Mirze Elekber Sâbir
(Şamahı, 30 mayıs 1862 - Şamahı, 15 temmuz 1911)
Azerbaycan ve tüm Şark Edebiyatı'nda, yeni
mizahî şiirin, satirik akımın kurucusudur. Şairin
asıl adı ve soyadı Elekber Tahirzâde'dir. Sâbir (sabr
eden, sabırlı) ise onun şiirlerinde kullandığı mah-
las, yahud takma addır. 30 Mayıs 1862 'de Şa-
mahı'da doğdu. Babası Hacı Zeynalabdin tacirdi.
Lakin 1859 yılının korkunç depreminden sonra,
onun ticaret işlerinde bir gerileme olmuştu ve ka-
labalık ailesini zorlukla geçindiriyordu. Hacı Zey-
nalabdin, gençliğinde maceralarla dolu, çılgın bir
hayat geçirmiş, sonraysa pişman olarak din ve şe-
riat yoluna dönmüştü. Bu açıdan, dindar Şamahı
muhitinde bu aile, aşırı dindarlığı ile ta-
nınmaktaydı.
Yedi yaşında mahalle mollahanesine* verilen
küçük Sâbir, burada Kur'an ayetlerini, Sa'di'nin
"Bostan" ve "Gülüstan"mı ezberliyordu. İlk şiirini
sekiz yaşında yazmıştı. 1874'de Seyid Ezim
Şirvânî'nin (1835-1888) Şamahı'da açtığı yeni
(usûl-i cedid) okula devam etmeye başladı. Ta-
lebesinin şairlik istidadını gören Seyid Ezim, onun-
la daha ciddî meşgul olur, yeni şiirler yazmaya teş-
vik eder. Sâbir'in ilk şiirlerinden birinden çok
hoşlanan hocası ona, Nizâmî'nin "Hemse"sini he-
diye eder. Sonraları, hayatının maddî açıdan ağır
ve zor dönemlerinde, bir kitapçı "Hemse"yi ondan
yüksek bir fiyata satın almak istediğinde, Sâbir va-
karlı bir tarzda ona şöyle cevap vermişti: "Sâbir çö-
reksiz yaşar, ama Nizâmî'siz yaşamaz". Seyid
Ezim'in mektebinde geçirdiği yıllar, klasik şark şa-
irlerinin eserleri ile tanışma, Sâbir'in şairlik is-
tidadının meydana çıkmasına yardımcı olmuştur.
Tabiî ki, onun ilk şiirleri Divan Edebiyatı ge-
leneklerine dayanıyor ve bazı hallerde taklitçi şiir
örneklerinden pek de farkedilmiyordu.
* Mollahana: Azerbaycan'ın köy veya mahalle camisindeki dinî eğitim-öğretimi ifade etmek için kullanılan özel bir terimdir.
Bizdeki Kur'an kursu, basit medrese tahsili anlamına gelir.
Babası, artık 15-16 yaşlarına gelen oğlunun ye-
terli öğrenim gördüğünü düşünerek, onun ticaretle
uğraşmasını istiyordu. Okuldan zorla geri alınarak
cansıkıcı bir dükkânda oturmak zorunda kalan
Sâbir, burada da şiir yazma ve kitap okuma meş-
guliyetinden uzaklaşmıyordu. Bir defasında ba-
basının, onun şiir defterini yırtması üzerine, ai-
lesinden ve doğduğu şehirden kaçarak Buhara'ya
giden bir kervana katılmış, ancak yarı yolda ak-
rabaları tarafından geri döndürülmüştü. Bu olay-
dan sonra babası bir daha oğlunun hayatına her-
hangi bir şekilde müdahale etmemiş ve aile
içerisinde manevî bir özgürlük kazanan Sâbir daha
büyük bir ihtirasla edebiyat çalışmalarına, yeni şi-
irler yazmaya başlamıştı. Bu alanda hocası Seyid
Ezim Şirvânî, onun en büyük yardımcısı ve manevî
babasıydı.
1883'te kutsal yerleri ziyaret bahanesiyle Şa-
mahı'dan çıkan Sâbir, öğrenim yolu ile öğ-
renemediklerini geziler yoluyla öğrenmeyi ta-
sarlar. İki yıla yakın bir sürede Horasan'ı,
Nişabur'u, Buhara'yı ve Semerkand'ı gezip dolaşır.
1885 sonlarında vatana döner. Ama Şamahı'da kısa
bir süre yaşadıktan sonra 1886 yılının başlarında,
bu defa da Kerbelâ ziyareti adı altında yeni bir se-
yahate çıkar. Birkaç aydan sonra babasının ölüm
haberini alarak memleketine döner. Böylece, genç-
lik hayatı biter ve ailenin bütün ağırlığı Sâbir'in
omuzlarına çöker. Çabucak evlenir, birbiri ardınca
kızları doğar ve şair, ömrünün sonuna kadar bir
hayat mücadelesi vermek zorunda kalır.
XX. yy. başlarına kadar Sâbir, bir şair olarak
Azerbaycan Edebiyatı'nda hâlâ tanınmamaktaydı.
Şairin kaleminden çıkan gazel ve kasideler hiç bir
yerde yayınlanmamıştı. Onun şiir yazdığını, yalnız
arkadaşları bilirdi. 1901'de tahsilini bitirib Şa-
mahı'ya dönen Abbas Sehhet'le, bu arada Naseh ve
Terrah gibi şairlerle tanışma, yeni şiirin nasıl ol-
ması gerektiği hususundaki devamlı tartışmalar,
Sâbir'in; edebiyatın sosyal hayattaki fonksiyonuyla
ilgili tavrının değişmesine neden olur. 1903'de ha-
yatınm 30 yılını şiirle geçirmiş şairin ilk şiiri Tif-
lis'te, "Şark-i Rus" gazetesinde yayınlanır. Bu aynı
zamanda Sâbir'in sosyal muhtevada yazdığı ilk şi-
irdir.
1905'teki birinci Rus ihtilâli ve bütün Şark'm
uyanması, millî özgürlük mücadelelerinin yay-
gınlaşması Sâbir'in şiirlerine de etkisiz kalmaz.
1905'te "Hayat" gazetesinde yayınlanan "Bey-
nelmilel" adlı ve bir edebî program karakteri ta-
şıyan şiiri, edebiyata yeni bir şairin geldiğini müj-
delemektedir.
Ama Sâbir'in hakikî istidad ve edebî ba-
şarısının ortaya çıkması, aslında 1906'da Tiflis'te,
Celil Memmedkuluzâde'nin başyazarlığında,
"Molla Nesreddin" mizahî dergisinin ya-
yınlanması ile gerçekleşti. Sâbir'in 1906-1911 yıl-
larda bu dergide "Hop-hop" takma adı ile ya-
yınlattığı mizahî şiirler tüm Azerî şiiri tarihinde
yeni bir devrin, yeni bir dönemin başlangıcı oldu.
Bütün Şark'a sesini duyuran, kısa zamanda
yalnız Azerbaycan'da değil, İran'da, Türkiye'de,
Orta Asya'da devamcıları yetişen bu yeni şiir
üslûbunun mimarı olan Sâbir ise, hayatını eyalet
Şamahı'smda, küçük bir dükkanda, sabun pişirip
satmakla geçiriyordu. Sosyal hayatın tüm alan-
larını aydınlatan, din adamlarının ikiyüzlülüğünü,
servet sahiplerinin acımasızlığını, aydınların halk-
tan uzaklığını, bey ve hanların zulümlerini, millet
namına konuşanların sahtekârlığını ve millî hislere
yabancılığını açıklayan bu ateş gibi yakıcı, kam-
çılayıcı şiirlerin yazarının Sâbir olduğu bilindikten
sonraysa, şairin hayatı, sözün hakikî manasıyla bir
cehenneme dönmüştü.
1907'de, Şamahı'da bir okul açmak fikrine
düşer. Ama bunun için ilk önce Mavera-yı Kafkas
Müslümanları Dinî İdaresi'nde sınavlardan ge-
çerek hocalık izini almak gerekti. Şairin maddî ve
manevî sıkıntılarına kendi ve ailesinin ge-
leceğinden endişe de eklenmişti. 1908'de Sâbir'in
"Molla Nesreddin" mecmuasındaki mizahî şi-
irlerine kızan fanatik hemşehrilerinden birisi onu
tabancayla vurup öldürmek istemişti.
Sınavlardan başarıyla çıkan ve öğretmenlik
izini alan Sâbir, 1908'de Şamahı'da "Ümid" adlı bir
okul açtı. Bu okulda hem eğitim, hem de şiir ala-
nında hocası saydığı Seyid Ezim Şirvânî'nin ge-
leneklerini devam ettirmeye çalışıyordu. Ama cahil
ve fanatik hemşehrileri, şaire bu okulu işletme
imkânı vermediler. Hiç kimse kendi çocuğunu bu
okula vermek istemediğinden, kısa zamanda
"Ümid" okulu kapandı. Sâbir, Baku'ya göçerek,
Baku yakınlarında Balaham kasabasındaki "Se-
adet" okulunda öğretmenlik yapmağa başladı. Şi-
irlerini "Molla Nesreddin" dergisi ile bir arada
Baku'da yayınlanan çok sayıdaki gazete ve mec-
muaların sahifelerinde okuyucularına takdim etti.
1910'da ağır hastalanan şair, tedavi için Tiflis'e
gider. Burada Celil Memmedkuluzâde'nin evinde
yaşar. Ondan ve hanımı Hemide Cevanşir'den
büyük iyilikler görür. Celil Memmedkuluzâde, Tif-
lis'in en ünlü doktorlarını hasta şairin tedavisine
celb etse de, artık geç kalındığından hiçbir şey ya-
pamazlar. Sâbir'se, ameliyata razı olmaz. "Benim
karnım sizin için para cüzdanı değil ki, açıb ba-
kasmız, sonra da kapadasmız" diye hayatının en
ağır dakikalarında bile şakasından geri kalmaz.
Şamahı'ya getirilen şair burada hayatının son
günlerini hasta yatağında geçirerek 12 Temmuz
1911'de, edebî külliyatım, geleceğini dostu Sehhet'e
vasiyet ederek hayata gözlerini yumar.
49 yaşında hayattan göçen Sâbir'in, sağlığında
hiç bir kitabı yayınlanmamıştı. Ölümünden bir yıl
sonra Sehhet'in ve genellikle, yeni fikirli Azer-
baycan aydınlarının müşterek çabalarıyla gün
yüzü gören "Hophopnâme" oldukça kısa bir süre
içerisinde Azerbaycan Türklerinin en popüler ki-
tabı oldu. Tüm Azerbaycan'da bu kitabın çal-
madığı kapı, girmediği ev kalmadı. Sâbir'in "Hop-
hopnâme"si; Nizâmî'nin "Hemse"si, Fuzûlî'nin
"Divan"ı, Mirze Feteli Ahundzâde'nin "Temsilaf'ı
gibi, Azerbaycan Edebiyatında büyük bir merhale
oluşturacak edebî olaylardan birine dönüştü. Sâbir,
Azerbaycan Edebiyatı tarihine ilk millî şair sı-
fatıyla dahil oldu.
Sâbir; Nizamî, Fuzûlî, Seyid Ezim Şirvânî gibi
büyük sanatkârların etkisi altında bir şair olarak
yetişdiyse de, ileri görüşlülükle XX. yüzyılın yeni,
çağdaş ruhlu, çağdaş şekilli, hepsinden önemlisi
halkı uyaran, ona derd ve belâlarını anlatan, bu
dert ve belâlardan kurtuluş yolunu gösteren bedii
eserler talep ettiğini gördü ve bu tür şiirin mü-
kemmel örneklerini yarattı. Her bir büyük şairin
devamcılarmm, taklitçilerinin meydana çıkması
için on yıllar, hatta bazen yüzyıllar gerektiği halde,
Sâbir, son derece verimli geçirdiği altı yılda, şiir
alanında kendi devamcılarmı ve taklidçilerini
gördü. Bütün Doğu Edebiyatını kapsayan yeni
edebî mektebin üstadı ve kurucusu olarak şöhret
kazandı.
Divan Edebiyatı'm gelenekleri ile yetişen
Sâbir, Azerbaycan Edebiyatında tamamıyla yeni
bir şiir üslûbunun temelini attı. Yüzyıllar boyu
Nizamîlere, Nesîmîlere, Fuzûlîlere nazire yazan,
ama çoğu zaman taklitçilikden ileri gitmeyen, halk
tan, onun fikir ve düşüncelerinden, sosyal hayat ve
mücadelesinden uzak, gazel şiirinin yerine o, kılıç
kadar sert ve keskin bir mizahî şiir getirdi. Hocası
Seyid Ezim Şirvânî gazel edebiyatının son büyük
şairi olduysa, Sâbir de yeni şekil ve konulu, sosyal
muhtevalı mizahî şiir mektebinin ilk büyük tem
silcisi olarak şöhret kazandı.
Yurtseverlik, Sâbir mizahının en önemli öge-
lerindendir. O, halkını zarif gazellerle uyutmaya
değil, acı gülüşlerle tedavi etmeye kalkıştı ve bunda
da muvaffak oldu. Sâbir ve onun devamcıları,
"Molla Nesreddin" dergisi etrafında birleşerek, XX.
yy. Azerbaycan şiirini, o döneme kadar hayale bile
gelmeyen bir yüksekliğe kaldırdılar.
Eserleri: Hophopname, Bakı, 1912; Hop-
hopnâme, Bakı, 1914; Hophopname, Bakı 1922;
Müntexabat, Bakı, 1927; Şe'rler Mecmuesi, Bakı,
1929; Şe'rler, Bakı, 1934; Bütün Eserleri, Bakı, 1934;
Din Eleyhine Şiirler, Bakı, 1938; Hophopname,
Bakı, 1948; Hophopname, Bakı, 1954; Hop-
hopname, Bakı, 1960; Hophopname, Bakı, 1961
(Arap alfabesi ile); Eserleri, 3 cildde, c. I-III, Bakı,
1962-1965; Hophopname, Bakı, 1976; Hop-
hopname, Bakı, 1980; Hophopname, Bakı, 1992;
Hophopname, Bakı, 1940; Hophopname, Tebriz,
1941; Hophopname, Bellenville (ABD), 1977; Hop-
hopname, İstanbul, 1976; Hophopname, Bakı, 1993
(Latin alfabesi ile), Hophopname, Satire ve Lirika
(Rus dilinde); Seçilmiş Eserleri, Bakı, 1962 (Rus di-
linde); Seçilmiş Satiraları, Moskova, 1962 (Rus
dilinde): Satira Moskova, 1969 (Rus dilinde),
Seçilmiş Eserleri, Leninqrad, 1983 (Şairin Ki-
tabhanası, Büyük Seriya, Rus dilinde) vs.
Kaynakça: Azerbaycan Edebiyatı Tarixi, c.II,
Bakı, 1960, s.614-684; Aleksandra Lukyanova,
Sabir Yaradıcılığının Esas Nöqteleri, Bakı, 1923;
Sabir Me'şeli, Bakı, 1924; Mürşüd Ezimoğlu. Sa-
birin Heyatı, Bakı, 1925; Hüseyn Mirzecamalov.
Sabir Kimdir? Bakı, 1922; Azerbaycan'ın Xalx
Şairi Sabir, Bakı, 1924; Bekir Çobanzâde. Azer-
baycan Edebiyatı'nın Yeni Dövrü, Bakı, 1930;
Mirze Elekber Sabir Tahirzâde. Meqaleler Mec-
muesi, Bakı, 1936; Cefer Xendan, Sabir, Bakı, 1940;
Hebib Sebebzâde. İnqilabçı Satirik ve Alovlu Ve-
tenperver, Bakı, 1944; Müxteser Azerbaycan Ede-
biyatı Tarixi, c.I-III, Bakı, 1944; Eziz Şerif. Sabir'in
Heyatı ve Poetik Yaradıcılığı, Moskova, 1950 (Rus
dilinde); Eziz Mirehmedov Mirze Elekber Sabir,
Bakı, 1958; Sabir Kitabxanasınm On İlliyi. Me-
qaleler Mecmuesi, Bakı, 1929; Sabir Güzgüsü,
Bakı, 1937; Cefer Xendan. Sabir Yaradıcılığının
Senetkârlıq Xüsusiyyetleri, Bakı, 1962; Mirze İb-
rahimov. Büyük Şairimiz Sabir, Bakı, 1962; Mem-
med Cefer. Sabir. Bakı, 1962; Midhet Ağamirov.
Sabir'in Dünya Görüşü, Bakı, 1962; Mirze Elekber
Sabir, Meqaleler Mecmuesi, Bakı, 1962; Sabir ve
Müasirleri. Toplayanı ve ve tertib edeni Abbas Za-
manov, Bakı, 1962, 1973; Eziz Mirehmedov. İn-
qilabm Seslediyi Şair, Bakı, 1964 (Rus dilinde);
Memmed Memmedov. İdael Qardaşları, Bakı,
1967; Memmed Memmedov, Sabir ve Metbuat,
Bakı, 1968; Eli Saleddin, Sabir ve Folklor, Bakı,
1969; Mir Celal, Klasikler ve Müasirler, Bakı, 1973;
Nezim Axundov. Mirze Elekber Sabir. Bib-
lioqrafiya, Bakı, 1958; Memmed Cefer Ceferov.
Klassiklerimiz Haqqında, Bakı, 1948; Eziz Şerif.
Sabir Bu Gün, Bakı, 1942; Eziz Şerif, Keçmiş Gün-
lerden, Bakı, 1977; Mustafa Hüseynov. Sabir'in
Etik Görüşleri, Bakı, 1973; Enver Ehmed, Sabir'in
Poetikası, Bakı, 1978; Abbas Zamanov, Sabir ve
Müasirleri, Bakı, 1973; Abbas Zamanov. Emel
Dostları, Bakı, 1979; Eziz Mirehmedov, XIX-XX
Esrler Azerbaycan Edebiyatına Dair Tedqiqler,
Bakı, 1981; Abbas Zamanov. Sabir Gülür, Bakı,
1981; Rehile Meherromova, Sabir'in Dili, Bakı,
1976; Cefer Xendan, Sabir. Şairin Heyatı, Bakı,
1977; Sabir Xatirelerde, Toplayanı ve tertib edeni
Abbas Zamanov, Bakı, 1982; Gültekin Sultanova.
Sabir Poeziyasının Rus Diline Tercümeleri, Bakı,
1979 (Rus dilinde); Terlan Novruzov. Sabir İrsinin
Tetkiki ve Tebliği, Bakı, 1981; Terlan Novruzov,
Sabir, Bakı, 1986; Tofiq Hacıyev, Sabir: Kaynaklar
ve Selefler, Bakı, 1980; Ezize Ceferzâde, Sabir,
Bakı, 1989; Eziz Mirehmedov, Ağlar-Güleyen,
Moskova, 1990 (Rus dilinde); Abcan Memmedov.
Sabir'in Elmî Tercüme-yi Halı, Bakı, 1990.
 ŞİİRLERİ:
(Hop Hopname, Bakû-1980, s.20)

NE İŞİM VAR ?...

Millet nece târâc olur olsun, ne işim var?!
Düşmenlere möhtâc olur olsun, ne işim var?!
Qoy men tox olum, özgeler ile nedi kârım,
Dünya vü cahan ac olur olsun, ne işim var?!
Ses salma, yatanlar ayılar, qoy hele yatsın,
Yatmışları razı deyilem kimse oyatsın,
Tek-tek ayılan varsa da Haqq dadıma çatsın,
Men salim olum, cümle cahan batsa da batsın,
Millet nece târâc olur olsun, ne işim var?!
Düşmenlere möhtâc olur olsun ne işim var?!
Salma yâdıma söhbet-i târix-i cahâni,
Eyyâm-i selefden deme söz bir de, füâni!
Hâl ise getir meyi eleyim dolmani, nâni,
Müsteqbeli görmek ne gerek, ömrdü fâni;
Millet nece târâc olur olsun, ne işim var?!
Düşmenlere möhtâc olur olsun, ne işim var?!
Övlâd-i veten qoy hele âvâre dolansın,
Cirkâb-i sefâletde eli, başı bulansın,
Dul övret ise sâile olsun, oda yansın,
Ancaq menim avâze-yi şe'nim ucalansın;
Millet nece târâc olur olsun, ne işim var?!
Her millet eder sehfe-yi dünyade tereqqî,
Eyler here bir menzil-i me'vâde tereqqî,
Yorğan-döşeyimde düşe ger yâde tereqqî,
Biz de ederik âlem-i röyâde tereqqî;
Millet nece târâc olur olsun, ne işim var?!
Düşmenlere möhtâc olur olsun, ne işim var?!
1906
BAKI FEHLELERİNE
(s. .27)
Bu cerx-i felek tersine dövrân edir imdi,
Fehle de özün dâxil-i insan edir imdi.
Olmaz bu ki, her emre dexâlet ede fehle,
Dövletli olan yerde cesaret ede fehle,
Âsûde nefes çekmeye halet ede fehle,
Yâinki hüqûq üste edâvet ede fehle...
Bu cerx-i felek tersine dövrân edir imdi,
Fehle de özün dâxil-i insan edir imdi.
Fehle, mene bir söyle, neden hörmetin olsun?
Âxir ne sebeb söz demeye qudretin olsun?
El çek, bala, dövletlilere xidmetin olsun.
Az-çox sene verdiklerine minnetin olsun!..
Bu cerx-i felek tersine dövrân edir imdi,
Fehle de özün dâxil-i inşân edir imdi.
Millet nasıl yağmalanırsa yağmalansın, ne işim
var?! Düşmanlara muhtaç olursa olsun, ne işim
var?! Bırak ben tok olayım, başkaları ile ne işim var.
Bütün dünya aç olursa olsun, ne işim var?
Ses yapma, uyuyanlar uyanır, bırak hele yatsınlar.
Kimsenin yatanları uyandırmasına razı değilim.
Tek tük uyanan varsa da Allah imdadıma yetişsin.
Ben selamette olayım, bütün cihan batarsa batsın.
Millet nasıl yağmalanırsa yağmalansın, ne işim
var?! Düşmanlara muhtaç olursa olsun bana ne?
Cihan tarihinin sohbetini hatırama getirme. Bir de
geçmiş günlerden söz etme. Şimdi, ben dolmaya, ek-
meğe meyilliyim (sadece maddî şeyler düşünürüm).
Geleceği görmeye gerek yok, ömür fanidir. Millet
nasıl yağmalanırsa yağmalansın, ne işim var?! Düş-
manlara muhtaç olursa olsun, ne işim var?!
Vatan evladını bırak da avare dolaşsın. Sefaletin
kirli suyunda eli, başı pislensin. Dul kadın ise di-
lenci olsun, ateşe yansm.Ancak benim şöhretim art-
sın, Millet nasıl yağmalanırsa yağmalansın, ne işim
var? Düşmanlara muhtaç olursa olsun, ne işim var?
Her millet dünyanın bir safhasından ilerleme kay-
deder. Herbiri yurt yolunun bir menzilinde iler-
leme kaydeder. Eğer uykuda aklıma ilerleme ge-
lirse, biz de rüya âleminde ilerleriz. Millet nasıl
yağmalanırsa yağmalansın, ne işim var?! Düş-
manlara muhtaç olursa olsun, ne işim var?!
Bu feleğin çarkı, şimdi tersine dönüyor. İşçi de ken-
dini insandan sayıyor şimdi.
İşçirun her işe karışması olmaz. Zenginin olduğu yerde
işçinin cesaret edip (bir işe karışması) olmaz. Rahat bir
nefes almaya teşebbüs etmesi olmaz. Ya da (işçinin)
haklan için düşmanlık etmesi olacak iş değildir.
Bu feleğin çarkı şimdi tersine dönüyor; işçi de ken-
dini adamdan sayıyor.
İşçi, bana bir söyle, neden hürmetin olsun? Pekala
neden söz söylemeye kudretin olsun? El çek, yav-
rum, zenginlere hizmetin olsun. Az veya çok sana
verdiklerine minnetin olsun!...
Bu feleğin çarkı şimdi tersine dönüyor; işçi de ken-
dini adamdan sayıyor.
Dövletli, amandır, özünü salma belâye,
Fehle sözü haqq olsa da, baxma o sedâye,
Yol verme nefes çekmeye hergiz füqarâye,
Öz şenini pûc eyleme her bî-ser ü paye!..
Bu cerx-i felek tersine dövrân edir imdi,
Fehle de özün dâxil-i insan edir imdi.
Aldanma, feqîrin olamaz eqli, zekâsı,
Cün yoxdur onun sen kimi pâkize libâsı,
Yox serveti, yox dövleti, yox şali, ebâsı,
Var köhne çuxasi, dexi bir tekçe qebâsı...
Bu cerx-i felek tersine dövrân edir imdi,
Fehle de özün dâxil-i insan edir imdi.
İstersen eğer olmağa âsûde cahanda,
Tâ olmayasan qemlere âlûde cahanda,
Fehle üzüne baxma bu bîhûde cahanda,
Öz fikrini çek, ol dexi fersude cahanda...
Bu cerx-i felek tersine dövrân edir imdi,
Fehle de özün dâxil-i insan edir imdi.
Gör milletinin derdini axtarma devâsin,
El çekme yetimin başina, kesme sedâsin,
Zinhar qoyub dehrde bir xeyir binasın,
Yâd eyleme, şâd eyleme millet fügerâsin,
Bu cerx-i felek tersine dövrân edir imdi,
Fehle de özün dâxil-i insan edir imdi.
1906 (c.29)
ETDİ BU FELEK HER KESE BİR TOVR YAMANLIQ
(s. 30-31)
Etdi bu felek her kese bir tövr yamanlıq
Sed heyf, keçen gün!
Her bir iş üçün xâtime-bexş oldu bu âfâq,
Olduq yine memnun.
Şükr eyledik Allah'a yetişdikce ziyanlıq,
Efsürde biz olduq.
Çaldı bize bir özge sayaq ile fırıldaq,
Qemli güne qaldıq.
Ne rehm biler, şerm qanar, ağlamaq anlar,
Böyle felek olmaz!
Yox böyle iki dilli, yaman üzlü cefakâr,
Bir zerre utanmaz!
Verdi bu hamı qonşulara senet ü dövlet,
Dünyâ, sene lenet!
Zengin (kimse), kendini belaya salma, amandır. İşçi
sözü doğru olsa da, kulak verme o sese. Asla fa-
kirlerin nefes almasına izin verme. Her baldırı çıp-
lak için, kendi şanını yok etme.
Bu feleğin çarkı şimdi tersine dönüyor; işçi de ken-
dini adamdan sayıyor.
Fakirin aklı, zekası olmaz, aldanma. Çünkü, onun
senin gibi temiz elbiseleri yoktur. Serveti, devleti,
şalı ve abası yoktur. Eski bir çuhası ve biricik cüb-
besi vardır.
Bu feleğin çarkı, şimdi tersine dönüyor; işçi de ken-
dini adamdan sayıyor.
Dünyada eğer rahat olmak istiyorsan, derde kedere
bulaşmak istemiyorsan, bu boş dünyada işçinin yü
züne bakma, kendi düşüncenin kaydına kal, öylece
yaşlan dünyada.
Bu feleğin çarkı şimdi tersine dönüyor; işçi de ken-
dini adamdan sayıyor.
Milletin derdini gör, devasını arama, yetimin başını
okşayıp, sesini kesme, sakın dünyada bir hayır
yapıp hatırlama, mutlu eyleme milletin fukarasını.
Bu feleğin çarkı şimdi tersine dönüyor; işçi de ken-
dini adamdan sayıyor.
Bu felek herkese bir başka türlü kötülük etti. Ya-
zıklar olsun o geçmiş gün(ler)e!
Bu felek her iş için bir son lütfetti. Yine memnun
olduk.
Zarara ziyana uğradıkça Allah'a şükrettik; (gittikçe)
daha çok gayretsiz olduk.
(Felek) Bize başka türlü bir oyun oynadı, yine
gamlı güne kaldık.
Böyle felek olmaz! Merhametten, utanmadan, ağ-
lamadan anladığı yok.
Yok böyle riyakâr, acımasız zalim zerre kadar utan-
maz!
(Felek), Bütün komşu (ülkelere) sanat ve zenginlik
verdi. Dünya, sana lanet olsun!
Seslendi, gedek, siz yatın hemmâmde râhet, (Onlara) seslendi "haydi gidelim, (bize de dedi ki) siz
Bîcâdi bu zehmet! hamamda rahat yatın, yersizdir (boşunadır) bu zahmet!
İslâm uşağı yatsın ayağında falaqqâ, Müslüman çocukları, falakaya ya tırılsın, bu şe-
Bu növ'di te'lim. kildedir öğretim.
Vursun buların başına hem Mirze taraqqâ-, Mirza da bunların başına tak tak (diye çubukla) vur-
Eylin onu tekrîm. sun, (siz de) ona saygı gösterin.
Ey vay, bu felek qoydu bizi loğmaya hesret Eyvanlar olsun ki, bu felek bizi bir lokmaya hasret
Qaldıq biz adamsız! koydu, (evimiz) erkeksiz kaldı.
Vermez dexİ bir parça çörek tapmağa fürset, Bir parça ekmek bulmaya dahi fırsat bırakmaz. Git,
Get, yatgilen şamsız! akşam yemeği yemeden (aç) yat!
Öz bildiyini qildi Müselmanlara dövrân, Zamane, Müslümanlara kendi bildiğini yaptı. Elimiz
El işden üzüldü. işten koptu.
Çaxcax başın ağrıtdı, kefin çekdi deyirman, Çakçak (değirmen taşı döndükçe ses çıkaran tahta)
İş hecve düzüldü. başını ağrıttı, değirmen neşelendi, iş hicve döküldü.

