Memmed Seid Ordubadi
(Ordubadi, 23 Nisan 1872 - Bakı, 1 Mayıs 1950)
Şair, gazeteci, dram yazarı ve XX. yy. Azer-
baycan Edebiyatı'nda ilk tarihî romanlar mü-
ellifidir. 23 Nisan 1872'de, eski kültür mer-
kezlerinden biri olan Ordubad'da doğdu. Babası
Hacıağa, yoksul bir adamdı. "Fakir" mahlası ile şi-
irler yazardı. Ordubad'da kurulan "Encümen-i
Şüera" edebî meclisinin en faal üyelerindendi.
Memmed Seid, ilk tahsilini babasından almış,
1882-1886'daysa, şair ve pedagog Mehemmedtağı
Sidkî'nin yeni usûlle talim-terbiye veren "Exter"
mektebine devam etmişti. Ama 1886'da babasının
ölümünden sonra, ailesinin geçimini sağlamak için
okulu bırakmak zorunda kalmış, Ordubad'daki
ipek fabrikasında çalışmıştı. Tahsilini özel öğrenim
yoluyla devam ettirmiş, Arap, Fars ve Rus dillerini
öğrenmiş, Şark ve İslâm tarihi hakkında geniş bil-
giler elde etmişti.
1906'da Culfa'ya göçmüş, İran sınırındaki
Culfa gümrükhanesinde çalışarak, Tebriz'de, Azer-
baycan'ın millî kahramanı Settarhan'm ön-
derliğinde genişleyen inkılâbı harekata yardımcı
olmuştur. Edebiyat âlemine ve gazeteciliğe girişi
1903 yılma tesadüf eder. Aynı yıl Tiflis'de neş-
rolunan "Şarkî-Rus" gazetesinde ilk şiiri ya-
yınlanmıştı. 1905'ten sonra "İrşad", "Taze Heyat",
"Terakki", "İttifak" gazetelerinde, "Molla Nes-
reddin", "Babayi-Emir", "Zenbur" vb. mizahî der-
gilerde çok sayıda şiirlerini yayınlatmıştı. 1906'da,
Bakü'de "Geflet" adlı ilk şiir kitabı basılmıştı. Kaf-
kasya'daki Ermeni katliamının dehşetli man-
zaralarını anlatan "Ganlı Seneler" kitabı ise,
1908'de Bakü'de neşrolunmuştu. O dönemin Azerî
yazarları içerisinde, insanın kanını donduran Er-
meni vahşetini ilk defa Memmed Seid Ordubadî
kaleme almış; Ermeni masumiyeti ve Ermenilerin,
Türkler eliyle yapılmış bir katliamın kurbanları ol-
duğu yalanlarını temelden çürütmüştü. Bu kitap,
yazarının yalnız vatanseverlik duygularını değil,
aynı zamanda onun tarihe vukufunu ve çağdaş si-
yasetten doğru neticeler çıkardığını da ortaya koy-
maktadır.
"Qaflet" ve onun ardınca neşrolunan "Veten
ve Hürriyyet" kitaplarında toplanan şiirlerinde,
zamanın değiştiğini, XX. yy. tarih sahnesinde ya-
şamak isteyen her bir toplumun hızlı gelişmek ve
çağdaşlaşmak zorunda olduğunu gösterir. Buna
kavuşmak içinse herkesi mücadeleye çağırırdı.
Ordubâdî'nin şiirlerindeki konu ve mazmun ye-
niydi. Ama şair, tecrübesinin yetersizliği yü-
zünden, bu yeniliği yüksek şiir diliyle, çağdaş bi-
çimde ifade etmekte zorluk çekiyordu. Genç şair,
kendi asrının, kendi memleketinin önde ge-
lenlerinden biri olmak için can atıyordu ama, dü-
şüncesinin ve amacının soyluluğuna rağmen, şi-
irlerinde bu isteğine ulaşamıyordu. Ordubâdî'nin
şiirlerinde dikkati çeken taraflardan biri de, onun
mücerred İslamcılık sloganlarını ele almaması,
Türklüğün, ilk önce de kendi vatandaşları olan
Kafkasya Türkleri'nin talihi ve geleceği üzerinde
düşünmesidir.
Ordubadî, şiirin yanı sıra romancılık ve dram
yazarlığında da kalemini sınamıştı. 1907-1908'de,
"İki Çocuğun Avropa'ya Seyaheti" ve "Bedbeht
Milyonçu, Yahud Rzakulu Han Firengmeab" ro-
manlarını yazmıştı. Daha güçlü tesir uyandıran
ikinci romanda, Avrupa'da tahsil aldıktan sonra
büyük ümitlerle vatanına dönen ve burada ha-
yallerini gerçekleştirmeyi, memleketini ileri gö-
türmeyi isteyen Iran'lı bir aydının trajedisi an-
latılmıştır. Avrupa'nın durumu ve Batı kültürü,
Sorbonne Üniversitesi'ni bitirmiş Rzakulu Han'ı
aşırı derecede etkilemiştir. O da kendi mem-
leketinde çağdaş kültürü geliştirmek, gazete ya-
yınlamak, okullar açmak, hastaneler ve fabrikalar
kurmak, tren yolu döşetmek, gereksiz, milletin ge-
lişmesini engelleyen gelenekleri ortadan kal-
dırmak düşünceleri taşır. Ama, düşdüğü gerici
İran muhitinde, bu arzularını ülke geneli bir yana,
kendi ailesinde b^.e gerçekleştiremediğinden bir
bunalıma kapılarak hayatına kasteder. Dram ya-
zarlığı alanında da faaliyet gösteren Ordubadî,
1910'da, İran'ın yakın tarihî geçmişinden -Meşrutî
inkılâbından- bahseden "Tehran Faciesi, Yahud
Bağı-Şah", 1914'te ise "Endelis'in Son Günleri,
Yahud Granada'nm Teslimi" piyeslerini yazmıştı.
