Üzeyir Hacıbeyli
(Ağcabedi, 18 Eylül 1885 - Baku, 23 Kasım 1948)
XX. yy. Azerî müziğinin büyük klasiği, Türk-
Müslüman dünyasında ilk operanın müellifi, ga-
zeted-yazar ve dram yazarı, kültür tarihçisidir. 19
Eylül 1885'te Ağcabedi kasabasında doğdu. Babası
Ebdülhüseyn Bey asilzade olmakla beraber bir
devlet memuruydu. Aileleri köklü bir Şuşa sakini
olduğundan, ilk eğitimini Şuşa'da gördü. Burada
önce molla mektebine, daha sonraysa Rus okuluna
devam etti. 1899-1904'te Gürcistan'ın Gori şeh-
rindeki öğretmen okulunda tahsil aldı. Küçük yaş-
larında şiir ve musikiyle ilgilenirdi. Tar çalmayı da
öğrenmiş, 1897-1898'de Şuşa'da düzenlenen
"Mecnûn Leylî'nin Mezarı Başında" müzikli oyun-
larında koroda okumuştu. Gori'de tahsil aldığı yıl-
larda, Rus dilini ve edebiyatını mükemmel öğ-
renmenin yanısıra, müzik sahasında da dikkat
çekecek derecede ilerilemişti. Özellikle de skripka
çalmağı öğrenmiş, ayrıca nota bilgisine sahip ol-
muştu.
Gori öğretmen okulunu bitirdikten sonra,
1904-1905'te Azerbaycan'ın Cebrayıl ilinin Hadrut
köyünde öğretmen olarak çalışmış, 1905'teyse
millî gazete ve dergi çalışmalarına katılmak, ken-
disini gazetecilik alanında sınamak için Bakü'ye
göçmüştü. Burada "Seadet" okulunda öğretmen
olmuş, aynı zamanda "Heyat" gazetesinde ter-
cümeci olarak çalışmıştı. 1906-1907'de ise "Met-
buatda istifade olunan siyasî, hukukî, iktisadî ve
esgerî sözlerin lüğeti" kitabını yayınlanmıştı. 1906-
1910'da ise "İkbal", "Yeni İkbal" gazetelerine, ay-
rıca "Molla Nesreddin" dergisine "Filankes"
takma adıyla "Oradan-buradan" genel başlığı ile
makale ve fıkralar yazmıştır. Bir süre "Yeni İkbal"
gazetesinin başyazarlığını da yapmıştır.
1909'da, tanınmış Rus yazarı Nikolai
Gogol'un doğumunun 100. yılı kutlanırken, Üzeyir
Hacıbeyli onun meşhur "Şinel" ("Palto") eserini
Azerî Türkçesine çevirmiş ve yayınlatmıştı.
22 Ocak 1908'de, bütün Şark'ta, Türk-İslâm
dünyasında ilk opera olan "Leylî ve Mecnûn" ope-
rası sahneye konulmuştu. Bu eserin librettosunu
da besteci, Fuzûlî'nin aynı adı taşıyan mes-
nevisinden almıştı. Bu ilk millî opera, Azer-
baycan'ın kültür hayatında oldukça önemli bir ha-
diseydi ve Üzeyir Hacıbeyli'nin eserinin ardmdan
kısa zamanda yeni operalar ve operattalar mey-
dana geldi. 1908-1915 arası Üzeyir Hacıbeyli, faal
gazetecilikten bir ölçüde uzaklaşarak, bütün güç
ve kuvvetini müzik alanına yöneltmişti. Bu
yıllarda o, bir taraftan müzik eğitimini ta-
mamlamaya, onu çağdaş seviyeye yükseltmeye ve
dünya müziğinin klâsik örneklerini öğrenmeye,
öbür taraftansa yeni eserler ortaya koymaya çaba
göstermişti. Üzeyir Hacıbeyli, 1911'de Moskova'ya
giderek Rusya Müzik Cemiyeti'nin organize ettiği
kursların dinleyicisi olmuş, 1913'teyse Petersburg
Konservatuarına girmişti. Birinci Cihan Savaşının
başlaması nedeniyle buradaki müzik eğitimini bi-
tirememişti.
Gazetecilik faaliyeti ve yüksek müzik tahsili
almanın yanında, Azerbaycan millî müziğini, yeni
türler ve eserlerle zenginleştirerek; 1909'da "Er ve
Arvad", 1910'da "O Olmasın, Bu Olsun" (ikinci adı
"Meşedi İbad"), 1913'te "Arşın Mal Alan" müzikli
komedilerini, 1909'da "Şeyh Senan", 1910'da "Rüs-
tem ve Söhrab", 1912'de "Şah Abbas ve Xur-
şudbanu", "Esli ve Kerem", 1915'te "Leyla ve
Harun" opera ve operetlerini yazar. Bu eserlerin
hepsinin librettosunun yazarı da Üzeyir Ha-
cıbeyli'ydi. Bu eserleriyle o, yalnız millî müzik sa-
natını değil, aynı zamanda millî dram sanatını da
bir açıdan zenginleştirmişti. Bu eserlerin hepsi de
yazıldığı dönemde sahneye konulmuş ve büyük il-
giyle karşılanmıştı. "Arşın Mal Alan" müzikli ko-
medisinin sehne başarısı ise daha büyük olmuştur.
İlk defa 1913'te Bakü'de oynamlan bu eser, o ta-
rihten başlayarak dünya halklarının 60 diline çev-
rilmiş, dünyanın Paris, Londra, Newyork, Berlin,
Pekin, Kahire, Dehli, Tahran vb. şehirlerinde
büyük ilgiyle ve başarıyla sahneye konulmuştur.
Aynı zamanda, "O Olmasın Bu Olsun" ve "Arşın
Mal Alan" müzikli komedilerinden uyarlanarak
dünya ekranlarına çıkarılan başarılı, güzel filmler
çekilmiştir. Bu eserler kelimenin tam manasıyla,
Azerî Türkleri'nin hayatına girmiştir. Oradaki bir
çok deyimler, bir ata sözü gibi halkın ağzına yer-
leşmiştir. Bu operettalardan birkaç aryayı ko-
laylıkla mırıldanmayı başarmayan Azerî Türk'ü
bulmak belki de mümkün değildir.
1915'te Üzeyir Hacıbeyli gazetecilik faaliyetini
yeniden başlatmış, bununla bir arada, besteci olan
kardeşi Zülfükar Hacıbeyli ve gazeteci Ceyhun
Hacıbeyli ile birlikte, Hacıbeyli kardeşlerin müzik
cemiyetini kurarak, sadece Azerbaycan'ın değil,
tüm Kafkasya'nın, Orta Asya ve İran'ın müzik ha-
yatında büyük hizmetler yapmıştır.
1918'de Bakü'de Ermeni soykırımının şid-
detlendiği bir devirde, geçici olarak İran'a gitmek
zorunda kalmış, ama Azerbaycan Cumhuriyeti'nin
kurulması haberini alınca vatana dönmüş ve Cum-
huriyet'in resmî yayın organı olan "Azerbaycan"
gazetesinin başyazarlığına atanmıştı. Üzeyir Ha-
cıbeyli'nin, bu gazetenin sahifelerinde yayınlanmış
ateşli, ihtiraslı, vatanseverlik ve milliyetçilik duy-
guları ile dolu yazıları, o dönemde millî hislerin ve
vatan sevgisinin uyandırılmasına büyük etki gös-
termiş, aynı zamanda tarih sahnesine yeni çıkmış
genç Cumhuriyetin fikir ve. düşüncelerini, amaç
ve isteklerini ortaya koymuştu.
Azerbaycan'daki 1920 Bolşevik devriminden
sonra, Halk Maarif Komiserliği yanındaki "İn-
cesenet İşleri İdaresi" nin müzik bölümünün baş-
kanı olmuş, 1921'de Bakü'de, Azerbaycan Devlet
Türk Müzik Mektebi'ni kurmuştu. 1928-1929 ve
daha sonra ise 1938-1948 yıllarında Azerbaycan
Devlet Konservatuarının rektörü olmuştu. 1940 yı-
lında profesör ilmî derecesi verilmiş, 1945'te ise
yeni kurulan Azerbaycan Bilimler Akademisi'nin
akademik üyesi seçilmişti. 1938'de, "SSCB Halk
Artisti" fahri unvanı almıştı. Sovyet döneminde
Üzeyir Hacıbeyli, müzik teorisi ile daha fazla uğ-
raşmış, "Azerbaycan Halk Müziğinin Esasları"
adlı temel eseri yazıp yayınlatmıştı. Onun 1937'de
bitirdiği ve şimdiye kadar dünyanın çeşitli ül-
kelerinde sahneye konulan "Koroğlu" operasında,
asrın başlarında bestelediği muğam operalarından
farklı olarak, Azerbaycan musikî geleneklerine da-
yanan, onunla bir sentez halinde götürülen çağdaş
müzik öne alınmıştı.
Üzeyir Hacıbeyli, 23 Kasım 1948'de Bakü'de
vefat etmiş ve büyük bir törenle, on binlerce ada-
mın katıldığı bir matem merasimiyle Baku'nun
"Fehri Hiyâbân" denilen onur mezarlığında top-
rağa verilmişti.
Üzeyir Hacıbeyli, XX . yy. Azerbaycan kül-
türüne yalnız büyük bir besteci olarak değil, aynı
zamanda kuvvetli bir gazeteci-yazar sıfatıyla gir-
miş, onun çok sayıdaki makale ve fıkraları, mü-
zikli komedileri; asrın başlarındaki Azerî Tür-
künün hayatını, geçimini, istek ve arzularını,
problemlerini ortaya koymuş, aynı zamanda bu
problemlerin çözülmesi yolunda onlara manevî
destek olmuştur.
