Hüseyin Câvid
(Nahcıvan, 24 Ekim 1882 - İrkutsk/Rusya, 5 Aralık 1941)
XX yy. Azerbaycan Edebiyatı'nda büyük ro-
mantik şair, dram yazarı ve inançlı bir Türkçü-
milliyetçi olarak tanınır. Hüseyin Câvid Resizâde
24 Ekim 1882'de Nahçıvan'da doğdu. Câvid ev-
velce mollahanede okumuş, sonra büyük kardeşi
Abdulla'dan Arap ve Fars dillerini öğrenmişti.
Bunun ardından Mirze Mehemmedtağı Sidkî'nin,
1895'te Nahçıvan'da açtığı "Mekteb-i Terbiye"nin
ilk öyrencilerinden olmuştu. Eğitimini ta-
mamlamak isteyen Câvid, 1902'de Güney Azer-
baycan'ın kültür merkezi olan Tebriz'e gitmiş, bu-
rada tarih, Edebiyat ve Şark felsefesi hakkında
bilgiler elde etmeye çaba göstermişti. Ama bir yan-
dan Tebriz medreselerindeki tahsil sistemi hoşuna
gitmediğinden, öbür taraftan ise dünyevî eğitim
almak istediğinden, 1905'te Tebriz'i terkederek İs-
tanbul'a gelmiş, burada şair ve yazarlarla, ga-
zeteciler ve politika adamlarıyla tanışmış, serbest
dinleyici olarak İstanbul Darülfünûn'un Edebiyat
Fakültesinin çalışmalarına katılmıştır. O dö-
nemdeki İstanbul edebî muhiti ile sıkı ilişkiler kur-
muş, Tevfik Fikret'le tanışmış, Rıza Tevfik'ten fel-
sefe ve Edebiyat dersleri almıştı. İlk şiirlerini
henüz Tebriz'deyken, eski Divan Edebiyatının et-
kisi altında Fars dilinde yazmıştı. Lakin kısa za-
manda XX. yy.da Divan şiiriyle bir başarı elde ede-
meyeceğini anlamış ve Azerî Türkçesi ile, hem
biçim, hem de konu açısından çağdaş şiirler yaz-
maya başlamıştı.
1910'da tahsilini tamamladıktan sonra, İs-
tanbul'dan Nahçıvan'a döndü. Bir süre burada ya-
şadıktan sonra Tiflis'e giderek şehirdeki Azerî
mektebinde öğretmen olarak çalıştı. 1910-1917 yıl-
ları arası öğretmenlik faaliyetini Tiflis, Gence ve
Baku şehirlerinde sürdürdü. 1910'da ilk dram eseri
olan "Ana" piyesini yazdı. 1912'de Bakü'de ilk şi-
irler kitabı yayınlandı. Bu kitapla Câvid, XX. yy.
Azerbaycan şiirine yenilikçi ve orijinal bir şair sı-
fatıyla dahil oldu.
1918'de Bakü'de olan Câvid, burada Ermeni
katliamının bütün dehşetlerini yaşamış, onun
kendi hayatı da ciddi bir tehlikeye girmişti. Bir
mucize sonucu kurtulmuş ve kurtarıcı olarak şehre
giren Âzerî-türk askerî birliklerini büyük şük-
ranlarla karşılamıştı. Bu devirden başlayarak ha-
yatı Bakü'de geçmişti. Câvid, evvelce orta okul-
larda, daha sonra ise Baku Darülmüellimatı'nda
Edebiyat öğretmenliği yapmıştı. Bu faaliyet, tu-
tuklandığı 1937'ye kadar devam etmişti. 1926'da
şair gözlerini tedavi ettirmek için altı aylık bir sü-
reyle Paris'te ve Berlin'de kalmıştı. Avrupa gezisi
onun pek çok yeni eserine konu yönünden kay-
naklık etmiştir.
Azerbaycan'daki Bolşevik işgalinin ger-
çekleştiği 1920'de Câvid, artık kendi konusunu,
üslûbunu, Edebiyat yolunu bulmuş bir şair ve
dram yazarıydı. Ayrıca o, kendi inancından, ta-
pındığı hakikatlerden kolaylıkla yüz çeviren ira-
desizlerden değildi. Câvid'in 1920'ye kadar yaz-
dığı "Ana", "Maral", "Şeyh Senan", "Şeyda",
"Uçurum" gibi dram eserleri, bu arada alevli, ih-
tiraslı ve düşündürücü şiirleri onu Ede-
biyatseverlere ve genellikle, Azerî Türklüğüne, bir
milliyyetçi ve Türkçü yazar olarak tanıtmıştı.
Câvid için sanatkârın özgürlüğü, onun konu se-
çimindeki hürriyeti her şeyden üstündü ve bu açı-
dan da Bolşeviklerin iktidara geldikleri günden iti-
baren Edebiyatı kontrol altında tutmaya
çalışmaları, onu kendi ideolojilerinin hizmetinde
görmek istemeleri Câvid'in ciddî bir tepkisi ile kar-
şılaşmıştı. 1920'den evvel olduğu gibi, Sovyet re-
jimi döneminde de o, yalnız kendi sevdiği ve seç-
tiği konularda eserler yazmıştı. Yirminci yıllarda
yazdığı "Peygember", "Topal Teymur" dramları,
bu arada el yazmaları, KGB arşivlerinde mah-
vedilen, yahud da gizletilen "Atilla", "Cingiz
Han" gibi dramlar, onun bir şair ve düşünür ola-
rak hangi problemlerle ilgilendiğini, Türk dün-
yasının büyük ve şanlı tarihini, bu tarihden her
zaman uzakta tutulmuş Âzerîlere anlatmak ni-
yetinde olduğunu göstermektedir.
1937'de Stalin'in "büyük terroru" baş-
ladığında Câvid en başta tutuklananlar ara-
sındaydı. Hayatının birkaç yılını Türkiye'de ge-
çirdiğinden, onu Türk casusluğuyla, pantürkizm
ve panturanizmle suçladılar. Sovyet ceza ma-
kinesinin bütün dehşetlerini yaşasa da, Câvid ona
karşı ileri sürülen iddiaların hiç birini kabul et-
medi. İnsanları birbirinin eliyle mahveden iki-
yüzlü Sovyet savcılarına hiç kimsenin adını ver-
medi. Suçsuz şaire sekiz yıl hapis cezası verdiler
ve 1938'de cezasını çekmek için onu dünyanın al-
tıda birini kapsayan Sovyetler Birliği'nin bir ucun-
dan öbür ucuna -Magadan'a- gönderdiler. Burası
eskiden Rusya'nın büyük cezaeviydi. Sıfırın al-
tında elli derece soğuk, ulaşım zorluğu, ebedî buz-
luklar ve geçilmez tayga ormanları buraya gelenler
için dönüşü imkansız kılardı. Câvid, 1940'da Ma-
gadan'dan başka bir sovyet tutsak kampına-
Irkutska-sevkedildi. Hassas, ince ruhlu şair bu-
rada, neredeyse bütün hayatını cezaevlerinde ge-
çiren tutsaklar arasında kendini cehennemdeki
gibi hissediyordu. Bir mucize sayesinde uzak İr-
kutsk ve Magadan'dan Azerbaycan'a gelib çatan
ve şairin hayatının son yıllarını anlatan mektupları
onun cezaevlerinde karşılaştığı dehşetleri gös-
termeye yetmektedir. Câvid 5 Aralık 1941'de İr-
kutsk vilayeti Tayşet bölgesinin cezaevi has-
tanesinde vefat etmiş ve Tayşet köyü
yakınlarındaki tutsak mezarlığında adsız bir me-
zarda defnolunmuştur.
Uzun yıllar boyu Azerbaycan'da Câvid'in ha-
yatının son dönemi hakkında hiç bir bilgi yoktu.
Edebiyat tarihlerinde, bu arada şairin hayatı ve
edebî kişiliği ile ilgili kaynaklarda onun 1944 de öl-
düğü bildirildi. Ama 1981'de, Câvid'in doğumunun
100. yıl kutlamaları genişletildiği zaman, KGB ar-
şivlerinden alman bilgiler onun ne zaman öl-
düğünü ve nerede defnolunduğunu ortaya çı-
karmaya imkan yerdi. 1982'de Câvid'in cenazesi,
uzak ve soğuk İrkutsk'dan vatanına getirildi ve
Nahçıvan'da büyük törenlerle toprağa verildi.
Hüseyn Câvid, Azerbaycan Edebiyatı ta-
rihinde bir şair ve dram yazarı olarak meşhurdur.
Dram eserlerinin ekseriyetini şiirle yazmış, şairlik
istidadını ve başarısını bu alanda göstermiştir.
Câvid lirik ve romantik bir şairdi. O, dünyaya ve
insanlara güzellik ölçüsü ile bakar, güzel olanı
kâmil, olgun olarak kabul ederdi. Câvid'in
"Menim tanrım güzellikdir, sevgidir" inancı, onu
insan güzelliğinin, manevî güzelliğin, kalp ve fikir
güzelliğinin dünyayı olumsuzluklardan, kö-
tülüklerden kurtaracağı düşüncesine getirib çı-
karmıştı. Câvid'in birinci dünya savaşma kadar
yazdığı şiirlerde aşk önemli yer tutar. "Me-
hebbetdir yegâne din" diyen şair, sonraki eser-
lerinde de, insan sevgisinin dünyayı değiştirmek,
hayatı daha yaşanılır bir hale getirmek kuvvetine
malik olduğuna inanmıştı. Lâkin dehşetli savaş,
bunun ardınca kanlı Ermeni katliamları, evini, yur-
dunu terketmek zorunda kalan binlerce insanm acı
ve kederli talihi, Bolşevik devriminin getirdiği hu-
zursuzluklar ve manevî değerlerin kaybolması,
tedricen Câvid'de bir bedbinlik, umutsuzluk ve
güvensizlik yaratmıştı. Bu yüzden de Câvid, ken-
disini düşündüren suallere, tarihin sehifelerinde
cevab aramayı tercih etmiş, 1920 den sonra yazdığı
eserlerde, tarihi konulara sıkı şekilde sarılmıştır.
Tarihi konulara ilgi, ona bir taraftan kendini dü-
şündüren suallara cevap aramak imkanı verirken,
öbür taraftan da onu yeni, çağdaş hayatla ilgili ko-
nularda eserler yazmak azabından kurtarıyordu.
Câvid'den ise böyle eserler istiyorlardı. XX yy.
Azerbaycan Edebiyatının en çok tanınan ve sevilen
temsilcilerinden birinin susması, Bolşevik ten-
kitçilerden birinin yazdığı gibi, "Bolşevik trenine
oturmak istememesi", onların canını sıkıyordu. Bu
sebeple de 1920 sonrası, Câvid'in yazdığı her bir
yeni eser mikroskop altında incelenir, çoğu zaman
bu eserlerdeki bedii düşünce ve sonuçlardan ya-
zarı politik açıdan suçlama aracı olarak istifade
edilirdi. Ama bütün takib ve sıkıntılara rağmen
Câvid, 1920-1937 arası yazdığı eserlerde de ideal
ve inançlarına sadakatini korumuştu. Onun bu dö-
nemde yazdığı "Topal Teymur", "Peygember",
"Siyavuş", "Knyaz", "Heyyam" dramları, "Âzer"
manzum romanı ve birçok şiiri Edebiyatseverlerin
büyük ilgisini çeken, Azerbaycan Edebiyatını Bol-
şevik propogandası haricinde tutan değerli sanat
örnekleriydi.
Bugün Cavid Azerbaycan Kültürü ve Ede-
biyatı tarihinde öz yerini yeni bulmaya başlamıştır.
Câvid'in Türklük duygularının büyüklüğü ve kut-
sallığı, onun Türk dünyasının geleceği ile bağlı fi-
kirlerin ilerigörüşlülüğü bugün bütün gerçekliği ve
ciddiliği ile ortaya çıkmaktadır.
Eserleri: Ana, Tiflis, 1913; Keçmiş Günler,
Tiflis, 1913; Bahar Şebnemleri, Tiflis, 1914; Maral,
Bakı, 1917; Şeyda, Bakı, 1917; Şeyx Se'nan, Bakı,
1917; Edebiyat Dereleri (Abdulla Şaiq'le birlikte),
Bakı, 1919; Peygember, Bakı, 1922, 1926; Şeyx
Se'nan, Bakı, 1926; Uçurum, Bakı, 1926; Topal
Teymur, Bakı, 1926; İblis, Bakı, 1927; Siyavuş,
Bakı, 1935; Seçilmiş Eserleri, Bakı, 1958; Piyesler,
Bakı, 1963; Seçilmiş Eserleri, 3 cildde, c. I-III, Bakı,
1968-1971; Seçilmiş Eserleri, 4 cildde, c.I-IV, Bakı,
1982-1984.
Kaynakça: Azerbaycan Edebiyatı Tarixi, c.II,
Bakı, 1960, s.859-886; Cefer Ceferov. Azerbaycan
Dramteatrı, Bakı, 1959; Memmed Cefer. Hüseyn
Cavid, Bakı, 1960; Memmed Cefer. Azerbaycan
Edebiyatında Romantizm, Bakı 1963; Ali Sultanlı,
Azerbaycan Dramaturgiyasının İnkişaf Ta-
rixinden, Bakı, 1964; Yaşar Qarayev. Facie ve Qeh-
reman, Bakı, 1965; Ebülfez İbadoğlu, Hüseyn
Cavid'in "İblis" Faciesi, Bakı, 1969; Mes'ud Ali-
oğlu. HüseynCavid'in Romantizmi, Bakı, 1975;
Müşkünaz Cavid. Hüseyn Cavid'i Xatırlarken,
