâdan,
Günde bir zakunu gören canımız.
Her ayın başında bir yol değşilen,
Âdet ü ganunu gören canımız.
Tefâvüt qalmadı gedâya, beye,
Barkeşler indi keçib yedeye,
Qenâet eylesin beze, qedeye,
Câme-yi gülgûni gören canımız.
Bundan ise yeydir diyâr-i gurbet,
Al başım dur get elbet, sed elbet.
Yalavac eyâldan çeksin xecâlet,
Bezekli nâtunu gören canımız.
Yaz ü qış hemîşe sevgili canan,
Geyerdi eynine libâs-i elvan,
Olmasın mı indi serv tek üryan,
Qâmet-i mövzuni gören canımız.
Mübârekdir bu dünyânın nizâmı,
Nehayet müşküldür öyretmek xamı,
Yâd edib ağlayın keçen eyyamı,
Müetter geysûni gören canımız.
Ac qaldıqca rext ü xâbi satacaq,
Gele-gcle quru yerde yatacaq,
Uzaqdan sikkeye gülle atacaq,
Min tümen altuni gören canımız.
Salaq başımıza ne növ'i daşı,
Harda biz görmüşük bele perxaşi?
Reiyyetle boyunduruq yoldaşı,
Çekcr-i dilxûni gören canımız.
Sana çok akıl ve nasihat veren oldu, ama sen az işit-
tin. Bunun için güzellere meylettin.
Daima uyumsuz insanların sözüne kulak verdin.
Senin gibi gel geç gönüllü olan yoktur.
Kış, yaz mescitte ve minberde yüzlerce vaaz ve na-
sihat dinledin.
Herkes sana "Bu kötü işlerden elini eteğini çek"
dedi. Sana yüzlerce defa lanet olsun. Bir kimse
ezel gününden beri, yaratılıştan eksik olursa saçı
sakalı ağarsa da fayda etmez.
Bir an bile benim gibi kötü işlerden usanmaz, ak-
sine gitgide artar.
Zâkir, seneler geçse de içkiden, güzelin sevgisinden
bahseder.
Yine çaresiz; Hz. Ali'nin eteğinden tut, feryat edip
valvar.
Her gün başka bir kanunu gören canımız çıkmadı
ki, dertten ve belâdan kurtulalım. Her ayın başında
başka bir yol izlenen, devamlı âdet ve kanunları de-
ğişen zamanı gören canımız çıkmadı ki, dertten ve
belâdan kurtulalım.
Bey ile, dilencinin farkı kalmadı. Yükleri taşıyanlar
inip yedeğe geçtiler, her şey tersine döndü. Gül
renkli elbiseleri gören canımız şimdi beze, ucuz ku-
maşa kanaat etsin.
Böyle olmaktan gurbete gitmek daha üstündür. Al
başını kalk git. Süslü hatunu gören canımız aç ha-
nımdan dolayı utansın.
Sevgili, yaz kış üstüne renk renk elbiseler giyerdi.
Ölçülü ve düzgün boyu gören canımız şimdi servi
ağacı gibi çırçıplak olmasın mı?
Bu dünyanın düzeni kutsaldır. Herkesi kandırmak
oldukça zordur. Kokulu saçını gören canımız şimdi
geçen günlerini anıp ağlasın.
Aç kaldıkça yatağını yorganını satacak, gele gele
kuru yerde yatacaktır. Bin tümen altını gören ca-
nımız şimdi uzaktan meteliğe kurşun atacak hâle
geldi (Tümen: İran'da kullanılmış olan para birimi).
Başımıza hangi taşı vuralım. Böyle bir savaşı biz
nerde gördük? İçi kan ağlayan köleleri gören ca-
nımız şimdi tebaasıyla aynı boyunduruğa koşulur
oldu.
Ne günde yaradıb Xudâvend bizi
Bir yana aparabilmedik izi
Gâhi Avanes'i, gâhi Serkis'i
Gâhi de Semyon'u gören canımız
Bey iken adımız oldu mülkedâr,
Daha bundan bele bizimçün ne var?
Olmaz rm mükedder, sahibixtiyar,
Avak'i, Ertun'i gören canımız?