Eserleri:
Metbuatda Müste'mel Siyasi, Hüquqi, Iq-
tisadi Ve Esgeri Sözlerin Türk-Rusi Ve Rusi-
Türk Lüğeti, Qezete Ve Ceraidle Meşqul Olan-
lardan Ötrü Pek Lüzumlu Bir Düsturül-emeldir.
Bakı, 1907; Hesab Meseleleri, Bakı, 1907; O Ol-
masın, Bu Olsun, Bakı, 1912; Şah Abbas Ve Xur-
şud Banu, Bakı, 1912; Arşın Mal Alan, Bakı, 1914;
Esli Ve Kerem, Bakı 1914; Arşın Mal Alan, Bakı,
1915; Harun Ve Leyla, Bakı, 1915; Leyli Ve Mec-
nun, Bakı, 1915 (Ceyhun Bey Hacıbeyli ile birlikte),
Arşın Mal Alan, Bakı, 1916; Esli Ve Kerem, Bakı,
1916; O Olmasın, Bu Olsun, Bakı 1916; Arşın Mal
Alan, Bakı, 1917; Leyli Ve Mecnun, Bakı, 1917;
Şah Abbas ve Xurşud Banu, Bakı, 1917, O Ol-
masın Bu Olsun, Bakı, 1918; Koroğlu. Bakı, 1937;
Azerbaycan Xalq Musiqisinin Esasları, Bakı,
1950, 1960. Azerbaycan Xalq Musikisinin Esas-
ları, (Rus dilinde), Bakı, 1957; Azerbaycan Xalq
Musiqisinin Esasları, (Rus Ve Inqilis dillerinde)
Bakı, 1985; Beş Manat Ehvalah, Hekaye Ve Mini-
atürler, Bakı, 1974; Azerbaycanm Musiqi Seneti
Haqqında. Bakı, 1966 (Rus dilinde); Oradan-
buradan, Meqale Ve Felyetonlar, Bakı, 1981; Se-
çilmiş Eserleri, (Rus dilinde), Bakı, 1985; Seçilmiş
Eserleri, Bakı, 1986; Eserleri, 10 Cildde, C. I-IV,
Bakı, 1964-1968.
Kaynakça:
Üzeyir Hacıbeyov. Biblioqrafik Me'lumat.
Bakı, 1940; Firudin Köçerli. Üzeyir Hacıbeyovun
Ictimai-Siyasi Görüşleri. Bakı, 1965; Bestekarın
Xatiresi. Meqaleler, Xatireler, Şiirler vs. Bakı,
1976; Mirabbas Aslanov. Üzeyir Hacıbeyov. Bakı,
1977; Mirabbas Aslanov. Üzeyir Hacıbeyov-
Jurnalist, Bakı, 1985; Cahid Quliyev. Böyük Hu-
manist, Bakı, 1981; Ağababa Rzayev. Çağlayan
Bulag. Bakı, 1981; Qulam Memmedli. Üzeyir
Hacıbeyov. Heyat ve Yaradıcıhğının Salnamesi,
Bakı, 1984; Refiqe Qasımova. Üzeyir Hac-
ıbeyov'un Komediyaları, Bakı, 1984; Zemfika Sef-
erova. Üzeyir Hacıbeyov. Bakı, 1985 (Rus, Ingilis,
Fransız, Alman, Arap, Fars Ve Türk dillerinde de
yayınlanmıştır); Zemfika Seferova. Üzeyir
Hacıbeyov Yaradıcılığında Nezeri ve Estetik
Problemler. Bakı, 1985; Yazıcı, Alim, Bestekar ve
Incesenet Xadimleri Üzeyir Hacıbeyov Haqqmda.
Meqaleler ve Xatireler Mecmuesi, Bakı, 1985;
Qulam Memmedli, Reşid Quliyev. Üzeyir
Hacıbeyov. Bakı 1985; Üzeyir Hacıbeyov. Meq-
aleler ve Foto-Senedler Mecmuesi, Bakı, 1985; El-
çin. Üzeyir Hacıbeyovun Publisistikası,Bakı,1987
("Klassikler ve Müasirler" kitabında), Vitali Vi-
noqradov. Üzeyir Hacıbeyov ve Azerbaycan
Musiqisi, Moskova, 1937 (Rus dilinde), Vitali Vi-
noqradov. Üzeyir Hacıbeyov. Moskova-
Leninqrad, 1947 (Rus dilinde), Qubad Çjasımov.
Üzeyir Hacıbeyov, Bakı, 1945 (Rus dilinde), Ser-
gey Korev. Üzeyir Hacıbeyov ve Onun Operaları,
Bakı, 1953 (Rus dilinde); Xaver Ağayeva. Üzeyir
Hacıbeyov. Bakı, 1955 (Rus dilinde); X. Melikov.
Üzeyir Hacıbeyov'un "Arşın Mal Alan" Müzikli
Komedisi, Bakı, 1955 (Rus dilinde), X. Melikov.
Üzeyir Hacıbeyov'un Müzikli Komedilerin
Dramaturji ve Üslub Xüsusiyyetleri, Bakı, 1956
(Rus dilinde); Elmira Abbasova. Üzeyir
Hacıbeyov'un "Leyli ve Mecnun" Operası. Bakı,
1960 (Rus dilinde); Elmira Abbasova. Üzeyir
Hacıbeyov'un Opera Ve Müzikli Komediyaları,
Bakı, 1961 (Rus dilinde); Elmira Abbasova. Üzeyir
Hacıbeyov. Bakı, 1975 (Rus dilinde); Elmira Ab-
basova. Üzeyir Hacıbeyov Heyat ve Yaradıcılıq
Yolu, Bakı, 1985 (Rus dilinde); Zemfira Seferova.
Üzeyir Hacıbeyov'un Musiqi Ve Estetik Gö-
rüşleri,; Moskova, 1973 (Rus dilinde); Zemfira
Çjafarova. Üzeyir Hacıbeyov. Biblioğrafiya. Azer-
baycanın Elm ve Medeniyyet Xadimleri Se-
riyasından, Bakı, 1978, (Rus ve Azerbaycan dille-
rinde); Üzeyir Hacıbeyov Haqqında Söz, Bakı,
1985 (Rus dilinde); Rehim Reisniya. Üzeyir Hac-
ıbeyov ve iki Inqilab. Tehran, 1986 (Fars dilinde)
vs.
 O OLMASIN, BU OLSUN
4 perdeli operetta
(Üzeyir Hacıbeyov, Eserleri, on cilt, Bakü-1964, el, s. 80-83)
KONU: Rüstembey gene ve okumuş kızı Gülnaz Xanım'ı qoca tacir Meşedî İbad'a ere
vermek ve bu yolla da özünün maddi durumunu düzeltmek isteyir. Gülnaz'la gene
talebe Server biribirlerini sevirler. Server meseleden xeber tuttuqda Rüstembey'in
yanına gelir ve bir hiyle ile bu meseleni yoluna qoyacağmı bildirir. Yalnız Rüstembey
deyil, onun esrin ev-vellerindeki Azerbaycan heyatının bütün cehetlerini öz
şexsiyyetlerinde ifade eden dostları da Meşedî İbad'ı bacardıqları qeder soyurlar. Toy
günü ise gelin paltarı geyinmiş Server Meşedî İbad'm evine gedir ve onu Gülnaz
xanımla deyil, xanımın qulluqçusu Senem'le evlenmeye mecbur edir. Sade ve maraqlı
süjeti, şirin, axıcı dili ve gözel musiqisi sayesinde bu eser her bir Azerbaycan Türkünün
az qala başdan ayağa ezber bildiyi, bir sıra deyimlerinin zerb'ül-mesele çevrildiyi azsaylı
Milli Edebiyyat örneklerindendir.
I perde biler ki, Qarabağ'm pambıq beylerindenem. Hergâh
MEŞEDÎ İBAD - İndi âxırıncı sözünü de görüm bu cüre qoysam (lap dala qoyur) onda da qızm men-
qızı mene verirsen mi? Yoxsa vermirsense gedib den zehlesi22 geder. Ele biler ki, Gence qu-
ayrı qız alaram, deyerem ki, o olmasın, bu olsun. marbazıyam. Eğer belençik23 qoysam (tepesine
RÜSTEM BEY - Men öz sözümün üstünde qoyur), onda da Şamaxı lotosuna oxşaram24. Bes ne
duran adamam. Ancaq sen de gerek qabaqcai bir tövr qoyum? Hamısından yaxşısı budur ki, başı
balaca2 tedarük göresen3 (eli ile pula işare edir). açıq oturram, onda qızm xoşuna geler, ele biler ki,
MEŞEDÎ İBAD - Min manat besdir mi? obrazovanniyam. Doğrudan da men bir qeder ob-
RÜSTEM BEY - Min de üstüne qoy. razovannıyam25, çünki Uruslar men ile çox alış-
MEŞEDÎ İBAD - A kişi, axı bunun bir anbar da veriş eleyibler ve men onlardan Urus dilini de yaxşı
toy4 xerci var. öyrenmişem. (Ses gelir). Aha, deyesen qız gelir. İndi
RÜSTEM BEY - Doğrudur, ancaq ne elemek? gerek men seryoznıskı olum. (Bir kreslo üstünde bar-
Hergâh5 bir qeder cavanö olsa idin, bu iş senin daş qurub oturur)
üçün ucuz tamam olardı. Amma heyf? ki, qocasan, Gülnaz ile Senem dâxil olur.
taxsır özündedir. GÜLNAZ - Oy, men bu kişiden qorxuram.