Bakı, 1976; Zahid Ekbreov. Hüseyn Cavid'in
"Şeyx Se'nan" Faciesi, Bakı, 1918; Refik Zeka, Hü-
seyn Cavit Seneti, Bakı, 1981; Cavid'i Xatırlarken
Meqaleler ve Xatireler Mecmuesi. Tertib edeni
Turan Çavid. Bakı, 1982; Ejder İsmayılov. Dünya
Romantizminin En'aneleri ve Hüseyn Cavid,
Bakı, 1983; Eziz Şerif. Keçmiş Günlerden, Bakı,
1977; T.Efendiyev. Hüseyn Cavid'in İdiyalar
Alemi, Bakı, 1986; Kamran Eliyev. Azerbaycan
Romantiklerinin Edebi-Estetik Görüşleri, Bakı,
1986; Veli Osmanlı. Azerbaycan Romantikleri,
Bakı, 1986; Mes'ud Alioğlu. Hüseyn Cavid. Eser-
lerine Müqeddime, Hüseyn Cavid, Seçilmiş Eser-
leri, 3 cildde, c.I, Bakı, 1968, s.3-24; Memmed
Cefer. Hüseynn Cavid (Rus, İngiliz, Alman, Fran-
sız dillerinde), Bakı, 1982; Yaşar Çjarayev. Hüseyn
Cavid, Bakı, 1982 (Rus dilinde).
 ŞİİRLERİ
BAKU'DE
(Hüseyin Cavid, Eserleri, Üç cilt, Bakü-1968, c.I,
s.30-33)
Balaxanı neft me'derilerine gederken Me'sud ile
Şefiqe arasında bir müsahibel.
Şefiqe biraz xeyalperverdir, uzaqdan neft
Buruqlarmı2 görerek sevinçle Mesud'a gösterir.
ŞEFİQE
Uzaq, uzaq, çox uzaq yerde işte bir orman.
Nasıl da xoş, ne qeder şairane servistan3.
Bax, işte bax. Nedir onlar? Ne söyledinse yalan,
Gezib-dolaşsa deyirdin, bu şehri bir insan,
Çiçekli bir kiçicik bağçadan eser bulmaz.
O servler seni tesdiq üçün mü? Ay qurnaz...
Nedir o menzere? Bir bax, nasıl da câzibedâr
Ki, her baxışda doğar qelbe bir sürûr-i bahar4.
O servlikde gezenler deyil mi hep mesud?
Deyil mi-Allah üçün söyle,-hepsi vecdâlûdS?
(birden-bire heyretle)
Deyişdi bet-benizin, böyle zehrxendinle6,
Ne söylemek dileyirsen? Aman, çapuq söyle.
MESUD
Ne söyleyim, ne düşündünse hepsi neşepezir?,
Gözel, sevimli, feqet şairane bir tesvir...
Bu bir heqiqete benzer xiyâl-i müzlimdir8,
Ki, pişgah-i nigâhmda9 böyle dalgalanır.
"Xeyal içinde beşer daima seadet arar,
Heqiqetin üzü lakin gülümsemez, ağlar'l
O servler ki, uzaqdan sana tebessüm eder,
Biraz da yaklaşalım: bax hemen tecessüm ederlO.
Önünde bir sürü dehşetli, sisli âbideler,
Ki, daima saçar etrafa kirli râyiheler.
O servlikde çayırdan, çiçekden iz yoxdur,
Görürken anlayacaqsan ki, hep bataqlıqdır.
Gözel, temiz su bulunmaz, cehennimi bir çöl,
Ki, zift axır, birikir, her teref olur göl-göl.
Bu "servlik" dediyin hep mülevvesiı ehramlar,
Çamurlu, hisli buruqlardır öyle menzeredar.
Yığm-yığm beşeriyyet o muzlim ormanda,
Yaşar, qoşar, çalışar zift içinde her yanda.
Heyatı güldürecek bir ümide bağlanarak,
İş arxasmca qoşuşmaqda hepsi çırpmaraq.
Biraz da yaklaşalım, gör zavallı insanlar,
Neler çekir yaşamaqçün? Nasıl yaşar onlar?
Görünce tâb edemezsin, acırsın, ağlarsın,
Nedir belâ-yi meişetl2 bilersin, anlarsın.
1. sohbet 2. kuyularını 3. selvi ülkesi 4. bahar neşesi 5. coşku verici 6. içindeki zehirle. 7. neşe verici 8. karanlık, hayâl
9. huzurlu bakışında 10. şekillenir 11. pis 12. hayat, geçim 13. manzara 14. gönül gücü 15. yaş, inleme 16. felâkete uğramış
17. alışkanlığı 18. gamlı 19. hasret hüzünü 20. kederli 21. verem olur 22. çmpınır, yüzer 23. maskaralık ederek
24. keder verici 25. karanlık 26. yaklaştıkça 27. öldürücü 28. aydınlanır
ŞEFİĞE
Hayır, o lövheyiis men görmek istemem, dönelim.
MESUD
Feqet necin eceba? Söylemez misin, gözelim?
ŞEFİĞE
Necin mi? Köksümü gel dinle, sonra hâlimi bil,
Bax işte eyle tamâşâye var mı taget-i diU4?
Birer-birer mana anlatdığın o menzereden,
Könülde hâsil olur sade, gizli bir şiveni.
Hemen dönüb gedelim, mence fazla seyr etmek,
Yazıq... Belâ-yi meişet heyatı mehv edecek.
Ağır demirlerin altında hep ezilmek için,
Uzaq, feqet çox uzaq, çox yabancı ölkelerin,
Feqir, zavallı, felaketkeşîdel6 övladı,
Qoşub gelir iş için hepsinin bu mö'tadıl17.
Çoluq-çocuq, ana, hemşîre, qız, nişanlı, gelin,
Vetende hep gözü yollarda müzterib, qemgini8.
Melâl-i hesretel9 düşkün kederli aileler
Bu gün, yarın deye hep intizâr içinde meler.
Yarınki gün, kimi me'yûs20 olub teverrüm eder2!,
Sönüb geder, yaşamaz, cümle kâinata küser.
Feqet yaşar kimi, ye's ü ümid içinde, yaşar.
Soluq heyatı ile axşam, seher yanar, sızlar.
O bînevâları yâd eyledikçe hep bunlar,
Cefâye, zehmete qarşı köküs gerib çapalar.
Bu rezmgâh-i meişetde çıpranır22 hepsi,
O zift axan quyular onların ecel qapısı.
Seqetlenir çoxu belden, qabırgadan, qoldan,
Yarım cesed, yarım insan qalıb düşer dilden.
İkinci bir yeni zulmet temeshür eyleyerek23,
Güler zavallıya, bedbext adam ne yapsa gerek...
Xayır, bu hâli düşündükçe artıyor kederim,
O qanlı mezhebe getmekden ehtirâz ederim.
O servler ne imiş indi anladım, bildim,
Birer mezar daşıdır, hep kedernûma24, muzlim^.
Uzaqdan öyle gözelken teqerrüb etdikce26,
Xeyâli, hissi üzer cangüzâ27 bir işgence.
Xayır, bu kirli, mülevves muhite men varamam,
Hemen çabuq dönelim, her şey anlaşıldı tamam...
MESUD
Feqet çox aklanıyorsun menim gözel meleyim,
Düşündüyün gözel, amma yanılma, sevdiciyim.
Bu ne'şesiz, bu kederli, bu müzlîm âlemden,
Ziyalanır28 bütün âlem, cahân olur rövşen.
O zift axan quyular menbe-yi seadetdir,
Axıb geden sular altundur, eyn-i ziynetdir.
 Bax, işte hep o buruqlar birer böyük bütdür,
Ki, pîşqâhinei çox kimse varmadan bükülür.
Bu şehr içinde görüb duyduğun o hiss-i neşat,
Bütün o debdebeler, hep o anlı, şanlı heyat.
Bütün o tenteneler, hep o süslü heykeller,
Bu sisli, hisli buruqlarla iftixâr eyler.
ŞEFİĞE
Evet... O servet ü sâmân2 içinde zenginler,
Keder ne bilmeyerek istirahet etsinler?
Feqet zavallı feqir orta yerde qehr olsun,
Zeherli qazları udsun da yıpranıb solsun
Sebeb ne? Sehhete düşmen o nemli yerlerde-
Feqir olan çürüsün... Hakki e'dalet nerde?
MESÛD
Bu anlaşılmayacaq bir suâl-i müşküldür,
Ki, hell edilmesi mence qeyr-i qâbildir.
Bu fikre qarşı ne mazi cavab verdi, ne hâl,
Senin bu fikrini keşf eyler ancaq istiqbâl.
1912 QADIN
(c. I, s.43-44)
Qadm. Ey sevgili hemşire, oyan.
Ana! Ey nazlı qadm, qalx! Uyuyan
Daima mövtle3 hemdûş4 oluyor,
Zili ü möhnetleS hemağûş oluyor.
İşte sıyrılmada hep zulmetler,
Ağarır dan yeri, qalx, işte seher.
Oyan, etrafını seyr et de, düşün,
Bütün övlâd-i veten işte bu gün,
Yalınız senden umar derde sefa,
Yalınız sende bular ruha qida.
Ana övladım besler, böyüdür,
Anasız millet evet, öksüzdür.
Senin âlemde vezifen, hissin,
Ne böyük... Hem ne ağırdır bilsen...
Qadm. Ey sevgili, şefqetli melek,
Bu qeder sebr ü tehemmül ne demek?
O letafet^, o necâbetle? sana,
Bu esaret, bu heqaret ne reva?
Sen neşen? Kendini bil, ze'fi8 burax,
Hep nesibin mi senin sille, dayaq?
Çekme âh öyle mükedder, mezhûn,
Ağla göz yaşların axsm, coşsun.
Ağla, feryadını duysun erler,
Belke insafa gelib rehm edeler.
"Ağla, hep ağla!" dedim, çox yanılış,
Çınlansın, mövclenib? yükselsin,
O sesin qüvveti, te'siri böyük...
Ağla, tâ lerzeyeio gelsin yer, gög.
1. Huzur 2. Varlık ve zenginlik 3. Ölümle 4. Omuz omuza 5. Sıkıntıyla, dertle 6. Güzellikle 7. Soyluluk 8. Güçsüz, zayıf
9. Dalgalanıp 10. Titreyiş 11. Çiğnenmiş, ayak altına alınmış 12. Gözyaşı döken 13. Çaresizi 14. Gece ve gündüz 15. Kederli
ve sıkıntılı 16. Azarlama ve öfke
Bax, bu insan ne qeder aldamyor?
Hayır, esla meni sen dinleme, dur.
"Ağla, hep ağla!" dedim, çox yanılış,
Ağlamaqdan ne çıxar sanki? Çalış!
Oluyor işte hüququn pâmalU,
Çalış, öyren, ara, bul, hakkını al.
Perde-yi zulmet içinden sıyrıl,
Qehramanlar kimi qovgaya atıl.
Fezl ü irfanla mücehhez olaraq,
Cehli yıx, qefleti yıx, eczi burax.
Kimseden gözleme yardım esla,
Yalınız kendine kendin ağla.
1911
OKSUZ ENVER
(c. I, s.46-47)
Doqquz yaşında zeki, uslu bir çocuq-Enver...
Sinifde tam iki ildir, birincilikde onun
Şerefli bir adı var-daima müellimler,
Severdiler onu. Lakin o imdi çox yorgun.
O imdi çox mütefekkir... cahanda işte onun,
Heyatı, neşesi ümmidi tek bir annesi var,
Feqet o, belke üç ay var ki, haste, giryenümûnl2,
Nezerleri ile üzer bînevâyii3 leyi ü nahari4.
Zavallı annesi söndükçe yavrucuq yanıyor,
Yanıb da qovruluyor; en büyük düşünceleri
Yarınki matemi güldürmek üzre aldamyor,
Feqet qadm erimiş, onda yox heyat eseri.
Çocuq devam eleyir derse her sabah, lakin,
Ne söyleyirse müellim, o bir şey anlamayır.
Dalıb, dalıb gediyor ders üçün, vezife üçün,
Tokat yeyirse de bîçâre susmuş, ağlamayır.
Sekkiz gün oldu ki, artıq xeber yox Enver'den
O imdi derse davam etmeyir, qadmcığazm,
Qoşar mezarına öksüzce ağlar, inlerken,
Gelince hatire mazi düşüb qalır baygın.
Sorar sinifde müellim o kimsesiz çocuğu,
Qızar da söylenerek her gün arxasmca onun.
"Aman, nasıl yaramaz! Bax bu hefte keçdi, daha,
Ne bir xeber, ne bir iz var. Demek o bir çapgm...
Yarınki gün o soluq çöhre pürmelâl-i teebl5,
Sinifde erz-i vücûd etdi. Derse başlanaraq,
Müellim ekşi, çatıq üzle pür'itâb ü qezebl6,
Görünce Enver'i qaldırdı:
 -Ey çocuq, mene bax.
Sen indi hansıi cehennemde, söyle nerden idin?
Düşünme, söyle.
-Efendim, şey...
-Ah, deni2, yaramaz.
Nasıl da bax dalıyor, sanki tülküdür qurnaz!
Çocuqcağızda cavab, işte bir sükût-i hezin3,
Gözünde dalgalanır ince bir bahar buludu,
O hep baxıb duruyor, yoxdur onda hiyle ve
suç...
Sükûta qarşı müellim qezeble bir, iki, üç
Tokatlayınca çocuq birce kerre hiçkırdı,
"Aman, vay anneciyim!"-sonra qeşş olub4
getdi,
Bu ses sinifde olan cümle qelbi titretdi.
1913
QIZ MEKTEBİNDE
MENİM TANRIM
(c. I, s.58)
Her qulun cahanda bir penâhı var,
Her ehl-i hâlin bir qiblegâhı var,
Her kesin bir eşqi, bir Allah'ı var,
Menim Tanrım gözellikdir, sevgidir.
Gözel sevimlidir, cellad olsa da,
Sevgi xoşdur, sonu feryâd olsa da,
Uğrunda menliyim berbad olsa da,
Son dildârım gözellikdir, sevgidir.
Gözelsiz bir gülsen zindâne benzer,
Sevgisiz bir başda eqrebler gezer,
Ne görsem, hansı bezme etsem güzâr,
Hep duyduğum gözellikdir, sevgidir.
1915