Satarıq, sovarıq olub-qalam,
Haqq bilir, sözümün yoxdur yalanı,
Salsın alta indi öküz palanı,
Balış-i perqunu gören canımız.
Serheyl iken yekser qaldıq ayaqda,
İşlerimiz keçir yaman sayaqda,
Ne tirebext olduq bu Qarabağ'da,
Tâle-yi meymûni gören canımız.
Tağar-tağar arpa, buğda ekilen,
Biçilib, döyülüb dama tökülen,
Qan axıt gözünden, ipek çekilen,
Xâli terazinu gören canımız.
Bu tövr ile germek müşküldür yola,
Ne sağa mümkündür qaçmaq, ne sola.
Gerek inden bele digergûn ola,
Kâr-i digergûnu gören canımız.
Aparırlar qaravula, keşiye,
Qeht olub bir deşik, girek deşiye,
Btıriya döşesin eve, eşiye,
Xalu-yi bahûni gören canımız.
Bu zulmü insana eylemez insan,
Saf cana yetişdik aman, el'aman.
Bir nece lâmezheb, adı Müselman,
Mürted ü mel'ûni gören canımız.
Geldi, getdi heyif emîr-i necib,
Feyzi nezerinden olduq bînesib,
Nece qebul eyler nâehl tebib,
Haziq Erestun'i gören canımız.
Lâzımdır ki, edek bele qonağa,
Ellik ile mal ü mülkü sadağa,
özge emir ile tutmaz elağe,
Ta doyunca mûni gören canımız.
MİRZE FETH ELİ AXUNDZÂDE'YE
Piraneserlikde çerx-i gecreftâr,
Eyledi vetenden derbeder meni.
Neylemişem, bilmem dövr-i zâlime,
İncidir düşende bu geder meni.
Tanrı bizi nasıl bir günde yaratmış? Bir türlü doğru
izi takip edemedik. Oysa bazen Semyon'u, bazen
Serkis'i, bazen de yardım edenleri canımız gör-
müştür.
Adımız bey iken padişah oldu. Bizim için bu ma-
kamdan başka daha ne vardır? Avak'i, Ertun'u
gören karar sahibi canımız kederli olmaz mı?
Elde kalan malımızı, mülkümüzü satar savarız.
Allah bilir ki, sözümün yalanı yoktur. Tüyden yas-
tığı gören canımız şimdi başının altına Öküz palanı
koysun.
Kafile başı iken birden ayakta kaldık. İşlerimiz bu
kötü şekilde geçip gitmektedir. Uğurlu talihi gören
canımız şimdi bu Karabağ ülkesinde ne kara bahtlı
oldu.
Dağarcıklar dolusu ekilen, biçilen ve döğülüp am-
barlara dökülen arpaları, buğdayları ve ipek tar-
tılan boş terazileri gören canımız şimdi gözlerinden
kan akıtmalıdır.
Bu şekilde yola gitmek, sağa veya sola kaçmak
mümkün değildir. Bozuk işleri gören canımız bun-
dan böyle bozuk olmalıdır.
Karakola, jandarmaya götürürler. Bir delik yokluğu
olmuş, bir delik bulup girelim. Pahalı halıları gören
canımız şimdi eve, eşiğe hasır döşesin.
İnsan insana bu zulmü yapmaz. Ey adı Müslüman
olan birçok mezhepsiz, dinsiz ve melunu gören ca-
nımız! İnsanların kolayca kandırılabildiği bir za-
mana eriştik, aman, el aman!
Yazık ki bu soylu emir geldi geçti. Onun bakışının
bereketinden nasip alamadık. Şifa dağıtan Eres-
tun'u gören canımız ehil olmayan tabipleri nasıl
kabul eder?
Böyle bir misafire kendi elimizle mal ve mül-
kümüzü sadaka olarak vermeniz gerekir. Sevgilinin
saçını gören canımız başka emirlerle ilgilenmez.
Şu eğri giden felek beni ihtiyarlıkta vatanımdan
ayırdı. Bu zalim devre ne yaptım da, beni bu kadar
incitiyor.
Qarabağ mülkünde men bexti siyah,
Bir ağ gün görmedim Allah'a penah,
Saldı belalara bîcürm ü günah,
Bir nece müfsîd ü töxm-i xer meni.