Bu çerx-i sitemkârm aman mesxeresinden, Zulüm eden bu feleğin maskaralığından elaman.

Bâis, balan ölsün! Sebep olanm çocuğu ölsün!

Baxmış müselmanlara gempenceresinden (Felek) müslümanlara hep gam keder vermiş, teleğin
Çerxin üzü dönsün! çarkı tersine dönsün!

Evvel bu felek cümleden eymişdi dimağı, Bu felek önce herkese dudak bükmüştü, (böylece)
Qcm kasası daşdı. gam kâsesi dolup taştı.

Âxırda bizim başımıza vurdu çanağı, Sonunda, bizim başımıza çanağı çarptı; su, ba-
Su başdan aşdı. şımızdan aşağıya döküldü.

Bir Rus görende oluruq xâr yanında, Bir Rus gördüğümüzde kendimizi aşağılıyoruz,
Quzu, keçiyik biz. (Rus'un yanında) keçi, kuzu gibiyiz (uysalız) biz .

Keçmez sözümüz bir pula serdâr yanında, Komutanın yanında sözümüz bir para etmez, biz
Çünki neciyik biz?! neyiz ki?!

Tanrı buna şâhid- Yüce Allah buna şahittir; kuzu, keçiyiz biz.
Quzu, keçiyik biz...
1906
HER NE VERSEN, VER, MEBÂDE VERME BİR DİRHEM ZEKAT
(s. 52)

Her ne versen, ver, mebâde verme bir dirhem zekat Her ne verirsen ver, sakın bir dirhem zekat verme.
Qoy acından ölse ölsün bînevâ kendli ve tât.** Zavallı köylü ve Tat, bırak acından ölürse ölsün.
Her ne düz versen, ver, oğlum, borcunu verme tamâm, Oğlum, her şeyini doğru, tam ver ama borcunun ta-
Her ne alsan, al amandır, alma kâsıbdan salam. marnım ödeme. Her ne alırsan al da fakirden sakın
selam alma.
Her ne etsen, et ve lâkin etme meyden içtinâb, Her ne yaparsan yap da, şaraptan kaçınma. Ne ya-
Her ne dutsan, dut ve lâkin durma bir kâr-i sevâb. parsan yap da sakın sevaba girecek bir iş yapma.
Her ne çeksen, çek, veli çekme xecâlet qübhden, Neden utanırsan utan lakin utanma suç işlemekten. Ne-
Harda yatsan, yat, ayılma, durma hergiz sübhden. rede yatarsan yat asla, sabahleyin erkenden kalkma.
* Mirze (Mirza): Azerbaycan'da eskiden okumuş yazmış insanlara, öğretmenlere verilen unvan ve hürmet maksadıyla kullanılan bir
hitap edatı. Burada öğretmen anlamında.
** Tat: Azerbaycan'da daha çok Hızı bölgesinde dağlık arazide yaşayan İran dilli küçük bir halk. Bunların Baku'ya gelenleri asrın baş-
larında "Dağlı" mahallesinde gecekondularda yoksul bir hayat sürüyorlardı.
Her yere gelsen, gel, amma gelme derse, mextebe,
Her kese uysan, uy, amma uyma dine, mezhebe
Her ne çeksen, çek, berâder, çekme düz mîzânini,
Çekme sen millet qemin, çekme, çek öz qelyânini.
Baxmasan eytâme, baxma, baxma, bax löbetlere,
Gelmesen îmâne, gelme, gelme, gel lenetlere.
Olmasan bir xeyire bâis, olma, ol bâis sere,
Etmesen imdâd, etme, et sitem âcizlere.
1906
AMALİMİZ, EFKARIMIZ İFNA-Yİ VETENDİR
(s. 68)
Amalimiz, efkârimiz ifnâ-yi vetendir,
Kin ü qerez ü hirs bize ziynet-i tendir,
Ef'âl yox, ancaq işimiz lâf-i denendir,
Dünyâde esaretle bütün kâm a3mz biz,
Qafqazlılariz, yol kesiriz, nâm alırız biz.
Eqreb kimi neşter gücü var dimağımızda,
İslâm susuz olsa, su yox bardağımızda,
Her küncde bir tülkü yatib çardağımızda,
Min hiyle qurub, rütbe vü ikram alırız biz,
Qafqazlılarız/ yol kesiriz, nâm alırız biz!
Qafqazlı adı âleme ikrâh-resândır,
Cjuldur, qocumuz zülmde meşhûr-i cahândır,
Kim derse tereqqî ederik, mence yalandır,
Büxlü hesede âdet edib, kâm alırız biz,
Qafqazlılanz, yol kesiriz, nâm alırız biz!
Biz xoşlamarıq dersi ki, min mekteb açılsın,
Ger min de maarif sözü dünyâye saçılsın,
Mektebde ne hörmet ki, o sâmâne qaçılsm?
Meyxânede vodka vurarız, kâm alırız biz,
Qafqazlılarız, mest olarız, nâm alırız biz!
Avropalı öz milletin ehyâ edir, etsin,
Şân ü şercf-i gövmünü e"Iâ edir, etsin,
Insanlıq adın dehrde igbâ edir , etsin,
Qeflet.de yatib ad batırıb, nâm alırız biz,
Başe yumuruq zolladariz, kâm alırız biz!...
1907
NAEHL OLANA METLEBI ANDIRMAQ OLUR MU?!
(s. 78-79)
Nâehl olana metlebİ andırmaq olur mu?!
Söz qanmayana zor ile qandırmaq olur mu?!
Könlüm sene maildir ezelden beri, ey pul!
Olsam da nolur, tâetine il-günü meşgul,
Senle görürem kendimi her bezinde meqbûl,
Sensiz bu cahan ehlin inandırmaq olur mu?!
Nâehl olana metlebi qandırmaq olur mu?!
Nereye gidersen git de, sakın derse, okula gitme.
Kime uyarsan uy da dine, mezhebe uyma.
Her ne çekersen çek de terazini doğru çekme (tartma).
Çekme sen milletin gamını çek sadece nargileni.
Yetimlere bakmazsan bakma, bak sen güzellere.
İmana gelmezsen gelme, gel la'netlere.
Hayırlı bir işe sebep olmazsan olma, şerre sebep ol.
Birilerinin imdadına ulaşmazsan ulaşma, âcizlere
sitem et.
İşlerimiz, düşüncelerimiz hep vatanın fenalığıdır.
Kin, düşmanlık, hırs bizim vücudumuzun süsüdür.
Yaptığımız bir iş yok, işimiz sadece boş ko-
nuşmaktır. Dünyada, esaretle bütün maksadımıza
ulaşırız biz. Kafkas'lıyız, yol keseriz, nam alırız biz.
Akrep gibi neşter gücü vardır tırnağımızda. Bütün
Müslümanlar susuz olsa içmeleri için bir bardak
suyumuz yoktur. Çadırımızın her köşesinde bir
tilki yatmaktadır. Bin hile ile rütbe ve ikram alırız
biz, Kafkas'lıyız, yol keseriz, nam alırız biz.
Kafkasyalı adı dünyada nefret uyandırır. Eş-
kıyamız, kabadayımız zulm etmede dünyada
meşhurudur. Kim ilerleriz derse, bence yalandır.
Cimrilik ve kıskançlığı âdet etmişiz, bunnlarla aru-
zumuza kavuşuruz biz. Kafkas'layız, yol keseriz,
nam alırız biz.
Maarifin değeri bütün dünyada kabul edilse bile,
biz dersten hoşlanmayız ki, binlerce mektep açılsın.
Mektepte ne hürmet var ki o zenginliğe, o düzene
koşulsun? Biz meyhanede votka içeriz, nam alırız
biz! Kafkas'I ry iz, sarhoş oluruz, nam alırız biz.
Avrupalı kendi milletini ihya ediyorsa, etsin. Mil-
letinin şanım, şerefini yükseltiyorsa yükseltsin. İn-
sanlık adını dünyada ölümsüzleştiriyorsa ölüm-
süzleştirsin. Biz ise ancak gaflet uykusunda yatarak
adımızı batırıyoruz. Başa yumruk vurarak ar-
zumuza kavuşuyoruz biz!
Anlama kabiliyeti olmayana bir şey anlatmak
mümkün olur mu? Laf anlamayan (kimseyi) zorla
ikna etmek olur mu?
Gönlüm sana vurgundur, ezelden beri ey para! Yıl-
larca sana itaat (ibadet) ile meşgul olsam ne olur?
Her mecliste kendimi seninle makbul görüyorum.
Sensiz bu dünya ehlini inandırmak olur mu?! Laf
anlamayana bir şey anlatmak olur mu?!
Sensen menim efzûnîe-yi sermaye-yi fexrim,
Senle ucalır mertebe-yi pâye-yi fexrim,
Ger dönse üzüm qibleden, ey mâye-yi fexrim,
Senden yana göz nuru dolandırmaq olur mu?!
Nâehl olana mctlebi andırmaq olur mu?!
Canım üzülüb senden ötrü xalqı soyunca,
Bir yatmamışam tâ seni senduqe qoyunca,
Derler mana: pul yığmağı boşla, ye doyunca,
Eşq ehlini sevdadan usandırmaq olur mu?!
Nâehl olana metlebi andırmaq olur mu?!
Kâsıb deyiliz, sikke-yi pulu tanırız biz,
Pul ile olan şe'n ü şüûnu qanırız biz,
Bir hebbe zerer yetse pula, odlanırız biz,
Yansın ciyerim! Dövleti yandırmaq olur mu?!
Nâehl olana metlebi andırmaq olur mu?!
Se"y eylemişem bir nece il zîrek ü calâk,
Hardansa keçib girime çox servet ü emlâk,
Bir âcize rehm etmeyib ömr eylemişem pâk,
İndi bu sülûki yavalandırmaq olur mu?!
Nâehl olana metlebi qandirmaq olur mu?!
Bunlar keçer, indi düşüb el başqa hevâye,
Ful istenilir mekteb açılsın füqarâye,
Oğlan oxusun, qiz oxusun pâyebepaye,
Kâsıbleri elme ucalandırmaq olur mu?!
Nâehl olana metlebi andirmaq olur mu?!
Dexîi mene ne elm oxuya millet uşağı?!
Tehsîl-i kemâlât ede yâ ümmet uşağı?!
Getsin işe bu tenbelü bîqeyret uşağı!
Canım, gözüm, arifleri qandirmaq olur mu?!
Nâehl olana metlebi andırmaq olur mu?!
Bizlerde yox idi bele âdet-yeni çıxdi,
Övretlere tedrîs-i kitabet yeni çıxdı,
İslâme xelel qatdi bu bîd'et-yeni çıxdı,
Bu çeşmeni bîr nö'v bulandırmaq olur mu?!
Nâehl olana metlebi andırnaq olur mu?!
1907
MEZLUMLUQ EDİB BAŞLAMA FERYADE EKİNCİ
(s. 86-87)
Mezlumluq edib başlama feryâde, ekinci,
Qoyma özünü tülkülüye, âde, ekinci!
Bir üzrle her günde gelib durma qapımda,
Yalvarma mene, boynunu kec burma qapımda,
Gâhi başına, gâh döşüne vurma qapımda,
Leğv olma, edeb gözle bu me'vâde, ekinci!
Lâl ol, a balam, başlama feryâde, ekinci!
Benim övünme sermayemin büyük bir kısmı sen-
sin. Seninle yükselir övünmemin derecesi. Eğer
Kıble'den yüzümü çevirsem (vazgeçsem), ey övünç
sermayem senden başka tarafta bakmak olur mu?!
Anlama kabiliyeti olmayana birşey anlatmak müm-
kün olur mu?
Seni elde etmek uğruna, halkı soyuncaya kadar
canım çıktı. Seni kasaya koymadan önce bir kere
bile yatıp uyumamışım. Bana "para yığmayı terket,
doyunca ye" derler. Aşk ehlini sevdadan usan-
dırmak olur mu?! Anlama kabiliyeti olmayana bir
şey anlatmak mümkün olur mu?
Yoksul değiliz paranın üzerindeki işaretleri tanırız
biz, para ile yapılan işlerin ne olduğunu anlarız biz.
Zerre kadar zarar gelse paraya, yanıp tutuşuruz
biz. Yansın ciğerim! Devleti (parayı, talihi) yakmak
olur mu? Anlama kabiliyeti olmayana bir şey an-
latmak mümkün olur mu?
Kıvraklıkla, beceriklikle nice yıllar çalışıp ça-
balayarak, neredense (hangi yollardan ise) bir hayli
mal mülk elde etmişim. Bir zavallıya bile acımayıp
temiz bir ömür sürmüşüm. Şimdi bu yolu (bu hayat
tarzını) harap etmek olur mu?! Anlama kabiliyeti ol-
mayana bir şey anlatmak mümkün olur mu?
Bunlar geçer gider. Şimdi halk başka bir hevese ka-
pılmış: Fakirlere okullar açılsın, derece derece kız-
lar ve oğlanlar okusun diye para isteniyor. Yok-
sulları ilimle yüceltmek olur mu? Anlama kabiliyeti
olmayana bir şey anlatmak mümkün olur mu?
Beni ne ilgilendirir, milletin veya ümmetin ço-
cuklarının okuması, tam bir tahsil yapması?! Gitsin
bir işin yakasından tutsun bu tembel ve gay-
retsizlerin çocukları. Canım, gözüm arifleri kan-
dırmak olur mu? Anlama kabiliyeti olmayana bir
şey anlatmak mümkün olur mu?
Bizde yok idi, böyle adet, yeni çıktı. Kadınlara oku-
yup yazma öğretmek yeni çıktı. İslama zarar verdi
(onu bozdu), bu bid'at yeni çıktı. Bu kaynağı (is-
Iarrtı) böyle bir şekilde bulandırmak olur mu? An-
lama kabiliyeti olmayana bir şey anlatmak müm-
kün olur mu?
Ekinci, zulme uğramış gibi başlama feryad etmeye,
tilki gibi kurnazlık etme, hey ekinci!
Bir bahane ile hergün gelip kapımda durma. Bana
yalvarma, boynunu bükme kapımda. Bazen başına
bazen göğsüne vurup dövünme kapımda. Saçma
sapan şeyler söyleme, terbiyem takın, ekinci! Kes se-
sini a yavrum, başlama feryada, ekinci.
Xoş keçmedi il çöllüye, dehqâne, ne borcum?
Yağmadı yağış, bitmedi bir dâne, ne borcum?
Esdi qara yel çeltiye, bostâne, ne borcum?
Getdi mene ne fehleliyin bade, ekinci?
Lağ-lağ danışıb başlama feryâde, ekinci!
Aldı dolu elden ser ü samanını, neylim?
Yâinki ceyirtke yedi bostanını, neylim?
Verdin keçen il borcuna yorganını, neylim?
Ol indi palaz satmağa âmâde, ekinci!
Lâl ol, a balam, başlama feryâde, ekinci!
Söz açma mene çox çalışıb az yemeyinden,
Câmn becehennem ki, ölürsen demeyinden,
Men gözlemenem, buğda çıxar ver bebeyinden!
Çeltik de getir, arpa da, buğda da ekinci!
Yoxsa soyaram lap derini, âde, ekinci!
Sen hey de yoxumdur, çıxarıb canım allam!
Vallahi ovub dîdey-i giryânmı allam!
Şallağe tutub peyker-i üryanını allam!
Öz halini sal indi özün yâde, ekinci!
Lağ-lağ danışıb başlama feryâde, ekinci!
Çiftçi babasan, buğdanı ver, darı yeyersen.
Su olmasa qişda eridib qari yeyersen,
Daşdan yumuşaq zehr nedir, mân yeyersen,
Öyreşmemisen et-yağa dünyâde, ekinci!
Heyvan kimi ömr eylemisen sâde, ekinci!
Lâkin menim insanlıq olub vez-i medarım,
Beyzadeyim, asayişedir cümle qerârım,
Meyşiz, mezesiz bitmez olur şam ü nahârım;
İşte beledir halet-i beyzade, ekinci!
Beyzadelerin resmi budur, âde, ekinci!
1907
NEYLEYİM, EY VAY! BU URUS BAŞDILAR!
(s. 272)
Neyleyim, ey vay! Bu urus başdılar!
Bilmeyirem hardan aşıb-daşdılar?
Ölkede günden-güne çoxlaşdılar.
Her emele, her işe çulğaşdılar.
Qoymaym, ay köhneler, ay yaşdılar!
Heyvereler her yere dırmaşdılar!
Her biri min güne iş icad edir,
Meclis açıb nitqler icad edir,
Şie iken sunnileri şad edir,
Sünni iken şieye imdad edir,
Sanki bular bire-bir qardaşdılar
Yoxdu teessübleri, çaşbaşdılar.
Her biri öz mezhebinin hörmetin,
Gözlemeyir, gözleyir el qeyretin.
Cümlesi bir yolda qoyub niyyetin,
Xoşlamayırlar atalar adetin;
Çünkü ne sünni, ne qızılbaşdılar,
Bir yava şeydir bu başı daşdılar.
Köylü (hayvancılık yapan) için, çiftçi için bu yıl iyi
geçmedi ise bana ne, borcum mu var?Yağmur yağ-
madıysa, ekin olmadıysa bana ne! Borçlu muyum?
Bostanlara, çeltiklere kara yel esti, bana ne, borçlu
muyum? İşçiliğin bana ne getirdi, ekinci? Boş boş
konuşup başlama feryada, ekinci?
Dolu elinde varını yoğunu aldı ne yapayım? Ya da
çekirge bostanını yedi, ne yapayım? Geçen yıl borcun
için, yorganını verdin, ne yapayım? Şimdi, kilim
satmaya hazır ol, ekinci! Sus a yavrum, başlama
feryada, ekinci!
Bana, çok çalışıp az yemenden bahsetme! Konuşmana
göre (söylediklerine bakılırsa) acından ölüyorsun,
canın cehenneme! Ben bekleyemem, gözünün
bebeğinde de olsa, çıkar, buğda ver! çeltik de, arpa da,
buğda da getir ekinci! Yoksa derini de soyarım, hey
ekinci!
Sen habire yok de, çıkarıp canını alırım! Vallahi,
oyup, ağlayan gözlerini alırım. Çıplak yüzünü
kamçılayıp (öyle) alırım. Kendi halini kendin düşün
(hafızanda canlandır) şimdi, ekinci! Boş boş konuşup,
başlama feryada, ekinci!
Sen çiftçi adamsın, buğdayı ver, darı yersin. Su ol-
masa kışın karı eritip içersin. Taştan yumuşak olan
herşeyi, zehir ne ki, yılanı bile yersin. Et, yağ yemeyi
dünyada adet edinmemişsin, ekinci! Sadece hayvan
gibi ömür sürmüşsün, ekinci!
Lakin benim hayatımın esası insanlık olmuştur.
Soyluyum, bütün kararım asayiş içindir. Öğle ve
akşam yemeklerim, şarapsız, mezesiz sona ermez. İşte
böyledir soyluların durumu, ekinci. Soyluların adeti
budur, ey ekinci.
Ne yapayım, ey vah! Bu Rus kafalılar (Rus gibi ka-
fasında şapka olanlar). Bilmiyorum nereden böyle
çıkıp çoğaldılar. Ülkede günden güne arttılar. Her
niyete, her işe sokuldular (çullandılar). Koymayın,
ey köhneler (eski kafalılar), ey yaşlılar. Edepsizler
her yere tırmandılar.
Her biri bin türlü iş icad ediyor, toplantı düzenleyip
nutuklar atıyor. Şiî olduğu halde, Sunnîleri
sevindiriyor. Sünnî olmasına rağmen Şiî'nin imdadına
koşuyor. Sanki bunlar birbirinin kardeşidir. Bir fikre
bağlılıkları yoktur, şaşkındırlar.
Her biri kendi mezheblerine değil, halka saygı gös-
teriyor. Hepsinin niyeti aynı, atalarımızın adetlerini
beğenmiyorlar. Çünkü bunlar ne Sünnî ne de Kı-
zılbaş'tırlar. Edebsiz bir şeydirler bu zavallılar.
Emr teessüb ola butlan necin?
Sünni deye şielere can necin?
Şie bile sunnini insan necin?
Birleşe ye'ni bu müselman necin?
Himmet edin, din gedir, ay başdılar,
Qoymayın, aldatdı bizi saşdılar.
İndi ki, duyduz buların niyyetin.
Cehd eleyin pozmağa ce'miyyetin.
Bunları pozmaq bize olmaz çetin.
Harda ki, gördüz, oxuyun le'netin:
Hökm eleyin, küfrle ulğaşdılar,
Din-i Xuda'den qırılıb qaçdılar,
Cümlesi kafirlere yoldaşdılar,
Çünki teessübleri yox,çaşdılar.
FEXRIYYE
(s. 92-93)
Hercend esirân-i güyûdat-i zemânız,
Hercend dücarân-i beliyyât-i cahânız,
Zenn etme ki, bu esrde âvâre-yi nanız,
Evvel ne idikse, yene biz şimdi hemâniz...
Turanlılarız, âdi-yi şüğl -i selefiz biz!
Öz qövmümüzün başına engelkelefiz biz!
Zülmetsever insanlarız üç-beş yaşımızdan,
Fitne göyerir torpağımızdan, daşımızdan,
Târâc ederek bac alırız qardaşımızdan,
Çıxmaz, çıxabilmez de bu âdet başımızdan...
Eslâfımıza çünki heqiqi selefiz biz!
Öz gövmümüzün başına engelkelefiz biz!
Ol gün ki, Melikşah- Büzürq eyledi
rehlet, Etdik iki nâmerd vezire tâbeiyyât,*
Qirdiq o qeder bir-birimizden ki, nehâyet,
Düşmen qatıb el taxtımızı eyledi qâret...
Öz haqqımızı gözlemeye bîterefiz biz!
Turanlılarız, âdi-yi şüğl-i selefiz biz!
Bir veqt olub leşker-i Çingiz'e terefdâr,
Xarezmleri mehv eledik qetl ile yekbâr,
Xarezmlerin şahı ferâr eyledi nâçâr,
Mescidleri, mektebleri yıxdıq yere tekrar...
Heqqâ ki, sezâvâr-i nîşan ü şerefiz biz!
Öz dinimizin başına engelkelefiz biz!
Bir veqt de de 'vâ-yı Selîb oldu müheyya,
De' vâde Firengîlere qâlib gelib, emmâ,
Dinlenmeyib etdik yeni bir facie berpâ,
Öz tîğimiz öz rîşemizi kesdi serâpâ...
Gûyâ ki, biyâbanda biten bir elefiz biz!
Öz qövmümüzün başina engelkelefiz biz!
Sâbir, Nizamü'1-Mülk ve Tacü'1-Mülk arasındaki gerginliğe, çatışmaya işaret ediyor. Yalnız Nizamü'1-Mülk, melik Şah'tan bir ay önce
zehirlenmiştir. Nizamü'I-Mülk'ün öldürülmesinde de Batmîlerin yanında Tacü'l-Mülk'ün de rolü olduğu tahmin edilmektedir. Vezir
ve Sultan'ın ölümünden sonra Selçuklu Devleti iç karışıklıklara sürüklenmiştir.
(Din) işine bağlılık niçin batıl bir şey kabul
edilsin? Sünnî niçin Şiilere cân desin? Şiî de
Sunnîyi niçin insan olarak kabul etsin? Yani, niçin
bu müs-lümanlar birleşsinler? Himmet gösterin,
din elden gidiyor, ey düşünce sahipleri, izin
vermeyin, aldattı bizi uzun saçlılar (okumuşlar).
Şimdi ki, bunların niyetini anladınız- cemiyetlerini
bozmaya gayret edin. Bunları bozup dağıtmak
bizim için çetin olmaz. Nerede görseniz la'net oku
yun.
Allah'ın dininden kopup uzaklaştılar, (bunların)
hepsi kâfirlerle arkadaştırlar, dine bağlılıkları yok,
şaşırdılar, kâfirlere meylediyorlar diye hüküm
verin!
Her ne kadar zamanın endişelerinin esirleri isek de,
her ne kadar dünyanın belalarına yakalanmış isek
de, bu asırda ekmek peşinde avare olduğumuzu
sanma. Önceleri ne idiysek şimdi de oyuz. Tu-
ranlılarız, geçmişlerimizin işlerini (devam et-
tirmeyi) adet edinmişiz. Kendi soyumuzun başına
.... belayız (engel yumağıyız) biz.
Daha üç, beş yaşımızdan itibaren cehaleti sevmeye
başlayan insanlarız. Toprağımızdan taşımızdan
fitne fışkırıyor. Yağmalayarak kendi
kardeşimizden haraç alırız. Bu âdeti asla
terkedemeyiz. Geç-mişlerimizini çünkü gerçek
halefiyiz biz! Kendi soyumuzun başına belayız biz!
Büyük Melik Şah'm ahirete göçtüğü gün iki na-
merd vezire tabi olduk. (Devleti ikiye böldük). Bir-
birimizden o kadar çok adam öldürdük ki, sonunda
düşmanlar işe karışıp tahtımızı yağmaladı.
Bir zamanlar Cengiz'in askerlerine taraftar olup,
Harezmleri tamamen katledip yok ettik. Ha-
rezmlilerin şahı çaresiz kalıp kaçtı. Camileri, mek
tepleri tekrar yerle bir ettik... Doğrusu şeref ve ni
şana lâyıkız biz. Kendi dinimizin başına belayız
biz!
Bir zamanlar da Haçlı savaşları hazırlandı. Savaşta
Firegileri (Avrupalı Hristiyanları) yendik ama,
rahat durdmayıp yeni bir facia türettik. Kendi kı
lıcımız- hep kendi (soyumuzun) kökünü kesti.
Sanki çölde biten bir otuz biz. Kendi soyumuzun
başına belayız biz!
Bir veqt dexi Qaraqoyun, Ağqoyun olduq,
Azerbaycan'a, hem de Anadolu'ya dolduq,
Ol qedr qırıb bir-birimizden ki, yorulduq,
Qırdıqca yorulduq ve yorulduqca qırıldıq...
Turanlılarız, âdi-yi şüğl-i selefiz biz!
Öz gövmümüzün başına engelkelefiz biz!
Bir veqt salıb tefrîqe olduq iki qismet,
Teymur şaha bir paramız etdi himâyet,
Xan İldırım'a bir paramız qıldı itâet,
Çanlar saçılıb Ankara'da qopdu qiyâmet...
Ehsen bize! Hem tîrzeniz, hem hedefiz biz!
Öz qövmümüzün başına engelkelefiz biz!
Teymur şâh-ı lenge olub tâbe-yi ferman,
Xan Toxtamış'ı eyledik al qânma qeltân,
Tâ oldu Qızıl Orda'larm dövleti talan,
Moskov şahma fâîdebexş oldu bu meydan...
Elyövm, uruslaşmaq ile zîşerefiz biz!
Öz dinimizin basma engelkelefiz biz!
Bir veqt Şah İsmail ile Sultan Selim'e
Meftun olaraq eyledik İslamı dünime,
Qoyduq iki taze adı bir din-i qedîme,
Saldı bu teşeyyö, bu tesennün bizi bîme...
Qaldıqca bu haletle sezâ-yi esefiz biz!
Öz dinimizin başına engelkelefiz biz!
Nâdir bu iki xesteliyi tutdu nezerde,
İsterdi ilâç eyleye bu qorxulu derde,
Bu meqsed ile ezm ederek girdi neberde,
Meqtûlen onun nesini qoyduq quru yerde...
Bir şe'y-i ecîbiz, ne bilim, bir tuhafız biz!
Öz dinimizin başına engelkelefiz biz!
İndi yene var taze xeber, yaxşı temâşâ,
Iranlılıq, Osmanlılıq ismi olub ehyâ.
Bir qit'e yer üstünde qopub bir yeke de'va,
Meydan ki, gızışdı, olarıq mehv serâpâ...
Onsuz da ki herçend ki, yekser telefiz biz,
Öz qövmümüzün başına engelkelefiz biz!
1907
MEN BELE ESRARI QANA BILMIREM
(s. 96)
Men bele esrarı qanabilmirem,
Qanmaz olub da dayanabilmirem.
Axtaxana, dağda dana böyüdü,
Men böyük ollam hacana, bilmirem.
Derler utan, hec kese bir söz deme,-
Haq sözü derken utanabilmirem!..
Neylemeli, göz görür, ağlım kesir,
Men güneşi göyde danabilmirem!..
Bir zamanlar da Karakoyun ve Akkoyunlu olarak
hem Azerbaycan'a hem de Anadolu'ya dolduk. Yo-
rulup kalıncaya kadar birbirimizi kırdık (kati ettik).
Kırıldıkça yorulduk ve yoruldukça kırıldık.... Tu-
ranlılarız, geçmişlerimizin işlerini âdet edinmişiz.
Kendi soyumuzun başına belayız biz.
Bir zaman tefrika çıkarıp ikiye bölündük, bir kıs-
mımız Yıldırım Han'a, bir kısmımız Timur Şah'ı hi-
maye etti, bir kısmımız Yıldırım Han'a itaat etti.
Kanlar saçılıp Ankara'da koptu kıyamet... Aferin
bize!... Hem ok atanız, hem hedefiz biz! Kendi so-
yumuzun başına belayız biz.
Topal Timur (Şah)'ın buyruğuna uyarak Toktamış
Han'ı al kanma boyadık. Böylece Altın Ordu dev-
leti talan edildi. Bu savaş Moskof çarına faydalı
oldu. Şimdi bile Ruslaşmakla şeref sahibi oluyoruz,
biz! Kendi dinimizin başına belayız biz!
Bir zaman Şah İsmail ile Sultan Selim'e gönül ve-
rerek İslam'ı ikiye böldük. Bir dine (İslam'a) iki
yeni ad koyduk: Bu Şiîleşmek, bu Sunnîleşmek bizi
korku içinde bıraktı... Bu hâlde kaldıkça teessüfü
hakkediyoruz biz! Kendi dinimizin başına belayız
biz!
Nadir Şah, bu iki hastalığı göz önünde tuttu. Bu
korkulu derde çare bulmak isterdi, bu maksatla
karar vererek mücadeleye girişti. Onu katlederek
cesedini ortalıkta bıraktık. Acaip bir şeyiz, ne bi-
leyim bir tuhafız biz! Kendi dinimizin basma be-
layız biz.
Şimdi yine var yeni bir haber, güzel bir seyir: İran-
lılık, Osmanlılık iddiası yeniden ortaya atılmış. Bir
parça yer için büyük bir çekişme başlamış. Meydan
böyle kızışır ise tamamen mahvoluruz... Meydan
kızışmasa da, her ne şekilde olursa olsun biz (kendi
kendimizi) yok edeceğiz (çünkü) kendi soyumuzun
başına belayız!
Ben böyle sırları anlayamıyorum. Anlayamadığım
için de tahammül edemiyorum.
Ahtahana (adlı çayır otu) ve dağdaki dana (bile)
büyüdü. Ben ne zaman büyük olacağım, bil-
miyorum.
"Hiç kimseye bir şey deme, utan" diyorlar- doğru
sözü söylerken utanamıyorum.
Ne yapmalı, gözüm görüyor, aklım eriyor, gökteki
güneşi inkâr edemiyorum.
 :
Şiddet-i seylânile baran tökür,
Bir koma yox, daldalanabilmirem!..
Derler, usan, herze vü hedyân deme,
Güc getirir derd, usanabilmiremL
Derler otur evde, nedim, kasibem,
Kesb elemezsem, qazanabilmirem!..
Derler, a qanmaz, di yıxıl, öl, qurtar!
He, balam, doğrusu, ay dadaş, men dexi
Meslehet ondan o yana bilmirem!..
1907
SUAL -CAVAB
(s. 105)
- Görme! - Baş üste, yumaram gözlerim.
- Dinme! - Müt'iyem, keserem sözlerim.
- Bir söz eşitme! - Qulağım bağlaram.
- Gülme! - Pekey, şâm ü seher ağlaram.
- Qanma! - Bacarmam! Meni me'zur tut,
Böylece teklîf-i mehâlı unut!
Qâbil-i imkân mı olur qanmamaq?
Mecmer-i nâr içre olub yanmamaq?
Eyle xâmûş âteş-i sûzâmnı,
Qıl meni âsûde, hem öz cânmı!
1907
Bî-MERHEMET E'YÂNLARINA ŞÜKÜR, XUDÂ'YA!
(s. 108)
Bî-merhemet e'yanlarma şükür, Xudâ'ya!
Bu sâhib-i milyanlarma şükür, Xudâ'ya!
Millet qemine baxmayan enzâr-i keremle
îşan-ı zevîşanlarına şükür, Xudâ'ya!
İş bilmeyen ancaq yemek-icmekden elâve,
Bu canlı deyirmanlarma şükür Xudâ'ya!
Bîdâd-i berâderle olan qânına qeltân,
Qafqaz'dakı qurbanlarma şükür, Xudâ'ya.
Xasse Bakı şehrinde, o şöhretli mekânda,
Derya tek axan qanlarına şükür, Xudâ'ya.
Xunxâr olan efrâd-i ben-i növ'üne dâim
Bu vehşi-yi qürranlarma şükr, Xudâ'ya.
Qurd ise, şeqâl ise biyâbanda olurdu,
Şehr içre bu heyvanlarma şükür, Xudâ'ya.
Sele sebep olacak kadar şiddetli yağmur yağıyor. Bir
kulübe bile yok, (bir yere) sığınamıyorum!...
"Usan, saçma sapan konuşma" derler, dert baskın çı-
kıyor, (konuşmaktan) usanamıyorum!...
"Evde otur" diyorlar, ne yapayım, yoksulum, bir işle
meşgul olmasam, geçimimi kazanamıyorum.
"Ey anlamaz, artık düş, öl de kurtul!" derler, evet
yavrum, doğrusu, ey ağabey, ben de ondan başka bir
tavsiye bilmiyorum!...
Görme! -Baş üstüne, gözlerimi yumarım
Konuşma! -Boyun eğerim, hemen susarım.
Bir söz duyma! -Kulaklarımı tıkarım
Gülme! -Peki, sabah akşam demez hep ağlarım.
Anlama! -İşte bunu beceremem! Beni mazur gör.
Böylece imkânsız teklifi unut!
Anlamamak mümkün mü? Mangal içinde yan
mamak mümkün mü?
Yakıcı ateşini söndür, böylece beni de kendini de ra-
hatlat.
Ey Allah'ım merhametsiz seçkinlerine (memleketin
ileri gelenlerine) şükür! Bu milyon sahibi zen-
ginlerine şükürler olsun Tanrım.
Milletin derdine kerem gösterip aldırış etmeyen şan
şöhret sahibi din adamlarına şükürler olsun Tanrım!
Yemek içmekten başka iş bilmeyen, bu canlı de-
ğirmenlerine şükürler olsun Tanrım!
Kardeş zulmüyle kanma bulanmış (kan içinde kalmış)
Kafkasya'daki kurbanlarına şükürler olsun. Tanrım!
Özellikle Baku şehrinde, o meşhur yerde derya gibi
akan kanlarına şükürler olsun Tanrım!
Kendi cinsinden olanlara karşı daima kan dökücü
olan bu homurdayan (nara atan) vahşilerine şükürler
olsun, Tanrım!
(Bunlar) kurt olsalar, çakal olsalar bozkırdu olurlardı,
şehir içindeki bu hayvanlarına şükürler olsun Tanrım!
Gözlenmeyen ednâlığm icadına cidden-
Himmet eden insanlarına şükr, Xudâ'ya.
Hemmâmde övretlere quldurluk eden bu
Qeyretli Müselmanlarma şükür, Xudâ'ya.
Sâkit oturan böyle cinayetlere qarşı
Bu sâhib-i vicdanlarına şükür, Xudâ'ya.
Bilmem ne zaman qehrin eder âlemi berbâd,
Sebr etdiyin âvanlarına şükür, Xudâ'ya.
Hell olmadı könlümdeki niskilli müemmâ,
Tecdîd edirem metlei, ma'bedi var emmâ...
SUAL-CAVAB
Cavan-Qoca
(s. 115)
-Şehr-i me'lûmunuzun ve'z ü qerârı necedir? -
Hemdülillah, nece görmüşdüse Nuh, öylecedir.
-Yeni mekteb açılıb mı veten övlâdı üçün?
Az deyil Âdem açan medrese ehfâdı üçün.
-Oxuyur mu qezete şehrinizin ehli tamam?
-Be"zi sarsaq oxumuşlar oxuyur, men oxumam.
-Ölkenizde açılıbdır mı qirâetxâna?
-Tazeler açmış idi, qoyduq onu virane.
-Aç qarmdaşlara infâq edilir mi, emi can?
-Onu görmez mi Xudâ, el niye versin ona nan?
-Bive övretlerin emri alınır mı nezere?
-Canı cıxsm, o da getsin yene bir taze ere.
-Ittihâd emrine dâir danışırsız mı bârı?
-Danışır bir paramız, leyk boğazdan yuxarı.
-Sünnîvü şie teessübleri leğv oldu mu ya?
-Ne dedin? Küfr danışdın, cıraram ağzını ha!
-Qâbil-i erz sözüm yox, meni efv et, gedirem...
-Becehennem ki, gedirsen, seni xûd men nedirem?
-Buna bax, ağzına bax, sûret-i idbârına bax.
-Başının şapqasma, etdiyi göftârma bax.
Hiç beklenmeyen alçaklığın icadına gerçekten him-
met eden insanlarına şükürler olsun Tanrım!
Hamamda kadınlara eşkiyalık eden (hamamdan
çıkan kadınları kaçıran) bu gayretli müs-
lümanlarına şükürler olsun Tanrım!
Böyle suçlar karşısında sesini çıkarmadan oturan
vicdan sahibi (kullarına) şüküler olsun, Tanrım!
Bilmem ne zaman kahrın bu âlemi viran eder, sab-
rettiğin anlar için şükürler olsun Tanrım!
Gönlümde bana dert olmuş bilmece çözülmedi
matla'mı (ilk sözlerini) yeniliyorum ama daha de-
vamı var.
- Şehrinizin hâli vaziyeti nasıldır?
- Allaha şükür, Nuh nasıl görmüştü ise öyledir.
- Vatan evladları için yeni okullar açılmış mı?
- Adem'in torunları için açtığı medrese az değil.
["Medreseler de Adem'den kalmış gibi eski" manasına]
- Şehir halkının tamamı gazete okuyor mu?
- Bazı aptal okumuşlar okuyor, ben okumam.
- Memleketimizde kıraathane açılmış mı?
- Yeni nesil açmışdı, onu harap bıraktık.
- Aç kardeşlere yardım edilir mi, amcacığım?
- Tanrı onu görmez mi, halk ona niye ekmek versin?
- Dul kadınların işi (meselesi) dikkate alınır mı?
- Canı çıksın onun, o da yeni, bir ere varsın.
- Birleşme meselesi hakkında konuşuyor musunuz
bari?
- Bir kısmımız konuşuyor, ama sırf laf olsun diye.
- Sün'î ve şi'î taassubları ortadan kalktı mı?
- Ne dedin? Kâfirlik ettin, ağzını yırtarım ha?
- Söylenmeye değecek sözüm yok, beni af et-
gidiyorum.
- Cehenneme, gidersen git, seni ben ne yapayım?
- Buna bak, ağzından çıkan söze bak, çirkin yüzüne
bak.
- Başının şapkasına söylediği söze bak.
 FISINCAN
(Bir yemek adı)