(c. 1, s.49) QAÇQIN

-Qızım, yavrum, adın nedir? (c. I, s. 97)

-Gülbahar. Örtünme, dur. Kimsen? Nerelisen sen?
-Peki, senin anan, baban var mı? Gözel qaçqın6, başı belâlı qaçqm.
-Var. Gülümse, nur saçılsın üz-gözünden,
-Nasıl, zengin midir baban? Ey her hâli melek edalı qaçqın.
-Evet, zengin, beyzade...
Zülfünü qoynunda beslemiş gece,
-Öyle ise geydiyin geyim necin böyle sâde? Süzgün gözlerin, gül üzün pek ince.
Yox mu senin incilerin, altun bilerziklerin? Könül mest olur sen gülümsedikce,
Söyle yavrum, heç smlma... Ey nazlı dağların maralı qaçqm.
-Var, efendim, var, lâkin...
Müellimem her gün söyler onların yox qiy- Men isterem ömrüm seninle gülsün,
Söyle, ne derdin varsa anlat bütün,
meti, Aman ne oldu ki, sen böyle düşdün,
Bir qızın ancaq bilgidir, temizlikdir ziyneti5. Yurdundan, elinden aralı qaçqın.
-Çox doğru söz... Bu dünyada senin en çox sev-
diyin Ah, seni gördüm de dağıldı huşum?,
Vuruldum sene, sanki bir serxoşam.
Kimdir quzum, söyler misin? Men de senin kimi bir qerib quşam,
-En çox sevdiyim ilkin Gel mene ey könlü yaralı qaçqın.
O Allah ki, yeri, göyü, insanları xelq eler.
-Sonra kimler? 1919
-Sonra onun gönderdiyi elçiler.
-Başqa sevdiklerin nasıl, yok mu? TÜRK ESİRLERİ
-Var...
-Kimdir onlar? (c. I, s. 93)
-Anam, babam, müellimim, bir de bütün in-
sanlar... Erkek, qadm, esger, çocuq, ixtiyar -
Esir-deye minlerce Türk övlâdı.
1913 İssız bir adanın qoynunda sızlar,
Sorulmaz derdi, duyulmaz feryadı.