Men bir pîr-i tenha, zülm bîhesab,
Müşküldür getirmek bu möhnete tab.
Yaman deye-deye eyledi xerab,
Hamıdan ziyâde üç nefer meni.
Biri fâsiq,. facir, hedsiz zînakâr,
Biri eyri üyrü, xeyli nâhamvar,
Biri danışanda baş-ayaq atar,
Bir nece it tutdu bîxeber meni.
Âdem idim, ebes yere zây oldum,
Vilayet içinde rüsivây oldum,
Oğrulara, quldurlara tay oldum,
Sanırdı xelâyiq peygamber meni.
Dövletliden dövlet, kordan mezerret,
Harda bîheyâ var, zâtına lenet.
Süxençin sözüle etdi agibet,
Pederimden cüda bîpeder meni.
Dövlet-i âlide ağarıb saqqal,
Bir xilâfım yoxdur, bu men, o jurnal,
Bir zaman gördüm ki, yazıbdı filhâl,
Gütta'üt tarîqe beraber meni.
Kim ki, vilayetde sîm ü zeri var,
Yüz adam öldüre, hebsden cıxar.
Yeqînsiz damşmaq ha yana çatar,
Bîhörmet eyledi sim ü zer meni.
Derdbilmeze derd-i dili açınca,
Rûzigârm cefâsından qaçmca,
Nâmerd körpüsünden rahat keçince,
Râzıyam apara o seller meni.
Kişi yoxdu, baxma çula-çuxaya,
Adam gerek dağa-daşa toxuya,
"Getme, getme" deyib, qoydtı yuxuya,
Âxırda itirdi Yekeper meni.
Dalınca deyilem bir şüğl-i kârın,
Bilmenem dövrünü leyl-i nahârm,
Heves-i vüsâhn, zövq-i dîdârm,
Qoymaz yuxu yatam ta seher meni.
Râh-i müsîbetde keçmişem candan,
Müxennesdir qorxan bir qaşıq qandan,
Ehtiyatım yoxdur paşadan, xandan,
Analar doğubdur şir-i ner meni.
Olmuşam Bakü'de sakin, feragat,
Zövg-i temaşası misâl-i cennet,
Ziyâde derd-i ser daha ne hacet,
Ferâmuş eyleme, müxteser, meni.
Karabahtlı ben, bu Karabağ ülkesinde bir ak gün
bile görmedim. Allah'a sığınırım.. Bir çok fesatçı ve
eşek tohumu beni suçsuz, günahsız yere çeşitli
belâlara düşürdü.
Ben bir yalnız ihtiyarım, ancak hesapsız zulüm gö-
rüyorum. Bu güçlüklere dayanmak çok zordur.
Herkesten çok üç kişi beni kötüleyerek harap et-
tiler.
Bunlardan biri fesat çıkaran, biri yalancı, biri de sa-
yısız zina işleyen kişidir. Birisi eğri büğrü ve epey-
ce uygunsuzdur. Birisi konuştukça köpek gibi aya-
ğını basma atar durur. Böyle birçok köpek beni
gafil avlayıp yakaladılar.
Ben de insandım, boş yere kayboldum. Memleket
içinde rezil rüsva oldum. Hırsızlara, eşkıyalara eşit
tutuldum. Oysa hizmetçilerim beni peygamber se-
viyesinde görüyordu.
Devletliden, mutluluk sahibinden saadet; körden
ise zarar gelir. Nerde utanmaz biri varsa ona lanet
olsun. Sonunda o piç dedikodularıyla beni ba-
bamdan ayırdı.
Yüce devlet hizmetinde saçımı sakalımı ağarttım.
Bu benim, sözümde bir yanlış yoktur. O jurnalcinin
bir gün beni de eşkiyalar, yol kesiciler arasına yaz-
dığını gördüm.
Ülkede kimin altım, gümüşü varsa yüz adam öl-
dürse de hapisten çıkar. Delilsiz konuşmak kim-
seye ulaşmaz. Bu altın ve gümüş beni saygısız hâle
getirdi.