MEŞEDÎ İBAD - A kişi, vallah men ne qeder SENEM - Ne kifir26 kişidir, ay Allah!
qoca olsam da min bığı8 burma cavana deyerem. MEŞEDİ İBAD (kenara) - Deyesen, menden qor
Sen ne fikir edirsen? Ala min beş yüz manat, qa- Xurlar. Zerer yoxdur, arvad kişiden qorxsa yax-
lanmı da sonra vererem (pul çıxanb verir). şıdır. (Onlara). Bir deyin görüm, xanım han-
RÜSTEM BEY - Olar. (Pulu alır) Zerer yoxdur. smızdır27, qulluqçu28 hansınız?
MEŞEDÎ İBAD - İndi men isteyirem ki, bir qızı SENEM - Men qulluqçuyam, o xanımdır. (Otu-
görüm danışdırım. Ne deyirsen? rurlar).
RÜSTEM BEY - Heç sözüm yoxdur. Eyleş9, bu MEŞEDÎ İBAD - Çox gözel, çox eceb. (Kenara).
saat qızı göndererem. Heç qulluqçunun özü de yaman29 deyildir, amma
MEŞEDÎ İBAD - Zarafat deyildir, bir etek pul xanıma söz yoxdur. Deyer verdiyim pullara. (Sükut.
verirem, bir baxım görüm mal ne cürio maldır, ver- Heç kes dinmeyir^. Meşedi tbad birden-bire gözlerini
diyim pula deyer mi? Menim istediyim odur ki, Gülnaz'in başına teref dikib diqqet ile baxır). Xanım
özüme lâyiq adam olsun. Yoxsa menden öteri te- senin ki, saçın bu qeder qeradır, yeqîn sen de
favütü yoxdur, o olmasın bu olsun... (Sükut). A kişi, menim kimi hena qoyursan.
birceli men bilmedim ki, camaat menim harama*2 GÜLNAZ - Xeyr, hena qoymuram.
qoca deyir? Vallah görünür ki, xalgm gözü pis MEŞEDÎ İBAD - He... Çünki men saqqalıma
görür. Budur ayna, bu da men (Aynaya baxır). hena qoyuram. Ele bildim ki, sen de saçma hena
Allah'a şükür, dişlerim hamisi câbecal3, saqqalım qoyursan. (Kenara). Amma lap nâhaq31 yere he-
da qapqara şevei4 kimi. (Diqqet ile baxır). Deyesen nadan şöhbet saldım. Heç yeri deyildi.
burada bir dene ağ tük vardır. Gerek dartaml5 çıx- GÜLNAZ - Menim başım ağarmayıbdır ki, he-
sm (Dartır). Ah, zehrimari6. Görünür ki, heyvan ba- naya ehtiyacı ola.
lası dellekl7 henanıl8 pis yaxıbdır (Çıxardır). Puff... SENEM - Allah'a şükür, xanım qocalmayıb ha.
Redd ol, şarlatan! Qoca odur ki, dişleri olmaya, MEŞEDÎ İBAD (telesik) - Xeyr, xanım, menim
gözü görmeye, qulaqları eşitmeye, özü de yerinden de saqqalım ağarmayıbdır. Men saqqalıma hena
terpenebilmeyei9. Men ki, elhemdülillah, quş ki- qoydum, qoymadım, hemişe32 şeve kimi qap-
miyem. Maşallah deyim ki, göz deymesin. Özüm qaradır. Amma men bir növ âdetkerde33 olmuşam
de elli yaşım ya ola, ya olmaya. (Güzgüye20 baxır) ve Fars da deyir ki, "terk-i âdet ba movcib-i me-
İndi men papağımı21 ne cür qoyum ki, qızın xo- rezest". (İreli gelir). Allah ölenlerinize rehmet ey-
şuna gelsin? Hergâh bele qoysam (kec qoyur), onda lesin, menim rehmetlik anam deyerdi ki, başımın
qız qorxar, ele biler ki, Bakı qoçusuyam. Eyer bele henasmm vaxtı keçende başım ağrıyır. Çünki
qoysam (gözünün üste qoyur), onda da qız ürker, ele âdetkerde olmuşdu.
1. önceden 2. küçücük 3. hazırlık görmesin 4. eğlence 5. her an 6. genç 7. yazık 8. bıyık 9. bekle 10. çeşit 11. bir tek 12.
nereme 13. sapasağlam 14. sert 15. koparayım 16. yılan zehiri 17. berber 18. kına 19. deprebilmesin 20. ayna 21. başlığımı 22.
nefreti 23. böyle 24. benzerim 25. (Rusça) bilgili 26. çirkin 27. hanginizdir 28. hizmetçi 29. kötü 30. dinlemiyor 31. haksız 32.
daima 33. alışkanlık kazanmışım
 :

GÜLNAZ - Yeqîn ki, sizin de saqqalmızm he-
nasınm vaxtı keçende ağrıyır.
MEŞEDÎ İBAD - Beli, ağrıyır. Saqqalım berk ağ-
nyır. Bir de men sene deyim, insanın başının, ya saq-
qalmın ağlığı onun qocalığma delâlet eylemez. Bax,
men iki yaşında Urus balası görmüşem ki, başı ağap-
paq qar kimi. Halbuki iki yaşında uşağa qoca demek
olmaz. Ve bir de siz benim başıma diqqet edin, heç
görün bir dene ağ tuk var mı? (Başını gösterir)
GÜLNAZ - Heç qarası da yoxdur.
MEŞEDÎ İBAD - Bes bundan me'lûm olur ki,
insan cürbecür oluri. Sizin ikinizin de canı üçün,
indi dünya ele dönübdür ki, indiki ahıllar2 indiki
cahıllardan min pay3 yaxşıdırlar. Meselen, men
"Tarix-i Nâdir" kitabını yarısına qeder oxumuşam,
ona göre hikmet elminden yaxşı biliyim var. İn-
sanın zahiri ne qeder çirkin olsa, batini o qeder
gözel olar. Mesel var ki, deyerler: o olmasın, bu
olsun. Elbette, ne zereri vardır, cavanhq olmasın,
pul olsun. Pul ele eydir ki, qocanı cavan eyler ve
pulsuzluq da cavanı qoca eyler.
SENEM - Görünür ki, senin çox pulun vardır?
MEŞEDÎ İBAD - Senin dövletinden kefim4 çox
kökdürS. (Elini cibine sahb bir abbastf çuardır).
Buyur, bu abbasmı saxla, lazım olar, saqıza verib
çeynersen.
SENEM - Xeyr, sağ ol, pul lazım olsa, ağam verer.
MEŞEDÎ İBAD - Aha, o başqa mesele. (Pulu
aoyur cibine). Heç pis arvad deyildir. (Ona). Bir
mene de görüm senin erin var?
SENEM - Xeyr, yoxdur.
MEŞEDÎ İBAD - Çox gözel. (Kenara). Qa-
baqdan? bilseydim evvelce bunu alardım, sonra xa-
nımı. (Ona). Kefin necedir, yaxşı dolanırsan mı8?
SENEM - Ne üçün, şükür Allah'a, yaxşıyam.
MEŞEDÎ İBAD - Çox gözel. (Gülnaz'a). Xanım,
heç sen danışmırsan?
GÜLNAZ - Men gulag asıram.
MEŞEDÎ İBAD - Çox gözel. Qulaq asmaq da
yaxşı şeydir. (Kenara). Qeribe yerdeyem, vallah, bir
gözel o yanımda, bir gözel bu yanımda. Şair çox
gözel deyib ki: (oxuyur)
Hüsn bağında gezesen Gül ü sünbül de-
resen. Sen kimi bir gözeli Bağın içinde göresen.
GÜLNAZ - Baxasan gül yanağına, olasan mest
ü xumar.
BİR YERDE - Deyesen heç bele işret9 olamaz,
sen ölesen
(Musiqi)
SENEM - Qoca kâftario, sene on beş yaş olan
qız ne gerek? Qorxmayırsan mı ki, âxırda gele başa
kelekiı?
GÜLNAZ - Sene yüz yaşlı dul arvad yaraşar,
ay deyenek.
BİR YERDE - Üzünü it de görerse yalamaz sen
ölesen.
(Musigi)^
MEŞEDÎ İBAD - Görürem ki, mene sen çox ye-
tirirsen gözünü
Qqrxuram kim ki, âxırda itiresen özünü.
GÜLNAZ - İsteyirsen mi, sözün men deyerem
lap düzünü^
BİR YERDE - Sen kimi bir qocaya qız yaramaz
sen ölesen.
GÜLNAZ (Dururlar) - Hele ki, xudâfiz, biz
gedek.
MEŞEDî İBAD - Ay çox sağ olun, Allah
penâhmda olasınız. (Gedirler) Bir deli şeytan deyir
ki, ikisini de birden al.

ARŞIN MAL ALAN

KONU: Varlı tacir Esger evlenmek isteyir. Lakin evleneceyi kızı evvelceden görmek
isteyir. Dostu Süleyman Bey ona arşınmalçı paltarındai3 dolaşıb qumaş satmağı ve bu
yolla evlenmek istediyi qızı tapmağı14 meslehet görür. Esger Süleyman Bey'in mes-
lehetine qulaq asıb arşınmalçı kimi sehere çıxır. Tezlikle axtardığınıı5 tapır-Sultan
Bey'in qızı Gülçöhre'ni görüb beyenir. Gülçöhre de ilk baxışdan arşınmalçıya vurulur.
Lakin Sultan Bey qızını bir arşınmalçıya vermek istemir. Tacir Esqer'in elçilerine ise
derhal razılıq verir. Tacir Esgerle arşınmalçının eyni adam olduğunu bilmeyen Gül-
çöhre sevmediyi adamla birlikde yaşamagdansa özünü öldürmeyi düşünür. Lakin ese-
rin finalında hadiseler açılır ve Gülçöhre tacirin ürekden sevdiyi arşınmalçının özü ol-
duğunu görünce ikigat xoşbextl6 olur. Atası Sultan Bey de bu kelekden mâmnun galır.