(s. 117)

Sanma ezdikçe felek bizleri vîranlıq olur.
Un temennası ile buğda deyirmanlıq olur.
Qarışıqdır helelik milletin istedâdı,
Elenirse, safı bir yan, tozu bir yanlıq olur.
Çalxalandıqca, bulandıqca zaman nehre kimi,
Yağı yağ üste çıxır, ayranı ayranlıq olur.
Kim ki, insanı sever, âşiq-i hürriyyet olur,
Beli, hürriyyet olan yerde de insanlıq olur.
Ey ki, dersen, ürefâ râh-i xetâda bulunur.
Elm-i mentiqce bu söz behre-yi nâdanlıq
olur.
Gözünü xireledir mi güneşi irfânm?
Haydi, xeffâşsifet, bunca mı xuliqanlıq olur?
Tanırıq biz sizi artıq demeyin biz beleyik,
Tanılır ol kişi kim, tuttuğu meydanlıq olur.
Baxmazsız gûşe-yi çeşm ile feqîrâne teref,
Yüyürürsüz ora kim, dâdlı fisincanlıq olur!..
1908
MESLEHET
(MEŞVERET, SOHBET)
(s. 124-125)
Felek bizleri ezdikçe harap olduğumuzu sanma,
(çünkü) buğday, un olmak arzusuyla değirmene
gelir.
Şimdilik milletin eğiliminin neye doğru olduğu
belli değildir. Elenirse un bir yana, tozu bir yana
ayrılır.
Zaman yayık gibi çalkalandıkça, bulandıkça,
yağı üste çıkar, ayranı kalır.
Kim insanı severse (o) hürriyete aşık olur, evet
hürriyet olan yerde de insanlık olur.
Hey, sen ki, "arifler yanlış yoldadır" diyorsun,
mantık ilmince bu söz cahilliğin mahsulüdür.
İrfan güneşi gözünü kamaştırır mı? Haydi, yarasa
yüzlü, bu kadar da düzen düşmanlığı olur mu?
Artık biz şöyleyiz böyleyiz demeyin, sizi tanırız.
Tuttuğu şey meydanda olan insan tanınır.
Fakirlerin tarafına göz ucuyla bile bakmazsınız,
lezzetli fisincan olan yere koşarsınız.