Gönül derdini dertten anlamayana açacağıma; za-
manın, dünyanın eziyetinden kaçacağıma ve na-
mert köprüsünden geçeceğime o sellerin beni alıp
götürmesine razıyım.
Üstündeki çula çuhaya bakıp aldanma, insan de-
ğildir. Bize dağı taşı delecek insan gereklidir.
"Gitme, gitme" diyerek beni yatmaya alıkoydu. So-
nunda Yekeper, beni kaybetti.
Bir işin, mesleğin peşinde değilim. Gecenin gün-
düzün geçişinin farkına bile varmam. Sevgiliye ka-
vuşma ve yüzünü görme zevki ve arzusu beni sa-
baha kadar uyutmaz.
Felaket yolunda canımdan vazgeçmişim. Bir kaşık
kandan korkan kalleştir, alçaktır. Paşadan, handan
gelecek tehlikelere karşı tedbirim yoktur. Anam
beni erkek aslan gibi doğurmuştur.
İstirahat için Bakü'ye yerleştim. Burayı seyretme
zevki cenneti seyretmeye benziyor. Basımdaki dert
zaten fazladır, başka bir şeye ne gerek var! Kısacası
beni unutma, yeter.
 İSMAYILBEY QUTQAŞINLI'YA
Bu ehlden mehribanhq görmedim,
Meğer bize ola o yandan meded.
Qutqaşm terlanı, Seki şahbazı,
Sâkin-i bilâd-i Şirvan'dan meded.
Qarabağ eşxâsı yekser yağıdır,
Evvelden âxıra zülm ocağıdır,
Bir gecede canavarlar dağıdır,
Olmasa kelleye çobandan meded.
Nüçebâlar qedrin bilir nüçebâ,
Exlâqma, etvârma merhebâ,
Daş daş üste durmaz âlemde eslâ,
Deymese insandan insana meded.
Fezâ-yi mohnetde qalmişam möhtac,
Uşaqlanm olub vetenden ixrac,
Tebib-i hâziqsen, eyle bir ilaç,
Yoxdur mana özge dermandan meded.
Yığılsa bir yere yüz âlineseb,
Danışığın manat, sözün müntexab,
Âlem, bilir, bıvâsite, bîsebeb,
Müşküldür arîze divandan meded.
Hezreti İsmail olsun delilin,
Yetiş imdadına pîr-i elilin,
Nece ferzendine ol dem Xelil'in,
Cebrail getirdi qurbandan meded.
TEMSİL
TÜLKÜ VE QURD
Bir rûben-i kühensâle gedirdi,
Qismet üçün seyr-i âlem edirdi.
Obadan kenara gördü ittifaq,
Atıblar sehrâya bir dünbe-yi çag.
Diqqet ile baxıb teleni seçdi,
Yavuğa düşmeyib uzaqdan keçdi.
Gezer iken oldu bir qurda düçâr,
Dedi: "Filan yerde yaxşı tö'me var".
Bîçâreni çeke-çeke getirdi,
Birazca qalmışdı quyruğu gördi.
Dedi: "Teeccübem, sen bele şeye,
Düçâr oldun, özün yemedin niye?"
Dedi: "Boynamda var qezâ orucum,
Tutmuşam ki, sabit ola borucum".
5oxuldu quyruğu yerden götüre,
Nece gündü naharsızdı, ötüre..
Bu yerden bir iyilik, dostluk görmedim. Bize yar-
dım, demek ki o yandan gelecekmiş. Kutkaşm'm
terlanı, Şeki'nin doğanı bile Şirvan şehrinde ya-
şayanlardan medet umar.
Karabağ'm insanlarının hepsi düşmandır. Baştan
sona zulüm ocağıdır. Eğer koyunlara çoban bak-
masa bir gecede sürüyü kurtlar dağıtır.
Soyu sopu temiz olanların değerini yine soyu sopu
temiz olanlar anlar. Onların ahlâkına, dav-
ranışlarına selâm olsun. Eğer insan insana yardım
etmeseydi dünyada taş üstünde taş kalmazdı.
Sıkıntı ve zorluk boşluğunda muhtaç durumda kal-
mışım. Çocuklarım vatanlarından uzaklaştırıldı.