1. Hangi 2. Alçak 3. Hüzünlü sessizlik 4. Kendini kaybedip 5. Süsü 6. Muhacir, kaçak 7. Aklını
İşte kinli bir mezarlıq ki, her gün, PENBE ÇARŞAF
Yığm-yığm insan udar* da, doymaz.
Sağlam vücudlar bele düşkün, ölgün, (c. I, s. 73)
Ümidsiz bir heykelden ferq edilmez.
Pembem, şeffaf, ipekli bir çarşaf,
Gülümserler, feqet hep gözlerinde, Lerziş-i sefvetile her saet,
İntiqamlı şimşekler çaxar, durar. Ruh-i mecruhe eyler ithaf,
Çırpmırlar, solmuş benizlerinde, Nazenin bir ferişte, bir afet.
Bir çox gizli, sönük emeller uyur. Bu tesettür nasıl da cazibedar.
Bunda çox ince bir letafet var.
Yalnız soyuq, yağmur, boran, fırtına,
Oxşar durur bu mehzûn könülleri. Sanki bir növşüküfte gül fidanın,
Üryanlıq, xestelik, aclıq bir yana, Penbe tüller ehate qılmışdır.
Susuzluqdan hep qurumuş dilleri. Ya ki, bir kövkeb-i direxşanın,
Üstünü hep şefeqler almışdır.
Amansız qartalm vehşi dırnağı, Men açıq şe'rden de hezz ederem,
Mesûm yavruları didib-parçalar. Feqet en gizli şe'ri çox severem.
İşte edâlet. İlanlar yatağı,
İnsanlara mesken verilmiş qerar. Açaraq sivrilir çox afetler,
Saf ve azade sanki bir zanbaq.
Nerde o serxoşlar ki, hep "qardaşhq, Sen emin ol ki, ey şükufe-yi ter,
Birlik, beraberlik" deye sayıqlar. Güle çox başqa fer verir, yarpaq.
İşte bir vehşet ki, çekilmez artıq, Söyle. Dünyada hansı senetkar,
Dost deyil, düşmen bele görse ağlar. Kölgesiz bir resmde senet arar?
Ey Türk eli! Ey milyonlar ölkesi, O vücud-i letifi qoy sarsın,
Saqın, duyma nedir bu hâl, bu dehşet? Nurdan işlenen ipek teller.
Titretmesin, seni bu qardaş sesi, Mence meğrur-i möhteriz baxışm,
Korluq, sağırlıq, o da bir seâdet... Ruhu teltif için kifayet eder.
Örtün. Örtün. Feqet, unutma, saqın,
1918 Senin açmaq zamanm-işte yarın.

SEVİNME, GÜLME QUZUM... VEREMLİ QIZ

(c. I, s. 72) (c. I, s. 80)

Sevinme, gülme quzum kimsenin felaketine, Sarı gül, Ey şikeste, solgun nur,
Bu hâl, evet, iyi bir şey deyil, sevinme, saqm. Necin alûde-yi xeyâl oldun?
Sevinme başqasmm hâl-i pürsebaetine2 Çeşm-i nâzinda başqa resm oxunur,
Toxunma qelbine bîkeslerin3, zavallıların. Söyle, bir söyle, sen necin soldun?
İnan ki, bir acı söz, bir baxış, bir ince gülüş, Düşünüb durma böyle ince, derin,
Kederli, sıtmalı bir qelbi durmalar, yaralar. İncelik, ya derinlik afetdir.
O qelb ovunsa da, aldanma, incinib küsmüş, Nerde evvelki dadlı cilvelerin?
Sağalmaz4 işte o, iller de keçer hep sizlar. Bu ne halet, nasıl qiyafetdir?
Toxunma, ruhum. Evet kinlidir felek, bir gün, Ah... bilmem ne sehr var sende?
Qızar, hem gücenib intiqam alar senden. Könül ancaq seninle neş'e bular?
Bu gün gülen yarın ağlar, saqın, öyünme, düşün- Sen meleksen, teverrüm etsen de,
Düşün de, munis ol5, incitme, qırma kimseyi sen. Yene ruhum senin esirin olur...
1916

1. Yutar 2. Düşkün halime 3. Kimsesizlerin 4. İyileşmez 5. Canayakın ol

AZER DÜŞÜNÜRKEN
(c. II, s. 149-150)
Âzer düşünür... Belke otuz ildir o her an,
Düşkün beşerin eşqini, feryadını inler.
Yaxdıqca yaxar beynini bir kölgeli böhrani,
Eflâke2 sorar derdini, yıldızları dinler.
Göz qırparaq ancaq ona ulduzlar3 eder naz,
Dilsiz ve sağır göyler onun halını duymaz.
Beslendi kiçik4 duygusu âzâde5 çocuqken,
Çox ince terennümler öten6 neyler içinde.
Vurgundu o hep şe'r ile âhenge ezelden,
Ağlar ve gülümserdi tegenniler7 içinde.
Her gün yaralar qelbini bir sıtmalı rö'ya,
Her gün uyudar derdini bir neşeli xülya.
AteşgedelerS, fırtınalar yavrusu Âzer,
Coşduqca alovlar ve köpükler kimi çılgın.
Bezen bayılıb ser'eli9 bir heykele benzer,
Yorgun gözü hesretli üfüqler kimi dalgın.
Be'zen o baxışlar yene şimşek kimi parlar,
Qesvet sovuranl° heçliyi bir anda yaxarlar.
Yalnızlığa imrendi, uzaqlaşdı beşerden.
Bir qülbeye saxlandı ki, ıssısca mezardı,
Mehrûm idi dünyanı saran xeyr ile serden.
İllerce dalıb getdi o böhranlı qefesde,
İnsanları özlerdi her ateşli nefesde.
"Sersem, deli, xûdbinii"-deye itham ile her kes,
Behs etdiler Azer'den, o, aldırmadı esla.
Hep onca bir alqışla söyüşden!2 köpüren ses,
Arif keçinenler ona yan baxmada hâlâ.
Mö'minlere sorsan edecek küfrüne ferman,
Dinsizlere get, onda bulur şübheli iman.
Âzer daha çox zövq alır aydın gecelerden,
Hetta sarışın ay ona gülmüşdü bir axşam.
Gülmüşdü bulutlar arasından süzülürken,
"Hürr ol" deye qelbinde doğurmuş yeni ilham.
Artıq o sönük çerçive şen Âzer'i sıxmış,
Seyyah olaraq ayla beraber yola çıxmış...

ŞEYXSEN'AN
(c. I, s. 149-154)

4 perdeli facie
KONU: Fâcienin konusu xalq efsanesinden alınmışdır. Hadiseler Erebistan'da ve Qaf
qaz'da cereyan edir. Öz fezileti ve ürfanı ile tanınan gene Şeyx Sen'an'a böyük ümidlerle
baxılır. Din başçısıl3 Şeyx Kebîr onun sımasında öz devamçısını görür. Şeyx Kebir'in qızı
gözel Zehra ona âşiqdir. Şeyx Sen'an ise rö'yasında Xumar'ı görür ve ona vurulur. Yuxusunu
Şeyx Kebîr'e açdıqda mürşidi onun öz fezileti ile şöhretleneceyini, lâkin ehtiras ucbatındanl4
her şeyi itirerek alçalacağını bildirir. Şeyx Sen'an and içir ki, qadınlara heç zaman
baxmayacak, bütün heyatmı yalnız İslâm dininin yayılmasma hesr edecek. On il erzinde bu
vedine emel edir, fâzil ve müdriki5 bir şeyx kimi meşhurlaşır. İslamı tebliğ ede-ede Qafqaz'a
gelib çixır ve burada yuxulannda gördüyü, ürekden sevdiyi Xumar'ı görür. Mehebbet her
şeye üstün gelir. Şeyx Sen'an ve'dini unudur. Lakin Xumar'm atası ve Gürcü papazı Şeyx'in
Müselman, Xumar'm ise Xristian olduğunu bildirerek, onu redd etmek isteyirler. "Me-
hebbetdir yegane din"-deyen Şeyx Sen'an öz eşqi yolunda her şeye hazır olduğunu bildirir. Bir
şeyx olduğu halda papazın telebi ile şerab içir, xaç taxır, nehayet onların sertini qebul ederek
Xumar'a qo-vuşmaq üçün hetta iki il domuz otarmağal6 râzılıq verirl7. Xumar'ı seven
Gürcüler onun heyatına qesd etmek isteyirler. Lakin bir teref den yerli Türk ler yardımcı olur,
o biri teref den ise artıq Xaliq'in nezerinde müqeddesleşen Şeyx Sen'an artıq ölümsüzlük
qazanmışdır. Şeyx Sen'an'dan üz çevirib Erebistan'a qayıdanl8 şeyxler de Şeyx Hâdî'nin
tezyiqi!9 ile onun kimliyini derk ederek20 yeniden Qaf qaz'a dönürler.Lâkin iki ilin tamamı
müddetinde Xumar'ın atası ve papaz ve'dlerini pozaraq qızı ona vermek istemirler. Bele
olduqda Şeyx Sen'an'la Xumar biri-birine qovuşaraq oradan uzaqlaşırlar. Gürcü deliqanlılan
onları te'qib edirler. Hamı21 sıldırım22 qaya üzerinden Kür nehrine tullanan23 Şeyx
Se'nan'la Xumar'm meleklere çevrilerek semâya pervazlandıqlannı24 görür. Belelikle heqiqi eşq
bütün dinî ve millî f erqleri üsteleyir.

I perde ŞEYX SEN'AN

Ey böyük Şeyx! Gördüm etrafi,
Şeyx Sen'an yerinden qalxaraq rö'yasını söylemeye Sarıyor ince, xoş bir aydmlıq.
başlar. Şeyx Kebîr onun sözlerini dinleyerek yeri Gecenin sanki xende-yi sâfi25,
geldikçe başı ile tesdia ve davam elametleri gösterir. Saçıyor kâinata baygmlıq.
Ruhu teshîr26 eden gözel mehtâb,
Dem-be-dem27 neşr ederdi mövce-yi nûr28.
1. Sıkıntı, buhran 2. Feleklere, göklere 3. Yıldızlar 4. Küçük 5. Özgür 6. Veren 7. Ezgiler 8. Ateşperestler 9. Saralı 10. Sıkıntı
saçan (savuran) 11. Bencil 12. Sövmekten 13. Din büyüğü (Şeyhülislam) 14. Şaşkınlığından 15. Faziletli ve akıllı 16. Otlatmaya
17. Rıza gösterir 18. Geri dönen 19. Baskısı 20. Anlayarak 21. Hepsi 22. Yalçın 23. Atlayıp 24. Kanatlandıkları 25. Saf tebessüm
26. Büyüleyici 27. Zaman zaman 28. Nar dalgası
 Geldi bir şeyx o dem üzünde niqâbl, Her kesde qibteli8 bir heyret.
Meni ta gördü, oldu pek mesrûr2.
Sanki bir tifl3 idim... Qucaqlayaraq, ŞEYX HÂDÎ
Bir zaman öpdü, sevdi, hoplatdı. (Arkadaşlarına)
Sonra omuzunda çox atıb-tutaraq, Bu ne tâle9, nasıl meziyyetdir?
Gâh gezdirdi, gâh oynatdı,
Aqibet men o möhterem şeyxin, ŞEYX SEDRÂ
Silleler endirib de üz-gözüne, Şübhesiz, en böyük seadetdir.
Eylenirdim... Xilâs edilmek üçün,
Xeyli yalvardı, baxmadım sözüne, EBÜLÛLÂ
Azacıq keçdi, şeyx-i nâme'lûm4, Kimse bir böyle şanlı gün görmez...
Bir de gördüm ki, deyir: "Bax, Sen'an,
Bax, ne müdhiş, nasıl derin uçurum. ŞEYX KEBÎR
İşte son menzil, işte Gürcüstan." Bu seadet feqet uzun sürmez
Baxdım, eyvah da atıb boynundan, (Sen 'an 'a)
Meni bir an içinde mehv edecek. Çünki rö'yada gördüyün uçurum,
Bağırıb Haq'dan isteyince aman, Seni eyler bu feyzden mehrûm.
Qoşdu imdada bir ziyalı melek. Baş verer senden öyle bir hereket,
Ki, bütün xalq eder hemen nifret.
ŞEYX KEBÎR Alçalar, ruhun alçalar... Ancaq,
Sonra? Seni alçaldan ehtiras olacaq.