"Endelis'in Son Günler" eserinin konusu, orta çağ-
ların Arap tarihinden alınmıştı. Müellif burada,
Arapların Avrupa'da -İspanya'da- kurdukları Kur-
tuba hilafetinin çöküş sebeblerini açıklamaya ça-
lışır, bunu İslâm için gereği kadar çalışmayan ha-
lifelerin iktidarda olmasıyla izah ederdi.
İran inkılâbına faal iştiraki yüzünden çarlık
Rusya'sı, 1914'te Ordubadî'yi tutuklayarak
Rusya'nın içerilerine-Şaritsm şehrine-sürgün et-
mişti. Sürgünde olduğu yıllarda da, Baku dergi ve
gazeteleriyle alakasını kesmemiş, pek çok şiirini
yayınlatmıştı. 1914-1920 yıllarında, Saritsin ve Heş-
terhan'da yaşayan Memmed Seid Ordubadî, 1920
Bolşevik devriminden sonra Azerbaycan'a gelmiş,
eski dönemin yazarları içerisinde Bolşevikleri en
fazla destekleyenlerden biri olmuştu. Sovyet dö-
neminde, tarihî romana daha büyük önem vererek
dört ciltten ibaret "Dumanlı Tebriz", Nizâmî'nin
devrini ve hayatını anlatan iki cildlik "Kılıç ve
Kalem", XX. yy. başlarında Azerbaycan'daki Bol-
şevik herekâtını konu olarak ele alan "Dövüşen
Şehir", "Gizli Baku" vb. romanlarım yazmıştı.
Ordubadî 1 Mayıs 1950'te Bakü'de vefat et-
miştir.
ŞİİRLER
AĞLAR
(Mollanesreddinçi Şairler, Bakü-1986, s.219)
Âsûde bizik, bizleri görcek sitem ağlar,
Qemdîdeliyim görse, yeqîn et kil, qem ağlar,
Birden gören ehvâlımızı dem-be-dem ağlar,
İslâm adı yazdıqca elimde qelem ağlar.
Yoldaş, qapmı çalma, anahtarsız açılmaz,
Çox se'y ü telaş etme ki, qelbinde su durmaz,
Yüz top vurasan başına, bu yatmış ayılmaz,
Daşlara da men derdimi ger söylesem, ağlar.
Her töhmeti bas bağrına, çox söyleme, lâl ol,
Saldat ne soruşsa, dilini anlama, mal ol,
Qafqaz'da qoyunlar kimi her cinse helâl ol,
Her tayfe de şâd olsa, âxırda Ecem ağlar.
Qoyma yere boş gezmeyi, âlem sene gülse,
Get işrete, ger başına min qüsse2 tökülse,
Fikr eyleme bir zerrece qeddin3 de bükülse,
Kâfir de seni görse, Xudâ'ye qesem ağlar.
Üstün yana el vurmayıb et birce tevekkül,
Sel gelse durub qaçma eğer olsa da müşkül,
Her ne deseler bax, özünü eyleme yüngül4,
İslâm adı yazdıqca elimde qelem ağlar.
1906
1. emin ol ki 2. ağır keder, yürek ağrıtan gam 3.boy, endam 4. hafif 5.geri 6. ürkmek 7. sağır 8.fide 9. şüphesiz 10. erkek arslan
Eserleri:
Kaflet, Tiflis, 1906; Vatan ve Hürriyet, Tiflis,
1907; İki Çocuğun Avropa'ya Seyaheti, Bakı, 1908;
Ganlı Seneler, Bakı, 1908; Nisvân-î Âlem, Bakı 1911;
Bedbeht Milyonçu, Yahud Rzakulu Han
Firengmeab, Bakı, 1914; Endelis'in Son Günleri,
Yahud Granadanın Teslimi, Bakı, 1914; Bedbeht
Milyonçu, Bakı, 1917.Analıq. Qadınlar Heyatında
Sehifeler, Bakı, 1929; Bu Da Bir Mö'cüze. Bakı,
1930; Din Aleyhine Şiirler. Bakı, 1937; Döyüşen
Seher, Bakı, 1938; Dumanlı Tebriz, Bakı, 1933;
Ziynetin Andı, Bakı, 1929; Kend Alverçisi, Bakı,
1929; Köhne Adamlar, Bakı, 1930; Lenin'e ve Sair
Ciddi Şiirler, Bakı, 1929; Menim Andım, Bakı, 1930;
Mollanın Yuxusu, Bakı, 1929; Şiirler, Bakı, 1929;
Menim Şiirlerim, Bakı, 1930; Gizli, Bakı, 1940;
Dumanlı Tebriz, I-IV Hisseler, Bakı, 1948; Qılınc ve
Qelem, Bakı, 1948; Eserleri, c.I-VIII, Bakı, 1964-1967
vs.
Kaynakça:
Azerbaycan Edebiyyatı Tarixi, c. III, Bakı,
1957, s.385-403; Cefer Xendan. XX. Esr Azerbaycan
Edebiyyatı Tarixi, Bakı,1955; Azerbaycan Sovet
Edebiyyatı Tarixi. c. I, Bakı, 1967; Feride Vezirova.