Ağrın alım ay Meşedi Sijimqulu,* Sana kurban olayım ey Meşedi Sijimkulu

Altmışa yetdin deme oldun ölu, altmışa ulaştın (ama) artık ölü sayılırım
Şükr ola Allah'a canındır sulu deme Allah'a şükür ki, (halâ) kanın kaynıyor.
Çox da, kişi, tutma beş elli pulu. Sen parayı beş elle tutma (paraya dört elle
Ver pulunu, dadlı, lezzetli zad al! sarılma). Parayı ver, tatlı, lezzetli bir şey al.
Qoy babalın boynuma, get arvad al! Vebali benim boynuma git bir karı al (evlen).
Öz dediyinden görünür övretin, Söylediğine göre karın (eşin) birdir. (Demek
Birdir, olur evde fena haletin, ki), evde hâlin fenadır. Evlenmeye de kudretin
Var imiş evlenmeye de quvvetin, var imiş Peki o hâlde niye en az üç ailen yok?
Bes nîye yox lâeqel üç külfetin? Konu komşuda yoksa, ara bul, yabancı birini
Yoxsa qonum-qonşuda, axtar, yâd al! al. Vebali benim boynuma git, bir karı al.
Qoy babalın boynuma, get arvad al!
İndi ki, var elçi de Sefter kimi, Sefter adlı bir elçi (kız isteyen) varken on-oniki
Bir bala qız al, boyu er"er kimi, ya-şmda, saçı siyah, sinesi mermer gibi, uzun
On-on iki sinnîde dilber kimi, boylu bir kız al. Kızın göğsüne başını koy, tat
Zülfü qara, sînesi mermer kimi, al. Vebali benim boynuma, git bir karı al.
Qoy başını sinesine bir dad al!
Qoy babalın boynuma, get arvadal!
*Meşedî Sijimqulu: Tanınmış Azerî mizah şairi Eli Nezmi'nin kullandığı takma addır. Bu şiir E. Nezmi'ye cevap olarak yazılmıştır.
O şiirde 60 yaşında bir dul adam, mollaya "evlenip bir kız alayım mı?" diye sorar. Sâbir cevap veriyor.
Saxlama kâftar kimi bir övreti,
Boşla onu, basdı seni nikbeti,
Tap özüne bir senemi xelveti,
Bağrına bas yâr-ı meleksûreti
Sen de igidler kimi iş gör, ad al.
Qoy babalın boynuma, get arvad al.
Oğlun uşaqdır hele, xamdır, naşı,
Ancaq iyirmi beşe çatmış yaşı,
Çıxmaz onun bir para işden başı,
Neyleyir evlenmeyi, atsın daşı,
Öz kefine bax, kişi, dad ver, dad al.
Qoy babalın boynuma get arvad al.
And verirem men seni îmânına,
Bağla hena rişine, qıy canına,
Bir, iki, üç övreti düz yanma,
Verme zerer servet ü samanına,
Sen ne qezet qan ve ne de "İrşad" al,
Qoy babalın boynuma, get arvad al.
Fikr ele bir, kimdi bir arvad alan?
Rus, Yehûdî.-Deyil erzim yalan.
İlde bir arvad alır mömin olan,
Lezzeti bir, feyzi de mindir, inan.
Gelmese bir qız bu cüre, aldad, al.
Qoy babalın boynuma, get arvad al.
1908
OSMANLILAR, ALDANMAYIN ALLAH'I SEVERSİZ
Osmanlılar, aldanmayın Allah'ı seversiz!
İranlı kimi yatmayın Allah'ı seversiz!
Şâd olmayın, ey sevgili millet vükelâsı,
Osmanlıda carî ola qânûn-i esasi!
Pânûn-i esâsî deme,Iranlı ezâsi,
İranlıların başlarının qanlı belâsi,
Oğlanları ölmüş analar matemi, yâsi,
Derlerse size var bu işin sonra sefâsi,
Aldanmayın, aldanmayın Allah'ı seversiz!
İranlı kimi yatmayın Allah'ı seversiz!
Evvelce verirler size hürriyyet-i efkâr,
Ye'nî danışıb fikrinizi eyleyin izhâr;
Veqtâ ki, danışdız, vüzerâ oldu xeberdâr,
Mütleq görecekler ki, cibişdâna zerer var,
Her fenn ile olsa qovacaqlar sizi nâçâr,
Çünki bu yığıncaqda olur haqqmız inkâr,
Yaxşı budur, toplanmayın Allah'ı seversiz!
İranlı kimi yatmayın, Allah'ı seversiz!
Girem ki, teerrüzler edib de vüzerâya,
Bir növ ile öz fikrinizi soxduz araya,
Tâ çatdı xeber bir sıra müfsîd ulemâya,
Mirze Eli Ekber'ler* elin açdı duaya,
Tekfir oxu, lenet topu deydi ürefâya,
Varmı ele bir şexs ki, ede ehrârı buiqâya?
Bu emri ebes sanmayın, Allâhı seversiz!
İranlı kimi yatmayın Allâhı seversiz!
* Mirza Ali Ekber: İran'da meşrutiyet yıllarında etkili olmuş Erdebilli, geri kafalı bir din adamı.
(O) yaşlı çirkin kadını saklama (evinde tutma)
onun bahtsızlığı seni de batırdı. Kendine gizlice bir
güzel bul, o melek yüzlüyü bağrına bas.
Sen de yiğitler gibi iş gör, ad al. Vebali benim boy
numa, git bir karı al.
Oğlun henüz çocuktur, toydur, fakat yaşı 25'e ulaş-
mıştır, yine de bazı işleri beceremez. Evlenmek
onun neyine, vazgeçsin.
Sen keyfine bak, kâm al, kâm ver. Vebali benim
boynuma, git bir karı al.
İmanın üzerine yemin ediyorum, kendine bak, sak-
kalma kma yak, bir, iki, üç kadını yanına diz. Ma-
lına mülküne zarar verme.
Sen ne gazetenin ne olduğunu anla ne de "İrşad" (o
dönemde çıkan bir gazete) al. Vebali benim boy-
numa, git bir karı al.
Düşün hele bir karı alan kimdir? Rus, Yahudi! De-
diğim yalan değil. Mümin olan yılda bir karı alır.
(Bunun) lezzeti bir, feyzi de bindir, inan. Bu yolla
bir kız sana gelmezse, aldat da al.Vebali benim
boynuma, git bir karı al.
(s. 139-140)
Osmanlılar, aldanmayın Allah aşkına, İranlı gibi
yatmayın Allah aşkına.
Ey sevgili milletvekilleri Osmanlı (ülkesinde) ana-
yasa yürürlükte olacak diye sevinmeyin. Anayasa
deme, anayasa İranlıların matem sebebi ve baş-
larının belasıdır. O oğulları ölmüş annelerin ma-
temidir, yasıdır. Size bu işin sorna safası vardır der-
lerse aldanmayın, Allah aşkına, İranlı(lar) gibi
yatmayın Allah aşkına.
Size önce fikrinizi açıkça söyleyin diye düşünce
hürriyeti verirler, ne zaman ki konuşursunuz, ve-
zirler (bakanlar) haber alır, o zaman mutlaka an-
layacaklar ki, (sizin konuşmanızın) onların çı-
karlarına zararı var, çaresi yok, ne şekilde olursa
olsun sizi kovalayacaklar (milletvekillerini mec-
listen atacaklar). Çünkü bu toplantıda (celsede) hak-
kınız inkâr edilecek. En iyisi (hiç) toplanmayın Allah
aşkına, İranlılar gibi yatıp uyumayın Allah aşkına.
Diyelim ki vezirlere (bakanlara) saldırıp, kendi dü-
şüncelerinizi herhangi bir şekilde (devlet işlerinde)
araya soktunuz. Ve bir sıra fesat düşkünü âlimlere
bu haber ulaştı, Mirza Ali Ekber* gibileri dua için
ellerini açtı, kâfirlik suçlamalarının oku, lanet topu
ariflere değdi, (o zaman) hür düşünceleri ko-
ruyacak bir şahıs var mı? Bu hususu gereksiz (ma-
nasız, boş bir şey) olarak düşünmeyin Allah aşkına,
İranlılar gibi yatıp uyumayın Allah aşkına.
Ya lel'eceb, Osmanlılar, aya ne qanırsız?
Qânûn-i esâsî verilib ya inanırsız?
Mir Hâşim ü Fezlullâh'mız* yox mu sanırsız?
Eksik deyil onlar, veli sizler ne tanırsız?
Bir gün tanıyıb onları lâbüd usanırsız.
Ancak usanırsızsa da, qane boyanırsız.
Qansızları gic sanmayın, Allah'ı seversiz!
îranlı kimi yanmaym, Allah'ı seversiz!
Bir vaxtda bizler de olub xürrem ü xendan,
Sandıq ki, veribler bize hürriyyet-i vicdan,
Şükr etdik, adamcıllar olub dâxil-i insan,
Ovlâdımızı saxlamadıq xanede pünhân,
Hac Mirze Hesen* qırx lotuya verdi bir oğlan,
Bu mollanümâlar deseler: bizde var iman.
Yox, yox, ona tovlanmaym, Allah'ı seversiz!
İranlı kimi yanmayın Allah'ı seversiz!
1908
İnanmam, söyleme artıq ki, feyzâbâd olur âlem,
Yağar imkân-i rehmet bâğ-i edl ü dâd olur âlem,
Doğar xurşîd-i hürriyyet, bütün âzâd olur âlem,
Xeyâl-i xâme düşme, bilme bir gün şâd olur âlem.
Bu iken ve'zimiz, çox çekmeden berbâd olur âlem.
Ne istersin, canım, el çek, yeter feryâd-i hürriyyet.
Ne yapsın köhnelerle dilber-i növzâd-i hürriyyet?
Bütün ixvânm iken sengdil, cellâd-i hürriyyet?
Xeyâl-i xâme düşme, bilme bir gün şâd olur âlem.
Bu iken ve'zimiz, çox çekmeden berbâd olur âlem
"Oxur, tehsil ile ehrâz-i hürriyyet qılır insan..."
Bu söz pek doğrudur, amma hanı mekteb, hanı irfan?
Qalırken ölkemiz mektebsizin, övlâdımız nâdân,
Xeyâl-i xâme düşme, bilme bir gün şâd olur âlem.
Bu iken ve'zimiz, çox çekmeden berbâd olur âlem
Tecellâ etdiyin gördük o mehbûb-i dilârâmın,
Feqet al qana qerq olduğun da gördük İslâmm,
Başından çıxmadıqca Rey** havası şâh-i gümnâmın,
Xeyâl-i xâme düşme, bilme bir gün şâd olur âlem.
Bu iken ve'zimiz, çox çekmeden berbâd olur âlem.
* Hacı Mirza Hasan, Mir Haşim, Şeyh Fazlullah: İran meşrutiyet hareketleri sırasında (1906-1911) kötü rol oynamış insanlar din
adamları.
* Rey: Tahran'ın yakınlarında, eski İran şahlarının başşehri
Ne tuhaf (şey) Osmanlılar, yahu siz ne an-
lıyorsunuz? Anayasa (hakları) size verilmiş mi?
Buna inanıyor musunuz? Bir Hâşim ve Fazlullah
gibireniz yok mu sanıyorsunuz? Onlar sizde de
eksik değil, amma siz nereden bilirsiniz? Bir gün
onları ister istemez tanıyıp, onlardan usanırsınız.
Usanırsınız usanmasına ama kana da boyanırsınız.
Bu kansızları (insanlık nedir bilmeyenleri) aptal
sanmayın. Allah aşkına, İranlılar gibi yatıp uyu-
mayın Allah aşkına.
Bir vakitler bizler de sevinçli olup sandık ki bize
vicdan hürriyeti vermişler, adam etiyiyenler (bun-
dan vazgeçip) insan içine karışıyorlar diye şük-
rettik, çocuklarımızı evimizde gizlemedik. (Ama
sonra) Hacı Mirza Hasan kırk ahlâksız (lutî) ada-
mına bir oğlan verdi. Kendilerini molla gibi gös-
terenler (sahtekâr din adamları) bizde iman var de-
seler asla, asla onlara aldanmayın Allah aşkına,
İranlılar gibi yatıp uyumayın Allah aşkma.
İSTİQALIMIZ LAĞLAĞIDIR
Alemin bereket ve bolluk ülkesi olacağını, rahmet
imkânının yağıp âlemin adalet ve doğruluk bağı ola-
cağını, hürriyet güneşinin doğup bütün âlemin esa-
retten kurtulacağını söyleme artık inanmam. Alemin
bir gün mutlu olabileceği gibi bir ham hayale
kendini kaptırma. İçinde bulunduğumuz durum
böyle olduktan sonra, çok geçmez berbâd olur
âlem.
Ne istersin canım, vazgeç, hürriyet diye feryat etmek
yetişir (artık). Yeni doğmuş hürriyet dilberi köhne
(fikirlilerle) ne yapsın? Onun bütün kardeşleri taş
kalpli ve hürriyet celladı iken (ne yapabilir?) Alemin
bir gün mutlu olabileceği gibi bir ham hayale
kendini kaptırma. İçinde bulunduğumuz durum
böyle olduktan sonra, çok geçmez berbâd olur
âlem.
"İnsan okur, tahsil ile hürriyete kavuşur..." Bu söz
pek doğru, ama hani okul, hani irfan (medeniyet)?
Ülkemiz okulsuz, çocuklarımız cahil bir halde iken.
Alemin bir gün mutlu olabileceği gibi bir ham ha-
yale kendini kaptırma. İçinde bulunduğumuz
durum böyle olduktan sonra, çok geçmez berbâd
olur âlem.
O gönül avlayan sevgilinin (hürriyet güzelinin) or-
taya çıktığını gördük, ama İslamın al kana bu-
landığmı da gördük. Adı batasıca şahın aklından
eski İran şahları gibi olma hevesi çıkmadıkça.
Alemin bir gün mutlu olabileceği gibi bir ham ha-
yale kendini kaptırma. İçinde bulunduğumuz
durum böyle olduktan sonra, çok geçmez berbâd
olur âlem.
Eğer sen görmedinse zövgünü gülzâr-i ekvânm,
Yaxîn et, men de görmem bir sefâsin ol gülüstânın.
Sen ü menden sonra ya deyşilirmi hâli dövrâmn?
Xeyâl-i xâme düşme, bilme bir gün şâd olur âlem.
Bu iken ve'zimiz, çox çekmeden berbâd olur âlem
1908
ARZU
(s. 266)
Ne ders olaydı, ne mekteb, ne elm ü sen'et olaydı.
Ne derse, elme, mektebe, filâne hacet olaydı.
Ne sendeli, ne karandaş, ne lövh ü miz, ne tebâşir,
Ne deftere, qeleme, kağiza bu reğbet olaydı.
Ne medrese, ne müellim, ne bu üsûl-i cedide,
Ve ne uşaqlarımızda bu qâbiliyyet olaydı.
Ne ehlimizde ayıqlıq elâmeti görüneydi,
Ne bir pare oxumuşlarda bu zekâvet olaydı.
Ne hiss olaydı cavanlarda emr-i millete qarşı,
Ne bu cavanlar olaydı ve ne bu millet olaydı.
Düşeydi daş o güne kim, qezet-mezet sözü çıxdı,
Qezet işin çıxaran nâbekâra le'net olaydı.
Ne Şerq olaydı, ne Eqsâ-yi Şerq, hem de Japonya,
Ne onların hüneri xalqa ders-i ibret olaydı.
Ne Türkiye'de bu qânûn-i esâsî neşr olunaydı,
Ne bîedeb yeni Türklerde bunca cüret olaydı.
O köhnelerden eceb kim, utanmayıb da deyirler:
Gerek bu esre göre böyle, böyle âdet olaydı.
Bu bî-şüurlarm ağlına, kemâlma bax bir.
Qadam kemâlınıza. Barı sizde qeyret olaydı...
ÇATLA YIR XANBACIQEMDEN ÜREYİM
(s. 172-174)
Çatlayır xanbacı qemden üreyim,
Qovuşub lap açığımdan küreyim.
Nola bir evde qoyaydız qarabaş,
Vermeyeydiz meni bu eblehe kâş.
Men ki, damdan, bacadan baxmaz
idim, Su kimi her terefe axmaz idim.
Herze-herze danışıb-gülmez idim,
Er ne şey olduğunu bilmez idim.
Eğer dünyanın gül bahçesinin zevkini tatmadınsa
hiç şüphen olmasın ben de onun bir safasını
sürmem. Sen ve benden sonra acaba dünyanın hâli
değişir mi? Alemin bir gün mutlu olabileceği gibi
bir ham hayale kendini kaptırma. İçinde bu
lunduğumuz durum böyle olduktan sonra, çok geç-
mez berbad olur âlem.
Ne ders, ne mektep ne ilm, ne sanat olaydı. Ne
derse, ne ilme, ne mektebe ne de falana filana ih-
tiyaç olaydı.
Ne sandalya, ne kalem, ne yazı tahtası ne masa ne
tebeşir, ne de deftere, kaleme, kağıda bu rağbet
olaydı.
Ne medrese (okul), ne hoca, ne bu yeni usul (öğ-
retim), ne de çocuklarımızda bu kabiliyet olaydı.
Ne insanlarımızda uyanıklık olaydı, ne de bir kısım
okumuşlarda bu zeka olaydı.
Ne gençlerde millet işine karşı bu duygular olaydı,
ne de bu millet ve gençlik olaydı!
Gazete mazete sözünün ortaya çıktığı gün hiç ol-
mayaydı, gazete işini çıkaran işsize (haylaza) lanet
olaydı.
Ne Doğu, ne Uzak Doğu ne Japonya ne de onların
hüneri halka ibret ders olaydı.
Ne Türkiye'de bu anayasa (II. Meşrutiyet) ilan olu-
naydı ne edepsiz Yeni Türklerde (Jön Türklerde)
bunca cüret olaydı.
Tuhaf şey ki, o eski kafalılardan utanmayıp di-
yorlar ki, bu asra göre böyle, böyle âdet
olmalıydı...
Bu şuursuzların, aklına, olgunluğuna bir bakın. Ol-
gunluğunuz Allah belasını versin, bari sizde ter-
biye olaydı.
Han bacım (ablacığım) gamdan yüreğim patlıyor.
Hırsımdan kahroluyorum.
(Beni) bir evde hizmetçi koysaydınız (da) bu
aptala vermeseydiniz, keşke!
Ben damdan, bacadan bakmaz, su gibi her tarafa
akmaz idim.
Boş boş konuşup gülmez, koca nedir bilmezdim.
Oturub ac komasında atamın,
Biş-düşün hâzır ederdim anamın.
Bitleyerdim nenemin baş-yaxasm,
Yamayardım babamın çul-çuxasm.
Tez durub sübh sağardım ineyi,
Xansenem'den dilemezdim kömeyi.
Atam ellaf, babam dülger idi,
Qardaşım culfa, emim karger idi.
Xanbibim falcı, nenem bağ toxuyan,
Bizde hâşa yox idi bir oxuyan.
Evimizde var idi her ne desen,
Qatıq, ayran ile qaymaq, ne yesen.
Ne bilirdik ne zehrimardı kitab?
Biz olan evde haçan vardı kitab?
Büsbütün gül kimi insanlardıq,
Ne müellim ve ne ders anlardıq.
Defterin andıra qalmış sözünü,
Eşidib görmemiş idik üzünü.
Böyle bir terbiyeli evde müdâm,
Beslediz men kimi bir serv-i xurâm!
Vay o günden ki, meni ad elediz,
Ele bildiz de ki, dilşâd elediz.
Men de sandım ki, dönüb bextevere,
Gedirem bir gözel insana ere.
Ne bilim böyle de insan varmış.
Şekl-i insanda da heyvan varmış!
Er oxurmuş da, yazarmış da, atam.
Er deyil, mühlik azarmış da atam.
Er deyil, şâir imiş xânexerâb,
Fikri yazmaq, oxumaq, şüğli kitab.
Saldız âxırda yaman hâlâ meni,
Ere verdiz de bu qeffâle meni.
Gâh yazır, gâh oxuyur, gâh danışır,
Günde bir herze kitabnan tanışır.
Gâh gedir fikre, bereldir gözünü,
Mehv olur, öyle ki, bilmir özünü.
Sübh olunca geceler darğa kimi,
Yatmayır, qır-qır edir qarğa kimi.
Gâh da bir yatsa da vaxtında eğer,
Çekmeyir yuxladığı bir o qeder.
Babamın evinde aç oturup, anamın yemeğini ha-
zırlardım.
Ninemin başındaki bitleri temizler, babamın çul çu-
hasını yamardım.
Sabah erkenden kalkar ineği sağar, Hansenem'den
(özel isim) yardım istemezdim.
Babam hayvan yemi, zahire satıcısı dedem dülger,
kardeşim dokuyucu, amcam işçi idi.
Halam falcı, ninem kuşak dokuyucusu idi. Hâşâ,
bizde okuyan biri yok idi.
(Buna rağmen) yoğurt, ayran, kaymak ne yemek is-
tersen hepsi bizim evimizde vardı.
Kitabın nasıl bir zıkkım olduğunu bilmezdik. Bizim
olduğumuz evde ne zaman kitap vardı?
Tamamen gül gibi insanlardık, ne hoca ne ders an-
lardık. (Hocanın da dersin de ne olduğunu bilmezdik.)
Kahrolasıca defter sözünü işitip, yüzünü gör-
memiştik.
Böylesine terbiyeli bir evde benim gibi bir servi
boylu güzel beslediniz!
Kahrolsun beni nişanladığınız o gün, sandınız ki
beni mutlu ettiniz.
Ben de güzel bir insana kocaya gidip mutlu ola-
cağım sandım.
Ne bileyim böyle de insan varmış! İnsan gö-
rünümünde de hayvan varmış?
Koca okurmuş da yazarmış da babacığım! Koca
değil (sanki), öldürücü bir hastalıkmış bu, ba-
bacığım.
Koca değil, şair imiş evi yıkılasıca. Aklı fikri yaz-
mak, okumak, bütün işi kitap.
Beni bu hilekâra, kocaya vererek, sonunda yaman
güne koydunuz.
Bazen yazar, bazen okur, bazen konuşur, her gtün
bir manasız kitap ile tanışır.
Bazen düşünceye dalar, diker gözünü, ode de-
recede mahvolur ki kendinden geçer.
Pazar yeri bekçisi gibi, sabaha kadar yatmıyor,
karga gibi gır-gır ediyor (kitap okuyor).
Arada bir vaktinde yatıp uyuşa da, uyuması fazla
uzun sürmüyor.
Qefleten bir de görürsen ki, durur,
Yandırıb lampanı çıplaq oturur.
Başlayır yatdiğı yerde tezeden,
Oquyub yazmağa bir de tezeden.
Bele od olmaz atam, böyle alo[v]!
Od deyil, yangı deyil, lovdur, lo[v]!
Gâh görürsen ki, miz üste yralır,
Baxıram halına qelbim sixılır.
Bir karandaş, bir-iki pare kağız,
O qeder çekmir - olur qâre kağız.
Xeyrini, şerrini qanmır bu kişi.
Yorulub birce usanmır bu kişi.
Bizim evde baxasan her terefe-
Taxçaya, boxçaya, yâ kim irefe-
GÖreceksen bütün işkâbda kağız
Kasada, nimcede, boşqabda kâğız.
Yığılıb dağ kimi her yanda kitab
Evde, dehlizde, her yanda kitab
Deyirem, ay kişi, bir gel özüne,
Bu ne işdir, a kül olsun gözüne.
Bu emel etdi seni xanexerâb,
Pulların döndü bütün oldu kitab.
Oxuduqca gözünün gâresini,
Apanr, tap başının çâresini.
Pul gedir, tâb-i tevânm da gedir,
Üstelik bir quru cânm da gedir.
Kesb ü kârından elin çıxdı, utan.
Er olan yerde görüm yox olasan!
1909
YAŞAMAG İSTER İSEK SIRF AVAM OLMALIYIZ
(s. 191-192)
Yaşamaq ister isek sırf avam olmalıyız.
Atib insanlığı bilcümle hevâm olmalıyız.
Yaşamaq ister isek dehrde emniyyet ile!
Elme, fenne, üdebâya baxalım nifret ile.
Uyalım fitnelere eldeki vehşiyyet ile,
Yatalım bester-i qefletde uzun müddet ile.
Püxtelikden ne yeter, biz hele xâm olmalıyız!
Yaşamaq ister isek sırf avam olmalıyız!
Balışa baş qoyalım, yorganı berduş edelim!
Penbe-yi qefleti yox, zeybeği derqûş edelim,
Xâb-i övham görüb, seyl kimi cûş edelim,
Qeyret ü himmet-i Islâmı feramûş edehm,
Duşta mâye-yi qem, düşmene kâm olmalıyız!
Yaşamaq ister isek sırf avam olmalıyız!
Bir de bakıyorsun aniden kalkıp lambayı yakıyor,
çıplak oturuyor.
Yattığı yerde yeniden okuyup yazmaya başlıyor.
Böyle yakıcı dert olmaz babam, böyle alev, ateş
değil, yangın değil, lavdır lav.
Bazen masa üstüne yığılıp kalıyor, hâline ba-
kıyorum, yüreğim sıkılıyor.
Bir kurşun kalem, bir iki yaprak kağıt, çok geç-
meden kağıt kapkara oluyor.
iyiliğini, kötülüğünü anlamıyor, yorulup usan-
mıyor da.
Bizim evde her nereye baksan, duvardaki oyuğa,
bohçaya veya rafa.
Göreceksin bütün dolapta kağıt, kasada, tencerede,
tabakta hep kağıt.
Dağ gibi her tarafta kitap yığılmış; evde, koridorda,
her yerde kitap.
Ey adam, bir kendine gel, bu nasıl iştir, kör olsun
gözlerin diyorum.
Bu arzun senin evini yıktı, paraların dönüp hep
kitap oldu.
Kitap okudukça gözünün ışığı gidiyor, başının
çaresine bak.
(Okudukça) paran zayi oluyor, gücün kuvvetin
elden gidiyor, hatta bu kuru canın da gidiyor.
Çalışmadan, kazanmadan el çektin artık utan.
Kocalığını yapmıyorsun, seni yok olasın!
Yaşamak ister isek zır cahil olmalıyız, insanlıktan
vazgeçip hep böcek olmalıyız.
Dünyada emniyet ile yaşamak ister isek, ilme,
fenne, yazarlara nefretle bakalım. Şimdiki vah-
şiliğimiz ile fitnelere uyalım gaflet döşeğinde uzun
zaman yatalım. Olgunluk döşeğinde uzun zaman
yatalım. Olgunluktan ne çıkar, biz hele ham ol-
malıyız. Yaşamak ister isek zır cahil olmalıyız.
Yorganımızı omuza çekip tüy yastığa baş koyalım,
gafletin pamuğunu değil, cıvayı kulağımıza tı-
kayalım. Kuruntularımızın rüyasını görüp sel gibi
coşalım. İslamın himmet ve gayretini unutalım.
Dosta gam sermayesi, düşmana sevinç vesilesi ol-
malıyız. Yaşamak ister isek zır cahil olmalıyız
_
Fikr tedris eden eşxâsı kenar etmeliyiz,
Her nasıl olsa bu bî-dinleri zâr etmeliyiz,
Ölkeden bunları mecbur-i f erâr etmeliyiz,
Tez zamanda veteni, milleti xâr etmeliyiz;
Böylece nail ü meqsed ü meram olmalıyız!
Yaşamaq ister isek sırf avam olmalıyız!
Başqalar çox da edir balonlarla seyr-i hava,
Biz bu seyri edirik xâbde her sübh ü mesa,
Qövl-i axundu unutdun mu ki, ve'z etdi sana:
Dehr fânidir, ezizim, ona uyma ebedâ.
Terk-i dünyâ ile firdovs xürâm olmalıyız!
Yaşamaq ister isek sırf avam olmalıyız!
Ne bilirsen hele sen sehne-yi rö"yade ne var?
Ehl-i zahir ne qanır âlem-i me'varde ne var?
Her ne var-xâbde var, yoxsa bu dünyade ne var?
Yaxşı yat, qol-qanad aç, uç, gör o me'vade ne var?
Hezz-i rö'yâ ile meşğul-i menâm olmalıyız!
Yaşamaq ister isek sırf avam olmalıyız!
Yat, dolaş cennet-i e'ladeki rizvanlar ile,
Qol-boyun ol, mezeleş hûriyü qılmanlar ile,
Ye, iç! Artıq kefe bax cümle Müselmanlar ile,
Qoy bu dünyânı bu kâfirlere şeytanlar ile.
Biz meleklerle uçub âli meqâm olmalıyız!
Yaşamaq ister isek sırf avam olmalıyız!
Qoy olar keşf-i bedâye elesin sen'et ile,
Paraxod, yâ vaqon icâd elesin zehmet ile,
Biz verib pul minerik, yol gederik râhet ile,
Ne münâsib ki, reqâbet edek her millet ile?
Bize ağalıq eden ehle qulâm olmalıyız!
Yaşamaq ister isek sırf avam olmalıyız!
1909
ADEMİ ADEM EYLEYEN
(s. 193)
Âdemi âdem eyleyen paradır,
Parasız âdemin üzü qaradır!
Qoy ne eslin, necâbetin olsun,
Ne necîbâne haletin olsun,
Baş-ayaq eyb içinde olsan da,
Tek bu âlemde dövletin olsun.
Âdemi âdem eyleyen paradır!
Parasız âdemin üzü qaradır!
Olmasın fehmin, ağlın, idrâkin,
Yar ne qem, tâ ki, vardır emlâkin,
Âteş-i xanesûz-i millet iken
Her kesin secdegâhidir xâkm.
Âdemi âdem eyleyen paradır!
Parasız âdemin üzü qaradır!
Olmayır olmasın da insafın,
Tut qanın şîşe içre esnafın,
Tâ ki, var elde beş buçuq quruşun-
Mö'tebersen gözünde esnafın.
Âdemi âdem eyleyen paradır!
Parasız âdemin üzü qaradır!
1910
Bilgi öğreten kimseleri bir kenara atmalıyız. Her
ne şekilde olursa olsun bu dinsizleri bezdirmeliyiz,
bunları ülkeden kaçırmaya mecbur etmeliyiz. Kısa
zamanda vatanı, milleti mahvetmeliyiz, yaşamak