Eser toy meclisleri ile bitir-Esger Gülçöhre'ye, dostu Süleyman Bey Sultan Bey'in qar-
daşı qızı Asya'ya, Esger'in xidmetçisi Veli Sultan Bey'in xidmetçisi Telli ile evlenirler.
Sultan Bey de arzusuna çatıri^-Esger'in xalası Cahan Xanım'ı alır.
IV perde ESGER. (gülür) - Hara qaçaq öz evimizden?
GÜLÇÖHRE - Ne danışırsan20? Bura kimin
Esger dâxil olub salam verir evidir?
GÜLÇÖHRE - Sensen, yoxsa özgedir?
ESGER - Menem, menem, Gülçöhre, ancayrn olıs, ESGER - Bura menim evimdir. Sonra da ola-
GÜLÇÖHRE (Ağlayır) - Görürsen menim başıma caq senin evin.
gelseydin, özmü GÜLÇÖHRE - Heç ne başa düşmeyirem2l. Meni
ne işler getirirler? Bir qeder gec 19
öldürmüşdüm. Sen buraya ne sayaq geldin? kim götürüb qaçıb?
Seni burada görseler öldürerler. ESGER - Men gönderdiyim adamlar.
Mümkün varsa, gel qaçaq (ecele ile dartır). GÜLÇÖHRE (fikirli) - Bes men ele bildim ki,
1. değişir 2. yaşlılar 3. kez, kere 4. keyfim 5. fazladır 6. eski
Rusya'da para birimi 7. önceden 8. iyi misin 9. içki 10. çirkin 11. hile, düzen 12. en doğrusunu 13. bohçacı kıyafetinde 14.
bulmağı 15. önerir, tavsiye eder 16. iki kat sevindiği 17. erer 18. rahat ol 19. ne şekilde 20. söylüyorsun 21. anlamıvorum
meni atam verdiyi tacir oğlanın adamları götürüb
qaçıblar.
EŞGER-Elbette eledir.
GÜLÇÖHRE (lapi heyran galır) - Yene başa düş-
medin^, Allah eşaine meni başa sa31 görüm bu ne
kelekdiH?
ESGER (gülür) - Bax, Gülçöhre, sene âşiq olan
arşmmalçı5 da menem, atan6 ere vermek istediyi
tacir oğlan da menem. Men yalandan arşın malı
satan olub özüme qız axtarırdım 7 ki, âxırda seni
tapdım8 ve atandan istedim. O da verdi, çünki atan
bilmedi ki, men arşın mal satan oğlanam. Çünki o
evvelden meni görmeyibdir.
GÜLÇÖHRE (naz ile) - Ay bîinsaf. Bes9 mene
yazığın gelmedilO ki, bu qeder eziyyet çekdim,
ezab çekdim, atam meni öldurmeli oldu... Özümü
öldürmeli oldum... (Naz ile) Bele bileydim, seni sev-
mezdim...
ESGER - Bes burası vardır ki, bu şadlığımız
bütün o eziyyetleri yuyurll, aparırl2, ele deyıl mi,
maralım Gülçöhre?
GÜLÇÖHRE (âxırda razı olur) - Eledir.
ESGER - Di gel beri, gedek otaqları bir-bir
gezek ve xalamı da görek. (Gedirler o biri otağa).
Bu halda bayır gapıdan Sultan Bey dâxil olur.
ESGER - Selamunaleyküm, Sultan Bey, sen
bize xoş gelmisen.
SULTAN BEY (evvel xoş üzle, sonra teeccüble^) -
Balam, sen... Sen Esger'sen, yoxsa o arşın mal
satan?
ESGER - Xeyr, men Hacı Mürsel oğlu
Esger'em, senetim.14 tâcirlikdir.
SULTAN BEY - Deyirem axı, ancaq menim
gözüm bele görükdü ki, qabağımdakıi5 o gededirlö.
ESGER -Hansii7gede?
SULTAN BEY - Heç, bir gede var idi, arşın mal
satardı.
ESGER - Bilirem, sen istedin ki, onun xalasmı
alasan, o da evezindelS senden qızını istedi. Sen de
acıglanıbi9 qovdun, beledir mi?
SULTAN BEY (teeccüble) - Eledir... Balam20, sen
haradan2l bilirsen?
ESGER - Nece22 bilmeyim ki, o men özüm23
idim?
SULTAN BEY (heyretle) - Ne danışırsan?
ESGER - Beli24, men qesden etdim ki, qızı
görüm, sonra alım.
SULTAN BEY - Doğru deyirsen?
ESGER - Budur, gızm tesdiq eder. (Çağırır Gül-
çöhre'ni) Gülçöhre!
GÜLÇÖHRE (dâxil olub atasına terefgedir) - Bax,
ata, hem sen deyen oldu hem sen men deyen. Esger
sizi keleye goyub, senin açığına ve menim de
ezâbıma sebeb oldu, bütün teqsir25 de bundadır.
SULTAN BEY (ayılır) - He, indi, başa düşdüm.
Çox kelekbâz26 imişsen. Rehmetlik senin atan heç
bele deyildi. Ya Allah (El verir). Kefin yaxşıdır mı?..
Ay qız, Gülçöhre, beri gel. (Gülçöhre gelir, atası onun
alnından öpür). Çox gözel, çox pâkize, vay seni
Esger. Amma eceb kelekbâz imişsen. (Yadına
düşür). Yaxşı, balam, bes senin xalan nece oldu?
He? Heqiqet o senin xalan idi, yoxsa o da kelek idi?
ESGER - Xeyr, doğrudan xalamdır.
1. büsbütün 2. anlamadım 3. bana anlat 4. hiledir, yalandır 5. bohçacı 6. baban 7. arıyordum 8. buldum 9. yeter 10. acı-
madın mı 11. yıkar 12. götürür 13. şaşkınlıkla 14. mesleğim, işim 15. önümdeki 16. dilencidir 17. hangi 18. karşılığında
19. sinirlenip 20. yavrum 21. nereden 22. nasıl 23. kendim 24. evet 25. kusur, suç 26. düzenbaz 27. iki taraflı akraba 28.
seker 29. düğünümüz 30. rahatsızdılar 31. benzemiyor 32. mutlaka
SULTAN BEY - Yeqîn özü de duldur mu?
ESGER - Beli, duldur.
SULTAN BEY - He, de ver gelsin de...
ESGER - Gelsin, ne deyirem, Gülçöhre, zehmet
çek, xalamı çağır.
Gülçöhre gedir
SULTAN BEY - Gelsin onu alım da. O dul,
men dul. Hekim de mene deyib ki, gerek arvad
alım. Men bilen hekim xalanı da görse deyer ere
get.
ESGER - Ne sözüm var ki, al da... al ikibaşlı
qohum olaq. İndi bildinmi ki, ikibaşlı qohum27 ne
demekdir?
SULTAN BEY (gülür) - Bildim, bildim a ke-
lekbâz.
Gülçöhre ve Cahan dâxil olurlar.
SULTAN BEY (Cahan'a) - Eşşi, gel de. İreli gel.
Görürsen senin bu bacıoğlun ne kelekbâz imiş. He,
indi ne deyirsen, bir nefer molla/bir kelle qend28 ve
üç manat pul ile aran necedir? Deyirem ele Esger
ile Gülçöhre'nin ve sen ile menim toyumuz 2 ^ bir
olsun.
CAHAN^- Ne deyirem, Allah xeyir versin.
HAMI - Âmin, âmin.
SULTAN BEY - Balam, o uşaqlar evde tek qal-
dılar, nigârandılar30. Sizin gedeni gönderin Asya
ile Telli'ni bura getirsinler.
ESGER - Bu saat gönderim (Çıxır).
SULTAN BEY - Eşşi, vallah sevindiyimden ele
bilirem ki, cavan oldum... (Tez dilini dolayır). Yeni
qoca da deyilem, ele cavan kimi bir oğlanam. Ma-
şallah olsun mene.
Esger gelir
ESGER - Gönderdim getdi.
Bu halda Süleyman daxil olur.
SÜLEYMAN - Selamüneleyküm.
SULTAN BEY - Paho, Süleyman, eleykessalam,
balam şenin bu dostun ne kelekbâz imiş...
SÜLEYMAN - Beli, çox kelekbâzdır, Bilmirem
kimden öyrenib?
ESGER - Nece kimden öyrenmişem? Bunların
hamisini sen öyretmedin mi? Odur, xalam desin.
CAHAN - Doğrudur, bütün bu keleklerin baş-
çısı Süleyman'dır. O öyretdi.
SULTAN BEY - Bele imiş... Süleyman, men seni
heç bele bilmezdim. Bu işleri haradan öyrenibsen?
SÜLEYMAN - Bey, öz başımdan çıxardıram.
SULTAN - Ay senin başm var olsun.
SÜLEYMAN (Birden Gülçöhre 'ni görüb diqqet ye-
tirir). - Yaxşı, Gülçöhre budur?
EŞGER - Beli, budur.
SÜLEYMAN - Bes men gördüyüm qız buna
oxşamayır3i.
SULTAN BEY - Sen yeqîn32 Asya'nı görübsen.
SÜLEYMAN - Asya kimdir?
SULTAN BEY - O menim qardaşım qızıdır.
SÜLEYMAN (sevinir) - He? Eşşi, ele ise men ne
üçün bekar galim? Ver men de toy edim de...
SULTAN BEY - Doğru deyirsen?
SÜLEYMAN - Elbette.
SULTAN BEY - Verdim, al.
HAMI - Allah xeyir versin, Allah xeyir versin,
ne eceb oldu.
 SÜLEYMAN (Kenara) - Bax, merd yoldaşın
âxırıi bele olar.
Bu halda Asya, Telli ve Veli gelirler.
SULTAN BEY - Bax, budur geldiler. Ay qız,
Asya, bu oğlana seni versem gedersen mi?
ASYA (utana-utana) - Beli, gederem.