Memmed Seid Ordubadi, Bakı, 1972; Memmed Seid
Ordubadi. Fotolar ve Senedler. Bakı, 1972; Rasim
Tağıyev. Memmed Seid Ordubadi. Bakı, 1975; Tofiq
Rüstemov. Alovlarda Berkiyen Qelem. Bakı, 1981;
Mir Celal, Firudin Hüseynov. XX Esr Azerbaycan
Edebiyyatı Tarixi, Bakı, 1982, s. 206-213.
NELERİZ BİZ
(s. 236-237)
Men anlamıram, dehrde âxır neleriz biz?
Me'vâ-yi mekân yoxdu bize, derbederiz biz.
İslâmız eğer, harda bes ol şanlı şeriet?
İnsanız eğer, yoxdu şüûr-i beşeriyyet.
Bilmem nedi bes bizde bu suret, bu hüvüyyet?
Her sinifden âvâre düşen bîxeberiz biz.
Men anlamıram, dehrde âxır neleriz biz?
Yox zerrece ferqi bize millet dalaS qalsa,
Bigane qarmca tek ayaq altına salsa,
Diksinmerizö hergiz yanımızda top atılsa,
Zîrâ hepimiz birce yığın kör ü kariz7 biz,
Men anlamıram, dehrde âxır neleriz biz?
Elminneti-li'llah, yığılıb bir nece molla,
Heybetli olan milleti yapmışdı heyûle,
Biganelere olmuş idik esbab-i temâşâ,
Ağa dese ger sür dereye, tez süreriz biz,
Men anlamıram, dehrde âxır neleriz biz?
Doydu gözümüz, hesretimiz çıxtı şitilden8,
Bu ilki sitil dadlıdı bîşek^ keçen ilden,
Vurdu o qeder, düşdü şitilçi özü dilden,
Yox zerre darılmaq sitile, şîr-i nerizl0 biz,
Men anlamıram, dehrde âxır neleriz biz?
Möhtâc deyil milletimiz top ü tüfenge,
Serf eylemeriz pullar bu herb-i cefenge,
Verdik pulu hep ne'şeli tiryak ile benge,
Tiryaki atıb, gül kimi bengi çekeriz bizi,
Men anlamıram, dehrde âxır neleriz biz?
Âqilsen eğer, söyle nedir cife-yi dünya.
Biz terk eleyib olmuşuq âlûde-yi üqbâ,
Cennetde bizi gözleyir indi nece huri,
Allah terefinden olara çünki eriz biz,
Men anlamıram, dehrde âxır neleriz biz?
Get cennete, gör birce neler vardır, a külbaş,
Qılmanları bir deste çiçek, huri qelemqaş,
Mö'minsen eğer, qorxma, senindir bacı-qardaş,
Üqbâde sözün doğrusu, çox mö'teberiz biz,
Men anlamıram, dehrde âxır neleriz biz?
1915
OLSUN
(s. 244)
Övlâd-i veten qoy dağılıb derbeder olsun,
Deryâçe-yi xûn içre üzüb qûtever2 olsun.
Can verse acından hamı tox gezsin eyâlım3, Hep
ayandı cahan, tapmadı nöqsan bu celâlim, İnsan
azalırsa, çoxalır mal ü menâtım,
Millet qırılırsa, çocuğum bextever4 olsun,
Övlad-i veten qoy dağılıb derbeder olsun.
Yayda meni meşgul eledi bağdaki işret,
Qışda başımı qatdı klublarda meserret,
Heç anlamadım, Oltulular çekdi ne zillet,
Bâis budu, eyş ehli gerek bîxeber olsun,
Övlad-i veten qoy dağılıb derbeder olsun.
Qoy Erdehan ehlinden ucalsm göye efğân,
Alsın onların tâbmıS te'sir-i zimistanö,
Amma sen özüm isti otaq, xürrem-i xendan7,
Qars açları feryâde gelib xunciyer olsun,
Övlad-i veten qoy dağılıb derbeder olsun.
Yersiz qalan etfal sokaklarda dolansın,
Bigane de görse, onların qelbi bulansın,
Qoy men sağ olum, cümle cahan ateşe yansın,
Ölsün hamı, qalsm çocuğu bîpeder olsun,
Övlad-i veten qoy dağılıb derbeder olsun.
Etfalden eflâke çıxan âh-i cahansuz,
Göyde görünür çeşmime bir mah-i şebefrûz,
Zira mene yardımçıdı bu taley-i firûz,
Tutsun qulağm varlı gerek kur, kar olsun,
Övlad-i veten qoy dağılıb derbeder olsun.
1915
1. esrar çekmek 2. yüzücü, suya dalan 3. çoluk çocuk 4. mutlu, mesut 5. hararet ö.alışılmiş, huy edilmiş 7. sevinçli, şen 13.
8. yemlenmiş 10. kapıcı 11. veli, keramet sahibi 12. kısaltılmış nargile
ADAMIMSAN
(s. 260-261)
Yat bester-i nâz içre ay oğlan, adamımsan,
Yap her işi oldun ki, Müselman, adamımsan.
Kes qardaşmm başını, tök yerlere qanın,
Sor qanım daim zelilertek füqeranın,
Salsan cibine onca manat ger ulemânın,
Meskendi sene cennet-i rizvân, adamımsan,
Bas bağrına yüz huri-yü qılman, adamımsan.
Yıx xâne-yi milliyeni, berbâd ele, qorxma,
Güldür özüne düşmeni, dilşâd ele, qorxma,
Se'y eyle, bu unvanımı abâd ele, qorxma,
Assın qazanı Fatma, Tükezban, adamımsan,
Hazır elesin dolma, badımcan, adamımsan.