Eğer şifa dağıtan tabipsen bana bir ilâç ver. Çünkü
bana başka dermandan şifa yoktur.
Yüzlerce soylu insan bir yere toplansın. Onların ko-
nuşmaları kıymetli, sözleri seçilmiştir. Herkes de
bilir ki, bir sebepsiz ya da vasıtasız şekilde dev-
letten, padişahtan yardım istemek çok zordur.
Hazret-i İsmail delin olsun. Bu hasta ihtiyarın im-
dadına yetiş. O an Halil'in bir çok evladına Ceb-
rail'in getirdiği kurban yardımcı oldu.
Bir yaşlı tilki yolda gidiyordu. Bir kısmet bulmak
için etrafa bakmıyordu.
Bir obanın kenarına atılmış güzel bir kuyruk gördü.
Dikkatle bakarak tuzağı farketti. Bunun için yanma
yaklaşmadı ve uzaktan geçti.
Gezerken bir kurtla karşılaştı. "Filan yerde güzel
bir yiyecek var" dedi.
Tilki, çaresiz kurdu çeke çeke getirdi. Biraz gidince
kuyruğu gördü.
Kurt; "Sen böyle bir şeye rastladın da niye kendin
yemedin, buna şaştım" dedi.
Tilki de; "Boynumda borç olarak kaza orucu vardı,
onu tutuyorum." dedi.
Kuyruğu yerden almak için yaklaştı. Çünkü uzun
zamandır yemek yememişti, kuyruğu yemek istedi.
Çırtlayıb pâyine tele oldu bend,
O yana, bu yana tullandı herçend,
Ne geder güc vurdu, götürmedi el,
Kesilib elacı, qaldı meettel.
Tülkünün eline düştü gireve,
Quyruğu yeyirdi çox seve-seve.
Dedi: "Sen deyirdin orucam bayaq,
Nedendir yeyirsen indi bu sayaq?"
Dedi: "Oruç idim, amma bu axşam,
Teze ayı görüb etmişem bayram".
Hiylesine o pürfennin inandı,
-Bes menim bayramım, dedi, haçandı?
-Senin da bayramın sahib-i tele,
Gelendedir, dedi, telesme hele.
Her kimsede ola eqlü fehm ü huş,
Bu meseli eylemesin ferâmûş.
Evvel gerek suyu yoxlasm möhkem,
Boyîayandan sonra soyunsun âdem.
MANZUM HİKAYE
ZÖVCİ-ÂXER
(Qasımbey Zakir, Eserleri, Bakü-1964)
Konu: İsfahanh bir çekmeçinin oğlu seyahete
çıxan zaman haydutlar onların karvamna hücum
edir. Tacirlerden biri yaralanmış cavanı evine ge-
tirir, müalice edİr. Cavanın kimliyi ile ma-
raqlanır. İsfahanh genç özünü Misirli meşhur
tacir Xâce Ehmed'in oğlu kimi qeleme verir ve be-
lelikle de tacirin daha artıq e'timadını qazanır.
Tacirin yegane bir qızı var. Lâkin eri onun
talâğını verİb. İslâm âdetine göre qız yeniden öz
erinin yanına qayitmaq üçün bir başqası ile mü-
veqqeti nikaha girmelidir. Tacir İsfahanh oğlanı
bu iş üçün en münasip adam sayır. Tacirin qızı ile
oğlan bir hefteni bir yerde keçİrİrler. Evvelki erin-
den bir kişilik elâmeti görmeyen qız and İçir ki,
ölse de bu cavandan ayrılmayacaq. Oğlan da bele
and içir. Onun talâq vermek istediyini eşinden
tacir sert qoyur ki, eğer o, heqiqeten de Xâce
Ehmed'in oğludursa, qırx güne qeder atasından
toy hediyyeleri gelmelidir, eğer yalan söyleyibse,
öldürülecek. Ve'din tamam olduğu gün sade li-
basda seheri gezen xelife oğlanın derdinden hâli
olur ve biri birini seven iki gencin kovuşmasında
yardımcı olur.
Birden tuzak kapandı, ayağı bağlandı. O yana, bu
yana çırpındı.