SULTAN BEY - Qoçaq2 mzsan. Gülçöhre'den
ağıllı oldun. Çox ğözel, çok pakize (Veli ile Telli bi-
rıoirlerine baxırlar. Veli berk? ah çekir). Ede, ne
4
yaman ah çekdin, bala ne derdin var ki?
ESGER - Ne derdi olacaqdır? Gülçöhre'ni mene
verdin, Asya'm Süleyman'a verdin, xalamı özün
alırsan, indi Telli'ni de ver ona.
HAMI - Doğrudur, doğrudur.
SÜLEYMAN (Veli'ye) - He, dedim ki, axı sen
de hazırlaş...
BİZ HAMIMIZ QAFQAZLI BALALARIYIÇ)
(c. III. s. 31 - 35)
Daha besdir, ağlımızı başımıza cem edek6,
minlerce illerden? beri eşk ile qan sellerine qerq
olan Vetenimizin bele bir dehşetamiz8 menzeresini
pozub ittifaq gününün şe'şeesi altında nurlanmağa
qeyret edelim.
Biz hamımız Qafqazlı balalarıyız, aramızda
ülfet olsun, biribirimize üz9 tutaq, yek-diğerimize
rast geldikde qelbimiz mehebbet, sevgi hissinden
ne'şet edib fereh ile mehşun olsun. Yek-
digerimizin qem ve ferehinden hissiyab olaq.
Biz hamımız Qafqaz balalarıyıq. Qafqaz haq-
qında aelbimizde beslediyimiz mehebbet tebiidir
ki, gerek bizi bir-birimize merbut elesin. Qerez ve
terefgirlikden müstövlid büğz ve edavet kimi
denîio hisslerden özümüzü temizleyerek. Besiret
özü ile halımıza bir nezer ataq-hamımız Qafqaz
alalarıyıq, zeruret ve ehtiyacımız birdir. Is-
tiqbalımızm rifah ve seadetini te'min edecek aüvve
hamımızın hümmet ve qeyretine bağlıdır. Yalqızll
elden ses çıxmaz. Birimiz musibet qaranlığına gi-
riftar olduqda diğerimiz onun texlisine can-i dil-
den müsai serf etmelidir. Birimize bextiyarlıg İşığı
üz çevirse, diğerimizi de ondan Mfisiyâb etmeliyik.
Birimize bedbextlik âriz olsa, diğerimiz xoşbext
olabilmerik. Biz bunu özümüze yegîn etmeliyik.
Bu nöqte-yi nezerden seadete nail olmağa ça-
lışanımız diğerinin de seadetine qeyret etmelidir.
Biz hamımız Qafqaz balalarıyıq. Birimizin
düşmeni varsa, hamımızın düşmenidir, define
hamımız çalışmalıyla. Birimizi tehlüke tehdid edir-
se, hamımızı tehdid edir, nicatımız ittifaadadır.
Din, millet ayrılığı bizim ittifaqımıza sedd olmasın
gerek. Biz hamımız Qafqaz balalarıyıa.
Hemre'yliki2, hemfikirlik, hemmesleklikis,
hemkârlıq-bunlar hamisi bizim vezife-yi mü-
qeddeslerimizden edd olunsun gerek. Eks-teqdirde
heç bir işimiz düz getirmez^, taleyimizis nifaqve
edâvet üçün bizi biribirimize uğratmayıbdır. Biz
bunu isbat etmeliyik.
Biz hamımız Qafqaz balalarıyıq. Medeniyyetli
ve me'rifetlimiz cehaletde qalanımıza, qüvvetlımiz
zeifimize, servetlimiz tavanasızlarımızaiö arxa ol-
1. sonu 2. yiğit 3. şiddetli 4. kötü 5. çift çift 6. toplanalım 7. yıllardan 8. dehşet saçan 9. yüz 10. alçak 11. yalnız 12.
aynı görüşü paylaşmak 13. meslekdaşlık 14. başarılı olmaz 15. şansımız, talihimiz 16. yoksullarımıza 17. hareket etmeliyiz (de-
yinmeliyiz) 18. rakipden 19. bağlayıcı 20. iyi iş çıkmaz 21. çok 22. önce 23. becereceğimiz 24. iyimserlerden 25. yitmişdir
SULTAN BEY - Ay qız, Telli, Veli'ye gedersen
mi?
TELLİ (merd-merdana) - Beli, gederem.
SULTAN BEY - Veli, sen Telli'ni alarsan mı?
VELİ (utanır ve birden-bire) - Beli, alaram.
(Gülür).
HAMI - Allah xeyir versin.
SULTAN BEY - Yaxşı, balam, toylarımızı ne
vaxt başlayaq?
HAMI - Ele bu gün.
SULTAN BEY - Bes ele ise başlayaq. Düzülün.
Cüt-cüt5 oynayırlar. Evvelce musiqiye göre
ağır, sonra musigi tezleşdikce tez-tez oynayırlar.
PERDE
1913
malıdır. Bu esas üzre dolanmahyıqi7 ki, eğyârdan8
yetişen zerbeler de bizim üzerimizde eserpeziri
olmasın...
1906
MEREZLERİMİZDEN BİRİ
(c. III. s. 36)
Dünyada en alçaq sifetlerin biri, zennimce,
cür'etsizlikdir. Bu sifet çox vaxt insanın bed-
bextliyine bele bâis olur. Cür'etsiz adamdan yaxşı
iş baş vermez20. Sairlerin musibetine dexi sebeb
olar. Cür'etsiz yoldaşdan uzaq olmaq yaxşıdır.
Cür'etsiz adam heç bir teşebbüse müveffeq olmaz.
İşini xerab eder, heç bir semere görmeyib elden bu-
raxar. Halbuki her bir işde cür'et lazımdır...
... Bu gün cür'etli İngüisler, Amerikalılar
kürre-yi erzin her bir nöqtesinde hökmü fer-
madırlar. Cür'etsiz İran ise eğyâr tecavüzünden
dexi özünü qorumağa qadir deyildir.
Biz, Rusiya Müselmanları dexi bir artıq21
cür'et sahibi olduğumuzu meydana çıxarabilmerik.
Bizde cür'et ölübdür, ehyâ etmek lazımdır.
... Biz bir işe iqdâm etmeden qabaq22 öz aciz-
liyimizi iqrar ederek mezkur işden heç bir şey çıx-
mayacağmı hökmen özümüze yeqîn edirik ve şövq
ü hevesden düşüb ebes yere fürsetimizi elden bu-
raxırıq. Birimiz bir iş tutmaq istedikde diğerimiz
ona mâne olub, cür'etsizlere mensub bir eda ile,
sen, yaxud biz bacaracağımız23 iş deyil-deyib bu
işden serfnezer etmeyi dexi teşviq edirik.
... Bele çıxır ki, biz her bir ittifaqda nik-
binlerden24 edd olunduğumuz halda, tek bir bu
yerde bedbinliyi qebul edirik. Görünür bizim öz
qüvvetimize e'timadımız yoxdur. Varmışa da itib-
dir25. Budur ki, indi bizim cür'etsizliyimiz ve aciz-
liyimize müqerr olmağımız her bir iş müqabilinde
el-ayağımızı bağlayıb, bizi hereketsiz buraxır.
Cür'etsizlikden başqa bir de ümumiyyet e'tibarı ile
diğer bir fena sifet dexi müşahide olunur. Bu da
âcizlikdir. Balaca bir musibet ve bedbextliye düçâr
olanda biz özümüzü bilmerrel itiririk. Esline bax-
san bu da bizim cür'etsizliyimizden doğan bir si-
fetdir.
... Bizim her birimiz gerek işini tereqqiye min-
dirmeye çalışsın. Ona göre de heç bir teşebbüs mü-
qabilinde özümüzü aciz bilib cür'etsizlik et-
memeliyik. İnsan tûzigârm önüne yumalatdığı2
çetinliklerle mübarijzede3 olmaq üçün yaranıbdır4.
Acizlik ve cür'etsizlik göstermekdense mübarize
edib rûzigâra basılmamaq efzeldir.
1906
ORADAN-BURADAN
(c. III. s. 46)
Hürriyyet-i metbuat dedim, yadıma Osmanlı
senzoru5 düşdü. Bir defe "Veqt" gezetesini oxu-
duğum yerde bele xebere,rast geldim:
"Osmanlı'da Aydm vilayetinde berk6 yağmur
olub ehaliye xeyli zerer olduğunu Osmanlı senzoru
qezetelerden pozmuşdur7"
İndi bunu görüb men de fikir eleyirem ki, ne
yaxşı olardı. Osmanlı senzoru Qafqaz qezetelerine
de baxıb Zengezur zererdîdelerininS ehvalatmı
poza idi ve bizim "üreyi yuxa" dövletlilerimizin
qelbini xarab elemeye idi.
Zengezur dedim, yâdıma bir nâğıl düşdü:
Günlerin bir gün Zengezur'lu bir Müselman
açlığa tâb getirebilmeyi yere ymlıbdır ve de-
yibdir ki, ay aclıq, sen ne yaman güclüsen.
Aclıq cavab veribdir ki: Balam, güçlü ol-
saydım, çörek meni esir edebilmezdi.
Zengezurlu deyib: Ay çörek, sen ne yaman
güclüsen? Çörek cavab veribdir ki: Balam, güçlü
olsa idim meni pul ile satın alıb yemezdiler.
Zengezurlu deyib: Ay pul, sen ne yaman güc-
lüsen? Pul cavab veribdir ki: Güçlü olsa idim döv-
letliio Müselman meni sandığa basıp ağzımı da
berki l-berk bağlamazdı.
Zengezurlu deyib: Ay dövletli Müselman, sen
ne güclüsen?
Dövletli Müselman cavab verib ki: Ay balam,
men tövr güclüyem ki, sen Müselmanı orada acın-
dan ölen görüb bir tikel2 çörek uzatmağa da elim
gelmeyir?