Se'y eyle, fesad ehline ol sidqile me'lûfs,
Çal ağzına her kimse qıla emr beme'rûf,
Her kes qıla esrarını bir kimseye mekşûf,
Yar başını axsm üzüne qan, adamımsan,
Çansın ki, gerek lal ola insan, adamımsan.
Çorxma, her iki dehrde ferman da bizimdir,
Rizvân da bizim, huriyü qılman da bizimdir,
Pul vermeyeni yaxmağa nirân9 da bizimdir,
Xövf eyleme, yaxmaz seni nirân, adamımsan,
Zira ki, varam orda da derbânl0, adamımsan.
Çoy can vere zilletle bu dehşetli müselman,
Çan ağlasın âlemlere qan ağladan İran,
Tarixi yanıb mehv ola ger şöhret-i Sasan,
Fikr eyleme İran ola viran, adamımsan,
Efqân elesin nâle vü efqân, adamımsan.
İran'da olan şöhret-i Dara neye lazım?
Sudan, Trabilis, Buxara neye lazım?
Sultanlığı at, bu quru sevda neye lazım?
Ondan sonra ol quşbaşı, işâniı adamımsan,
İran'da dexi olgilen bey, qan adamımsan.
En müxteseril2, her ne ki, üsyân eleyirsen,
Her növ ile İslâmı perişan eleyirsen,
Herden ki, bize müxteser ehsân eleyirsen,
Seksiz qutarır canını ehsân, adamımsan,
İstersen ele günde otuz qan, adamımsan.
Çanma nedir âlem, çek xornal3 demâdem,
Her başda ağ olsa, bil şexs-i müezzem,
Yat evde, xoruldat qelyan, adamımsan,
Çek başına birce yorgan, adamımsan.
 QANLI SENELER
Ağrılı Şuşa hadiseleri, yaxud avamlıq belası
(Qanh Seneler, Bakı-1911, s.52-57)
Keçmişde, yaxud indi Şuşa Ermenilerinin hal
ve hereketi, ehval ve güzeranma baxılırsa, onların
ekseriyyetinin gelecek tedarükünde olduqları mey-
dana çıxar.
Onların böyük bir müharibeye, müdhiş bir te-
şebbüse qoşulmaq niyyetleri ap-açıq özünü gös-
termektedir. Her ay, her gün onların hersi le-
vazimat toplamaq, üçün gösterdikleri se'yler
gözden yaymmırdıl.
Şuşa islamları ise Ermenilerin son derece şü-
caetsiz ve merdlikden uzaq olduqlarma göre on-
ların müselman eleyhine qiyam qaldıracaqlarma
inanmazdılar. İslamların fikrince, Ermeniler ara-
sıra ticaretden başqa bir şeye yaramazlar, onlarda
silah götürecek bir gene yoxdur. -deyib belece qef-
let ve e'tinasızlıqlarla öz işlerinin arxasınca get-
mekde idiler.
Şuşa islamlarmı belece müasir işlerden xe-
bersiz tesvir etmekde özümü oxucuların nifrinlerine
hedef olmuş hesab edirem. Zira yaranışdan son de-
rece şücaetli ve merdane olan bi necib milleti müasir
işlerden xebersiz hesab etmek nifrinlere layiq olmaq
deyil, bes nedir? Men Şuşa ehvalıtmı yazıb gön-
dermiş möhterem müxbirin sözünü tesdiq edib ya-
zıya almaqdan sonra öz terefimden de bir nece se-
mimi söz demeyi lazım bildim.
Diğer terefden Şuşa ehlinin xebersizliyi ba-
resinde2 bir nece söz yazıb müxbir cenablarının
haqqında etdiyimiz tenqidden emele gelen te'sir
ateşininin üstüne su sepmek kimi bir hereketde de
bulunuram. Şuşa islamlarmm qafil olmaları ba-
resindeki bu kiçik qeydlerimi yazıb hörmetli oxu-
cuların diqqetine çatdırıram.
Qafqaz qit'esinde ağrılı Ermeni-müselman ha-
diseleri baş vermezden evvel islamlar ancaq uzaq-
dan bu himmetçe artıq, sayca az olan Ermenilerin
her hefte başı bir hökumet torpağında qovğa qo-
paracaqlarım jurnallar vesair me'lumat vereqeleri
vasitesi ile oxumaqda idiler.
Türkiye'nin istanbul seherinde olan Ermeni
qırğmı-Sasun, Zeytun facielerini İslamlar eşidib "bu
Ermenilerin teqsiri deyil, Türkiye'nin fa-
natizminden ireli gelen umumi bir qetldir" -
deyirdiler.
Bu sadedil islamları bi xeyallara, bu al-
danışlara vadar eden mehz Ermenilerin sulh ve
asayiş üçün Qafqaz islamlarına gösterdikleri zahiri
mehebbet idi. Diğer terefden müselmanların
babasından qalmış "ermemden pehlevan çıxmaz "
kimi me'nasız meseli xeleflerini irsen yanlış bir yola
salmışdı.
Zaman dolandı, illerin tebii inkişafından is-
lamlar gözlerini açıb be'zi nöqtelerle, meselen Ru-
siya'da Ermenilerin gece-gündüz ara vermeden te-
darüklerini görüb, teeccüb ve heyret barmaqlarmı
ağızlarına basıb bir az fikre getdiler. Bu halet Şuşa
islamlarında da göründüyünden, Ermeniler derhal
1. gözden kaçmak 2. hakkında 3. boş lakırdı, lüzumsuz sözler
Türkiye'de, iran'da onları bir sıra menfeetli işlere
çatdıran, müselmanı aldadan yağlı dillerini işe sal-
mağa başladılar. Evvelce bizim bu tedarüklerimiz
islam, yaxud sair milletlerin eleyhinde olmayıb Ru-
siya'da mütleq bir azadlıq-avtonomiya idare mux-
tariyyeti teşkil etmek hevesidir -deye başladılar.