Ne kadar çırpmdıysa da kurtulamadı. Dermanı ke-
sildi, şaşırdı kaldı.
Kuyruk tilkinin eline düştü, o da kuyruğu seve
seve yiyordu.
Kurt; "Hani sen orucum diyordum, şimdi kuruğu
bu şekilde neden yiyorsun" dedi.
Tilki; "Oruç idim, ama bu akşam yeni ayı görüp
bayram yaptım" dedi.
Kurt, o kurnaz tilkinin hilesine inandı. "Peki benim
bayramım ne zamandır?" dedi.
Tilki; "Senin bayramın tuzağın sahibi gelince ola-
cak, hele acele etme" dedi.
Herkesin aklı, anlayış ve fikri olsun da bu ders ve-
rici hikâyeyi unutmasın.
Önce suyu sağlam bir şekilde yoklamak ve daha
sonra suya girmek için soyunmak gerekir.
Konu: Isfahan’h bir çizmecinin oğlu
seyahate çıktığı zaman haydutlar onların
kervanına hücum eder. Tüccarlardan biri
yaralanmış olan genci evine getirir ve tedavi eder.
Gencin kim olduğunu merak eder. Isfahan’h
genç kendini Mısırlı meşhur tüccar Hoca
Ahmet'in oğlu olarak tanıtır ve böylece tüccarın
güvenini daha fazla kazanır. Tüccarın bir de kızı
vardır. Ancak kocası onu bo-şamıştır. İslâm
âdetine göre kadın, eski eşiyle yeniden
evlenebilmek için bir başkasıyla geçici nikâh
yapmalıdır. Tüccar, Isfahan’h genci bu iş için en
uygun kişi olarak görür. Tüccarın kızı ile genç bir
hafta süreyle birlikte olurlar. Önceki kocasından
bir kocalık işareti görmeyen kız, ölse de bu
gençten ayrılmamak için yemin eder. Genç de
aynı şekilde and içer. Tüccar, gencin gerçekten
Hoca Ahmet'in oğluysa kırk güne kadar düğün
hediyelerini getirmesini; eğer söyledikleri ya-
lansa onu öldüreceğini söyler. Sürenin bittiği gün
tebdil-i kıyafetle şehri gezen halife, Isfahan’h
gencin durumundan haberdar olur ve birbirini
seven iki gencin kavuşmasına yardımcı olur.
Qol salıb cavanın boynuna düxter,
And olsun Xudây'a, -dedi- ey peser.
Eğer rize-rize keseler meni,
Mundan sonra elden qoymanam seni.
Oğlan iki destin edib hemâü,
Aldı leblerinden bûsey-i kâmil.
El basıb müshef-i hüsn-ü düdâra,
Eyleyeler meni, -dedi- sed pare,
Dâmen-i veslinden tâ rûz-i meşher,
El çeken deyilem, vefalı dilber.
Ehd ü miysâq olub arada möhkem,
Bir hefte otaqda dilşâd ü xürrem.
Apardılar lezzet, sürdüler vehdet,
(Bele qız ekenin zâtına rehmet).
Ta ki, tamam oldu ve'de-yi şürût,
Ev-eşiyi xâce döşedib mezbût.
İstedi hüzure teze damadı,
Tegrîb ile be'd mübarekbâdı.
Dedi "Ey canı-men, ger olsan razı,
Teleqı pes etsin cenâb-i qazı"
Eqd-i taze kessin öz şövherinc,
Erûs getsin mekânına, yerine.
Boş qalıb müddetdi evi, mehlesi,
Gelmez sarayından bir âdem sesi.
Feqir eri gece dükkanda yatar,
Elleri qoynunda qalıbdı nâçar".
Dermend başını salıb aşağa,
Durdu yavaş-yavaş yer qurtlamağa.
Ne qeder nefese tacir dem verdi,
Çixmadı oğlandan bir nefes ğördi.
Durub geden veqtde dedi: "Ey Mövla,
Buyurduğun gele bendeden hâşa.
Yüz te'n ü teerrüz eyleye bülbül,
Heyhat, bûyinden ayrı düşe gül.
Yaranın üstünden alsan melhemi,
Müâyine artar rene ü elemi".