O yedi yere keçdi, sen de ye dövre keç.
***
Qezete oxuyan Müselman qezeteden me'lumat
qazanır, biliyilS artır. Ona göre:
"Qezete okumaq Müselmana haramdır".
Qezete oxuyan Müselmamn bütün âlemin
ehval ve övzainden!4 xeberi olur. Dünyanın bu ba-
şında oturub o biri başında vâqe olanl5 dürlü-dürlü
hadise ve vâqieleri bilir. Ona göre:
"Qezete oxumaq Müselmana haramdır".
Qezete oxuyan Müselmamn ağlı artar, dargöz!6
olmur, her bir işe egl-i selim ile baxır. Ona göre:
"Qezete oxumaq Müselmana haramdır".
Qezete oxuyan Müselman öz derd ve eh-
tiyacını, qardaşının giriftar olduğu belanı ve mu-
sibeti qezet sütunlarında yazılmış görür, yaxud
milletini tehdid eden müsibetden xeberdâr olur.
1. hemen 2. yuvarladığı 3. çarpışmada 4. yaratılmıştır 5. yazarı, edibi 6. haber almıştır. 8. zarar görmüşlerin 9. da-
yanamayıp, güç yetiremeyip 10. zengin 11. sıkı sıkı 12. parça, lokma 13. bilgiyi 14. durumundan, vaziyetinden 15. olu-
şan 16. dar görüşlü 17. önlem, tedbir 18. bulur 19. gamlanmış, sıkıntılı 20. cahil, akılsız 21. yetişmedi 22. yeşermedi
23. heybederim 24. kaç 25. kişi 26. daima
Ona göre:
"Qezete oxumaq Müselmana haramdır".
Qezete oxuyan Müselman qezete sütunlarında
derdine derman, ehtiyaclarma elac, işine encaml?
tapıri8, Ona göre:
"Qezete oxumaq Müselmana haramdır".
Qezete oxuyan Müselman qezeteden teselliyâb
olur, qem ve kederi dağılır, qemâbâd!9 könlü teselli
tapir. Ona göre:
"Qezete oxumaq Müselmana haramdır".
Ona göre Müselmanlar me'lumatsız, biliksiz
olsunlar, dünyadan xeberleri olmasın. Dargöz, ağ-
lıgödek20 olsunlar, öz derd ve ehtiyacmdan, qor-
xulu musibetinden bîxeber olub çaresiz, dermansız,
elacsız qalsınlar, üreklerini deşen qem ve elemden
xilas olub teselliyâb olmasınlar.
"Bunlar hamisi halaldır".
QAFQAZ'DA MÜSELMAN KENDLİSİNİN HALI
(c. III. s. 195)
SİÇAN - Atakişi emi, taxılın cücermedi2l?
ÇEYİRTKE - Atakişi emi, taxılın göyermedi22?
HÖRÜMÇEK HACIMURADXAN - Atakişi
emi, taxılını döymeyirsen?
BEY - Atakişi emi, taxılını çuvala yığmırsan?
STRAJNİK - Atakişi emi, xurcunlarım23 ha-
zırdır, taxıl nece oldu?
ATAKİŞİ EMİNİN UŞAQLARI - Dede, bes
teze taxıldan ne zaman çörek bişireceyik?
ATAKİŞİ EMİNİN QARNI - Qurr... A kişi,
acından öldüm ki...
ATAKİŞİ EMİ (acıqh) - Qarmm. Barı sen, sense
dinme. Yoxsa, Qur'an mene qenim olsun ki, so-
xaram xenceri, tökerem bağırsaqlarmı çöle ya!
KEND MEKTEBİNDE
(c.III. s. 196)
MÜELLİM (şagirde) - Atan var?
ŞAGİRD - Var.
MÜELLİM - Anan var?
ŞAGİRD - Var.
MÜELLİM - Neçe24 qardaşsmız?
ŞAGİRD - Üç.
MÜELLİM - Nece bacın var?
ŞAGİRD - Beş.
MÜELLİM - İndi hesab ele gör sizin külfetde
nece adam var?
ŞAGİRD - (Bir qeder fikirden sonra) - Mirze, on
bir adam var.
MÜELLİM - Necin on bir nefer25? Bu ki, on
eyler.
ŞAGİRD - Müellim, axı dedemin iki arvadı
var.
İKİ NEFER MÜSELMAN BEY'İ BİRİBİRİ İLE
GÖRÜŞÜR:
(c.III. s. 198 - 299)
N. Bey (zahirde) - Salameleyküm, F. Bey, keyf,
ehval, xoş gördük. (Üreyinde - Allah seni heç xoş ele-
mesin, hemişe26 xâr il zelil olasan).
 F. Bey (zahirde) - Ba, eleykessalam, xoş vaxtm
olsun, sefa geldin (Üveyinde: -Yolda cjiçın sınıbi gel-
meseydin lap yaxşı olardı, mel'un!)
N. Bey (zahirde) - Çoxdan beri seni görmek ar-
zusunda idim. Sen de heç görünürsen mi? (Üre-
yinde: -Seni yere basdınm ki, doğru deyirem. Ay kişi,
bes sen ne vaxt öleceksen?)
F. Bey (zahirde) - Görükmekden ne olsun, teki
insanın qelbinde biribirine mehebbeti olsun, ele
bunun özü besdir. (Üreyinde: -Ne tövr görüküm ki,
seni görende gözüm ağrıyır, ay senin gözlerine ox bat-
sın).
N. Bey (zahirde) - Elbette, mehebbet özge cür2
şeydir, onun heç bir şeye dexli yoxdur. Amma yene
de sözün doğrusu beş-altı gün seni görmeyende
skuçnu3 oluram. (Üreyinde: - Ye'ni deyirem fikrine de
gelmesin ki, senden danos yazdırmışam, haa.)
F. Bey (zahirde) - İltifatın artıq4 olsun. Vallah
ele men özüm de hemişe5 yerden duran kimi nö-
kerlerden soruşuram ki, N. Bey ne qayırır6, keyfi
necedir?. Bilmirem, gelib sene deyirler mi? (Üre-
yinde: -Ye'ni deyirem görüm senden gönderdiyim da-
nosun te'siri ne teherdir, naçalnik8 seni sordurmaz ki,
arvad-uşağını meletmirler ki?). Bes niye atdan düş-
mürsen9? Ede, Sefiqulu, gelin beyin atını tutun.
(Üreyinde: -Halin olsa ötübîO keçersen, menim de zeh-
lemi tökmezsen)^.
N. Bey (zahirde) - Yox, kende gedirem, ele
dedim at üstünde de olsa, bir seni görüm (Üreyinde:
-Üzüne de tüpürüm17-.) Hele ki, salamat qal. (Üre-
yinde: - Gör senin başına ne oyun getireceyem.)
F. Bey (zahirde) - Xoş geldin. Amma bu yaxşı
olmadı ki, bele tez getdin. (Üreyinde: Üzüne de tü-
pürüm.) Hele ki, salamat qal. (Üreyinde: - Gör senin
başına ne oyun getireceyem.)
F. bey (zahirde) - Xoş geldin. Amma bu yaxşı ol-
madı ki, bele tez getdin. (Üreyinde: Sen öl, çox yaxşı
oldu, get, dalınca^ da bir aara daş getsin, mel'un).
MÜSELMANLARIN HALI
(c.IIl. 203)
Hökumet qapısında:
-Kerbelâyı Bedel, göre bildin?
-Göre bildim.
-Ne dedi?
Dedi: "Zavtra".
AĞALAR ÇAPKINDA:
- Meşedi Fereculla, ağa evde idi?
-Beli, evde idi.
-Seni gördü, ne dedi?
- İki defe üzüme tüpürdü, bir defe de atamın
goruna14 söydü.
İNTELLİGENT QAPISINDA
-Mahmud emi, razı oldu mu?
-Balam, yox.
-Ne üçün?
-Dedi, beş yüz manat ver, yazım.
1. ayağım kırıp 2. tür 3. sıkıcı 4. çok 5. her zaman 6. nasıldır 7. neyle sığraşır 8. müdür 9. inmiyorsun 10. gelip 11. si-
nirlendirmesin. 12. tükürürüm 13. ardından 14. mezarına 15. sabah 16. edebsizsiniz 17. yoksul 18. zengine 19. yum-
ruk 20. gizli 21. hocalarla 22. konuya 23. harap ediyorlar 24. eğer 25. hangisi 26. şüphesizlik (kuşkusuzluk)
DOVLETLİ QAPISINDA -Kerbelâyı
Müseyib, getmişdin? -He, getmişdim.
-Göre bildin?
-Balam, yox. SeherlS yatmışdı, günorta çörek
yeyirdi, axşam da evde yox idi.
BİR MÜSELMAN İLE BİR ŞVEYSARİYALININ
SOHBETİ
(c. III. s. 231 - 232)
Müselman dedi: Siz bîedebsinizl6, sizden her
ne desen çıxar.
Şveysariyalı dedi: Edeb nedir?
Müselman dedi: Edeb odur ki, zeif gerek qüv-
vetliye ve kasıbl7 da dövletliyeis itaet elesin, neinki
ondan kömek gözlesin.
Şvaysariyalı dedi: Amma bizde edeb odur ki,
insan gerek öz insanlıq şe'nini gözlesin.
Müselman dedi: İnsanlıq şe'ni nedir?
Şveysariyalı dedi: İnsanlıq şe'ni odur ki, insan
kasıb da olsa, dövletli de olsa, gerek her bir sı-
xmtıdan azad olsun.
Müselman dedi: O cür şeylere bizde qu-
durğanlıq deyerler. İnsan da var, insan da. İnsan
var ki, heç kesin cür'eti ola bilmez ki, ona püf ele-
sin, insan da var ki, günde başına min qapazl9 sal-
san bir defe de sene püf demeye cür'eti çatmaz.