Müselmanlar da bu cefengiyyata3 inanıb öz işleri
ile meşgul idiler.
Mülahize, yaxud intibahname. Şuşa mü-
selmanları Ermenileri çürük avtonomiya xe~
yallarına aldanıb tedarük ve müdafieden mehrim
qaldıqları üçün Ermenilerin avtonomiya qazanmaq
uğurunda mübarizesinin nece olacağını yazmaq ve
camaatı bildirmek xeyirsiz olmaz. Ermeni milleti
Qafqaz'da milli he'yet, yaxud bir avtonomiya teş-
kiletdikde baxaq görek bu muxtariyyetde ümum-
qafqaz milletleri beraber temsil olanacaq? Yaxud
başqa tayfalarla Ermeniler bir hüquqda, bir ix-
tiyarda sayılacaqlar? Xeyr. Xeyr. Ermenilerin bu
idareni teşkil etmekden qesdleri bir Ermenistan teş-
kil etmek kimi qeyri-mümkun bir xeyal idi. Ermeni
milleti idare muxtariyyetine malik olduqda Qaf-
qaz'm başqa milletleri mehkum bulunmağa mecbur
olacaqdılar. Gören islamlar mehkumiyyeti qebul
edecekdilermi? Yaxud bizden güçlü, tereqqi yoluna
bizden daha evvel çıxmış gürcü qardaşlar mehkum
sayıhnaq heqaretini qebul edecekdilermi?
Söz yoxdur ki, ne bizim, ne de gürcülerin Er-
meni menemliyi qarşısmda mehkum millete çev-
rilmeye ne hövselemiz, ne de hevesimiz vardır.
Bele olduqda bizim ve Gürcülerin Ermenilere qarşı
hazırlaşması her halda vacib idi. Baxalım. Baxalım.
Rusiya mütleqiyyeti de Ermenilerin bu ağlasığmaz
hereketlerine sükutla baxacaqdı? Ermenilerin at-
dıqları daşlara dözecekdi?
Xeyr. Xeyr. Her terefden atılan daşları redd
edecek ve ne qeder zeif de olsa, onlara lazımi cavab
verecekdi. Bu atılan daşları redd etdikde Qafqaz
milletlerinin birine deymek ve tesadüf etmek eh-
timalı da gün kimi aşikar idi. "Çomaq Çumluya
deyer" misalında olduğu kimi, bu daşlarm biz is-
lamlara deyeceyinin isbata ehtiyacı yoxdur. Ye'ni
Rusiya hökümeti bilavasite Ermenilere qarşı dur-
maqdan çekinib Qafqaz milletlerinin birini onlara
qarşı qoyacaqdı. O millet ise bizler-ye'ni islam mil-
letiyik, zira Qafqazda yaş yan milletlerden ma-
arifçe, bilikee geride qalmışıq. Yuxarıda deyilen
sözlerimize sübut olaraq umum Qafqaz, belke Ru-
siya metbuatında "bu işlere sebeb hökumetdir" -
deyib sözde davam etmeleridir. Bizse tekçe hö-
kumeti yox, Ermeniler ve onların vehşi artiyaların
mes'ul tutmalıyıq. Bunların hamisini nezere al-
dıqda müselmanlarm hazırlaşması, zeruri vaxtda
be'zi hürmetsizliklerden qorunması lazım ve belke
de başlıca vezife idi. Müselmanlar esla bunları fi-
kirleşmediler. Neticede de Bakı ve Naxçıvan ha-
diseleri baş verdi. Be'zi müselman vilayetleri göz-
lerini açdıqları kimi, Şuşa islamları da gözlerini aç-
mağa başladılar. Bu veziyyeti gören Ermeniler yene
yağlı dillerini işe salıb dediler:
"- Canım, biz min il bir vetende qardaşlıq eden
milletik. Bizim ne işimiz var Bakı'da, Nax-çıvan'da
muharibe olub, biz yene qardaşıq". Müx-teser, bele-
bele sözler teze-teze gözelerini açan milleti yatıran
kimi oldu. Bununla yanaşı Ermeniler be'zi islam
kendlerine ellerini uzadıp o teref bu te-refde ellerine
düşen islamları qaret edib öldürmeye başladılar. Bu
tövr ile 19O5.ci il Avqust ayının 8-de gece saat iki
radelerinde Ermenilerle müselmanlar arasında
küçenin küncünde seher fanarlarmı yan-dıran bir
İranlı müselmanı öldürmekle ermerilerle müselmanlar
arasına yeni muharibe toxumları se-pilir.