ister isek zır câhil olmalıyız.
Başkaları balonlarla gökte dolaşıyor ise, biz o se-
yahati, her sabah akşam uykumuzda (rüyada) ya-
pıyoruz. Ahund'un va'zda söylediklerini unuttun
mu? "Dünya fânidir, ona asla uyma azizim. Dün-
yayı terk ederek, cennette yürümeliyiz! Yaşamak
ister isek zır cahil olmalıyız.
Rüya sahnesinde ne olduğunu sen ne biliyorsun?
Dış görünüşe değer verenler, ma'na âleminde ne
olduğunu ne anlarlar? Her ne var ise uykudadır, bu
dünyada ne var? Güzelce yat kol kanadını aç, uç
bak o yerde ne var? Rüyada zevk alarak uyumakla
meşgul olmalıyız. Yaşamak ister isek zır cahil ol-
malıyız.
Yat, dolaş cennet-i ala'daki melekler ile hurilerle,
gılmanlarla sarmaş dolaş ol, zevk al, ye, iç! Faz-
lasıyla keyfine bak bütün müslümanlar ile, bu dün-
yayı kâfirlerle, şeytanlara bırak! Biz meleklerle
uçup yüce makam sahibi olmalıyız! Yaşamak ister
isek zır cahil olmalıyız.
Bırak onlar sanatla, güzel şeyler keşfetsinler, zah-
met çekip, tren, gemi icad etsinler, biz para verip
rahatça seyahat ederiz. Her milletle rekabet et-
memiz uygun değildir, öyle değil mi? Bize ağırlık
eden kimselere kul olmalıyız! Yaşamak ister isek
zır cahil olmalıyız.
İnsanı insan eden paradır, parasız adamın yüzü
karadır
Bırak ne temiz bir soyun ne asaletin olsun, ne de
soyluca bir davranışın olsun, baştan ayağa kadar
kusurlar, ayıp işler içinde olsan da (önemli değil)
yeter ki, bu âlemde zenginliğin olsun.
insanı insan eden paradır, parasız adamın yüzü ka-
radır.
Malın mülkün oldukça, zekan, aklın, anlayışın ol-
mazsa olmasın, dert değil! Toprağın (ayak bastığın
yer) milletin evini yakan ateş olmasına rağmen
yine de onların secde ettiği yerdir.
İnsanı insan eden paradır, parasız adamın yüzü ka-
radır.
İnsafın olmaz ise varsın olmasın, esnafın (istersen)
kanım em. (Yine de) elde üç beş kuruşun oldukça,
esnafın gözünde itibar sahibisin! (Çünkü)
İnsanı insan eden paradır, parasız adamın yüzü
karadır.
 KİM NE DEYER BİZDE OLAN ÇjEYRETE?
(s. 202-203)
Kim ne deyer bizde olan qeyrete?
Qeyretimiz bellidir her millete...
Biz qoca Qafqazlı igid erlerik,
Cümle hünermendlerik, nerlerik,
İş görecek yerde söz ezberlerik,
Âşiqik ancaq quru boş sohbete?!
Kim ne deyer bizde olan qeyrete?!
Çırmanırıq keçmeye çay gelmemiş,
Başlayırıq qızmağa yay gelmemiş,
Söz veririk indi bir ay gelmemiş,
Asta qaçıb dürtülürük xelvete.
Kim ne deyer bizde olan qeyrete?
Cümle cahan yatsa da biz yatmarıq,
Qeyret-i milliyyemizi atmarıq.
Ehlimizi başqalara satmarıq.
Bir quruşa, bir pula, ya bir çete
Kim ne deyer bizde olan qeyrete.
Bizde görünmez ne fesâd ü nifâq,
İşlemede birebirimizden qoçaq,
Bax, budur, İslâmı getirdik qabaq,
Böylece xidmet olunur millete,
Kim ne deyer bizde olan qeyrete?
Bir işe min hümmetimiz var bizim.
Bax, nece cemiyyetimiz var bizim.
Bunda güzel niyyetimiz var bizim.
Ay berekallah bu güzel niyyete.
Kim ne deyer bizde olan qeyrete?
Hansı mekâtib ki, onu açmadıq?
Hansı senâye ki, para saçmadıq?
Verdiyimiz sözden uzaq kaçmadıq,
İşlerimiz mindi bütün surete.
Kim ne deyer bizde olan qeyrete?
Bax, nece dârü'l-eceze, dâr-i elm.
Bir nece mekteb, nece âsâr-i elm.
Bizlerik, elbette, xirîdâr-i elm.
ÇatmışKj ondandı bele hörmete.
Kim ne deyer bizde olan qeyrete?
Bizde ne fehle tapılar, ne gedâ.
Bizde ne sâü ve ne bir bînevâ.
Bextever övlâdımıza merhebâ.
Baş aparıb her biri bir senete.
Kim ne deyer bizde olan qeyrete?
Etmişik ifâ atalıq mehrini,
Çekmişik övlâdımızın fikrini,
Ömrümüz olsa görerik behrini,
Onda ki, onlar uyacaq sirqete,
Hebsde meşgul olacaq işrete,
Fexr ederik biz de bütün millete.
Bizde olan gayrete kim ne der?! Gayretimiz (na-
musumuz) her millete bellidir...
Biz koca Kafkaslı, her şeyi yapabilecek güçte hü
nerli, yiğit erleriz. İş yapacak yerde, söz ezberleriz.
Sadece kuru, boş sohbete aşığız. Bizde olan gayrete
kim ne der?!
Dereyi görmeden paçayı sıvarız. Yaz gelmeden
ısınmaya başlarız. Bir ay öncesinden söz veririz
ama vakti gelince. Çaktırmadan sıvışıp gizli bir
yere sokuluruz. Bizde olan gayrete (namusa) kim
ne der?
Bütün cihan yatsa da biz yatmayız. Millî gay-
retimizi asla bırakmayız. Halkımızı, bir kuruşa, bir
paraya ya da bir çeyrek kuruşa başkalarına sat-
mayız. Bizde olan gayrete (namusa) kim ne der.
Ne fesad, ne nifak bizde görünmez. Hepimiz bir-
birimizden çalışkanız. İşte, İslamı öne çıkardık.
Böylece millete hizmet ediyoruz. Bizde olan
gayrete (namusa) kim ne der?
Bizim (yapılan) bir işe bin himmetimiz var. Bak, ne
kadar halkımız, ne güzel topluluğumuz var! (Mil-
leti topluluklara parçalamada) güzel niyetimiz var
bizim! Aferin! bu güzel niyete! Bizde olan gayrete
(namusa) kim ne der?
Hangi mektep ki açmadık, hangi sanayi ki para saç-
madık. Hangi söz var ki önce vaat ettik, sonra kaç-
madık?! Bizde olan gayrete (namusa) kim ne der?
Bak, ne kadar yoksullar evi, ilim evi, birkaç mek-
tep, nice ilim eserleri. (Bunlar için) hepimiz elbette
ilim müşterisiyiz. Bunun için de böyle hürmet ka-
zanmışız. Bizde olan gayrete (namusa) kim ne der?
Bizde ne işçi ne fakir, ne dilenci ne de zavallı bir
kimse bulunur. Her biri bir sanatla uğraşan talihli,
mutlu evladlarımıza merhaba! Bizde olan gayrete
(namusa) kim ne der?
Babalık vazifemizi yapmışız, evladımıza fikir ver-
mişiz, eğer ömrümüz olursa, karşılığını görürüz,
(kettiği, hapiste işretle meşgul olduğu günleri gör-
düğümüzde, millet karşısında iftihar ederiz.
Kim ne deyer bizde olan qeyrete Kim ne der bizdeki gayrete (namusa)?!
Ay berekallah bu güzel niyyete! Aferin (bravo)! bu güzel niyete!
1910
ÜREFÂ MARŞI
(s. 205-206)
İnteligentik, gezerik nâz ile, Aydınlarız, nâz ile gezer, her hafta nazlı bir dilberle
Ömr ederik neş'e-yi demsâz ile, dost olup neşeli, zevkli bir ömür geçiririz. Can-
Heftede bir dilber-i tennâz ile ciğer olur, işleri düzenleriz. Helal olsun (aferin)!
Hemdem olub işleri sahmanlarıq! Ne güzel insanlarız!
Ay berekallah, ne gözel canlarıq!
Xoşlamırıq bir para nadanları, Bir kısım cahilleri, Müslüman kadınların hâl ve ha-
Şîve-yi nisvân-i Müselmanları, reketlerini sevmeyiz. Fatmaları, Kezbanları ne ya-
Neyleyirik Fatma vü Kezbanları? pacağız?
Annaları, Sonyaları yanlarıq! Annaları, Sonyaları yanımıza alırız!
Ay berekallah, ne gözel canlarıq! Bravo bize, ne güzel insanlarız!
Bir para bî eql ü feraset bize, Bir kısım akılsız ve anlayışsız adamlar bize kabahat
Eyleyir isnâd-i qebâhet bize. isnad ediyor. Bize nasihat etmek de istiyorlar. Biz
İsteyir etsin de nesîhet bize, irfan sahipleriyle, bunu anlamıyoruz. Bravo
Biz bunu qanmır ki, biz irfanlarıq! bize, ne güzel insanlarız!
Ay berekallah, ne gözel canlarıq!
Kimseye yox dexli ki, biz işreti. Biz çoluk-çocuğu bir kenara bırakıp, zevkü sefa ile
Xoşlayırıq, boşlayırıq külfeti, vakit geçiririz. Bu kimseyi ilgilendirmez. Otel
Gûşe-yi qestinde olan lezzeti köşelerindeki lezzeti viran olası evlerimizde ne
Xane-yi viranda hacaq anlarıq? zaman anlarız? Bravo bize ne güzel insanlarız.
Ay berekallah, ne gözel canlarıq!
İnteligentik, bu ki, böhtân deyil, Aydınız, bu yalan değil, Türkçe konuşmak bize ya-
Türki damşmaq bize şayan deyil, kışmaz. Türk dili irfan dili değil. Biz bunu anlayan
Türk dili qâbil-i irfan deyil, insanlarız. Helâl olsun bize, ne güzel insanlarız!
Biz buna qâil olan insanlarıq!
Ay berekallah, ne gözel canlarıq!
Türk gazetesi akla ışık tutsa da Müslümanca ko-
Türk qezeti verse de eqle ziya, nuşmak ayıp olduğu için onu elime asla almam.
Men onu almam elime mutlegâ. Biz kendi ayıbımızı biliriz, Helâl olsun bize ne
Çünki Müselmanca* konuşmaq bana. güzel insanlarız.
Eybdir! Öz eybimizi anlarıq!
Ay berekallah, ne gözel canlarıq!
İslâm cemiyeti ile işimiz yok. Olgun (insan) ham
Yox işimiz mecme-i İslâm ile, insan ile nasıl konuşur?
Püxte nasıl sohbet eder xâm ile? Çünkü biz her gece bir eğlence yerinde bir mak-
Çünki klublarda serencâm ile, sadımızı gerçekleştiririz. Helâl olsun bize ne güzel
Her gece bir metlebi ünvanlarıq! insanlarız.
Ay berekallah, ne gözel canlarıq!
1910
BİR BÖLÜK BOŞBOGAZIG, HEYVERELİK ADETİMİZ
(s. 221-222)
Bir bölük boşboğazıq, heyverelik âdetimiz, Bir bölük boşboğazız, âdetimiz serseriliktir. Soh-
Doludur le'net ile, qeybet ile sohbetimiz, betimiz lanetle dedikodu ile doludur. Ne oku-
Oxumaqdan payımız yox, yazıdan qismetimiz, madan ne yazmadan haberimiz olmadığı halde bu
Bu evâmlıqla bele her sözü tefsir ederik. cahilliğimizle her sözü tefsir eder, fırsat buldukça
Mümkün olduqca Müselmanları tekfir ederik. müslümanlarla küfr ile itham ederiz.
* Müselmanca: Azerbaycan'da Azerbaycan Türkçesini ifade etmek için kullanılır.
Her söze çulgaşarıq, her bir işi qurdalarıq,
Harda bir nur görürsek ona qarşı olarıq,
Bezine diş qıcadıb, bezine quyruq bularıq.
Bize her kes çörek atsa onu teqdîr ederik!
Mümkün olduqca Müselmanları tekfir ederik!
Deyilik nâşi bu işde ağarıbdır yalımız,
Bilirik din-i Müselmanı bu gün öz malımız,
Üzüğırxıq deyilik, bir seledir* saqqalımız,
Terpedib xeyre onu, âlet-i tezvir ederik!
Mümkün olduqca Müselmanları tekfîir ederik!
Gederik mescide her gün, qılarıq onda namaz,
Xüşke mö'minlik edib, başlayarıq râz ü niyaz,
Mescid olsun, -alarıq satsa cocuqlar bize nâz,
Bu uşaqbazlığı biz zöhd ile testîr ederik!
Mümkün olduqca Müselmanları tekf ederik!
Danışıb söyleşerik her nece ünvân olsun.
İftira, lehv, ebes, herze vü hedyân olsun,
Her kese bağlayırıq her cüre böhtân olsun,
Qoy bizim din evimiz olsa da vîrân, olsun,
Güc verib zikre, canan qesrini te'mir ederik!
Mümkün olduqca Müselmanları tekfir ederik!
Mö'minik, keflenerik ârizû-yi cennet ile,
Oxumuşlar adım yâd ederik le'net ile,
Düşmenik elm ile, insaf ile, hürriyyet ile,
Biz bu efsâneleri cehl ile tefsir ederik!
Mümkün olduqca Müselmanları tekfir ederik!
Ölkeni seyr ederek her cüre insan görürük,
Ancaq öz nefsimizi pâk Müselman görürük,
Bu xeyâl ile yatıb huri û qılman görürük,
Xâb-i sâdiq deye bu haleti tebîr ederik!
Mümkün olduqca Müselmanları tekfir ederik!
1910
BELÂYi FEQRE DÜŞDÜN, RAZI OL, BİÇARE, SEBR EYLE
(s. 227-228)
Belâ-yi feqre düşdün, razı ol,bîçâre, sebr eyle.
Üzün oldise ger külfet yanında qâre, sebr eyle.
Esîr-i qeyd-i feqr oldun, yazıq, teslîm-i hirman ol.
Çalışma, bir işe getme, feqet me'yûs ü nâlân ol.
Qezâye çâre yox, giryân ol, üryan ol, perişan ol.
Sebûr ol, şâkir ol, ye"ni Müselman ol, Müselman ol.
Çatar öz rîz-i meqsûmun, dolan âvâre, sebr eyle.
Belâ-yi feqre düşdün, razı ol,bîçâre, sebr eyle.
Meâşın tâ ki, teng oldu, enîs ol derd ü möhnetle,
Boş ol, süst ol, ümidin qe't qıl, yâr ol etaletle,
Bunu teqdîre nisbet ver, yaşa dâim rezaletle.
Hevâde seyr eden insane baxma ceşm-i qeyretle.
* Şele: Sırtta taşınabilecek odun veya çalı çırpı.
Her söze karışır, her işe burnumuzu sokarız. Ne-
rede bir ışık görsek ona karşı oluruz. Kimine di-
şimizi gösterip kimine kuyruk sallarız. Önümüze
ekmek atanı takdir eder, fırsat buldukça
müslümanları küfr ile itham ederiz!
Bu işte saçımızı ağartmışız, acemi değiliz. Bu gün
Müslüman dinini kendi malımız olduğunu biliriz.
Sakalımız kesilmiş değil, bir seledir.
Her gün camiye gidip orada namaz kılarız, te-
mennasız müminlik edip, yalvarıp yakarmaya baş-
larız. Çocuklar bize -cami de bile olsa- nazlansa
(cilve etse) onlara lakayt kalamayız. Bu oğlancılığı,
biz dindarlıkla perdeleriz. Fırsat buldukça müs-
lümanları kâfirlikle suçlarız.
Nasıl konu olursa olsun konuşup söyleşiriz, ister if-
tira, ister saçma sapan bir şey, abes bir mesele, is-
terse boşboğazlık olsun. Herkese bir yolunu bulup
iftira atarız. Varsın bizim din evimiz (kalbimiz) ....
viran olursa olsun! Daha fazla zirk edip, cennet
köşkünü tamir ederiz! Fırsat buldukça müs-
lümanları kâfirlikle suçlarız.
Müminiz, cennet arzusu ile keyfleniriz, oku-
muşların adını lanetle hatırlarız, ilimle, insafla, hür-
riyetle düşmanız, biz bu efsaneleri (boş sözleri) ca-
hillikle iğrenilecek bir hâle sokarız. Fırsat buldukça
müslümanları kâfirlikle suçlarız.
Ülkeyi dolaşarak her çeşit insan görürüz, ama
ancak kendimizi saf müslüman olarak görürüz, bu
hayalle yatıp huri ve gılman görürüz. Bu hâli ger-
çek rüya olarak yorumlarız. Fırsat buldukça müs-
lümanları kâfirlikle suçlarız.
(Ey) zavallı yoksulluk belasına yakanı kaptırdın,
razı ol (hâline), sabr et! Ailene karşı yüzün kara
oldu ise (sen yine de) sabret!
Fakirlik zincirinin esiri oldun, (ey) zavallı na-
sipsizliğini kabul et! Çalışma, bir iş yapma, ancak
üzüli ve ağla! Alın yazısına çare yok, ağla, aç-çıplak
kalperişan ol! Sabırlı ol, hâline şükr et, yani müs-
lüman ol! Başıboş gez dolaş, sabr et, kısmetinde
olan rızkın gelir sana ulaşır! (Ey) zavallı yoksulluk
belasına yakanı kaptırdın, (hâline) razı ol, sabr et.
Madem ki gelirin az (kıt) oldu, derde ve mihnete
yoldaş ol! Boş (işsiz) ol, sesini çıkartma, ümidini kes,
işsizlikle (tembellikle) dost ol! Bunu (bu hâli) takdir
olarak kabul et, daima rezillik içinde yaşa! Gayret
gözüyle, havada seyahat eden insana bakma!
 Burax kesbi, unut se'yi yapışma kare, sebr eyle,
Belâ-yi feqre düşdün,râzı ol, bîçâre, sebr eyle.
Yeterken zâlimin zulmü sene, dövr-i qezâdan bil.
Çatarken âmirin zecri, onu seyr-i semâdan bil.
Özün öz eczine bâis olurken, mâsevâdan bil.
Bu meş'umiyyeti bigâneden gör, âşinâdan bil.
Ezil, pâmal ol, axtarma buna bir çâre, sebr eyle.
Belâ-yi feqre düşdün, razı ol, bîçâre, sebr eyle.
Eğer çox tengdîl olsan, bu işden qıl feğân ağla.
Girişme başqa bir tedbîre, ancaq her zaman ağla.
Qapansm gözlerin, fikrin, düşünme, görme, yan, ağla.
Bütün dünyâdan el çek, âşîkâr ağla, nihân ağla.
Tüpür nâmûsa, baxma nenge, gelme âre, sebr eyle.
Belâ-yi feqre düşdün, razı ol, bîçâre sebr eyle.
Feqet bir iş de görmek ister isen, gör Müselmantek.
Tehemmül eyle cövr-i mülkedâra, işle heyvantek.
Çalış, ek, biç, aparsm bey, evin qalsın deyirmantek.
Ayılma, haqqını qanma, xeberdar olma insantek.
Darılma, incime, tâb eyle her azâre sebr eyle.
Belâ-yi feqre düşdün, razı ol,bîçâre, sebr eyle.
Ve ger az-çox var ise qeyretin, kâfirlere baxma.
Bir âsân kesbe meşgul olmaq ile dinden çıxma.
Uşaqlarçm çörek çıxsm deye, ha din evin yıxma.
Babalın boynuma, get fe'lelik et, qelbini sıxma.
Sene iş sahibi pul vermese, yan nâre, sebr eyle.
Belâ-yi feqre düşdün, razı ol, bîçâre, sebr eyle.
Veyâxud ger eser varsa canında zûr ü qüvvetden,
Qolun güçlü, üzün qansız, dilin xâlise rehmetden.
Qutar bir def" elik elemden, bâr-i möhnetden,
Quduzluq işte bir pîşe, gözel her dürlü senetden.
Bas al, kes al, vur al, yıx al, qoşul füccâre, fexr eyle.
Meqâm-i hörmete çatdm, dahi hemvâre fexr eyle.
Yanaş eşrâre, fexr eyle
Bulaş her kare, fexr eyle.
Tutulma nenge, namusa
Utanma âre, fexr eyle.
1910
QURBAN BAYRAMI
Bayram olcaq, şövketliler, şanlılar, (s. 247)
Dövletliler, pullular, milyanlılar,
Tirboyunlar, şişqarınlar, canlılar.
Qurban kesir Xelîlullah eşqine,
Fağir-füğur gezir Allah eşqine.
Bırak kazanmayı, gayret göstermeyi, bir işin ucun
dan tutma, sabr et! (Ey) zavallı yoksulluk belasına
yakanı kaptırdın, (hâline) razı ol, sabr et.
Zalimin zulmü sana gelip yetişirken, (sen bunu)
kader olarak kabul et. Amirinin (iş buyuranının)
zorbalığıyla karşılaştığın hâlde sen bunu felekten
bil. Kendin kendi aczine sebep olurken, bunu
Allah'tan başka herşeyden bil. Bu uğursuzluğu ya-
bancıdan gör, ama dost(ların) sebep olduğu ya-
bancıdan gör, ama dost(ların) sebep oldu diye
düşün! Ezil, ayaklar altında çiğnen, bu hâle bir çare
arama, sabr et! (Ey) zavallı yoksulluk belasına ya-
kanı kaptırdın, (hâline) razı ol, sabr et.
Bu işten çok usanırsan, bağır, çağır, ağla! Başka bir
çare bulmaya çalışma, ancak her zaman ağla! Bütün
dünyadan el çek, aşikâr ağla, gizli ağla! Düşüncen,
gözlerin kapansın, düşünme, görme, yan, ağla! Ara,
namusa aldırış etme, utanma, sabret! (Ey) zavallı
yoksulluk belasına yakanı kaptırdın, (hâline) razı
ol, sabr et.
Ancak bir iş yapmak istersen, müslüman gibi yap!
Hayvan gibi çalış, toprak ağasının zulmüne katlan!
Çalış, ek, biç (elde ettiklerini) bey alıp gitsin evin
değirmen gibi (boş) kalsın! Uyanma, hakkının (ne
olduğunu) anlama, (bundan) bir insan olarak ha-
berdâr olma! Darılma, incinme, tahammül et her
derde, sabr et! (Ey) zavallı yoksulluk belasına ya-
kanı kaptırdın, (hâline) razı ol, sabr et.
Ve eğer, az çok gayretin (namusun) var ise kâfirlere
bakma! Kolay bir kazanç yolu için dinden çıkma!
Çocukların için ekmek kazanmak uğruna, dikkat
et, din evini yıkma! (imanını kaybetme!). Günahı
benim boynuma git işçilik et, kalbini sıkma! İş sa-
hibi sana para vermese, ateşe yan (katlan) sabr et!
(Ey) zavallı yoksulluk belasına yakanı kaptırdın,
(hâline) razı ol, sabr et.
Ve yahut vücudunda güçten kuvvetten bir eser var
ise, kolun güçlü, yüzün kansız, gönlünde merhamet
yok ise, tamamen kurtul artık dertten, elemden, mih-
net yükünden! Kuduzluk! İşte bir meslek (iş), her
türlü san'attan daha güzel: Bas al, kes al, vur al, yık
al, ahlaksızlara (günahkarlara) katıl, bununla övün!
Hürmetli bir makama ulaştın artık her zaman övün!
Kötü insanlara yaklaş, övün!
Her işe bulaş övün! Aldırış etme âra, namusa, hiç-
bir şeyden utanma, övün!...
Bayram olunca, şevket ve şân sahipleri, zenginler,
paralılar, milyonları olanlar- boynu kalınlar, şiş ka
rınlılar- kanlı canlılar, Allah'ın dostu (Hz. Halil İb
rahim) aşkına kurban kesiyor, fakir fukara da Allah
aşkına geziyor.
İki qonşu bir-birinin milleti,
Her ikisi bir peygember ümmeti,
Biri kesir qurban, bişirir eti,
Bayram edir Xelîlullah eşqine.
O biri de baxır Allah eşqine.
Bu qonşunun oğlu geyir, sallanır,
Qalstuku taxır, qıraxmallanır,
Atası da ona baxıb hallanır,
Fexr eyleyir Xelîlullah eşqine.
El cibe salmayır Allah eşqine.
Görürsen mi bizim Hacı Piri'ni,
Qonşu sorur barmağmm kirini,
Hacı yeyir Xelîlullah eşqine,
Yatır, şişir, köpür Allah eşqine.
Dedim, Hacı, gözle işin birisin,
Diqqet ele irelisin, gerisin,
Ver mektebe qoyunlarm derisin,
Elm oxunsun Xelîlullah eşqine,
Cocuqları şâd et, Allah eşqine.
Dedi, bizde deri vermek smağı
Yoxdur, versem ollam arvad qmağı,
Basdiririq onda xemir çanağı
Bereketdir, Xelîlullah eşqine,
Saxlayırıq evde Allah eşqine.
1910
MİLLETİNİN HALI PERİŞAN OLA
(s. 252-252)
Milletinin hâli perişan ola,
Her bir işi nifrete şayan ola,
Câhil ola vehşi-yü nadan ola,
Qem yeme, sebr et, bu da, yahu, keçer.
Daire-yi eql ü edebden kenar,
Emr-i Müselman ede dâim şiar,
Olmaya bir kimsede namus ü âr,
Qem yeme, tâb et, bu da, yahu, keçer.
Her işimiz mesxereli, gülmeli,
Olsa bizim, pozma kefin, ay deli
Her nelese Kelb Cafer, Kelb Eli,
Qem yeme, tâb et, bu da, yahu, keçer.
Vaizimiz söyleye minberde ger,
Bi'r-i elem, mö'cüz-i şeqqü'l-qemer,
Zafer-i cinden sene verse xeber,
Sâkit ü lâl ol, bu da, yahu, keçer.
Mersiyexan günde çıxa minbere,
Xalqi soya, düşmeye asla yere,
Tâb ele, döz böyle yaman günlere
İncime, sebr et, bu da, yahu keçer.
İki komşusu, bir birinin milleti, her ikisi de aynı
peygamberin ümmeti, biri kurban kesip eti pi-
şiriyor. Allah'ın dostu aşkına bayram ediyor, diğeri
de Allah aşkına (sadece) bakıyor.
Bir komşunun oğlu giyip kuşanır, kravatı takıp
hava atar, babası da ona bakıp, Allah'ın dostu
(Halil İbrahim peygamber) aşkına keyflenir, fakat
Allah aşkı için elini cebine atmaz.
Bizim Hacı Pîri'yi görüyor musun, etin onda birini
de pay etmiyor, (hâlbuki) komşusu (acından) par-
mağının kirini emiyor. Hacı (kurban etini) Allah'ın
dostu aşkına yiyor, yatıyor, şişip kabarıyor.
"Hacı, bir şeyin kaygısını çek, enine sonunu düşün,
koyunların derisini mektebe ver, Allah'ın dostu aş-
kına ilim okunsun, Allah aşkı için çocukları se-
vindir" dedim:
Dedi "bizde deri vermek adeti yoktur, verirsem
karım beni kırar. Berekettir, Allah'ın dostu aşkına
deriden hamur çanağı yapıp, evde muhafaza edi-
yoruz, Allah aşkı için!
Milletin hâli perişan olsa da, yaptığı her iş nefrete
şayan olsa da, câhil ve vahşi olsa da, gam yeme
sabr et, bu da geçer yahu!
Müslümanlar daima akıl ve edep işi işleri âdet et-
seler de, bir kimsede (bile) namus ve âr olmasa da
gam yeme! Katlan! Bu da geçer yahu!
Bizim her işimiz maskaralık, gülünç olsa da, â deli,
(hiç) keyfini bozma! Kerbelayi Cafer, Kerbela-yi Ali
(ve aynı zamanda İmam Cafer'in iti, Hz. Ali'nin iti)
her ne yaparsa yapsın gam yeme! Bu da geçer yahu!
Her ne kadar vaizimiz minberde "Elem ku-
yusundan "Ayın ikiye ayrılmasından (Hz. Mu-
hammed'in mucizelerinden biri) cinlerin za-
ferlerinden haber verse de sessiz ve sakin dinle. Bu
da geçer yahu!
Mersiyehân (mersiye okuyan kişi) her gün minbere
çıkıp halkı soysa, asla oradan inmese, sineye çek,
katlan böyle kötü günlere! Küsme, sabr et! Bu da
geçer yahu!
Oğru, ecâmir doluşa mescide, Hırsız (uğru), cahil cühela camiye dolup zil vursa,
Zeng vura, toy çala, şâxsey gede, def çalsa, "Şah Hüseyn vah Hüseyn" deyip dö-
Baş-qulağın qânına qeltân ede, vünse, başını kulağını kana bulasa, sesini çıkarma,
Dinme, danışma, bu da, yahu, keçer. konuşma! Bu da geçer yahu!
Tüstü basa mescidi kübcân ola, Camiyi duman bassa, cami külhana dönse (buna)
Tâb elemek xâric-i imkân ola, tahammül etmek imkânsız olsa, mersiyemiz yalan,
Mersiyemiz kizb ola, böhtân ola, iftira olsa (bile) küsme, katlan! Bu da geçer yahu!
İncime, qatdaş bu da, yahu, keçer.
Çâker* ola mersiye-xân-ı sehîh, Câker (adlı kimse) gerçek bir mersiyehân olsa, söz-
Gövli qelet, fe'li tamamen qebîh, leri yanlış hareketleri tamamen çirkin olsa, açıkça
Ve'de-yi cennet vere xalqa serîh, halka cennet va'd etse de sesini çıkarma, konuşma!
Dinme, danışma, bu da, yahu, kecer. Bu da geçer yahu!