Şveysariyalı: - O cür şeylere bizde nâinsaflıq
deyerler ve kes de ona razı olmaz.
Müselman dedi: Siz kafirsiniz ve cemi tut-
duğunuz işler de hamisi küfrdür.
Burada sohbet tamam oldu.
1906 -1908
DİLİMİZİ XORLAYANLAR
(c. IV. s. 213)
Heç kese mexfi20 deyildir ki, bizim axundlarla21
artistlerimiz biribirine zidd ve müxalif siniflerdir.
Ele bunun özü ki, men axundla artisti beraber qoy-
dum, onların heç birinin xoşuna gelmeyecekdir.
Artist axundun düşmenidir, axund artistin. Bu-
nunla bele bu iki düşmen bir şeyde böyük ittifaq
bağlayıbdılar. O şey Türk dilini korlamaqdır. Met-
lebi22 izah verelim.
Hamıya me'lumdur ki, men Gürcü dilini oxu-
yub ermenice danışabilirem ve Rus dilini oxuyub
Firengce danışabilirem. Amma bizim axundlar
Erebce ve Farsça oxuyub veya heç oxumayıb Türk-
çe danışmaq ve yazmaq isteyirler.
Bizim artistler Rusça oxuyub veya heç oxu-
mayıb Türkçe danışmaq ve yazmaq isteyirler. Ona
göre dilimizi o terefden de, bu terefden de kor-
Iayırlar23. Meselen, axund Türkçe danışanda bele
danışır:
-Zemane ki, men burada egleşmişem, hergâh24
bir şehs ki, onun zahiri ve batini mene me'lum ol-
mayan suretde qapıdan daxil olub içeri girdi ve
mene salam verdi, hansı25 ki, mene aiddir veya aid
deyil, onda yeqînlik26 hâsil etmek xaric öz me-
kandır, mene ferzdir ki, men onun salamını ca-
vabmda deyem ki, eleykesselam.
 Axund bunu demek isteyir ki, tanımadığın bir
adam sene salam verse, salam almaq sene borcdur.
Amma Farsça'dan tercüme eleyir, dilimizin serf-
nehvini bilmir, ona göre de metleb dolaşıq düşür 1...
Artistler de bizim dilimizi bu sayaq2 kor-
layırlar: "Bu gün Tağıyev teatrmda3 oynandacaqdır
suznak bir facie "Gave-yi ahenger". Fasilelerde ça-
lacaq tarzen ve oxuyacaq xanende, filanın rolunu
oynayacaq meşhur filan artist..."
***
Uşaq bazara gedib qoz alrr ve eve qayıdıb4
anasına deyir ki, "Ana, bazardan qoz aldım".
Amma artist bazardan qoz alıb qayıtsa anasına
bele deyer:
-Ana, bazardan aldım qoz.
Teatrlar üçün yazılan e'lanları savadlrS bir
adama e'tibar etseydiler, çox eceb olardı.
1912
QEHETİ ÇIXAR
(Omdan-Buradan, Bakı -1981 s. 39)
Cemiyyet-i xeyriyye imaretinin qabağmdanö ke-
çirdim. Bir nefer dilenci Müselman arvadı bir körpe
qucağmda ve ikisi de yanında meni ehate etdiler7.
Pul istediler ve zeli8 kimi yapışdılar. Soruşdum ki,
siz ne dilencisiniz? Dediler ki, yetim-yesirik?.
Dedim ki, bes bu cemiyyet-i xeyriyye ki, bu
saat qabağmda sohbet edirik, yetimxana açıbdır,
orada yetimlere yemek de verirler, geymek de ve-
rirler. Dediler ki, bu yetimxana bizden ötrüW de-
yildir. O, Kars yetimleri üçündür.
Dedim ki, ne tevafütü vardır: yetim yetimdir.
İndi ki, bu yetimxana açılıbdır, xoy siz yetim-
yesirleri de oraya yığsın^ ki, bir kerelik Müselman
mehelleleri yolcu ve dilencilerden temizlensin ve
yolçuluq da aradan götürülsün.
Arvad körpeleri ile gülüb dedi:
-Biz Müselman bazar ve küçelerinin ya-
raşığıydım. Nece olabiler ki, bizi buralardan te-
mizlesinler? Ve bir de onsuz da seherimizde cür-
becürl3 şeylerin qehetliyi olur, sen de isteyirsin ki,
bir de yolçu-dilençi qehetliyii4 olsun-? Bundan
elave bir de biz burada yolçuluqdan başqa bir de
gelib-gedenlere bir keyf veririk. Meselen, Rusça
yalvarmaq sözlerini öyrenib madamları ve qos-
podinlerii5 güldürürük. Be'zen hambal-humballar.
ile naz-gemzeleşirik, gözleşirik... Uşaqlarımız da ki,
indiden dilenci ve yolculuğa öyrenir. Böyüyende
bunlardan bir mahir ve ustad dilenciler çıxsınlar ki,
gelib-gedeni lap quldurW kimi soysunlar. Sen ne
fikir edirsen?
Gördüm ki, bunların sözleri haqdır. Ona göre
de cemiyyet-i xeyriyye bunlara mehel-güzâr
olmur...
1915
1. amaç anlaşılmamaktadır 2. şekilde 3. tiyatrosunda 4. gezi dönüp 5. bilgili 6. önünden 7. çevrelediler 8. tutkal 9.yetim
ve eririz 10. bizim için 11. toplasın 12. süsleriyiz 13. türlü türlü 14. kıtlığı 15. beyleri 16. eşkiya, haydut 17. nasıl edeyim
18. yapayım 19. arkasını 20. kimsenin 21. bütün varım-yoğum
ADİ SOHBET
(s. 47)
Oxuculardan üzr isteyirem. Herçend soh-
betlerimizin elelerini seçmişem ki, qezetde yazmaq
olar, amma yene de üzr isteyirem.
-Salameleyküm.
-Eleykesselam.
-Meşedi Hesen, men nece eleyimi?? Axı o
köpek oğlunun balası gelib çıxmadı.
-Men ne qayırami8, balam? İt oğluna min kere
dedim ki, ede, tez gel.
-Gör sen Allah, saqqalı kişini qoduğun birisi
ele salıbdır.
-Bu sen ölesen, eşşeyin balasına ağzımdan ge-
leni demişem. Donuz balasına söz kâr elemir ki...
-He, indi ki, bele oldu, bele men onun... (Daha
dalınıl? yazmağa qelem işlemez. Ele bu "nu-
mune" de besdir...)
***
Biribirimize o qeder yalan demişik ki, daha heç
kesin20 heç kese e'tibarı qalmayıb. Odur ki, soh-
betlerimizin bir "numunesi" de bele olur.
-Hacı Esed, iki yüz manat mene borç ver, get-
diyin Ke'be haqqı, sabah getirib vererem.
-A kişi, Hezret Eli'nin Zülfüqâr'ma gelim ki,
cemi var-yoxum2l bax bu üç manatdır.
1915
BİR YAŞ
(Azerbaycan Gazetesi, 28.V.1919)
Bu gün istiqlalını elan etmiş olduğumuz ve is-
tiqlalı qazanmaq yolunda çaylarca qanlar axıdıb min-
lerce xanımanlarımızı xaraba qoyduğumuz bir döv-
letin, ye'ni Azerbaycan Türk Dövleti'nin bir yaşı
tamam olub da, ikinci yaşa qedem qoyduğu gündür.
Növzad dövletimizin tevellüdü, ana betninden
doğulması çetinlikle emele geldi. Ana veten, ba-
lasını doğarken, özünü qurban edecek derecesine
gelmişdi... Azerbaycan torpağı bir xarâbazâre, bir
viraneye dönecek idi. Onun, o mâder-i mehribanm
nazik sinesi, zerif bedeni üzerinde gezen qaba ayaq-
lar, hem anası betnindeki balasını, çekmelerinin te-
pikleri altında tapdalamaq, ezmek ve xurd-xeşil et-
mekle anasını da, balasını da öldürmek istiyordular.
Lakin bir zeif sîne içinde gizlenmiş olan eşq ve
mehebbet o derece böyük bir qüvvete haiz idi ki,
zeif cisim qüvvetli ruh sayesinde düşmen zulmü
qarşısmda tâb ve taqetden düşmeyib yaşamaq ve
yaşatmaq iqtidarmı qeyb etmedi...
Ana Veten doğdu.
Ve bu gün, doğduğu övladımn seneyi döv-
riyyesi münasibeti ile bayram qurub ve övladmı
mavi, al ve yaşıl rengli parçalarla bezeyib nü-
mayişkârane bir şekilde beyan-i iftixar etmededir.
 Bir yaşlı dövletimiz gelecekde-yaxın
gelecekde Türklüyün ümidgâhı, İslâmlığın penahı
ve âlem medeniyetinin möhterem bir üzvü
olacağını hele bir yaşında olduğu halda her kese
bildirmededir.
Azerbaycan'ın Türklükle istiqbal meyveleri ye-
tirmek için münbit bir torpaq teşkil etdiyini Os-
manlı Türk qardaşlarımız dexi iqrar ve etiraf edib
bize ümid-i nezer ile baxmaqdadırlar. Filheqiqe,
Azerbaycan idi ki, Türk şerqinde sağlam bir mil-
liyet hissi oyatdı, millet ne olduğunu milliyetini
unutmuş Türklere bildirdi. Onlara -sen evvel-evvel
bir Türksen dedi ve "Türkem" dedirtdi...