ŞEYX SEN'AN ŞEYX MERVAN

Ta şeyxe eyledim diqqet, (Neim 'e)
Meni titretdi bir derin heyret... Bu fezîlet deyil, rezâletdir...

ŞEYX KEBÎR ŞEYX NEİM

Eceba kimdi şeyx? (Mervan 'a)
Bu seadet deyil de, zilletdirio.
ŞEYX SEN'AN
Sorma... Şeyx Sen'an mehbûtn bir halda azacıq
düşünür. Sonra ağlayacaq derecede bir tutqunluqla
ŞEYX KEBÎR Şeyx Kebîr'in ayaqlarma qapanır. Şeyx Kebîr onun
qolundan tutub qaldırır ve elini omuzuna qoyur.
Necin?
ŞEYX KEBÎR
ŞEYX SEN'AN
Seni annen doğurdu Turan'da,
Sen idin, ah, evet o şeyx sen idin. Her kesde böyîik
Yaşadın bir zaman da İran'da.
bir heyret. Şeyx Kebir ise me'nalı bir terzde başını
tehrikle bir qeder sükût ixtiyâr eder. Kesb-i irfan!2 için, fezîlet için,
Sonra İran'ı terk edib geldin,
ŞEYX KEBÎR
Erebistan'ı ixtiyâr etdin!3,
(Sen 'ana) Gene iken kesb-i iştihar etdini4.
Oğlum. Er-gec tutacaq cahânı adın, Lakin en son yerin zeki Sen'an,
Söylener ictihâd ü irşâdm. Olacaq son nefesde Gürcüstan,
Câhil-ârif, böyük, kiçik, yekser, Çjapılıb hisse, olmasan gümrâh,
Seni özler, sever, perestîş5 eder. Olacaq meqberin ziyâretgâh.
Meni bir gün de geler xalq unudub,
Sene hep ehl-i hâl6 olar meczûb7. ŞEYX SEN'AN
Şeyxim, efv et, feqet bir erzim var.

l.Örtü 2. Mutlu 3'Çocuk 4. Bilinmeyen 5. İtibar 6. Halden anlayan 7. Tutkun, deli-divane 8. İmrenen, gıpta eden 9. Şans,
talih 10. Alçaklık 11. Şaşkın 12. İlim kazanmak 13. Seçtin 14. Şöhret kazandım
 ŞEYX KEBÎR Meni senden gözel bilen, tanıyan,
Söyle, yavrum, smlma, yox icbâri. Var mı ey xâliq-i zemîn ü zaman4?
(Şeyx Kebire)
ŞEYX SEN'AN Men otuz il cahanda zahidvar5,
Hankı şeydir sebeb felâketime? Bilmedim qız nedir, qadın nedir zinhar^
Onu mümkünse söyle, gizletme. Ne qeder mende varsa hiss ü heyat,
Ehtirâsâta düşmenem, heyhat.
ZEHRA Mene bigane zövq-i nefsâni,
Ah... Sevdiyim yalnız eşq-i rûhânî7.
Daha könlümde qeyri eşqe inan,
ŞEYX KEBÎR Yer bulunmaz xayır, xayır...
O yalnız qadındır, işte qadm. Bu sırada tekrar sehnenin ışığı azalır, ikinci perde
qalxaraq ta ucda evvelki behiştî? menzere görünmeye
başlayır
ŞEYX KEBÎR XUMAR
Söyle Zehra'ya: gözlerin aydın. (sıtmalı bir ahengle)
Se'nan
ŞEYX MERVAN Ne çabuq çıxdı xatirinden?
(istehzâlı2 bir tövr ile Şeyx Ebuzer'e)
Söyle Zehra'ya: "Gözlerin aydın." ŞEYX SEN'AN
Aman!
ŞEYX SEN'AN Men şaşırdım. Saqm, inanma...
Ey böyük Tanrı, ey böyük yaradan. 1912-1914
Her qulun hâli, fikri sence eyân3.
UÇURUM
(c. I. s. 338-341)
4 perdede
iacie
KONU: Eserin konusu esrin evvellerindeki Türkiye heyahndan almmışdır. Müellif
burada yaxşı beled9 olduğu bah tipli, modern Türk gencliyinin heyatmı eks etdirmişdir.
Pyesin esas qa-yesi batı heyatının, batı kültürünün Türk gencliyine öldürücü te'sirini
göstermektedir. İste'dadlılO ressam Celâl ve onun eşi Göverçin biri-birlerini ürekden
sevirler. Celal Avropa ressamlığı ile daha yaxından tanış olmaq üçün Fransa ve İtaliya'ya
gedir. Burada o, gene ve gözel Fransız qızı Anjel'le tanış olub vetenini, sevimli Göverçin'ini
ve istekli qızı Menekşe'ni unudur. Göverçin'in mehebbet dolu mektublannı cavabsız qoyur.
Bir müddet sonra artıq içki düşkününe çevrilen ve senetle bağlı evvelki arzularını yerli-
diblill unudan Celâl Anjel'le birlikde İstanbul'a dönür. Göverçin'in babası Uluğbey,
qardaşı Yıldırım onu Anjel'den uzaqlaşdırmağa çalışırlar. Hetta Yıldırım özünü Anjele
vurgun kimi gösterir. Lâkin Celâl arhq özünü tamamile qeyb etmişdir. Göverçinin yegane
tesellisi olan sevimli Menekşe de onun eli ile helak olur. Eserin sonunda çocuğunu itiren,
Göverçin'in nif-retini qazanan Celâl Anjel'in de ona her adımbaşı xeyanet etdiyini, en
başlıcasi ise bir senetkâr ve bir Türk kimi qeyb olduğunu başa düşüb!2 özünü uçuruma
ataraq helak edir. Eserin adındaki "Uçurum" kelmesi daha çok remzil3, simvolik!4 bir
me'na daşıyır ve öz kökünden uzaqlaşmam, yad kültürün, yadl5 exlâqm te'siri altına
düşmeni bildirir.

Dördüncü perde
ULUĞ BEY
(Qafasını sallayaraq son derece sinirli ve cjizgın)
O gün ki, İstanbul'da, Zeherlendi getdikce,
Gençlik Fransızlaşdı, Memleketin her yeri.
Türk övladı get-gede, Qehreman Oğuzların,
Uçuruma yaxlaşdı. Böyük Ertoğrulların,
Yurdumuzu sardıqca, Sarsılmaz xeleflerii7,
Düşkün Paris modası, İmdi hep sapgmis, azgın.
Herkese örnek oldu, Avropa 1dan fazilet,
Sersem Fireng edası. Himmet ^, ciddiyyet, vüqâr20,
Serxoşluq, iffetsizlik^, Dururken yalnız çürük,
Sardı bütün gençleri, Bir züppelik aldılar.
1. Zorlama 2. Ayaklı 3. Açık 4. Zaman ve zeminin yaratıcısı 5. Dindar 6. Asla 7. İlahi aşk 8. Cennet 9. İyi tanıdığı
10. Yetenekli 11. Kökünden 12. Anlayıp 13. Simgesi, rumuzu 14. Yabancı 15. Yabancı 16. Namussuzluk, arsızlık 17. Varisleri,
oğulları 18. Yoldan çıkmış 19. Çaba, emek 20. Ağırbaşlılık
 Bu sırada Yıldırım Aydemirle birlikde gelir. Seni aldı mı Tanrı'm?
Aydemir çekilib gedir, Yıldırım ise durduğu yerde Gel mene, uf, nerdesen?
donaqalır. Sensiz qan oldu bağrım.
(arxa terefe baxar, Celâl'ın geldiyini görünce)
Yıldırım, gel, yaxm gel, Ah, yene o, nerde yavrum?
Gel, baxalım, nerdesen?
Eşitdim Celâl kimi, CELÂL
Başqa âlemlerdesen. Merhemet.
Men seni ta kiçikken,
Öz ruhumla besledim. GÖVERÇİN
Menim oğlum da bir gün, Menden ne isteyirsen, get, çekil get!
Azarmış... Heç bilmedim.
(acı tebessümle) CELÂL
Söyle, sevgilin nerde? Efv et meni, bir divâneyem, suçum çox,
Nerde Paris töhfesil? Feqet düşün, divâneye qelem yox.
O felaket bayquşu, Efv et, cürmüm2, qebehetim çoxsa da,
O sokak süpürgesi... Efv et, gerçi Ieyâqetim3 yoxsa da...
YILDIRIM GÖVERÇİN
Bey baba! Efv edersen, Heç zerer yox, men efv eyledim seni,
Qebahetli olsam da. Feqet sen de bu hâldan qurtar meni.
Me'zuram işte, çünki, Gel, yaxm gel, köksümü, gel, parçala.
Menim niyyetim başqa... Belke ruhum işkenceden qurtula.
Men istedim ki, suçsuz, İmdi Menekşe'm, o sönmüş pembe nur.
Bir aile sevinsin. Meni ıssız mezarında bekliyor...
İşkenceden qurtulub,
Mesud olsun Göverçin. CELÂL
Yoxsa menim Anjel'e, Göverçin, qanatma könlümü, yeter.
Esla toxunduğum yox. Çekdiyim ezablar ölümden beter.
Emin ol, senin oğlun, İşletdiyim suçun cezası neyse,
Deyil azgın bir çocuq. İtaet eylerem başım da getse...
GÖVERÇİN'İN SESİ GÖVERÇİN
Söndü parlaq emeller, (usanmış ve çılgınca birferyâd ile)
Men ağlaram, el güler. Yavrum... Nerde yavrum?
Yaralı, mehzun könül,
Hep çırpınar, hep inler. CELÂL
Efv et.
ULUĞBEY
(Yıldırımın aolundan tutaracj) GÖVERÇİN
Ah, çekil.
İşte dinleyir misen?
Durma, artıq, gel beri. CELÂL
Seni görse, şübhesiz, Göverçin. Göverçin...
Coşar eski derdleri.
GÖVERÇİN
Her üçü görünmez bir terefe çekilirler. Sonra (Celâl'a) Çekil, get
Göverçin gelir. sefil...
GÖVERÇİN (Deye sinirli ve nifretli bakışlarla içeri girir. Celâl
(yaralı sesle) ise şaşaın bir heykel kimi yerinde donaaalır).
Menekşem, ah nur yavrum.
1917