İğtişaşai dair ağrılı me'lumatlar, yaxud is-
lamların müveffeqiyyeti. Yuxarıda gösterdiyimiz
vaxtda ve yerde Ermeniler bir İranlının üstüne tö-
külüb onu öldürdüler. İranlının son nefesinde feryada
yetişen olsa da, caniler onları ataşe tutub aradan çıxa
bilirler. Ermenilerin bu vehşi hereketi müseîmanları
son derece heyecana salsa da sulh te-refdarları sakitliyi
berpa edib çaxnaşma±ara3 imkan vermediler. Yene bu
günlerde Veng adlandırılan Ermeni kendinden üç
yüzden çox Ermeni quldur destesi köçeri karvanlara
hücum edib islamları qetl ve qaret etmişler. Bu xeber
de islamlara acı te'sir etmiş, çaxnaşma olacağı
ehtimalı yaransa da, yene sulh komissiyası bunun
qarşısmı ala bilmişdi. Av-qustun 16-sı sübh saat
doqquzda müselman hissesine bitişik Ermeni
mezarıstanında kazaklar bir nefer Ermenini terksilah
etmek isteseler de, o, emre tabe olmayıb müqavimet
gösterdiyine göre öldürülür. Ermeni'nin kazak
terefinden öldürülmesine şahedet veren olsa da,
"Günahkar mü-selmanlardır" -deyib iğtişaş qoparmaq
üçün bir növ behane tapırlar. Başlayırlar küçelerde ve
bazarda iğtişaş qoparmağa. Bu vaxt Ermeni xefiyye
ce-miyyeti terefinen diş hekimi Maşoryants bir xüsusi
hazırlıqda camaat arasına çıxıb iğtişaşa dair nitqler
oxuyur. O cümleden de deyir ki, "Bu saat teze
xeber çmbdır ki, seher kenarında müselman kendi
olan Zarıslı'da 4 nefer Ermenini mezlum suretde öl-
dürmüşler". Ermeniler bu xeberi alar-almaz iğtişaşa
başlayırlar. Bu vaxt Ermeni kuşesinden çalman
hezin zeng sesleri Ermenileri hamılıqla kilseye yığdı.
Feqet bi qetl xeberini getiren Maşoryants ve
yoldaşları Atabeyev ve Doluxanov tez atlarını
minib İrevan mehellesi deyilen qapıya çaqırlar ki,
hemin Zarıslı kendinde olmuş Ermenilerden xeber
büib sehere qayıtsmlar. Bir azdan sonra kilseye yı-
ğışmış Ermeniler evlerine gedib silahlanıb dü-
kanlarına qayıdaraq iğtişaşın başlanmasını göz-
leyirler. Bu vaxt xeber getirmek üçün getmiş
adamlar atdan yıxılıb yaralanmış bir nefer Er-
meninin atına mindirib qanı axa-axa sehere getirirler.
Ve her küncde ve her meydanda ki, Ermeni
1. iğtişaş: karışıklık, iç çatışma 2. karışıklık 3. siper 4. yağmalamak - 5. Kışla 6. yardım 7. geri döndürmek 8. dayanma, direnç
izdihamı görüb "Görürsünüz, müselmanlar bize ne
edirler" -deyib iğtişaş işaresini verib keçirler. Bu ve-
ziyyeti müşahide eden Ermeniler çox heyecana gelib
Ermeni bazarı ile keçen Qara adlı bir müselmanı
öldürürler.
Bu iğtişaş ateşi seherin her terefine yayılıb bir
nefer İranlı hambalın ölümüne sebeb olur. Bu ha-
diseden sonra bazardakı Ermeniler aranı qarışdırıb
Ermeni bazarmda olan bixeber müseîmanları qırıb
kesmeye başlayırlar. Yuxarıda yazılmış Zarıslı fa-
ciesinin müfettişi Xosrov bey Fuladova da ve-
zifesini yerine yitirdiyi vaxt gülle atırlar. Hemin gün
Ermenilerin arasında olan müselmanların ek-seriyyeti
ya qetl olunur, ya da yaralanır. Ev-velceden
düzeldilen senger3 ve sığmacaqlardan hem de
Ermeni kuşesinden müselmanların başına yağmur
kimi gülle yağırdı. Yol ile geden islamları yüksek
yerlerden vurmağa teşebbüs edilirdi.
Bu ürek ağrıdan hadiseni seyr eden islamlar
Ermenileri islam bazarmda qetl edib ve bir neçesini
tehlükesizlikleri namine evlerine aparırlar. Muharibe
başlanan kimi Köçerli Ermeni mehellesine qonşu olan
mehelleye hücum başlanır. Bu hücum esnasında öz
qonşusu olan bir Ermeni Abbas bey adlı bir
müselmanın oğlunu, qardaşmı, qardaşının bir nece
xidmetçisini qetl edir. Bundan sonra hemin mehelİe
camaatmı qetl ve evlerini qaret edirler4. Evvelinci gün
müselmanlar heyret ve tereddüd içerisinde ancaq
müdafie olunurlar. Ermeniler ise get-dikce ifrata varıb
ellerinden geldiyi qeder mü-selmanlara eziyyet verir,
müharibeni bir an bele dayandırmaq istemirdiler.
Muharibe başlanan kimi 15 nefer Ermeni esgeri
tüfenglerile kazarmadan^ qaçıb Ermenilere kömeye^
geldiler.
1905-ci ilin 17 avqust hadiseleri. Sübh tezden
Ermeniler qeder hereketlerine davam edib Köçerli
mehellesinden 8 evi yandırıb ehalisini qetle ye-
tirdiler. Xelfeli adlanan mehellede Ermeni his-
sesininin başında yene 10 ev müselmanların qetl-qaret
edilmesi xeberi kederli bir suretde yetişdi. Xe-yanet
qurbanı olan mezlum müselman ehalisine kömek
üçün kazarmadan bir qeder saldat gönderildi.
Ermeniler saldatların ikisini gülle ile vur-maqla geri
qaytarıb7 müseîmanları qorumağa mane oldular.
Qeddar Ermenilerin bele tecavüzkar he-
reketlerini gören müselman cavanları artıq ruhani ve
reislerin nesihetlerine baxmayıb Ermenilere qarşı
umumi hücuma başlayırlar. Müselmanların hücumu
Ermenileri bir dehşet ve heyret içinde qoy-maqda idi.
Zira, müselmanlar işgal etdikleri yerleri tamamile
yandırırdılar. Ermeniler son çapda olan herbi
silahlarla silahlansalar da, onlarda müselmanların
hücumuna bir an bele dözüm8 ve sebat görünmedi.