Bezzâzimiz** başa çala zerbeti, Kumaş tacirinmiz (Meshedi Muhemmed Ke-

Kendine tergîb eleye milleti, lenterov) insanların başına darbeler vurarak mil-
Emr sevâb edd ede bu bid'eti, letin rağbetini kazansa, bu bid'at işi sevap bir iş ola-
Qem yeme, sebr et, bu da, yahu keçer. rak kabul etse sen yine gam yeme! Sabr et! bu da
geçer yahu!

Mescidine oğru gire aşikâr, Camine açıkça hırsız (uğru) girse, çizme, ayakkabı
Sirget ede çekme, qaloş her ne vâr, ne ki var çalsa, yalın ayak kalsan, asla sesini çı-
Pây-i bürehne qalasan zinhar, karma, konuşma! Bu da geçer yahu!
Dinme, danışma, bu da yahu, keçer.
1911
TAZİYANELER***
(s. 275)

Dindirir esr bizi, -dinmeyiriz, Asır bizi sorgu suale çekiyor, sesimizi çı-
Atılan toplara diksinmeyiriz, kartmıyoruz, irkilmiyoruz, atılan toplardan kork-
Ecnebi göyde balonlarla gezir muyoruz. Yabancılar gökte balonlarla seyahat edi-
Biz hele avtomobil minmeyiriz. yor, biz hala otomobile binmiyoruz. Yerdekiler kuş
Qüş kimi göyde uçur yerdekiler, gibi gökte uçtukları halde bizi minberdekiler (vaaz
Bizi kömmüş yere minberdekiler. verenler) yere gömmüşler.

1910

(s. 277)

Arif çalışır ki, millet âzâd olsun,
Zâhid çağırır ki, mescid âbâd olsun.
Söz boynu qraxmallılarındır ki, deyir:
-Bir madmazel olsun ki, perîzâd olsun.
1910
Arif olan, millet bağımsız olsun diye çalışıyor,
zâhid mescid âbâd olsun diye çağırıyor. Boynu ko-
lalı gömlekliler ise, "peri gibi bir madmazel olsun"
derler.

(s. 280)

Cennetdeki hurileri, qılmanları Allah,-
Qovdum, -deye bir vehyle etse seni ihfâm,
Zâhid, men ölüm, gizleme, aç, sidqini söyle,
Sen bir de edersen mi namaz emrine iqdâm?
1910
Ey zâhid, Allah, cenneteki hurileri, gılmanları kov-
dum diye seni bir vahy ile haberder etse, Allah ca-
nımı alsın, doğruyu söyle ki bir daha namaz kılar
mısın?

* Câker: O dönemin tanınmış şair ve din adamlarından biri.

* Bezzaz Meşhedi Mehemmet Kelenterov. Devrin kumaş tacirlerinden biri.
* Taziyane (Kamçı): Avrupa'da "Epigram" diye bilinen nükteli, mizahî şiir.
(s. 281)
Deyirdik bir zamanlar biz kamâl-i fexr ü hümmetle:
"Cahangirâne bir dövlet çıxardıq bir eşiretden".*
Bu gün de iftixar etsek sezadır fert-i qeyretle:
Keremkârâne beş dövlet yetiştirdik reiyyetden.
1910
(s. 286)
Çox teeccüb edirem terz-i cedide ki, onu
Ecnebiler oxuduqca hüner izhâr ediyor.
Halbuki milletimizden onu kim ki, oxuyur,
Qâlibâ, hezreti Allahı da inkâr ediyor.
1910
(s. 293)
Şimdi her millet edir nefsini irfana feda,
Veten övlâdı üçün elme, debistâne feda.
Qara mexlug deyil, bizdeki arifler de,
Veten övlâdm edir nef-i cibişdâne feda.
1910
ŞEKIBAI
(s. 333)
Yâr getdikce teessür dil-i şeydâde durar,
Ömr vardıqca heves âşiq-i rüsvâde durar.
Seyl-i te'n öyle temevvücle alıb dövr ü berim-
Benzerem bir qocaman dâğe ki, deryâde durar.
Döyse de canımı minlerce melâmet lepesi,
Zövreq-i himmetim evvelki temennâde durar.
Bîsütûn sinesine deyse de min tîşe, yene
Cövre temkîn ederek durduğu mevâde durar.
Neqd-i cân ise beha-yi teleb-i yâr, işte,
Can bekef âşiq-i sâdiq bele sevdâde durar.
Ne qem, uğratsa da bir gün meni ifnâye zaman,
Men gedersemse meramım yene dünyâde durar.
Durmuşam pîş ü pes-i te'nde, Sâbir, nece kim,
O elifler ki, pes ü pîş-i ete'nâde durar.
* Mısra Namık Kemal'indir.
Bir zamanlar büyük bir gayret ve iftiharla "Bir aşi-
retten neredeyse dünyayı zapteden bir devlet çı-
kardık" diyorduk. Bugünde büyük bir gayretle,
kerem göstererek (bir ülkenin) vatandaşından beş
devlet yetiştirdik (devleti beşe böldük) diye övün-
sek yeridir.
Yeni tarz okuma usûlüne (usul-i cedid) şaşırıp ka-
lıyorum: Ecnebiler okudukça hüner gösteriyor,
fakat milletimizden kim ki bu tarzda okuyor, galiba
hazret-i Allah'ı da inkâr ediyor.
Şimdi her millet nefsini irfana, vatan evladı için
ilme, mektebe feda ediyor. Kara cahiller değil, ama
bizdeki arifler de vatan evlatlarını kendi çıkarları
için feda ediyor.
Yar gittikçe, üzüntüsü deli gönlümde kalır. Ömür
oldukça (aşk) hevesi rezil aşıkta durur.
Kınama seli öyle dalgalarla etrafımı sarmış ki,
Denizin ortasında duran kocaman bir dağa ben-
zerim.
Binlerce melamet (kınama) dalgası canımı dövse de
himmet kayığım evvelki isteğinde durur (is-
teğinden vazgeçmez).
"Bî-sütun"un sinesine bin külüng darbesi değse de
zulme direnerek önceki yerinde durur.
Sevgilinin istediği bahâ can ise, işte gerçek âşık
böyle sevda için canını kurban etmeye hazır.
Zaman beni birgün yok etse de ne gam, ben ölsem
de meramım (arzum) yine dünyada kalır.
Sabir, o ayıplamaların, kınamaların arkasında ve
önünde durmuşum. Tıpkı i'tina sözünün başında
ve sonundaki elif harfleri gibi (Her türlü ayıp-
lamaya göğüs germişim).

Şâirem, çünki vezîfem budur eş'âr yazım,
Gördüyüm nîk ü bedi eyleyim izhâr yazım,
Günü parlaq, günüzü ağ, geceni târ yazım,
Pisi pis, eyrini eyri, düzü hemvâr yazım,
Niye bes böyle bereldirsen, a qâre, gözünü?
Yoxsa bu âyinede eyri görürsen özünü?
Şe're meşgul ederek xâtir-i gemmâyilimi,
Qoyuram qenşerime kağızımı, çernilimi,
Gelirem yazmağa bir kelme tu tursan elimi,
Qorxuram, ya ne üçün, - çünki kesirsen dilimi.
Ey eceb, men ki, seâdet yolunu azmayıram!
Hele gördüklerimin dördde birin yazmayıram!
Hele men dördde birin yazmayıram, kârına bax.
Üstüme günde söyürsen bu qeder, arma bax.
Özün insaf ele, efkârına, etvârma bax,
İstemirsen yazam? Öz eybli kirdârma bax.
Kişi, sen eybini qan, menle ebes ceng eleme!
Özünü, hem meni bu bârede dilteng eleme!
Görür erbâb-i qelem qâye-yi amalinizi,
Menden artıq yazabilmekde iken hâlmızı,-
Yazmır onlar dexi on dördde bir ef alınızı,
Özünüzsüz olara yazdıran envalinizi
Yoxsa bu eybden âlemde müberrâdır olar!
Böyle alçaq yazıdan min kere e'lâdır olar!
Nece men dördde birin yazmağa eymen deyilem,
Qorxur on dördde birin yazmağa hem ehl-i qelem.
Sen eğer söz veresen: "Qorxma, qıl ehvâl-ı reqem",
Ve'z-i hâlm yazılırsa zil-i zil ü, bem-i bem,
Ele bir hâle düşersen ki, tükün biz-biz olar!
Eynine geymeye şey tapmasan astar üz olar!...
Hâl-i meczûbim görüb, qâre, deme dîvânedir,
Ne're-yi şûrîdemi zenn etme bir efsânedir,
Şâirem, teb'im temiz, şe'r-i terim dürdânedir,
Behcetim, eyşim, sürûrim, vecdim ehrârânedir.
İncizâbım cür'et-i merdâne-yi merdanedir.
Âferînim himmet-i vala-yi Settarxân'edir.
NE YAZIM?
(s. 340)
Şairim, vazifem şiir yazmaktır. İyi ve kötü gör-
. düğüm şeyleri ortaya koyar yazarım. Güneşi par-
lak, gündüzü aydınlık- geceyi karanlık yazarım, kö-
tüyü kötü, eğriyi eğri, doğruyu olduğu gibi
yazarım (yazmam gerekir). Pekiyi ey okuyucu, sen
niye öyle gözlerini bereltiyorsun? Yoksa bu aynada
kendini eyri mi görüyorsun.
Gama meyilli düşüncemi şiirle meşgul ederek,
kalemimi, mürekkebimi önüme koyup yazmaya
başlıyorum, (daha) bir kelime yazmadan elimi
tutuyorsun. Korkuyorum. Niçin mi? Dilimi ke-
siyorsun da onun için. Şaşılacak şey! Ben ki saadet
yolundan (islamiyet) azmıyorum. Hele gör-
düklerimin dörtte birini yazmıyorum!
Hele dörtte birini bile yazmadığım işlerine bak. Her
gün bana bu kadar sövüyorsun utanmana bak.
insaf et, düşüncelerine, tavırlarına bak. Yazmamı
istemiyorsan, utanılacak, ayıp işlerine bak. Be
adam, sen kusurlarını anla, benimle boş yere kavga
etme. Hem kendini hem de beni bu konuda üzme,
bezdirme.
Bütün kalem ehli (yazarlar) sizin asıl maksadınızın
ne olduğunu görüp anlıyorlar. Hâlinizi benden
daha iyi yazacak durumda oldukları hâlde, onlar
da yapıp ettiklerinizin on dörtte birini bile yaz-
mıyorlar. Bunları da onlara yazdırtan (yazmalarına
sebep olan) yine sizlersiniz... Aksi hâlde o yazarlar
bu âlemde kusurdan uzaktırlar. Böyle alçak ya-
zılardan bin kere daha iyidir onlar!
Nasıl oluyor ki, ben dörtte birini yazmaktan kork-
muyorum da, kalem ehli (yazarlar) on dörtte birini
yazmaktan korkuyorlar. (Ey okuyucu) sen eğer
"korkma vaziyeti yaz" diye söz verirsen, halin ol-
duğu gibi yazılırsa, öyle bir hâle düşersin ki, tüy-
lerin diken diken olur, üstüne giyecek bir şey bu-
lamazsın (utancından kaçacak yer bulamazsın)
astar yüz olur (her şey ters çevrilir, o zaman benim
yerime sen korkarsın).
SETTERXAN'A
(s. 342)
Ey okuyucu, meczup (vurgun) hâlimi görüp bana
deli deme. Aşıkane feryatlarımı bir efsane zan-
netme. Şairim, yaratıcılık gücüm deniz (kadar
engin), benzersiz şiirlerim inci tanesi gibidir. Se-
vincim, keyfim, coşkunluğum, çehrem hür in-
sanlara yaraşır bir şekildedir. Cezbeye kapılmamın
(coşkunluğumun) sebebi yiğitten de daha yiğit bir
şekilde gösterilmiş olan cesarettir. (Setterhan'm ce-
sareti kastediliyor). Aferinim, Setterhan'm yüce
himmeti içindir.
Tâ ki, millet mecmein Tehran'da vîrân etdiler,
Türkler Setterxan ile ehd ü peymân etdiler,
Zulmü istibdade qarşı nifret e'lân etdiler,
Millete, milliyyete can neqdi qurbân etdiler,
Âye-yi "zibh-i ezîm" itlâqı ol qurbânedir,*
Âferînim himmet-i vala-yi Settarxân'edir.
Haq mededkâr oldu Azerbaycan etrâkma,
Alı-Qacarm protest etdiler Zöhkâkına,
Ol şehîdânın selâm olsun revân-i pâkına,
Kim tökülmüş qanları Tebriz ile Tehran xâkina
Onların cennet deyildir menzili, âyâ, nedir?
Âferînim himmet-i vâlâyi Settarxân'edir.
İşte Settarxan, baxm, bir növ'i iqdâmât edib,
Bir vezir ü şahı yox, cümle dünyânı mât edib,
İrz-i İslâmı, veten namusun yüz qât edib,
Hörmet-i heysiyyet-i müliyyetin isbât edib,
İndi dünyânın teveccöh nöqtesi îrân'edir.
Âferînim himmet-i vâlâyi Settarxân'edir.
İşte, Settarxan, baxız, İran'ı ehyâ eyledi,
Türklük, îranlılıq teklifin îfâ eyledi,
Bir reşâdet, bir hüner gösterdi, deva eyledi,
Dövletin bir Eynini dünyâda rüsvâ eyledi.
Qaçmayib pervânetek oddan, deme pervanedir, sadrazam] adamı dünyaya rezil etti. Pervane gibi
Âferînim himmet-i vâlâyi Settarxân'edir.
1908
QORXURAM
Pay-i piyade düşürem çöllere,
Xar-i müğilan görürem, qorxmuram.
Seyr edirem berr ü bîyabanları,
Qul-i bîyaban görürem, qorxmuram.
Gâh oluram behrde zövreqnişin,
Dalgalı tufan görürem, qorxmuram.
Geh çıxıram sahile, her yanda min
Vehşi-yi qürran görürem, qorxmuram.
Gâh şefeqtek düşürem dağlara,
Yangılı vulkan görürem, qorxmuram.
Üz qoyuram gâh neyistanlara,
Bir sürü aslan görürem, qorxmuram.
Menzil olur gâh mene viraneler,
Cin görürem, can görürem, qorxmuram.
Xarici mülkünde de heta gezib,
Çox tuhaf insan görürem, qorxmuram.
Leyk bu qorxmazlıq ile, doğrusu,
Ay dadaş, vallahi, billahi, tallahi,
Harda müsalman görürem, qorxuram!
Bîsebeb qorxmayıram, vechi var:
Neyleyim, axır bu yox olmuşların,
Fikrini qan-qan görürem, qorxuram.
Qorxuram, qorxuram, qorxuram...
1907
Tahran'da [şah kuvvetleri] millet meclisini [topa tutup]
yerle bir ettiklerinde Türkler (Azerbaycan Türkleri) Set-
terhan ile and içip kader birliği ettiler, zulme ve istibdada
karşı nefretlerini ilan ettiler, millet ve milliyet için can-
larını peşin olarak kurban ettiler. Büyük kurban hak-
kındaki ayet işte bu gibi kurbanlardan bahsetmektedir.
Aferinim, Setterhan'ın yüce himmeti içindir.
Azerbaycan Türklerine Allah yardımcı oldu: kaçar sü-
lalesinin Zöhhak (Dahhak)ını [Muhammed Ali Şah]
kastediliyor protesto ettiler. Kanlan Tebriz ve Tahran
topraklarına dökülmüş o şehitlerin temiz ruhlarına
selam olsun. Onların mekânı cennet değildir de acaba
neredir? Aferinim, Setterhan'ın yüce himmeti içindir.
İşte, bakınız, Setterhan öyle bir şekilde işe başlamış ki,
sadece bir vezir ve bir şahı değil bütün bir dünyayı mat
etmiş. İslamm, vatanın namusunu yüz kat artırmış.
Milli kimliğinin şerefine gösterdiği saygıyı ispat etmiş.
Şimdi dünyanın gözü (sempati ile) İran'a çevrilmiştir.
Aferinim, Setterhan'ın yüce himmeti içindir.
İşte, bakınız, Setterhan İran'ı diriltti. Türklük ve İranlıhğın
gereğini yerine getirdi. (ö
yle) bir kahramanlık, bir hüner göstererek savaştı ki
(İran) devletinin gözü sayılan [Aynü'd-devle:
ateşten kaçmamış, (kendisi de) demek ki pervanedir.
Aferinim, Setterhan'ın yüce himmeti içindir.
(s. 94)
(Bazen yolum) yaya olarak kırlara düşüyor, dikenli
çalı görüyorum, Korkmuyorum.
Uçsuz bucaksız çöllerde geziyorum, gulyabani gö-
rüyorum, korkmuyorum.
Bazen denizde kayıkla dolaşıyorum, dalgalı tufan gö-
rüyorum, korkmuyorum.
Bazen sahile çıkıp, her tarafta binlerce bağıran (nara
atan) vahşi görüyorum, korkmuyorum.
Bazen şafak gibi dağlara inip ateşli volkan gö-
rüyorum, korkmuyorum.
Kamışlıklara bazen yolum düşüyor bir sürü aslan gö-
rüyorum, korkmuyorum.
Bazen virane yerler meskenim oluyor cin görüyorum,
insan görüyorum, korkmuyorum.
Haricîlerin ülkesinde (veya yabancı memleketlerde)
gezip çok tuhaf insanlar görüyorum, korkmuyorum.
Lâkin, bu cesaretimle, doğrusu ey ağabey (ey kar-
deşim) vallahi, billahi, tallahi (Allah adına yemin ede-
rim ki) nerde Müslüman görsem korkuyorum!
Sebepsiz korkmuyorum, sebebi var: Ne yapayım
yahu, bu yok olasıcaların aklını fikrini hep kan dök-
mekte görüp korkuyorum. Korkuyorum, korkuyorum,
korkuyorum!
 BE'ZI YERLERDE TESADÜF OLUNUR AŞA, ETE
(s. 95)
Be'zi yerlerde tesadüf olunur aşa, ete,
Müfte görcek tuturam kendimi bozbaşa*, ete!
Deyirem, kaş qonaqlıq olan evlerde bütün,
Yeyip-içmekde başım bend ola, çulğaşa ete!
O qeder xoşlanıram tüstüsü çıxacaq kababın-
Ac pişiktek cumuram şövq ile birbaşa ete!
Görürem ta eti qessab dükkanından asılıb,
Az qalır it kimi nefsim hüre, dırmaşa ete!
Nuş olur canıma et xasse ol hengamda kim,
Men yeyem, xırda uşaqlar baxa, ağlaşa ete!
Eti çox isteyirem, leyk pulu ondan çox, nola
quzğun kimi ta müfte qonam laşa, ete!
Xerc edir bir para eşhas pulunu bayramda,
Sufran, yağa, rezeneye, xaşxaşa, ete!
Filheqiqe, yemeli şeydir, eğer pulsuz ola,
Yaramır pul verile her quruya, yaşa, ete!
Pulu ancaq yaraşır çinleyesen senduge,
Ne ki, xerc eyleyesen millete, dindaşa, ete!
Öyle zehlem gedir Allah da bilir milletden,
Adı gelcek oluram süst, dönürem daşa, ete!
Adı puldursa pulun, leyk özü can yonqarıdır,
Vermek olmur qohuma, qonşuya, qardaşa, ete!
Vererem dinimi, imanımı, amma pulumu,
Vermerem "Behlul" ağa**, arxayın ol, aşa, ete!
1907
UÇ ARVAD
(s. 132-133)
Bazı yerlerde yemeğe, ete tesadüf olunuyor, beleş gö-
rünce bozbaşa, ete saldırıyorum!
Keşke diyorum, bütün o ziyafet verilen evlerde başım
bağlana, bulaşa ete!
Kebabın kokusu o kadar hoşuma gidiyor ki, çıkar çık-
maz aç kedi gibi kebaba saldırıyorum!
Kasap dükkânında asılmış eti görüyorum, az kalıyor
nefsim it gibi havlayıp ete tırmansın!
Özellikle o zamanda et canıma nûş oluyor ki, ben yi-
yeyim, küçük çocuklar ete bakım ağlasınlar!
Eti çok seviyorum, lâkin parayı ondan çok seviyorum.
Ah, ne olur kuzgun gibi leşe, ete beleş sahip olabilsem!
Bayramda bazı kimseler parasını safrana, yağe, re-
zeneye, haşhaşa, ete harcıyorlar!
Gerçekten yenilecek şeydir (bunlar) eğer parasız olsa. Her
kuru, yaş şeyler için para verilmesi iyi olmuyor!
Parayı ancak sandığa yığmak yaraşır, nerede kaldı mil-
lete, dindaşa harcamak!
Allah da biliyor milletten öyle nefret ediyorum ki, millet
adını işitince donup kalıyorum, taşa, ete dönüyorum.
Her ne kadar paranın adı "pul" ise de kendisi malm yon-
gasıdır, onu akrabaya, komşuya, kardeşe vermek olmaz!
Veririm dinimi, imanımı, ama paramı asla yemeğe, ete
vermem, "Behlul" ağa, emin ol!