1. Hediyesi 2. Suçun 3. Layık olma, yararlılık

 İBLİS
(c. II. s. 9 -14)

4 perdeli f acie
KONU: Müellifin simvolik-felsefi mezmunlu eserlerindendir. Esas qayesi
insanların bütün felaketlerine onların özlerinin bais olması, her xain qelbde potensial
bir iblis giz-lenmesidir. "İblis nedir? -Cümle xeyanetlere bais... Ya her kese xain olan
insan nedir? - İblis"-İblisin son monoloqundakı bu sözler eslinde eserin bütün
mezmununu özünde ehtiva edir. Eserdeki hadiselerin merkezinde Arif adh bir gene
dayanır. O, daim heqiqet axtaranl laubali bir insandır. Xâver adlı gözel bir qız onu
ürekden sevir. Lakin Arifin qelbi Re'nâya bağlıdır. Re'nâ ise yalnız babasının qatilini
tapıb cezalandıran adama ere gedeceyine and içmişdir. Qatil ise Türk ordusunun
zabiti olan, lakin üreyinin derinliklerinde Türk lerin cebhelerdeki meğlubiyyetlerine
sevinen İbn Yemin adh bir Erebdir. Qatili Türk ordusunun Vasif adlı gene ye igid2
zabiti tapıb3 cezalandırır. Lakin hemin4 ana qeder töretdiyi bütün cinayetleri yalnız
İblisin adı ile bağlayan Arif gözel Renâ'ya sahib olmaq üçün Vasifi öldürür ve yalnız
bundan sonra onun uzun illerden beri arayıb-axtardığı doğma qardaşı olduğunu bilir.
Eser boyu her bir felaketin, xeyanetin törediyi sehnede bir müşahideçi sifeti ile İblis de
iştirak edir ve insanların öz cinayetlerini nece onun adı ile bağladıqlarım görerek acı
qehqehelerle gülür. Eserde müharibelerin xalkların ve insanların heyatına getirdiyi
dehşetlere ve Türkçülük ruhunun dirçeldilmesineS mühüm diqqet yetirilmişdir.
İLK PERDE Qaldır meni tâ görmeyim insandaki zulmü
Bax, yer üzü inler. Yâ Rebb, bu cinayet,
ARİF bu xeyanet, bu sefalet,
(Uyqudan oyanır kimi alnını ve gözlerini ovuş-
durur. Yerinden galxır, göye doğru)
Bulmaz mı nehayet? İnsanları xelq
etmede var belkei6 de hikmet,
İblise ne hacet?
Dünyaları yoxdan yaradan ey ulu Tanrı. Yorgun ve düşünceli bir hâlda iskemleye otu-
Ey xâliq-i hikmetö. rur. Derhal sehnenin ışığı azalır. İblis sürekli ve is-
Duyduqca, düşündükçe olur qelbime tan7, tehzalıl7 qehqehelerle yerden-alovlar içinden çıxar.
Min şübheli illet. Yıldızlı ve eflatûni ridasının^8 etekleri hereket et-
Duyduqca evet perdeli hikmetleri her an, dikee ateşreng sîmâ ve elbisesi parlar, durur.
Min dürlü heqîqet, İBLİS
Min dürlü, müemmâlı heqîqet mene xendan8, Arif! Mana bax, sende mi övhâmei9 qapıldın?
Hepsinde de zulmet. Bîçâre cocuq, sende mi İblise taqıldm?
Bülbüllerin elhâm9, çiçeklerdeki elvan, Dâhiler, ulûî'ezm nebiler bele menden,
Ya şö'le-yi ecrâmio. Heç veehle texlîs-i girîbân^o edemezken,
Olmaz bu menim cıldıracaq könlüme el'ân, Daim meni tehqîr ederek eyleniyorsun,
Bir menbe-yi ilhamdı. Hep söyleniyor, söyleniyor, söyleniyorsun.
Ey varlığı yox, yoxluğu vardan daha dilber, Bir gün geler, elbette, bu i'zân2i ile sen de,
Ruhum seni izler. Bazice olarsan qoca iblisin elinde.
Lütf et, o gözel çöhreni bir an mene göster. İblis, o böyük qüdret, o ateşli müemmâ,
Bir gün seni de kendine eyler köle, amma
Ruhum seni özler. Heyhat, olamaz derdine bir kimsede imdâd,
Uydum da peygemberlere, qanuna, kitabe, İmdâde qoşar, qoşsa feqet âh ile feryâd.
Duydum yene qesvetl2.
Başdan-başa hep qehr ü, qezeb, tövbe, inâbe^, Ridâsmm eteklerini Arifin üzüne sürer, laubali
Hep ze'fe elâmet. Her felsefe bir velvele, qehqehelerle çekilib geder. Sehne aydmlaşır.
hep dâdlı*4 xeyanet, ARİF
Yox rehber-i vicdan. (Şaşqın, sinirli bir tövr ile saçlarını cjanşdmr, içeri
Sensiz doğamaz qelbime, vicdanıma heyhat, girmekde olan ixtiyara heyecanlı ve müzterib)
Bir şö'le-yi irfani5. Gel, gel mene. Gel, eyle menim derdime çâre.
En, gel mene, yâxud meni yükseklere qaldır,
İXTİYAR
Dindir qucağmda.
Oğlum, yene derdin ne imiş, söyle ne çâre?
Qaldır meni, bir seyr eleyim, qoş mu, gözel mi,
Cennetde melekler?