Ermenilerin telefatı Ermenilerin özlerini dehşete salıb
oradan uzaqlaşdırırdı. Sübhden axşama kimi qanlı
müharibede elde etdiyi qelebe ile beraber islam
milletinin şücaet ve merdliyi başqa milletleri çaşdırıb
aferinden ve terifden başqa bir söz deyebilmirdiler.
 Ermeniler Port-Artur misalmda olan sen-
gerlerini daha saxlaya bilmeyip boşaltmağa mecbur
oldular. Ermenilerin bu qaçhaqaçmıl hiss eden
müselmanlar Allah'ın merhemetine arxalanıb
Ermenileri te'qib etmeye başladılar. Ermeniler
sengerlerden çıxıb qaçmaq isterken islam kö-
nüllülerinin zerbeleri altında sengerlerin qabağma2
tökülüb can verdilar.
Bu menzere ele vehşi ve dehşetli idi ki, gel gö-
resen. Sengerler qabağında qorxusundan bağrı çat-
layıb ölen Ermeninin sayı az qalırdı ki, gülle ve
xencerle ölenlerin sayından çox olsun. Bu mü-
haribere iştirak eden müselmanların könüllü es-
gerleri min nefer idise, Ermeniler on qat artıq bir
esgeri qüvveye malik idiler. Bu zaman Ermenilerin
hamisi sengerleri boşlayıp qaçmağa üz qoyduqda
islamlar onları te'qib etmeyi bir deqiqe te'xire sal-
mayıb3 başlarının üstünü kesdirdiler. Mü-
selmanların qelbinde Ermenilere qarşı esla rehm4
yox idi. Zira, en evvel sulh üçün onlara çox yal-
varmışdılar. Neticesi olmamışdı.

BEDBEXT MİLYONÇU, YAXUD RZAQULU XAN FİRENGMEAB

(Roman)

KONU: Eslen Tebriz'den olan Rzaqulu xan Paris'de, Sorbonna

Universitetinden me'zun olmuşdur. Doğma vetenine döndükten sonra da
memleketine ve milletine hizmet vermek için biri birinden güzel projeler çekir,
İran'da demir yolları, üniversiteler, okullar, hastaneler tikmek, yeni gazeteler
açmak, yayın evleri kurmak vs. baresinde^ düşünür. Ama böyle büyük arzularla
yaşayan Rzaqulu xan sadece evinin içerisinde hiçbir değişikliye nail ola bilmir.
Uşaklarının terbiyesini istediyi şekilde kura bilmir. Eğitimden ve kültüründen
uzak karısı Balacahanımla mücadilede o meğlub olur, ide-allarından el çekir,
sağlamlığını itirir ve projelerinin hiçbirini gerçekleştirmeden ölür. Yazarın
fikrince bu tipli aydınların cemiyyeti deyişdirmek fikrine düşmeleri eslinde bir
xeyaldan başka bir şey deyildir ve onlar kendileri de hiç neye kadir değiller.

(Memmed Said Ordubadi, Eserleri, 8 ciltde, Bakı-1994, c.I.s. 344 - 347)

Böyükxanım böyük kederle aynanı yere tul-
layıö yene bir ah demekle ağlaya-ağlaya deyirdi:
"Allah, göresen menim kimi bedbext övret, kem-
tale övret xelq elemisen? Baxıram gözelliyime,
hüsn-vecahetime7, valehs oluram. Baxıram bu bed-
bext sahibime, naxoş ise de boy-buxunu, qeddü qa-
meti Tebriz'de meşhurdur, mal-dövletimiz, ev-
eşiyimiz Tebriz'de veliehdden başqa heç kese mü-
yesser deyil. Baxıram er ve övretlikdeki ref-
tarımıza9, zehlem gedirio, bağrım çatlayır... Xu-
davende, meğer meni derd, qem çekmeye xelq
eylemisen? Bu bedbext sahibim bir bela olub
menim boğazıma keçib, gece saat iki çaldıqdan
sonra yatıb, amma ne yatmaq? İşi olub ah çekmek,
"yazıq millet, heyif veten" demek, ağlaya-ağlaya
yuxu aparmışdıril. Yene saat beşi çaldıqda durub
namazını qılıb çöküb bu yazı stolununl2 başına,
yazır ağlayır, oxuyur, ağlayır, ne bazara çıxır, ne
mülküne baxır. Ne sair ağalar kimi kendlerin ba-
şının üstüne kesib medaxilini cemliyir, ne övretini
övret bilir, ne de övladmı övlad. Var-yox üç nefer
uşağm da başı dine olmaqdan ötrü ötürüb murdar
firenglerin evine. Dünyanın pulunu xalgın cibine
doldurur, vehalonki, doktorun övretine bir ay ver-
diyi pulları bir mollaya verse uşaqlara ömrü olun-
ca ders verer.
Böyükxamm bir çox öz-özüne danışdıqdan
sonra durub yaxına gelerek elini Rzaqulu xanın
çiynine qoyub hereket vererek deyirdi: -Bir mene
bax görüm. Ay evin yıxılsın. Meğer dünyanın
bütün qüssesinii3 gerek sen çekesen? Axır canıva
1. ricat, bozgun 2. ön 3. ertelemek, ara vermek 4. acıma 5. hakkında 6. fırlatıp atmak 7. güzel görünüş 8. hayran 9. gidişat
10. efret etmek ll.götümek 12. masa 13. yürek ağrısı, eklem 14. geri kalak 15. hizmetçi, uşak 16. alay 17. ihtilaf, anlaşmazlık
rehmin gelsin, bir saat rahat ol. Bedenin yu-
xusuzluqdan mehv oldu.