Ax, bu uşaqlar nece bedzatdılar! Ah bu çocuklar ne kadar yaramazdırlar, sanki ta-

Lap deyesen cin kimi bir zatdılar! mamen cin gibi bir şeydirler!

Bic-veled ü zinalara söz batmayır, Uyanık piçlere söz tesir etmiyor, bin tane masal söyle
Min de nağıl aç, birin aldatmayır, biri bunları aldatmıyor, gece geçti, amacımıza ula-
Keçdi gece, metlebe el çatmayır, şamadık, sabah olacak şimdi, ama biri bile yatmıyor.
Sübh olar indi, biri yatmayır. Neş'emizi pek yaman kaçırttılar. Ah bu çocuklar ne
Ne'şemize yaxşı xelel qatdılar! kadar yaramazdırlar!
Ax, bu uşaqlar nece bedzatdılar!
Hey yazıq arvad işi sahmanlayır, Zavallı kadın habire işi düzene sokmaya çalışıyor,
Geh Fatım, geh Sadığı yanlayır, bazen Fatma'yı, bazen Satık'ı kandırmaya çalışıyor.
Zeyhdi söyür, Kamileni danlayır, Zeyd'e sövüyor, Kâmil'eyi azarlıyor. Körpe çocuk de-
* Bozbaşa :" Aiti" de denilen bir Azerbaycan yemeği. Et, nohut, patatesle yapılır.
* Behlul: 1907'de Baku'da neşredilmeye başlanmış bir mizah dergisidir. Sabir'in de burada şiirleri yer almıştır.
Körpe deyil, her biri söz anlayır. ğiller her biri söz anlıyor, gerçekten de bu çocuklar
Esi heqiqetde de bedzatdılar! tam manasiyle yaramazdırlar. Sanki tamamen cin
Lap deyesen cin kimi bir zatdılar! gibi bir şeydirler!
Bir deli şeydan deyir aç bed başın, Deli şeytan diyor, kötü başını (yorgandan) çıkar, bu
Gel bu heramzadelerin at daşm, haramzadeleri başından at, babasını kardeşini bir-
Bir-birine qat bacısın, qardaşm, birine kat, bedenini ez, boğazını kopar, başını kes!
Ez bedenin, üz boğazın kes başın. Bak beni sonunda kime benzettiler! ah bu çocuklar
Gör meni axır kime oxşatdılar! ne kadar yaramazdırlar!
Ax, bu uşaqlar nece bedzatdılar!?
Bir para bîdinler olup bedgümân, Bir kısım dinsizler kötü kanaat sahibi olup diyorlar:
Derler: Uyub arvada hacı filan, Filan hacı, karışma uyup her gece Kazvin'e kervan
Her gece Qezvine sürür karivan... sürüyor (her gece keyfle meşguldür), sabahları da
Sübhi de ger mabede eyler mekân, hamamı kendine mekân ediyor. Fakat onlar ka-
Leyk qaranlıq yere daş atdılar! ranlık bir yere taş attılar (isabetli bir iş yapmadılar)
Doğrusu bunlar dexi bedzatdılar! doğrusu bunlar da yaramazdırlar!

Çox da meni bilmeyin ehl-i mecaz, Beni mecazî sözler söyleyen bir kimse olarak dü-
Qesdim odur mesele olsun taraz, şünmeyin. Mesele biraz süslensin istedim. Elbette
Qusle müsavi ki, deyil destemaz, qusûl abdesti ile abdest bir değildir. Boy abdesti ile
Qüsl ile bir rük'ete mindir namaz... kılman namaz bin kat daha iyidir... Özellikle üç ka-
Xase çatır feyze üç arvatdılar, rısı olanlar bolluğa (nimete) kavuşuyorlar. Mutlu
Bextever olsunlar, eceb çatdılar! olsunlar hem de ne kavuşmak! Bir kaç şeytana da
Bir nece şeytane de ox atdılar! ok attılar!

Gerçi sevab emr-i ibadetdedir,
Efzel-i feyz ehmez-i taetdedir*,
Leyk o feyzi ki, nehayetdedir,
Mence heman qüsl-i cenabetdedir.
Heyf, meni bu gece toxatatdılar!
Ax, bu uşaqlar nece bedzatdılar!
UŞAQDIR
Ay başı daşdı kişi, dinme, uşaqdır uşağım!
Keyfyine deyme, söye ya sene, ya qardaşına,
Atovun goru üçün, boşda bu tifli başına!
İndice-indice ancaq yetir on bir yaşma
Ağlı kesmir, hele bir körpe uşaqdır uşağım!
Ne edeb vaxtıdı, qoy soysun, ufaqdır uşağım!
Bir söyüşden öterü etme eziyyet balama,
Göyerib coşma, utan, qonşuları yığma dama,
Sene söydükleri getsin başı batmış atama,
Ne edeb vaxtıdı, qoy soysun, ufaqdır uşağım!
Qışqırıb bağrını da yarma, uşaqdır uşağım!
Ax, ne yaxşı kişidi, qonşumuz Ağcanın eri,
Oğlu söydükce ferahdan açılır balü peri,
Yoxsa- ay herze kişi, bir quru sözden öteri,
Darıxırsan, demeyirsen ki, uşaqdır uşağım!
Ne edeb vaxtıdı, qoy söysün, ufaqdır uşağım!
Şiire "efzalü'l-a'mal ehmevzuha" işlerin faziletlisi, zor olanıdır) şeklinde bir not düşülmüştür.
Her ne kadar sevap olan ibadet işidir. Feyzin en
fazlası sağlam bir şekilde itaat etmededir. Fakat o
bollukta sonsuz derecededir. Bence işte o, boy ab-
destindedir. Yazıklar olsun beni bu gece en-
gellediler! Ah bu çocuklar ne kadar yaramazdırlar.
Ey bahtsız adam! Söylenme, çocuğum, küçücük ço-
cuktur! Sana veya kardeşine söyse de (sen onun) key-
fini bozma! Babanın mezarı hatırına bu çocukcağızı
bırak! Hele yeni yeni on bir yaşma yetişiyor!
Aklı kesmiyor hele körpecik çocuktur, çocuğum!
Hele terbiye zamanı değil, bırak sövsün ufaktır ço-
cuğum!
Bir küfür için, yavruma eziyet etme, kaynayıp
taşma, utan, komşuları dam başına yığma! Sana
sövdükleri, benim talihsiz babama gitsin!
Hele terbiye zamanı değil, bırak sövsün, ufaktır ço-
cuğum! Bağırıp, bağrını yorma (korkutma) kör-
peciktir, çocuğum!
Ah ne iyi insandır komşumuz Ağca'nm kocası,
oğlu sövdükçe ferahlıyor, kolu kanadı asılıyor (se-
viniyor). Yoksa, ey boşboğaz adam bir kuru söz
için canın mı sıkılıyor?
Hiç demiyor musun körpeciktir, çocuğum?! Hele
terbiye vakti değil, bırak sövsün ufaktır çocuğum!
Kişi, az söyle mene bir daxi mekteb sözünü!
Ye'ni mekteble uşaq kamil edermiş özünü?
Bir söyüşden yana az danla bu tifüin üzünü!
Sözü lezzetli, şirin dilli uşaqdrr uşağım!
Ne edeb vaxtıdı, qoy soysun, ufaqdır uşağım!
Deyilik ermeni zaye edek evladımızı,
Oxudaq gözleri açılmamış ehfadımizı.
Görmüşem elm oxumuş heyvere damadımızı.
Qoymaram mektebe, bir qabil uşaqdır uşağım!
Ne edeb vaxtıdı, qoy söysün, ufaqdır uşağım!
BİR MECLISDE ON İKİ KİŞİNİN SOHBETİ
(s. 19)
Vekil
Haqsiza haqlı deyib, bir çox günaha batmışam.
Hekim
Derdi teşxis etmeyib, qövm-eqreba ağlatmışam.
Tacir
Men helal ile haramı bir-birine qatmışam.
Rövzexan
Ümmetin pulun alıb, men gözlerin islatmişam.
Nerde bulsam soq açıq min-min yalan söz atmışam.
Sofi
Rûz ü şeb haq-haq deyib, men herkesi oynatmışam.
Derviş
Molla
Günde bir fitva verib, mexluqu çok aldatmışam.
Elm ilim
Qet'i-ümmid etmişem, yeksar bir qövmü atmışam.
Cehl
Ortada keyf eyleyib, men hem merame çatmışam.
Şair
Bülbüle, eşqe, güle dair yalan fırlatmışam.
Evam
Anlamam hergiz cehalet besterinde yatmışam.
Qazetçi
Men caridem dolmaq üçün metlebi uzatmışam.
Be adam, bana mektepten az bahset! Mekteple hiç
çocuk kendini olgunlaştırirmrymış? Bir küfür için
bu çocuğu, yüzüne karşı az ayıpla!
Konuşman tatlı, kendisi tatlı dillidir çocuğum! Hele
terbiye vakti değil, bırak sövsün ufaktır çocuğum!
Ermeni değiliz ki, daha gözleri açılmamış yav-
rularımızı okutup zayi edelim! İlim okumuş ter-
biyesiz (liyakatsiz) damadımızın (hâlini) görüyorum.
Kabiliyetli bir çocuktur yavrucağım, bırakmam
mektebe! Hele terbiye zamanı değil, bırak sövsün,
ufaktır çocuğum!
Avukat (dava vekili)
Haksıza haklı deyip, bir çok günah kazanmışım
Hekim (doktor)
Hastalığı .teşhis etmeyip (hastayı öldürerek) ak-
rabalarını ağlatmışım!
Tacir (tüccar)
Ben helal ile haramı birbirine katmışım.
Mersiye okuyan
Halkın parasını alıp, onları ağlatmışım.
Nerde bir pazar yeri bulsam (orada mezarı açıp, di-
lenip) binlerce yalan söylemişim.
Sufî (tarikat ehli kimse)
Gece gündüz Hak, Hak deyip, herkesi oynatmışım
Derviş
Molla
Günde bir fetva vererek mahluku (yaratıkları,
halkı7 çok aldatmışım.
Ümidimi kaybedip, ... bu kavmin tümünden vaz-
geçmişim.
Cehalet
Ortada keyf edip, amacıma ulaşmışım.
Şair
Bülbül, gül, aşk hakkmda yalanlar fırlatmışım
Avam (halk)
Asla anlamam, cehalet yatağında yatmışım
Gazeteci
Ben gazetemin dolması için sözü uzatmışım.
 GAVUR QIZI
(s. 138)
Bilmem ne çare eleyim, ay Molla Nesreddin?
Çerletdi lap meni bizim övret gavur qızı!
On beş, on altı, belke de on yeddi il olur
Vardır menim evimde bu külfet gavur qızı.
Üç-dörd uşaq doğub, qocalıb, dişleri düşüb.
Bir kaftara dönübdü bu nikbet, gavur qızı!
İndi ne qedr ona deyirem, sen qocalmısan,
Çoxdur işin, olur, sene zahmet, gavur qızı!
Gel razı ol ki, bir qız alım, men de kef çekim.
Hem eylesin sene daxi xidmet, gavur qızı!
Bundan yana dönüb ite mır-mır mırıldayır,
Qoymur olam evimde de rahet gavur qızı!
Bir söyleyen yox, ay başı batmış- ne borcuna.
Haqqm nedir salırsan edavet, gavur qızı!
Sübh oldu dur, inekleri sağ, çaka nehreni,
Divara yax tezek, ele qeyret, gavur qızı!
Örken, palaz, çatı toxu, ip tovla, yun dara,
Tandir qala, bişir çörek, aş, et, gavur qızı!
Sal başını aşağı sen, ancaq işinde ol,
Paltar yu, ev süpür, ele xidmet, gavur qızı!
Yoxsa ne borcuna ki, er övret alır yene,
Övretsen, ancaq, ele itaet, gavur qızı
Erdir özü biler nece övret alar, alar
Heyvan kimi durar, baxar övret, gavur qızı!
BAKU'DA BİR KÖYDE KONUŞMA
Kendli
Denilir- elm oxuyun, sözleri her anda bize,
Bunu tesdiq ediyor ayeyi - Qur'an da bize!
Axund
Hansı Qur'andır o ki, onda yazılmış bu xeber?
Şie mollası yazan Türkica Qur'ansa eğer,
Men onun yazdığı Qur'ana yavıq durmayıram,
Maşa ile yapışıb, el de bele vurmayıram!
Kendli
Xub, buyur, sünni yazan bir nece tefsiri oxu!
Elmin icabi üçün ondaki teqdiri oxu!
Bilmem ne yapayım, â Molla Nasrettin? Bıktırıp
usandırdı artık beni bu karı, bu gâvur kızı!
Onbeş, on altı belki de on yedi yıl olur- benim
evimde bu külfet gâvur kızı vardır!
Üç dört çocuk doğmuş, kocalmış, dişleri dökülmüş,
yaşlı bir kocakarıya dönmüş bu felaket, bu gâvur
kızı!
Şimdi, ne kadar ona "Sen kocalmışsm, işin çoktur-
sana zahmet oluyor, gâvur kızı!"
Gel razı ol: Bir kız alayım hem ben keyf edeyim,
Hem de sana hizmet etsin, gâvur kızı!
Bunu dedikten sonra, ite dönmüş, sürekli mı-
rıldanıp duruyor, bırakmıyor evimde de rahat ola-
yım, bu gâvur kızı!
Ona bir söyleyen yok ki "Ey talihsiz, sana ne, düş-
manlık etmeye ne hakkın var, ey gâvur kızı!
Sabah oldu mu, kalk, inekleri sağ, yayığını çalkala,
duvara tezek yak (üzerine koy) gayretli ol, gâvur
kızı!
Örken (dar şerit şeklinde ip), kilim, ip doku, ip eğir,
yün tara, tandırı yak, ekmek pişir, yemek yap, ey
gâvur kızı!
Başını aşağı eğ, ancak işinle ilgilen, elbise yıka, evi
süpür, hizmet eti, ey gâvur kızı!
Yoksa sana ne, kocan tekrar bir karı alıyor, sen ka-
dınsın- sadece boyun eğ, ey gâvur kızı!
Kocadır, o kendisi bilir kaç karı alacaksa alır! Sen
kadınsın, sana ancak hayvan gibi durup bakmak
düşer!
Köylü
Bize, her an "ilim tahsil edin" deniliyor, Kur'an'm
âyeti de bunu doğruluyor.
Ahund
Hangi Kur'andır bu haberin yazıldığı? Eğer Şii mol-
lasının yazdığı Türkçe Kur'an (tercümesi) ise, ben
onun yazdığı Kur'an'a yakın durmuyorum, maşa
ile tutuyor, elimi bile vurmuyorum!
Köylü
Pekiyi, buyur Sunni(lerin) yazdığı bir iki tefsiri
oku! İlmin gereği olarak o kitaplardaki takdiri (de-
ğerlendirmeleri) oku!
Axund
Ox, apar bir yana at sünni yazan tefsiri!
Başına deysin onun tercümesi, tehriri!
Bizlere molla filankes yazan asar gerek!
Biz olaq ondaki mezmune xeberdar gerek!
Kendli
O yazıb: yer öküzün buynuzu üstünde durur,
Biz gerekdir inanaq ki, kişi böyle buyurur?
Axund
Buna şübhen de var?
Kendli
Elbette, inanmam bu söze!
Axund
Le'netullah, a gavur, şekk ediyorsan öküze?!
A ŞİRVANLILAR
(s. 270)
Eşhedü billahi eliyyül-ezim,
Sahibi-imanem, a Şirvanlılar!
Yox yeni bir dine yeqinim menim.
Köhne müselmanem, a Şirvanlılar!
Şieyem, emma ne bu eşqalden,
Şünniyem, amma ne bu emsalden,
Sufiyem, amma ne bu ebdalden
Haq seven insanem, a Şirvanlılar!
Ümmet-i merhume vü mağfur ile,
Emrdeyem teat-i mazbur ile,
Küfrüme hökm eylemeyin zur ile.
Qail-i Qur'anem, a Şirvanlılar!
EY PUL
(s. 207)
Nuri-çeşmanımmısan, ey pul, ya canım mısan?
İsmetim, namusum, irzim, qeyretim, qamm mısan?
Hörmetim, fexrim, celalim, şövketim, şanım mısan?
Müshef im, Mekkem, Medinem, qiblem, ekranım mısan?
Mezhebim, dinimmi, ayinim mi, imanım mısan?
Keçdi ömrüm şüğl-i tehsilinle mövquf-i melal
Derde düşdüm, bester-i hesretde qaldım xasta-hal,
Sendedir könlüm yene etsem canandan irtihal.
Sen menim ömrüm, heyatım, cövherim, canımmısan?
Mezhebim, dinimmi, ayinimmi, imanımmısan?
Ahund
Oh! götür, bir tarafa at Sunni(lerin) yazdığı tefsiri!
Onun tercümesi de yazdığı da başına paralansın!
Bize molla filan kesin yazdığı eserler gerek! Bizim
onların içeriğinden haberdâr olmamız lâzım!
Köylü
O, "yer karesi öküzün boynuzlan üzerinde du-
ruyor" diye yazıyor. O adam böyle buyuruyor diye,
buna inanmamız mı gerekir!
Ahund
(Yoksa) bundan da mı şüphe ediyorsun?
Köylü
Elbette inanmam bu söze!
Ahund
Allah la'net etsin sana, ey gâvur! Öküzden şüphe
mi ediyorsun?
Allanın büyüklüğüne, azametine şahidlik ederim.
İman sahibiyim a Şirvanlılar! Yeni bir dine ima-
nettiğim yok! Eski bir müslümanım, a Şirvanlılar!
Şiiyim, amma bu şekil Şiilerden değil!
Sunniyim, amma bu gibi Sunnilerden değil,
Sufiyim, amma bu gibi dervişlerden değil,
Hakkı seven insanım a Şirvanlılar!
Allah'ın bağışı ve rahmetiyle müjdelenmiş olan
İslam ümmetiyle birlikte, Allah'ın emirlerini yerine
getirmekteyim. Zorla benim küfrüme hük-
metmeyin! Kuran'a boyun eğmiş bir Müslümanım,
a Şirvanlılar!
Ey para, gözümün nuru mu yoksa canım mısın?
Namusum, ırzım, gayretim kanım mısın? Hürmetim,
övüncüm, büyüklüğüm, şevketim, şanım mısın?
Mezhebim, dinim, tapınmam, imanım mısın?
Kur'anım, Mekkem, Medinem, kıblem (hayatımın)
prensipleri misin?
Ömrüm keder içinde seni kazanabilmek için geçti.
Derde düştüm, çektim, ölüp gitsem de dünyadan
yine gönlüm sendedir.
Benim ömrüm, hayatım, cevherim, canım mısın?
Mezhebim mi, dinim mi, ayinim mi, yoksa imanım
mısın?
Ah, zalim, ah kim oldum yolunda can feda,
Bir doyunca qıymadım senden alam zövq ü sefa,
İndi varisler hücumaver olub yekser sena,
Varisin yaxud menim malı-cibişdanım mısan?
Mezhebim, dinim mi, ayinim mi, imanım mısan?
Ah, zalim ah! Yolunda canımı feda ettim de sen-
den, bir kerre bile doyuncaya kadar zevk ala-
madım, sefa süremedim. Şimdi varislerim hep bir-
likte sana hücum ediyorlar.
Varisin cebinin mi yoksa benim cebimin mi ma-
lısın? Mezhebim mi, dinim mi, ayinim mi, yoksa
imanım mısın?

Eylemez varislerim men tek seni senduqa dere, Varislerim, seni benim gibi sandığa doldurmazlar,
Her biri eyler seni bir növ ile min yerde xerc, her biri, bin yerde, bir şekilde seni harcarlar: Lo-
Restoranlarda, klublarda olarsan here ü merc, kantalarda, klüplerde darmadağın olursun.
Her yetan çeyner seni, bilmem etim, qanım mısan? Her ulaşan seni çiğner bilmem ki etim mi, kanım mı,
Mezhebim, dinim mi, ayinim mi, imanım mısan? mezhebim mi, dinim mi, ayinim mi, imanım mısın?
Sevdiyim, bundan bele hin-i zevalindir senin- Sevdiğim bundan sonra senin bitme, yok olma za-
İş bu vech ile könül ca-yi melalindir senin, manındır. Bu sebepten dolayı gönül senin melal ye-
Xatirim, qelbim, serim vaqf-i xeyalindir senin. rindir.
Sen meni meftun eden nazende cananım mısan? Sen beni büyüleyen nazlı sevgilim misin? Mezhebim
Mezhebim, dinim mi, ayinim mi, imanım mısan? mi, dinim mi, ayinim mi, yoksa imanım mısın?
Senden el çekmezdim, olsaydı, elimde iqtidar, Gücüm olsaydı senden vazgeçmezdim. Ne ya-
Lakin icbaren ecel eyler meni senden kenar, payım ki, ecel, zorla beni senden ayırır. Canım ağ-
Canım ağzımdan çıxınca söylerem bibetiyar! zımdan çıkıncaya kadar, elimde olmadan söylerim:
Nuri-çeşmanım mısan, ey pul, ya canım mısan? Ey para, gözümün nuru musun yoksa canım mısın?
Mezhebim, dinim mi, ayinim mi, imanım mısan? Mezhebim mi, dinim mi, ayinim mi, yoksa imanım
mısın?
AVRUPA'DA MEMDELİNİN* EŞQBAZLIĞI
Memdeli Muhammed Ali
Rehm et mene, can madmazel! Canım matmazel, bana acı! Gönlüm kan oldu, mat
Könlüm olub qan, madmazel! mazel! Odessa'dan buraya doğrudan doğruya
Bir baş Edesden gelmişem. senin arkanca gelmişim, perişan halimi gör, sevgili
Ardınca- canan madmazel! matmazel! Gönlüm fırtınalıdır, gel bana! Aşkın coş
Gör hal-i Haramımı, kundur gel bana!
Dil bisükundur, gel mene!
Eşqim füzundur, gel mene!
Madmazel Matmazel
Redd ol, a zalim Memdeli! Defol! Ey zalim Mehemmed Ali! Zulümlerden
Şah-i mezalim Memdeli! (adaletsizliklerin) şahı Mehemmed Ali! Artık, senin
Artıq hayasız görmeye gibi utanmazları görmeye tahammülüm yoktur!
Yoxdur mecalim, Memdeli! Git! git! Zulmünden vatan kan denizidir! Asla gel-
Get, get ki, zulmünden veten mem!
Deryayi-xundur, gelmenem!
Memdeli! Muhammed Ali
Men öz yerimde şah idim- Ben kendi ülkemde şah idim! Feleğin büyük ça-
Şah-i felek -xergah idim, dırının (dünyanın) şahı idim! Şanım, büyüklüğüm
Şa'nim, celalim var idi. yar idi. Hem ne biçim, Allah'ın gölgesi idim!
Axır ne, zillüllah idim. İran'da çok yerde yine benim şanım ko-
İranda çox yerde yene runmaktadır, gel bana! Âşkım coşkundur, gel bana!
Şa'nim mesundur, gel mene!
Eşqim füzundur, gel mene!
Memdeli: İran Şahı Mehemmed ali Şah Kaçar. Meşrutiyet hareketleri sırasında İran'dan kaçmış, Odessa'da yaşarken bir artiste
âşık olmuş, reddedilmesine rağmen onun arkasınca Avrupa'ya gitmişti.
118
Madmazel Matmazel
Sen bir deni merdudsan, Sen bir alçak, reddedilmiş kimsesin, her türlü say-
Her şe'nden metrudsan, gıdan, şöhretten mahrum edilmişsin zorba bir Şed-
Bir müstebid Şeddadsan, dad'sın- kendi başına bir Nemrud'sun! Zulmün, on-
Bir müsteqil Nemrudsan. lardan bin kat daha fazladır, gelmem! Boynum
Min defe onlardan daxi yoğundur, asla gelmem!
Zulmün fuzundur, gelmenem!
Boynun yoğundur, gelmenem!
Memdeli! Muhammed Ali
Zann etme, İran serbeser Zannetme ki, İran baştan başa bana düşman olmuş.
Olmuş menimle kinever Şu günde bile İran'da binlerce hizmetçim var.
Elyövm İranda yene Onlar ecel kurdu, milletçe koyundur. Gel bana,
Var nökerim min-min nefer. aşkım coşkundur, gel bana!
Onlar bütün gürg-i ecel.
Millet qoyundur, gel mene!
Eşqim füzundur, gel mene!
Madmazel Matmazel
Doğru bu, lakin ehl-i kar Bu doğru, fakat İran'da az olsa da iş bilen kimseler
Az olsa da İranda var. var. Bence bu hain niyetin asla gerçekleşmez.
mence bu xain niyetin Çünkü deli ve zayıf (birisin). Asla gelmem! Talihin
Etmez isabet zinhar. yüz çevirmiştir, asla gelmem! İşin oyun oynamaktır
Çünki senin halın cünun (sahtekârlık) asla gelmem! Kısacası, artık anla ki,
Şexsin zebundur, gelmenem! boynun yoğundur! Asla gelmem!
Baxtm nigundur, gelmenem!
Fikrin de dundur, gelmenem!
Karın oyundur, gelmenem!
Söz müxteşer, bir defe qan:
Boynun yoğundur, gelmenem!
VAY, VAY...