İlan kimi xâce olub piç ü piç
Oğlanın özüne söz demeyıb hiç.
Eledi qızma izhâr hali:
"Ev eşiyin qahb, ey laubali.
Kız, delikanlının boynuna kollarını dolayarak "Ey
delikanlı! Tanrı'ya and olsun.
Eğer beni parça parça kesseler de bundan sonra
senden ayrılmam" dedi.
Oğlan iki elini birleştirip dudaklarından tam bir
Öpücük aldı.
Sevgilisinin güzellik kitabına el basarak "Beni yüz
parça etseler de;
Ey vefalı dilber, mahşer gününe kadar senin ka-
vuşma eteğinden elimi çekmem" dedi. Aralarında
sağlam bir söz ve ant gerçekleşti. Bir hafta
süreyle odada mutlu ve sevinçli şekilde kaldılar.
Birbirlerinden lezzet aldılar, birlikte oldular. Böyle
kız sahibi olanlara rahmet olsun.
Şartların zamanı gelinceye kadar hoca, evi eşiği
kaydedildiği şekilde döşetti.
Yeni damadı huzuruna istedi. Yaklaşınca tebrik et-
tikten sonra
"Ey benim canım! Eğer razı olursan kadı efendi bo-
şama kararını geri alsın" dedi.
"Kendi kocasına yeni nikâh yapsın; kendi evine
gelin gitsin" dedi.
"Uzun zamandan beri evi mahallesi boştur. Sa-
rayından bir insan sesi bile gelmiyor.
Fakir kocası geceleri dükkânında yatmaktadır. El-
leri koynunda çaresiz kalmıştır" dedi.
Çaresiz başını öne eğerek yavaş yavaş yeri kur-
calamaya başladı.
Tüccar, ne kadar beklediyse de oğlandan bir çıt bile
çıkmadı.
Kalkıp gideceği zaman "Ey Mevlâ! Kulun ne ya-
pabilir, senin buyurduğun olsun" dedi.
Bülbül, gülün kokusundan ayrı düşünce yüzlerce
defa ayıplama ve takılmaya başvurur.
Eğer yaranın üzerinden melhemi alırsan ağrısı ve
sızısı kesin olarak artar.
Hoca, yılan gibi kıvrım kıvrım olup delikanlıya hiç-
bir söz demedi.
Durumu kızma açıklayıp "Ey ilgisiz, laubali! Evin,
eşiğin kalmış.
Çölün bir yavaşı isteyir ki, müft,
Elesin özüne sen mehveşi cüft.
Peşiman olmadım, onu getirdim,
Ölen veqti bu rütbeye yetirdim.
Heqqa nân ü nemek bilmez İranı,
Bîşübhe, emeyim tutacaq âni.
Deyin çadirşebin salıb başına,
Gelsin eşitmemiş dust ü aşina"
Düxtere dediler bu maceranı,
Axıdıb gözünden âb-i neysânı
Sifariş eyledi: "Ey müta-i men,
Enamınızâye eyleme gel sen.
Eğer bu enirden çekmeyesen el,
Edesen qiyl ü qâl, tutasan cedel,
Bil ki, bir çatıdı gerdenim menim,
Qalsm gcrdeninde vebalım menim'
Çölün bir azgını senin gibi ay yüzlü güzeli kendine
bedava eş yapmak istiyor.
Onu getirdiğime pişman olmadım. Ölümüme
yakın bu zamanda belirli bir dereceye getirdim.
İranlılar tuz ekmek hakkı bilmezler. Şüphesiz
benim emeğim, onu tutacaktır (Verdiğim emeklere
nankörlük ettiği için işleri rast gitmeyecektir).
Söyleyin, duymamış olan dost ve tanıdıklar ya-
tağını yorganını alıp gelsinler" dedi.
Kıza bu olan biteni anlattılar. Gözlerinden nisan
yağmuru gibi yaşlar akıttı.
"Ey benim geçici nikâhlım! Gel, sen bu malını, mül-
künü zayi etme.
Eğer bu hükümden, emirden çekinmiyorsan de-
dikodu yapıp mücadele etmelisin.
Bil ki, benim gerdanım bir çatıdır. Senin ger-
danında benim günahım, vebalim kalsın.