Türk qövminin dexi Farslar, Erebler kimi müs-
terif olduqları din-i mübin İslâmm-Allah'ımız bir,
peygemberimiz bir, Qur'an'ımız bir ve binaeneleyh
dinimiz de bir olmalıdır-deye bu birliğe feil ve eql
ila ilk qedem qoyan Azerbaycan Türkleri oldu
desem, eminem ki, xeta etmerem. Bu fikrin Azer-
baycan Türkleri arasında olduqca suretle intişar ve
qüvvetlenmesini görerken sözlerimin tesdiqine
mecbur olarlar.
Bizi vehşi bilenler ve bizden yalnız qanicicilik
gözleyenler ile bizim vücudumuzu âlem-i me-
deniyet üçün tehlükeli edd edenler ile bir balaca
temas lazım imiş ki, bu fikrin ve bu nezerin sehv ve
yalan ve yanlış olduğu meydana çıxm. İngilisler
bizim içimize girerken özlerini vehşi bir heyvan
qarşısma çıxmış bir ovçu kimi saxlamaq ehtiyatma
heç bir lüzum olmadığına bir iki günden sonra
kemal-i teeccüble inandılar ve haqqımızda bes-
lemekde oldugları nezeri teessüratm bilmemezlik
ve ya düşmen tebligatı neticesi olaraq xeta ve yanlış
olduğunu da derk etdiler. Eminem ki, bunu da
derk etdiler ki, istibdad altında tereggi ve tealiden
cebren mehrum ve cehalete mehkûm edilmiş olan
millet azad olduqdan sonra çox çekmez ki, dün-
yanın medeniyyet hazarlarında öz milliyyetleri te-
qazası ile emele gelmiş medeni metalarmı enzar-i
beşeriyyete teqdim ile medeniyyeti qoca olan mil-
letleri de heyretde qoyarlar.
AL rengi Türklüye, YAŞIL rengi İslâmlığa ve
MAVİ rengi medeniyete işare olan bayrağımızın
me'na-yi me'neviyyesi de budur.
Adamlar var ki, bizim istiqlalıniuzı is-
temirdiler. Halbuki bize düşmen deyildiler ve bu
istememezlikleri de düşmençilik yüzünden deyildi.
Feqet onlar qorxurdular. Qorxurdular ki, biz hö-
kumet etmeğe, memleket dolandırmağa, dövlet
saxlamağa qadir olmayıb da, müxtelif milletli te-
beemizin olan milletimizin can ve malını mühafize
edebilmeyek, siyasetde bacarıqsızhklıq gösterib xal-
qm istirahetini pozaq.
Lakin növzad dövletimizin yeni başlamış öm-
rünün günleri ve ayları gelib geçdikce bu fikirdeki
adamlar öz fikirlerini değişmeye mecbur oldular.
Bolşevikler dövründe hesretini çörek ve çörekden
artıq hesretinde olduğumuz emin ve asayişin yox-
luğu ve camaatı bizar eden qetl ve qaretin çoxluğu -
o da, bu da def edildi, Azerbaycan dövleti çörek ile
beraber emin ve asayişi de iade etmekle ehalini
hem aclıq, hem de qetl ve qaret belalarından xilas
qıldı. Cavan dövletimiz dünyanı bürümüş olan sarı
xesteiliklerle de medenivar bir suretde mübarizeye
girişib zafer ve müveffeqiyyet qazandı.
Düşmenlerimizin vird-i zeban etdiyi "bey-xan
ve şallaq hökümeti" evezine en demokratik ve en
hürriyetperver bir dövlet olduğumuzu bildirdi.
Ehalisine bir bu qeder geniş ve genişliği heç bir hö-
kumetde görünmemiş bunca hürriyet ve azad-
lıqlarm vücudu qarşısında düşmenlerimizin gözleri
heyretlenib dilleri lal olacaq idi ki, hiyle ve tezvire
el atıb hükümetimizin bu qeder hürriyetperestliğini
çabukluğa ve sehlenkârlığa isnad ile bizi yene de
lekelendirmek isteyirdiler. Lakin bu âxırmcı za-
bostovkanı-Azerbaycan istiqlalmı mehv etmek ve
milletimizi anarşi halına salmaq niyyeti ile qu-
rulmuş zabostovkanı yatrrmaq işinde hö-
kümetimizin ve milletimizin göstermiş olduğu ezm
ve sebat ustalıq ve meharet düşmenlerimizin bu le-
kesini üzerinden sildi ve töhmeti de ref etdi...
İçerisinde çıxan qırmızı tehlükeni ref ve izaleye
qadir olan bir hökumet ve millet, xaricden sedası
gelen qara tehlükeni de dağıtmağa ve darmadağm
etmeye qadir olmaz mı zenn ediyorsunuz? Siz
onun bir yaşında olduğuna baxmayın, düşmen de-
finde tecrübesaz olduğuna, Türklüğe ve islâmlığa
mexsus feziletlerine baxıb da emin olunuz ki, bu
hökumet ve bu millet öz istiqlalmm, öz azadlığım
ve öz tebeesini şanlı bir suretde her bir düşmenden
qorumağa qadirdir ve bu qüdretini lazım olduğu
halda isbat eder. Bu tenteneli, celâl ve şövketli bay-
ramımızı görenler bunu yeqîn bilsin ki, bir yaşlı
cavan Azerbaycan Türk dövletini istiqaqlı-
mühafizesindeki şüarı budur ku:
ÖLMEK VAR, DÖNMEK YOXDUR.
Bu eziz bayram günü sidq-dil ile "Yaşasın
müsteqil Azerbaycan." deyenler emin olmalı: Onu
müsteqil yaşatmağa qadir olarlar var.
ORADAN-BURADAN
(c. III - s. 54-55)
(Eserleri, Bakı-1968)
Cavad uyezdinde pristav Şefibey Fetelibeyova
açıq mektub.
"Dusti-mehriban" cenab Şefi bey.
Evvela, ümdeyi-metleb vücudi-zicudinizin se-
lamet ve afiyet üzre berqerar ve payidar olmağıdır.
Ve saniyen, eğer iltifat meqamına gelib bu terefin
ehvalatmı xeber alsanız, elhemdüllilhal velminne,
sağ ve selamet olub "ömrü girenbehanize daim du-
açı varıq". Ve salisen, nece vaxtdan beridir ki, Siz
cenablardan heç bir ehval yox idi. Bu ise bizi bir
qem ve elem deryasına qerq etmişdi. Amma bu
günlerde sizin başınızın sahibi ve naçalnikiniz Pi-
vovarov hezretlerine xoş gelmek üçün teqsirsiz ve
günahsız meselmanlara reva gördüyünüz zülm ve
sitemin şöhreti bütün afaqa e'yan olduğundan biz
de ondan xeberdar olub şadiman meserrete nail ol-
duq. Bundan sonra siz bizim medariiftixarımız ol-
dunuz. Biz acizler terefinden teşekkürler qebul et-
meyinizi artıq, artıq rica edirik. Doğrudur, siz bu
iyirmi beş ilin erzinde kemali-sedaqet ile ifasında
olduğunuz pristavhq dövründe hökumete çpx qul-
luqlar edibsiniz, sizin qamçı-qırmancmız altında öl-
müş Müselmanlarm, odunuz ile yanmış evlerin,
hökmünüz ile dağılmış darmadağın edilmiş mal ve
mülklerin, "heyanız" ile biheya olmuş arvadlarm,
şiri-jeyanlara mensub nereniz ile bağrı yarılmış
uşaqların ededini götürüb mülahize etsen, görersen
ki, neçe-neçe qebristanların te'miri sizin "hü-
nerinize" şedid zülmkarlarlarm bele hünerlerini
batırıbdır. Sağ olunuz, var olunuz. Sizin bir namaz
qılan ve oruç tutan pristav olduğunuz bizim ham-
ımıza me'lumdur. Buna göre de aşağıdaki nidanı
bendeyi-heqirinizden qebul edin:
Ey su yerine müselman qanı ile destemaz alıb
razü niyaz eden abid! Ve ey arvad-uşaq eski ile
qüsl edib ibadete meşgul olan zahid! Behiştin e'la
derecesinde meqamınız var. Qafqazda tamam 25 il
pristavlıqda qalmağmızdan rencidexatir olmayınız,
öz qulluğunuzda davam ediniz, öldürün müs-
lümanları, dağıdm ev-eşiklerini, elinizden gelen
zulmü ve sitemi onların haqqmda esirmeyin. Bele
bir gün ola biler ki, hökumet sizi naçalnikliye layiq
biler. Doğrudur, bu nece illerin erzinde Qaralağ
üzre cari etdiyiniz qan ve eşkler sizin vicdanınızı,
insaf ve edaletinizi yuyub aparıbdır. Evvelce yu-
muşaq yaradılmış üreyiniz müruri-eyyam ile ber-
kiyib daşa dönübdür. Lâkin zerer yoxdur, bu na-
çalnık olmaqa mane ola bilmez. Çünki başınızın
sahibi Pivovarov isbat etdi ki, naçalnik olmaqdan
ötrü vicdan, insaf ve üreye heç bir ehtiyaç yoxdur.
Ümidvar olun, sebr ve sebat lazımdır. Rautların, Pi-
vovarovların sağ eli sizin başınıza olsun. Onların
özünüze nümuneyi-imtisal tutub hansı uçastok ve
ya üyezde deyişilseniz, onlar kimi müselmanlara
zülm ve sitem etmekde davam edin. Axırda da on-
ların mensebine çatarsınız. Ve bir de bağışlayın,
menim size yol göstermeyim ebestir. Siz öz "der-
sinizi"yaxşı bilirsiniz. Artık dersler vermek lazım
değil. Bu axırkı "şöhretiniz" Qarabağ'da adınızı
baqi qoyacaqdır. Ölüller cesedlerinden size bir ya-
digâr rekz etmek Qarabağa vacibdir. Sağ olunuz,
var olunuz. Sayeyi-merhemetinizi biz heqirlerin üs-
tünden kesmeyin. Baqi, vesselam...