Vay, vay! Ne yaman müşgüle düşdü işim, Allah!
Feryadıma yet kim, yanıram ateşe, billah!
İslama xelel qatmadadır bir nece bedxah,
İsterler ola bendelerin taği ve gümrah,
Etdim ne yaman esre tesadüf, aman, ey vah!
Lahövle vela qüvvete illa ve billahi*
Mekteblar açıb eyleyin ehsanı, - deyirler,
Mektebde qoyun ustulu, daskanı, - deyirler-
Perpuç eleyin çub-i feleqqanı, - deyirler
Dişre çıxarın hezreti-mollanı, - deyirler,
Molla qovula, ye'ni müellim gele, vah-vah!
Lahövle vela qüvvete illa ve billah!
Men anlamıram kim, nola me'na-yi müellim?
Qırx-elli manat pul ala her ay müellim?
Bir taze üsula ola ifa-yi müellim?
Pulları ala, söyleye-oxqay-müellim?
Molla ona hesretle çeke küçede ah... ah!
Lahövle vela qüvvete illa ve billah!
Eyvah, işim ne yaman oldu, Allah! Feryadıma yetiş,
ateşte yanıyorum vallahi! Bazı kötülük isteyenler,
İslam dinine zarar vermektedirler. Kullarının is-
yancı ve azgın olmasını istiyorlar. Eyvah ne kötü
bir asra (zamana) tesadüf ettim! La havle velâ kuv-
vete illâ ve billah!
Mektepler açıp, hayırlı işler yapın diyorlar Mektebe
masa, tahta koyun diyorlar. Kırıp atın falaka çu-
buğunu diyorlar. Molla hazretlerini dışarı çıkarın
diyorlar. Molla kovula, yani öğretmen gele vah
vah! La havle velâ kuvvete illâ ve billah!
Öğretmenin ne manası var? Anlamıyorum, öğ-
retmenin her ay 40-50 Ruble para almasını an-
lamıyorum! Öğretmenin yeni bir usulü uy-
gulamasını anlamıyorum! Paraları alıp "oh ne
güzel!" diye söyleye, molla da ona bakıp hasretle
sokakta "ah!" çeke, bunu anlamıyorum! La havle
velâ kuvvete illâ ve billah!

Allah'tan başka hiç kimsede kuvvet ve kudret yoktur.

Bir ildi, bir az çox da olur- yoxdu damağım,
Ne çatır elim bir işe, ne gedir ayağım,
Herden yeni bir söz danışır oğlan-uşağım,
Taqqıldayır, Allah da şahiddi, qulağım,
Port-Artur, hürriyet-i Mancuriya* qah...
qah!. Lahövle vela qüvvete illa ve billah!
And olsun- öten günlere, divane olublar!
İslama de, imane de bigane olublar!
Billahi- başım çıxmayır, aya ne olublar!?
Hürriyyete -mürriyete mestane olublar...
Bah-bahL. yena bah-bah!... yena bah-bah!...
yena bah-bah!...
Lahövle vela qüvvete illa ve billah!
Ax, ay keçen iller, nola bir de dolaneydiz,
Taze yene beş yüz il olunca dayaneydiz,
Elmi, edebi, fezli, kemalatı daneydiz,
Ey bildir, inişil nola, odlara yaneydiz!
Ta eylemiyeydin de bu qafilleri agah!
Lahövle vela qüvvete illa ve billah!
Bilmem ne işim vardı, başım harda qarışdı,
Elm ile bele düşmen olan qövm barışdı,
Tecdid-i vefa birle maarifle sarıştı,
Rahet yata bilmem, mene qem muri darışdı.
Etmek mi olar bir de bu uymuşları ikrah?
Lahövle vela qüvvete illa ve billah!
ÇOCUQLAR ÜÇÜN ŞİİRLER
UŞAQ VE BUZ
(s. 381)
Derse geden bir uşaq,
Çıxdı buz üste qoçaq.
Sürüşdü birden-bire,
Düşdü üz üste yere.
Durdu uşaq neyledi?
Buza bele söyledi:
"Sen ne yamansan, a buz!
Adam yıxansan, a buz!
Az qalıb ömrün senin,
Yaz geler, artar qemin!
Eriyib suya dönersen,
Axıb çaya gedersen".
* "Biz oğlunun yerine ona büyük bir kurban verdik..." (Saffat sûresi, 107. âyet) ayetine işaret ediliyor.
Bir yıl, biraz da daha fazla zamandan beri keyfim
yok. Ne elim bir işe gidiyor ne de ayağım. Bazen
çoluk çocuğum yeni bir söz söylüyor, Allah şahittir
kulağım takkıldıyor. Port Artur, mançurya'nın hür-
riyeti hah, ha! La havle velâ kuvvete illâ ve billah!
Geçmiş günlere and olsun ki, bunlar deli olmuşlar!
İslama da imana da aldırış etmiyorlar! Hürriyetin
mürriyetin sarhoşu olmuşlar! Vah vah, yine vah
vah! La havle velâ kuvvete illâ ve billah!
Ah o geçip giden günler! Ne olurdu bir de ge-
leydiniz. Yeniden bir beş yüz yıl daha da-
yanırdınız! İlmi, edebi, fazileti, olgunluğu inkâr
edeydiniz! Ey geçen yıl, evvelki yıl mahvolaydınız
da bu gafilleri uyandırmayaydınız! La havle velâ
kuvvete illâ ve billah!
Bilmem ne işim vardı, başım nerde karıştı. İlm ile
böyle düşman olan kavim (nasıl) barıştı! Yeniden
vefa göstererek maarife sarıldı! Rahat
yatamıyorum bana gam karıncaları üşüştü. Bir
daha bu uyumuşlardan yüz çevirmek olur mu? La
havle velâ kuvvete illâ ve billah!
Okula giden bir çocuk (küçük bir kahraman gibi)
buzun üstüne çıktı.
Birden bire kayıp, yüz üstü yere düştü.
Çocuk, kalkıp ne yaptı? Buza şöyle söyledi:
"Sen ne yamansın â buz!
İnsan yıkansın, â buz!
Az kalmış senin ömrün
Yaz gelir gamın artar:
Eriyip suya dönersin, akıp çaya karışırsın.
 AĞAÇLARIN BEHSI
(s. 383)
Alma, palıd, şam ağacı hâl ile,
"Eylediler behs bu minval ile.
Başladı te'rife palıd qâmetin,
Öydü özün, zorbalığın, haletin.
"Yetmez olur,-söyledi, -dağlar mene,
Lâyiq olur fexr ede bağlar mene.
Az qala başım yetişir göylere,
Şah budağım kölge salıb her yere.
Esse külek, qopsa da tufan yene,
Eymeye esla gücü çatmaz mene.
Çanlıcadır, zorbacadır baldırım,
Smdırabilmez meni hiç ildırım!"
Alma ağacı ona verdi cavâb:
"Eyleme te'rif özünü, ey cenâb!
Zorbadı herçend ki, qeddin senin.
Yox mene tay olmağa heddin senin;
Sende biter bir nece vecsiz qoza,
Ancaq o da qismet olar donquza.
Mende veli yaxşı, gözel alma var,
Rengini her kim göre heyran qalar.
Dadlı, letâfetli, melâhetlidir,
Şaplağı ince, özü lezzetlidir!"
Şam ağacı bildi bu keyfiyyeti,
Söyledi: "Besdir, buraxm sohbeti!
Boş damşıqdan ne çıxar, ay balam?
Qış günü siz çıplaq olursuz tamam.
Leyk menim qışda dexi yaz kimi,
Yaşıl olur paltarım atlas kimi.
Lâzımam ev tikdiren insanlara,
Hem direyem, hem qapı eyvanlara.
Qış sobada xalq meni yandırar,
Menfeetim xalqa menim çox deyer.
CÜTÇÜ
(s. 385)
Çıxdı güneş, doldu cahân nûr ile,
Cütçü sürür tarlada çüt şûr ile.
Elma, meşe, çam ağaçları dile gelip bu minval üzre
iddialaşmaya başladılar.
Meşe ağacı boyunu, boşunu tarif edip, bü-
yüklüğünü övmeye başladı.
Dağlar benim için yeterli değil, bahçeler de benimle
övünseler uygun olur.
Neredeyse başım göğe değecek,
Kollarım, dallarım her yere gölge ediyor.
Rüzgâr esse, tufan kopsa da asla gücü beni eğmeye
yetmez.
Ayağım, kocaman, güçlü kuvvetli olduğundan beni
hiç bir yıldırım kıramaz.
Elma ağacı, "Ey beyefendi! kendini övme" diye
cevap verdi.
Senin boyun her ne kadar kocaman ise de, bana eş
olmak haddin değil!
Sende birkaç faydasız koza biter o da domuza kıs-
met olur.
Bende ise rengini her görenin hayran kaldığı, güzel
elma var.
Tatlı, güzel, lezzetlidir. Sapı ince kendisi lez-
zetlidir.
Çam ağacı bu hâli görüp, "Yeter, kesin bu ko
nuşmayı" dedi.
Ay yavrum, boş konuşmaktan ne çıkar? Kış günü
siz tamamen çıplak olursunuz.
Halbuki benim yazın olduğu gibi kışın da atlas mi-
sali elbisem yeşil olur.
Ev yaptıran insanlara lâzımım. Onların evine direk,
balkonuna kapı olurum.
Halk kışın beni sobada yakar, benim halka çok ya
rarım vardır.
Güneş çıktı, dünya ışıkla doldu, çiftçi coşkunlukla
tarlada çift sürüyor.
Atlar, öküzler kotana güc verir,
Gâh yürüyür, gâh ymlır, gâh durur.
Cütçü batıb qan-tere yer şumlayır,
Şumladığı tarlasını tumlayır.
Olsa da artıq ne qeder zehmeti,
İşlemeye var o qeder qeyreti.
Çünki bilir, râhet eziyyetdedir.
Şâd yaşamaq se'yde, qeyretdedir.
İndi egerci ona zehmet olar,
Qışda eyâlı, özü râhet olar.
Cem edecek tarlasının hâsilin,
Besleyecek ailesin, hem elin.
BEHR-I TEVİL**
(Hop Hopname, Baku-1990, s.58-59)
Ey felek, zulmün e'yândır, bu nece dövr-i za-
mandır ki, işim âh ü feğandır, meni yandırma
amandır, gözümün eski revândır, üreyim dopdolu
qândır, hamı qemden bu yamandır ki, nece ehl-i
qelemler, buraxıb canıma qemler, garışıb derd-i be-
hemler, üreyim indi veremler, qezete, jurnala bu
küfr-i şiyemler, nece cür'etle reqemler yazıb islâma
sitem eleyirler ki, gerek âlem-i Islâmde, her ölkede
her şehrde, dinar ü dirhemler saçılıb, mekteb-i nis-
van açılıb, qız balalar mektebe hazır olalar, elmde
mahir olalar, fezlde bahir olalar, başdan-ayağe ge-
yeler don, gedeler mektebe on-on, dutalar şive-yi
bîdet, oxuyub nehvle hikmet, alalar ders-i tebabet,
bileler cümle kitabet, edeler yazmağa âdet, ite
ismet, bata iffet, aman, ey vah... Ay Allah. Bu
gövm oldu ne gümrah. Bu ne şive-yi ikrah. Bu ne
zümre-yi bedxâh. Salıb âleme perxâş, bular lâl ola
ey kâş, düşe başlarına daş. Xudâ'ya, bu ne göftâr,
ne reftâr, ne murdar, ne bîâr, fena kare bizi sövq
elemek fikrine âmâde olublar. Qıza lazımdır eğer
bilmek o da ev işi, paltar tikişi, köhne yumaq, yun
daramaq, don yamamaq, sehn ü seranı süpürüb,
kaseni, qabı üfürüb, küfte, kelem dolması, met hal-
vası, et bozbaşı, ya lobyalı aş eylemeyindendir iba-
ret ki, eğer bunları da bilmese eyb elemez, ancaq
qıza kifayet: biri oldur ki, gelin getdiyi evde be-
cerib qaynataya, qaynanaya çımxırabilsin ki, ona
söz demeye etmeye bir kimse de cür'et, biri de
qayni ile sahibi mabeynine bir hadise-yi tefrîqedir
kim, ona dair ede hiylet ki, beş-üç günde çox ilden
qazamlmış bu qeder mehr ü mehebbet ola tebdili
edavet; biri, hem âxiri, en umdesi damdabacanın,
hem xoxunun, xortdanm adlarını bilmekde gerek
Şiirde 1905 Rus ihtilaline yol açan Rus-Japon savaşına işaret edilmektedir.
Behr-i tevil: Belirli Aruz vezinlerinde fakat belirsiz kalıplarda nesir halinde kafiyeli olarak yazılan edebî bir yazı çeşidi.
Atlar, öküzler, sapana güç veriyor, bazen yürüyor,
bazen yıkılıyor, bazen duruyor.
Çiftçi kanter içinde çift sürüyor, sürdüğü tarlasına
tohum ekiyor.
(Bu iş) ne kadar zahmetli olursa olsun çiftçinin de
çalışmaya o kadar gayreti var.
Çünkü, çiftçi zahmet çekmeyince rahat edilemeye-
ceğini, çalışmayınca mutlu olunamayacağını bi-
liyor.
Şimdi zahmetini çeker, (ancak) kışın da ailesi ve
kendi rahat eder.
Tarlasının mahsulünü toplayarak, hem ailesini hem
halkını besleyecek.
Ey felek, zulmün apaçıktır. Bu nasıl zamandır
ki, işim ağlayıp inlemedir. Beni mahvetme aman-
dır, gözümün yaşı akmaktadır, yüreğim dolu kan-
dır. Bütün dertlerden bu dert daha büyüktür ki,
nice kalem sahipleri (yazarlar) beni derde dü-
şürdüler. Dertler birbirine karıştı, yüreğim verem
oldu. Gazeteye, dergiye bu kâfir tabiatliler nasıl ce-
saret edip yazı yazıyor. İslama haksızlık ediyorlar,
İslam âleminde, her ülkede her şehirde paralar sa-
çılıp kız mektepleri açılmalı, kız çocukları mektebe
gitmeli, ilimde mahir olmalı, fazilette deniz gibi ol-
malı, baştan ayağa elbise giyip okullara onar onar
gitmeli, bit'at yolunu tutmalı, cümle bilgisiyle fel-
sefe dersleri okumalı, tabiplik dersi almalı yazı yaz-
manın yollarını öğrenmeli. Yazı yazmayı âdet edin-
meli diyorlar (Böyle olursa namuk kalmaz, utanma
olmaz aman eyvah!... Ey Tanrım bu kavim ne azgın
oldu! Bu ne zoraki usûl. Bu ne kötü düşünceli
zümre. Alemi kavgaya düşürmüşler. Lâl olurlar in-
şallah! Taş düşsün başlarına. Ey Tanrım bu ne söz
bu ne biçim davranış, ne murdar, ne utanmaz
(adamlar)! Bizi kötü işlere yöneltmek hevesine düş-
müşler. Kızlar için lâzım olan bir şeyler varsa o da
ev işlerini yapmak, dikiş dikmek, eski püskü yı-
kamak, yün taramak, kapı bacayı süpürmek, kap
kaçağı temizlemek, köfte lahana sarması, pelte
(marmelat), etli nohut yahud fasulyalı aş bi-
şirmekten ibarettir. Bunları bilmese de ayıp de-
ğildir. Ancak bir kız için yeterli olan şeyin biri odur
ki, gelin gittiği evde kaynatayı, yankanayı köpek
gibi kapabilsin, kimse de cesaret edip ona bir şey
diyemesin. İkincisi kaynı ile karısı arasında hiyleyle
fitne çıkarmak böylece üç beş gün içinde yıllar bo-
se'y ede övret, ne qeder fâidesi var bu işin ger ola yunca kazanılmış onca sevgi ve saygıyı düşmanlığa
diqqet ki, eğer ağlaya, yâinki decellik ede bir tifl, çevirebilmektir. Bir başkası ve en önemlisi de öcünün,
nehâyet anası söylese bu adları filfövr eder ifritin adlarını öğrenmek için gayret göstermektir. Bu
övlâdını rahet ve qalar eqli selâmet, başı çekmez de işin ne kadar faydası olduğuna dikkat edilsin. Eğer
melâmet... küçük bir çocuk ağlasa veya yaramazlık etse sonunda
annesi bu adları söyler ve derhal evladını rahata
kavuşturur, aklı da selamet olur, kimse de onu
ayıplamaz.
Budur âlem-i nisvân!
Budur hâl-i Müselman! İşte budur kadınlık âlemi
Gerekdir ede mehdûd, İşte budur Müslümanların hâli
Öz övlâdını insan!
Sen, amma, hele qanma!
İnanmırsan, inanma! Sen, ama hele anlama
Ferehlen emelinden, İnanmıyorsan inanma
Utanmırsan utanma! Sevin bu yaptıkların için
1907 Utanmıyorsan, utanma!

MEQALELERI

KÖHNE DERDİM MIRZE FETELIAXUNDOV

VE QADIN MESELESİ
(C. III. S. 570-573)

Şerq qadını meselesi menim derdimdir. Bütün
ömrümde vurduğu qelemin çox hissesi qadını me-
selesi üstündü vurulub. Onun üçün de "Şerq
qadın" çıların derdini men hamıdan artıq anlaya
bilirem.
Nedir onların derdi?
Şerq qadının azat etmek.
Neden?Şerietin kenedinden, müselmançılığın
zencirinden, heremxanalarm zindanından, qara
çarşabm zülmatmdan. Ve azat edenden sonra azad
Şerq qadmm terbiye etmek, ona heqiqi yol gös-
termek, öz vezifesini bildirmek, qadmlığıq sert-
lerini anlatmaq, analıq borcunu ders vermek, övlad
terbiyesinin ne olduğunu telim etmek-ta ki, bex-
tiqara Şerq qadını gözünü açıb çıxsm esrimizin
geniş meydanın ve cür'et ile desin: "menim de bu
dünyada yaşamağa haqqım var. Çünki indi dexi
men azad Şerq qadınıyam".
Budur, Bakıda bir il bundan qabaq çıxmağa
başlayan "Şerq qadını" mecmuesini arzusu ve
amali.
Ne müqeddes vezife! Ne ali meqsed!
Onuncun de iftixar etsinler gerek mecmuenin
banileri, ruh verenleri, ehli-qelemleri ve ne suretde
olmuş olsa, ona kömek gösterenler.
aile içerisinde emele gelir, bedreftarlığa da bir
qeder maildir (Şerebanıxanım, Nigar). Bu da te-
biidir: Elli, altmış ve yüz il bundan qabaq Qarabağ,
Seki ve Şirvan ülkelerinde yaşayan qadmlardan
bundan artıq bir şey gözleye bilmerik. Ö sebebe ki,
o esrin kişileri de habele nadan ve vehşi idiler. O
qadmlarm erleri ve qardaşları ekser övqat vaxt-
larmı quldur ve qaçaqçılıqda keçirerlermiş ve o
... Mirze Fetelinin komediyanlarınm qadın tip-
leri esrin meişetinden götürülmüş fotoqraf şekilleri
kimidir. Eserlerde tesvir olunan qadmların övza ve
etvarı o meişetin qadm sifetlerinin bir canlı nü-
munesidir. Orada qadmlar bir duru aynada gör-
senen kimi görsenirler. Onun üçün orada biz müx-
telif tiplere, müxtelif sifetlere rast gelirik. Bir
suretde ki, bu eserler meişetin aynasıdır, tebiidir
ki, biz burada qadınlarm yaxşı sifetleri ile pisini de,
müsbet sifetleri ile menfisini de göre bileceyik ve
qeyri cüre de ola bilmezdi ki, qocag ve bacarıqlı qa-
dınlar içerisinde ("Hacı Qara) qorxaq ve bacarıqsız
qadm olmasın ("Mürafie verillerinin hekayeti") ve
habele sedaqetli, doğru ve dürüst qadından savayı
hiyle ve saxtakarlığa mail qadın tapılmasın
("Mürafie vekilleri) ve özge cüre ola bilmezdi.
Mirze Fetelinin meqsedi bu deyildi ki, esrin
qadmlarını her bir eyib ve nöqsandan ari qeleme
versin ve onların eyiblerini gizletsin. Eğer bir para
xam yaçıcılar kimi elemiş olsaydı odaha Mirze Fe-
teli olmazdı...
Hetta bir para qadm tipleri zahiren qoçaq ne-
zere gelirse de, bu qoçaqlıq ezbes ki, ekser övqat
3. "Hacı Çara" piyesinde de Sona Xanım Hey-
der beye olan eşqinin ucbatından onu hebsden qur-
tarmaqdan ötrü naçalnikin yanında nehayet fü-
rutenlik ve yalvarmaqlıq eleyir, ta o yere ki,
naçalnike deyir: "Başına dönüm, padşahm başına
çevir, ya bu işi yuxarı bildir, belke menim göz ya
şıma rehm edeler".
4. Avam ve terbiyesiz qadınlara müxtes olan
sifetlerin biri de iki arvadlı evlerde bu arvadların
biri-birini günülemeyi, biri-birile dalaşmağı, biri-
mühitde yaşayan qadmlar elbette ki, bu qebil ki-
şilere gedib arvad olmaqla iftixar ederlermiş ("Xırs
quldurbasan" temsilinde Zalxa ve Perizad).
Komediyanlarda qadınlar reftarmdan bir
müxteser revayet:
1. "Müsyö Jordan" temisilinde Hatemxan ağa
nın arvadı Şerebamxanım bir terefden qoçaq ve
cür'etli görünür; amma biterbiye ve nadanlıq se-
bibinden bu qoçaqlıq eyni zamanda bed-
reftarlıqdır. Bunun qoçaqlığı ancaq ondan ibaretdir
ki, Şahbazbeyin Parije getmeyine mane olmaq
meqsedi ile eri Hatemxam ağanın qabağma "peh
livan"' kimi çıxır, ona herbe gelir ve axırda öz na
danlığı ucundan bir dervişin cadusuna aldanıb
erinden xelvet, dervişi yüz bacaqlı ile yola salır.
Xanperi arvad xanımının bu hünerine fexr edir ve
deyir: "Eh, xanım, eğer kişilerin ağlı olsa idi, niye
onları her bir qedemde aldadırıq, öz bildiyimizi
eleyirik?*
2. "Xırs qubdurbasan"da Bayramın Perzad
eşqi onu quldurluğa ve qaçaqlığa sövq edir ki, Per
zad onu xoşlasm; çüki o esr "bas, vur, tut, öldür"
esri idi ve qızm sevdiyi ancaq reşid, qoçaq ve qul-
durluqda adı çıxan adam olarmış.
birlerinin ayağını çekmeleridir. Bu tipleri Mirze Fe-
teli "Sergüzeşti-Veziri-xani-Serab"da böyük me-
haretle yaradıbdır. Burada vezirin iki arvadı-
Zibaxamm ve Şö"lexanım eserin evvelinden axı-
rınadek biri-biri ile çekişmektedirler ve vezirin ba-
şına min kelek getirmetedirler.
5. Bunlardan başqa da dexi iki qadm tipine
"Mürafine vekilleri" komidayasmda rast gelirik:
Biri Sekinexanımdır; bu ağıllı ve dilaver bir qızdır
ki, bibsinin ve dövletli Hacı Hesenin te'kidine bax-
mayıb öz sevgilisi Ezizbeyden ayrılmaq istemir. O
biri qadm Hacı Qafurun mit'eden övreti Zeynebdir
ki, mürafie vekillerinin hiylesine aldanıb saxta ve
haram vasiteler ile Hacı Qafurun altmış min tümen
puluna sahiblenmek isteyir.
Budur Mirze Fetelinin eserlerindeki qadm tip-
leri. Burada biz görürük ki, bu qadınlarm cümlesi
fitri qabiliyyet ve güzelliklerin heç birinden meh-
rum deyiller, selamet, cür'et, dilaverlik, sebat-
cümlesi bunlarda mövcuddur, ancaq tek birce düş-
menleri vardır-bu da elmsizlik, terbiyesizlikdir...