Senin ne işin vardır ki, İranlılar ders oxu-
madılar? Müselman dala qaldıl4? Mene heç reh-
min gelmir? Qardaşım yox, atam yox, varım-
yoxum üç uşağımdır, onları da elimden alıb yan-
larına qara qabar düşmüş Lizanm çırağının dibine
ötürmüsen ki, ne var, Tebriz'de bundan ağıllı övret
tapılmır? Dünen doktor sene demedimi ki, yu-
xusuz qalma? Dünen heç bilirsen Ağa müetehid
minberde ne deyirdi? Görmürsen ki, müetehidin
hökmüne göre camaat bizim nökereis şey de sat-
maq istemir? Bes bunları eşide-eşide yene bize ne
üçün rehmin gelmir? Meclise gede bilmirem, ha-
mama mescide gede bilmirem, her kes görür, me-
zemmetl6 edir. Allah meni öldürsün qurtarım,
Men razı olmayacağam gözüm göre-göre Liza
uşaqlarımı mezhebden çıxarsın.
Rzaqulu xan Böyükxanımm cahilane soh-
betine diqqetle qulaq verirdi. Böyükxanım sözünü
qurtardıqda, Rzaqulu xan Böyükxanım teref baxıb
deyirdi:
- Övret, çox cahil imişsen. Kaş men İrana gel-
memiş olaydım. Sen de bir başqa İranlıya övret
olaydın. Celbinin istediyi kimi iranlı ile reftar ve
teeyyüş edeydin. Qüsse etmezdin, bu qeder meslek
münaizesi17, eqide mübahisesi de ortalığa sü-
rülmezdi. Söz yoxdur ki, sen meni yaxşı isteyirsen.
Men de seni seadetli bir övret isteyirem, lakin me-
nimle senin mehebbetinin arasında böyük bir ferg
vardır. Sen meni başqa İrannlılar kimi çalıb oy-
nayan, mütrüb-sazendel ile gecesini sübh eden is-
teyirsen. Burası mene lazım olan işlerden deyil.
Men ise seni Tebriz övretleri kimi dellalezen2 me-
tahi3 hesab etmeyib aile xanımı, uşaqlar anası, ter-
biyeli, edebli bir övret etmek isteyirem, bu da senin
işine gelmir.
Men veten, millet, insaniyyet aşiqiyem,sen ise
esebiyyet, bid'et, müzexrefat4 meftunu olub, öz he-
yatmı sefalete sürüklemekden bir an geri dur-
mursan. Heç bilirsen keçen hefte gelen Paris qe-
zetleri şahın Paris seferine dair neler yazıblar? Heç
bilirsen, qibleyi-alemin meiyyetinde olan alçaq hö-
kumet me'murları İranlı adını ne tövrS rüsvay edib-
ler? Eyvah... İndi Paris'de te'rif etdiyim İran'ın
alçaq me'murları biixtiyar ve yaxud da
me'murlarmın nüfuzu altma keçmiş zavallı hökm-
darı görüb menim dalımca darülfünun refiqlerim
mesxere edib gülürler. Böyükxanım, men vesiyyet
edeceyem övladım İran'da qalmasm, madam ki,
İran'da qanuni tenzimat yoxdur. İran'a qayıtmayıb
tehsil etdikleri mehelde qalsınlar. Vetenlerinde
meşrute sedası çıxarsa, onlar da gelib öz canlarını
vetenlerinin selameti yolunda qurban etsinler. Sen
ise bu evde eyleşib övlad münteziri olma. Meş-
rutenin münteziri ol. Çünki meşrute olmasa, övlad
üzü görmeyeceksen.
1. çalgıcı çingene 2. alıcı ile satıcı arasındaki vasıta 3. mal, sermaye 4. yalan, uydurma şey 5. ne tövr: ne şekilde 6. aramak
7. eminim ki 8,kızmak, sinirlenmek 9. şayet, eğer 10. değişmek
Men ki, İran'dan İranlılardan naümid de-
yilem. Bu millet bir vaxt ayılıb da öz hüququnu ax-
taracaq6. Ne fayda ki, İran'da o vaxt ecnebilere ve-
rilmemiş bir imtiyaz da qalmayacaqdır. Sen insaf
sahibesi isen menim övladım telim ve terbiyesine
mane olma. Menim yeqinimdir ki?, bundan sonra
elmsiz, terbiyesiz insanın heyvanca da qedr ve qiy-
meti olmayacaqdır.
Böyükxanım bu sözden daha da acıqlanıb8:
düzünü deyirem, hergah^ menim övladımı fireng
evinden çucarmasan, men bir saat bu evde qal-
mayacağam-demekden çekinmirdi.
Zavallı Rzaqulu xan heyretinden rengi teğyir
tapıbl0 deyirdi: Böyük cehalet sende tebiilik de-
recesini almış, tebiet tebdil olunmaz, ne fayda, men
seni tezyiq ve tenbih edecek bir iste'dada malik de-
yilem.
Rzaqulu xan yalvardıqca Böyükxanım göz qa-
paqlarını biri-birine çalıb herden bir qetre göz yaşı
atırdı. Bu ise Rzaqulu xanm sohbetinin ona bir az
da olsa te'sir etmediyini bildirirdi. Axırda uca sesle
ağlayaraq zerrine mecereseni gözlerine basıb durub
yene elini Rzaqulu xanm çiynine qoyub deyirdi:
Hergah senin bu şirin dillerin olmasaydı, men bir
saat da bu evde qalmazdım...