I. Arayan 2. yiğit 3. bulup 4. aynı 5. canlandırma 6. hikmet yaratan 7. karanlığı 8. güleç 9. şakımaları 10. cansız, kuvvetsiz
ışıklar II. ilham kaynağı 12. sıkıntı, kasavet 13. bağlılık 14. adaletli 15. bilgi, irfan ışığı 16. belki 17. alaylı 18. hırka 19.korkuya
vehime 20. yakayı kurtaramazken 21. anlayışla
 ARİF
(acı tebessümlerle)
Yar beynimi, aç qelbimi. Eyvah, açamazsan.
Qaç, menden uzaqlaş, xayır, eslâ gaçamazsan.
Men çılğmam artıq, mene yaxlaşma, kenar ol,
Gel qaçma, xayır, derdime lütf et de deva bul.
İXTİYAR
Oğlum, medenî âlemi nifretle buraxdm,
ARİF
(acı tebessümlerle)
Yar beynimi, aç qelbimi. Eyvah, açamazsan.
Qaç, menden uzaqlaş, xayır, eslâ gaçamazsan.
Men çılğmam artıq, mene yaxlaşma, kenar ol,
Gel qaçma, xayır, derdime lütf et de deva bul.
İXTİYAR
Oğlum, medeni alemi nifretle buraxdın,
Geldin, bu cedelsiz, bedevi âleme çıxdın.
İnsandaki haqsızlığı, zulmü nut artıq,
Gelbindeki nifretleri, vehşetleri yax, yıx.
Yü'min deyil İblis'e uyan...Hep beşeriyet
Etmiş bu gün ev yıxmağa, qan tökmeye âdet.
Arif, unut oğlum, unut artıq meni dinle,
Sen kendini mehv eyleyeceksen bu gedişle.
ARİF
(acı qehqehelerle)
Mümkün mü unutmaq? Dayanılmaz buna
esla,
Esla dayanılmaz bu böyük dehşete, zîrâ,
Yalnız deyil insanlara, vehşîlere sorsan,
Onlar bele insandaki vehşîliye heyran.
(göye doğru, sinirli ve heyecanlı)
Bilmem bu cinayet, bu xeyânet, bu felâket,
Bitmez mi ilâhî? Bu qeder sebre ne hacet?
(çılgın)
Ver, bir buyuruq ver de cehennemler açılsın,
Coşsun, bütün ateşleri dünyâya saçılsın.
Yaxsm da, bu zâlim beşerin yurdunu yaksın,
Hep yer üzü bir âh olaraq göylere çıxsm
Bu şırada dehşetli göy gurultusu^ başlar. Gurultu ile
beraber İblisin şiddetli qehqeheleri eşidilir.htiyar me'yus
ve düşünceli bir hâlda qülbeden çıxır. Arif eli alnında
olaraq gurultu ve c\ehqeheleri dinler. Eyni zamanda
sehnenin İşığı azalır, iblis Arifin qarşısına keçi verir.
ARİF
(fesini qoyaraq, şaşqın)
Kimsen, neçisen? Söyle, nedir fikrü meramın?
Nerden geliyorsun, ne imiş şöhret ü namın?
İBLİS
(meğrur qehqehelerle)
Men imdi bir ateş, feqet evvelce melekdim,
1. gürültüsü 2. okuduğum 3. tutsaklık bağı 4. kötülüğün 5. ayan, bilinmektedir 6. yoldan çıkmışları 7. ayakta duran
8. yaratılışın başlangıcı 9. insan topluluğu 10. benliğim 11. sinirli
Hep Xâliq'e tesbeh idi, tehlil idi virdim2.
İlk önce melek meni teqdîs ediyordu,
Adem kimi bir saygısız âxır leke vurdu.
Alçalmadı, yükseldi feqet şöhretü şanım,
Allah ile bir zikr edilir namü nişanım.
ARİF
Artıq yetişir, anladım, îzâha ne hacet?
Qarşımdakı İblis imiş, eyvah ne dehşet.
Hep qehr oluyorken bu cahan xâin elinle,
Bilmem neye geldin, neye geldin, mene söyle...
İBLİS
Baxdım eziyor ruhunu hep qeyd-i esarets,
Geldim ki, edim ta seni hürriyyete de'vet.
Baxdım seni mehv etmede min dürlü xeyanet,
Geldim ki, verem qelbine bir nuri-heqiqet.
ARİF
Uymam sene, her mel'unetüv* mence eyandırS,
Defol da get, azgınları sapgınları^ qandır.
Hürriyyete eslâ meni sen irdiremezsin,
Bir zulmet iken nur-i heqiqet veremezsin.
İBLİS
(İstehzah qehqehelerle)
Lâkin bu xetâ... Ateşi zulmet sanıyorsun.
Sen Arif iken hâlbuki çox aldanıyorsun.
Zulmet deyilem, işte menim her sözüm ateş...
Ateş! özüm ateş, üzüm ateş, gözüm ateş.
ARİF
Men nure feqet talibem, ateş neme lazım?
İBLİS
Ateşsiz inan nur olamaz sabitü qaim7.
Ateş, güneş, ateş, beşeriyyet bütün ateş,
Her bir hereket, mebde-i xilqet8 bütün ateş...
Zerdüşt'ü düşün, felsefesi, fikri, dehası,
Hep ateşe tapşırmaq idi zümre-yi nasr?.
Yalnız bunu derk etdi o ellame-yi meşhur,
Yalnız o böyük baş bu böyük keşfle meğrûr
ARİF
(sinirli)
Mehv olsa da hep menliyimio uymam sene,
defol.
İBLİS
Durmam, gederem...
(qehqehe ile çekilir)
ARİF
Haydi, çekil, işte açıq yol...
(Fesini bir terefe atıb esebil hâllar keçirir. Sehne
aydınlaşır.)
1918
 PEYĞEMBER
(c. III, s.232-236)
Dram, 4 perdede
Bİ'YET, DE'VET, HİCRET, NÜSRET
KONU: İslam dininin banisil böyük Mehemmed'in heyatı haqqında yazmaq
Cavidin en böyük arzusu olmuşdu. Hemin2 arzu bu eserde reallaşmışdı. Eserin
esasında Mehemmedin yeni din uğrunda mübarizesi tesvir olunur. Mehemmed
bütperestlik eleyhine tekbaşına mü-barizeye başlayır. İlk vaxtlar ona heç kim inanmır,
hezret Peyğember def elerle ölüm tehlükesi qarşısında qalır. Peyğembere qarşı dayanan
esas qüwe3 gözel Şemsadır. O, bir terefden Me-hemmed'i delicesine sevir, o biri
terefden ise dini müçadilelerde helak olan qohumlaruun4 in-tiqamını ondan almaq
baresinde5 düşünür. Romantik üslubda, yüksek poetik senetkarhqla yazılmış eserin
sonunda yeni dinin feziletlerini yalnız Müselmanlığa tapınanlar deyil, Xris-tianlar ve
yehudiler de qebul edirler. Mehemmed'in bir din te'sisçisinden Peyğemberliye yük-
selmesinin bütün merhelelerini gösteren eser İslamın zefer yürüşü ve her yeri titreden
"Al-lahüekber" sedaları ile bitir.
Bİ'YET MELEK
Aydın ve yıldızlı bir gece. Mekke yaxınlığında Hira (göye doğru)
dağı. Etrafda mağaralar, yalçın aayalar, sarp enişler, Ona qaldırmaq isterem seni men.
qorxunç uçurumlar... Peyğember eli alnında derin dü-
şüncelere dalmış. O, gecenin sükutunu oxşayan hezin ve PEYĞEMBER
bayıldıcı bir ud zümzümesi6 dinleyerek uyuyur kimi Âh, sen dâima gelir de mana,
özünden keçmiş. Bu sırada penbe, mavi, henövşeyi nur- Sonra hep gösterirsen istiğna.
lar içinde altun aanadlı, füsunkar^ bir melek ener ve Men kimem, söyle? Sen neşen, göster.
ilahi bir ahengle Peyğembere xitab etmeye başlar.
MELEK
MELEK Men melek, sen de, sen de peyğember.
Ulu dahi, sen ey böyük rehber.
Qalx, oyan. İşte her teref, her yer. PEYĞEMBER
(şaşqın, geri çekilir)
Hep tebiet dalıb da rö'yâye, Ya! Demek sen melek misen? Heyret!
Celb eder ruhu şe'rü sevdâye.
Gece yıldızlar ile pürxülyâ, MELEK
Seni dinler, sükût içinde feza. Men senem, sen de men, şaşırma, evet.
Men senin eqlinem, feqet dâim,
PEYĞEMBER Bu qiyafetle zahir olmalıyım.
(başını qaldınr, heyret ve iztirab ile)
Yene rö'ya mı gördüyüm, eceba? PEYĞEMBER
Sen neşen, söyle? Gel, yaxm gel, aman, ne dilbersenio.
Yox, saqın, gelme, dur, ne söylersen.
Yene sarsıldı müzterib ruhum,
MELEK Dur, aman, sanki qelb-i mecruhumla.
Men mi? Heç sorma. Şövq ü hesretle reqs eder, sızlar,
Ezeliyyet şefeqlerinde açan, Onu bir qehr-hendei2 yıldızlar.
Taze bir gönce, penbe bir yıldız. Qopuyor ta içimde bir tufan,
Ebediyyet üfüglerinde uçan, Beynim ateş saçıb durur her an.
Tanrı qoynunda beslenen bir qız. Yanıyor menliyim, düşüncelerim,
Şe'r ü hikmet, zeka ilâhesiyem, Çâre bul, yoxsa mehv olub gederim.
Ulu dahilerin nedimesiyemS.
Ayrı olsaq da işte her ikimiz, MELEK
Bir rübabın? inildeyen sesiyiz. En gözel çâre işte ezmü sebat,
Olma esla esir-i hissiyyat.
Buraxıb eczi durmadan yüksel,
PEYĞEMBER Yüksel, ey şanlı qehreman, yüksel.
Ne için geldin, anlamam, yene sen? Erş-i Iahutel3 doğru aç şehber1*,
Dâima yüksel, ey böyük rehber.

1. kurucusu, peygamberi 2. aynı 3. güç, kuvvet 4. akrabaların 5. konusunda 6. sesi, ezgisi 7. büyüleyici 8. arkadaşıyım
9. sazın 10. güzelsin 11. yaralı kalbim 12. kahırlı gülümseme 13. ilahi âlem 14. kanat
 PEYĞEMBER
Yox, qanad yox. Men işte bir âciz, PEYĞEMBER
Yolçuyam, kimsesiz, tesellisiz. Öyle bir esr9 içindeyem ki, cahan,
Çevrem issiz mağaralar, yalçın, Zülm ü vehşetle qovrulub yanıyor.
Qayalar, sarp enişler, ah azğm, Üz çevirmiş de Tanrıdan insan,
Uçurumlar, alov saçan ovalar, Küfrü heq cehli me'rifet sanıyor.
Ruhu qesvetle yıldıran havalar. Dinlemez kimse qelbi, vicdanı,
Bir çemen yox, axar su yox, heyhat, Mehv eden haqlı, mehv olan haqsız...
Göz, qulaq burda duymaz eşq ü heyât. Başçıdır xalqa bir yığın cânî,
Hep münafiq, şerefsiz, exlaqsız.
MELEK Gülüyor nura dâima zulmet,
(göye doğru) Gülüyor fezle qarşı fisq ü ficürio,
Bax, bu engin feza, bu qutlu deniz.. Ah, edâlet, hüquq ve hürriyyet,
Ne qeder xoş, nasıl gözel, lekesiz... Ayaq altında çığnanıb gediyor.
Uçuşur her terefde yıldızlar,
Behs edir sanki nazenini qızlar. MELEK
Hep birer şe'r, sen de bir şair, Elverir sende olsun ezm ü sebat,
Her tamâşâsı eşqe âiddir. Bu qaranlıq muhiti get, parlat.
Haqq'ı anlat da, olma heç me'yus.
PEYĞEMBER
Ah, bu almazpareler2 serpen, PEYĞEMBER
Gece çox möhteşem, feqet onu men, Meni bir kimse dinlemez efsusH.
Seyre daldıqça sanki mehv olurum,
Qelbim oynar da, çırpınır ruhum. MELEK
Anlamam bir bu ölçüsüz, bu derin, Tanrı fermanıdır bu, get, söyle.
Bu qaranhq, çiçekli perde necin? (Göye işaretle)
Meni yalnız düşündüren bu meal, Söyle ancaq onun lisânı ile.
Hep bu, yalnız bu, dâim bu sual.
Bu siyah çarşaf en böyük engel, PEYĞEMBER
Uçabilseydim işte en evvel, Hankı mö'cüzle12? Men ki, çox âciz,
Onu yırtar da, parçalar da hemen Bir qulam kimsesiz, müdâfiesiz.
Qovuşardım o hüsn-i mütleqe3 men.
MELEK
MELEK (altun qablı bir kitab verir)
Onu derk elemek4 qolay... Ancaq Haqq'ı tebliğ üçün senin ancaq,
Ver içinden gelen sedaya qulaq. Rehberin senet-i kelamis olacaq.
Dinle hep kâinatı, seyr eyle, Saçma, hep saçma başqa mö'cüzeler,
Her güneş ondan işte bir şö'le... Bu kitab işte en büyük rehber.
Her ufaq zerre, her kiçik yarpaq, Behs eder buseden, mehebbetden,
Sene söyler, bu remzi5 çox parlaq. İnciler serper elm ü hikmetden.
(dadlı tebessümlerle)
PEYĞEMBER Yene bilmem neçin-neçin daldın?
Mence dünyâda en sevimli dilek- Ne düşünüb, necin şaşıb qaldm?
Ona qoşmaq, onunla birleşmek... Sevgiden xoş mu sence ateş-i kin?
Yox, qılmc söz qeder deyil keskin.
MELEK Tanrı keçmişde hep qan isterken,
O da mümkün, düşün de haqq yolu tut, İmdi memnun feqet mehebbetden.
Atalardan qalan ne varsa unut.
Yıx xurâfâtı6, eski bütleri? qır. PEYĞEMBER
Kim yol azmışsa, Haqqa doğru çağır. Men mehebbet esîriyem, her an...
NerdivanlarS yapıb könüllerden, Her zaman özlerem öyle bir cahan,
Parla, yüksel vücud-i mütleqe sen. Ki, bütün kâinatı eşq olsun,

1. Cilve 2. Elmas parçaları 3. Mutlak güzellik 4. Anlamak, kavramak 5. İşaret 6. Safsata 7. Put 8. merdiven 9. Asır,
4aizyıL 10. Ahlaksızlık ve sefillik (zevk ve eğlenceye düşkün) 11. Yazık 12. Mucizeyle 13. Söz sanatı
 Könül uçduqca e'tila1 bulsun. Büğz, edâvet saçarsa tufanlar,
Reqs edib orda möhteşem bir hiss, Çarpışır, of demem evet meni sen,
Yasa batsın, ağlasın da iblis. Çekiner sanma heç mabârizeden3.
Qandan eslâ görülmesin de eser, Çünki hep menliyim, kemâlim4 onun,
Saçsın al qönçeler şefeqli seher. Her düşüncem, bütün xeyâlım onun,
Orda üz bulmasın işkence, keder. Meni hep cezb eder o ince meal,
Oxşasın ruhu penbe rö'yaler. Ah o, yalnız o qaye-yi âmâl...
Mene gülsen de hep o nazlı xeyal,
Ah o yalnız, o qaye-yi âmâR.. Peyğember son sözlerini söylerken ellerini köksünde
Onu duymaq, duyurmaq isterken, çarpaz ederek diz çökür, meftun ve meczubs bir tövrle
Gerirem her belâya köksümü men. başını göye doğru qaldmr. Melek ise ilahi ve duyulmaz
Daş, tiken, ox, qümc, tokat, yumruq, bir baxışla, ağır bir hereketle yükseklere çekilir.
Hepsi xoş, her ne gelse dönmek yox. 1922
Kin, qerez, fışqırırsa vulkanlar,

TOPAL TEYMUR
( C. III. s. 296-300)

Dram, 5 perdede

KONU: Eser real tarixî hadiseler esasında qeleme alınmış, orada real tarixî şeh-
siyyetlerin sureti yaradılmışdır. Onun esas gayesini Türk dünyası arasındaki par-
çalanmanın sebepleri ve nedenleri teşkil edir. Böyük serkerde^ Teymur (Tamerlan)
Türk dünyasını birleşdirmek Türk qövmlerinin hamisinin temsil olunduqları qüd-
retli bir dövlet yaratmaq isteyir. Lakin Osmanlı sultanı Yıldırım Beyâzid ve onun te-
refini saxlayan Çara Yusif Teymurun bu fikrinin heyata keçmesine imkan vermirler.
Teymur Yıldırım'a döne-döne mektublar yazır, ona bütün dünyanı Türk lüye gül-
dürmemeyi teklif edir. Lakin Yıldırım hemin7 mektubları tam bir sayğısızhgla redde
edir. Teymurun Yıldırım sarayına gönderdiyi adamlar onun zeif çehetlerini8 öz
hökmdarlarına çatdırırlar^. Açıq müharibede Teymur Osmanlı sultanına qâlib gelir.
Eser tarihî menbelerdeio qalmış meşhur bir dialogla bitir. Yıldırım'm "Bu qelebe
Türk eqvamınıil deyil, yalnız fürset bekleyen qonşu hökümetleri memnun etdi. Ah,
daha doğrusu, İslam alemini başsız qoydu" sözlerinin müqabilinde Teymur acı-acı
gülerek deyir: "Heç maraq etme, Xaqanım. Sen kor bir abdal, men de deli bir topal.
Eğer dünyanın zerre qeder deyeri olsaydı, yığın-yığm insanlara ucu-bucağı yox mem-
leketlere... senin kimi bir koriz, menim kimi bir topal müsellet olmazdı"-cavabını
verir.
DÖRDÜNCÜ PERDE YILDIRIM. Uzun laf istemem, yalnız mek-
HAZİM (gelir, eyilir) - Teymur elçisi. tubun mealim^ söyle.
YILDIRIM. Gelsin, (sinirli) Yene mi elçi? Yene ALİ PAŞA. Yazır ki, men sizi bir Türk xaqanı
mi Teymur elçisi? olaraq sayaram ve zatınıza qarşı hörmet beslerem,
SOBUTAY (yazlıq elbisede gelir, eyilir, mektubu feqet siz meni saymazsanız, aramız soyuyarlö ve
verir). bu soyuqluğun neticesi çox acı olar.
YILDIRIM. (Ali paşaya) Al, oxu. (Sobutay'a) Bu Örxan gelir.
mektub nerede yazılmış? YILDIRIM. Sonra? Sonra?
SOBUTAY. Azerbaycan'da. Qarabağ yay- ALİ PAŞA (yanmbaxışla mektubu süzerek) İşte
lasında. bu menim son mektubum ve son teklifimdir. Qa-
YILDIRIM. Çıx, bekle. Cavabını imdi alarsan. raqoyunlu emiri Qara Yusif oradan uzaqlaşmalı,
SOBUTAY. İtaet. (eyilir, çıxır). Şahzadelerinizden biri me'muren yanıma gön-
ALİ PAŞA (qısa bir mütalieden^ sonra, heyretle derilmeli... Men ona övlad kimi baxacağımı indiden
etrafa) Dehşet, dehşet. ve'd eylerem, feqet mektubuma müvafiq cavab gel-
YILDIRIM. Ne yazır, imdi!4 ne yazır? mezse, hücum edeceyim şübhesizdir. Ona göre de
ALİ PAŞA. (oxur). Tanrı qulu Teymurdan Sul- hazırlanmanızı ihtar ederem.
tan-i Rum Yıldırım Beyazid'e.

1. Yükselme 2. İsteklerin amacı, emellerin gayesi 3. Çarpışmadan 4. Olgunluğun 5. Gönül verip ve cezbolmuş 6. Komutan
7. Aynı 8. Yanlan 9. Ulaştırırlar 10. Tarihi kaynaklardan 11. Kavimleri 12. Kör 13. Düşünceden 14. Şimdi 15. Özel anlamını 16. Soğuyor
 YILDIRIM. Muharibe mi? Ah, müharibemi?
(Acı qehqeheyle). Gör bizi ne ile qorxudur? Zavallı
Topal! Görünür ki, qarşısındakmı unudur. (Çox qız-
ğın) Xayır, onun cavabı müharibeden başqa bir şey
deyil.
ŞEYX BUXARİ. Zennimce qezeb ve hiddet
efendimizi yanlış mühakimelere sövq edirl. Tey-
mur da sizin qeder qehreman, sizin qeder cesur ve
sarsılmaz bir hökmdar. Boş yere Türk övladınm qa-
nım tökdürmeyin ve etrafınızı saran düşmenleri öz
felaketinize güldürmeyin.
YILDIRIM. Xayır, mirim. Men indiye qeder
senin acı nesihetlerini dinledim. Efsus2 ki, bundan
sonra dinlemeyeceyem, çünki bu mektubun meali
tehqirleri3n en acısıdır.
ŞEYX BUXARI. Evet, bilirem, acıdır, feqet
menim sözlerim ondan da acıdır. Feqet onunla çar-
pışacacağına öz nefsinle mübarize et4. Cesaret edi-
rem, mümkünse reqqaselere5 uyma. Serbistan
prensesi nüfuzuna qapılma. Ve serxoş vezirlere alet
olma.
ALİ PAŞA (etrafa) Ah, bu ne hezyanö?
YILDIRIM. Evet, şeyxim. Acı da olsa, söz-
lerinde bir heqiqet var. Lakin Teymur'a qarşı sus-
maq esla elimden gelmez. Çünki o meni tanımır,
yaxud tanımaq istemir. Her hâlda men özümü ona
tanıtmalıyım. Ali paşa, cavab yaz.
Ali Paşa kağız-qelem7 hazırlar.
ORXAN (te'zimS ile) Müsaide buyurulsa, men
de bir-iki kelme söz söylemek isterem.
YILDIRIM. Söyle.
ORXAN. Efendimizin iradesi^, elbette, bir he-
qiqetdir. Şeyx hezretlerinin tövsiyesi ise daha xe-
yirxahane bir meslehetdir.
YILDIRIM. Men hepsini düşünürüm, artıq bi-
zimki meslehetdenio keçmiş. (Qızğın) Cavab yaz.
ALİ PAŞA. Emrinize hazıram.
YILDIRIM. Yıldırım Beyazid'den Kelb-i equr
Teymura.
MECLİSDEKİLER (dehşet ve heyretle etrafa)
Nasıl? Kelb-i equriı mu?
YILDIRIM. Yazdın mı? Kelb-i egur Teymur'a.
ALİ PAŞA. Evet, kelb-i egur Teymur'a...
YILDIRIM. Yaz, müharibemiz muharibedir.
Her kim sözünden qaçarsa, qadmı üç talaq ile boş
olsun.
ALİ PAŞA. (yazır, etrafa) Ah, felaket. Dehşet.
1. Sevk ediyor 2. Yazık 3. Hakaretler 4. Çarpış, savaş 5. Dansözler 6. Saçmalık 7. Kalem 8. Saygı, mermet 9. İstek,
düşüncesi 10. İştir 11. Kısır köpek 12. Tartışma kurallarına 13. Uygun 14. Güzel yorum 15. Güzel, iyi, yakışıklı 16. Tarihi
sorumluluk 17. Alaylı 18. Kötülük isteyen 19. Hükmün (yargım) kesindir 20. Gevşek davranma 21. Kaç 22. Saçma sapan
sözler 23. Beddua 24. Güçsüz, aciz
YILDIRIM. Ötekini özün bilirsen. İşte menim
cavabım bu.
ŞEYX BUXARI (müzterib ve heyecanlı). Efendim.
Efendim, müsaide buyurun. Bu cavab adab-i mü-
nazireye12 esla müvafiqi3 deyil. Hem de heç bir
hüsn-i te'vill4 qebul etmez. Evet, bu bir xeta, bu bir
tecavüz ki, heç bir hökmdarın şanına yaraşmaz.
YILDIRIM. Artıq yetişir, rica edirem, kimse qa-
tışmasın.
ŞEYX BUXARİ (yerinden qalxıb getmek ister).
Yaxşıl5, sultanım, qarışmam, lakin bu cavabınızla
böyük bir mes'uliyyet-i tarixiyye16 altında qa-
lacaqsınız. Mene müsaide...
YILDIRIM. Buyurabilersiniz. (Şeyx Buxari çıxır.
Yıldırım istehzali^ tebessümle qafasını oynadır) Evet
bu mektubla İldırım Beyazid böyük bir mes'uliyye,
bir mes'uliyyet-i tarixiyye altında qalacaqmış.
ORXAN. Her halda Şeyx bedxahi8 bir şexs
deyil.
YILDIRIM. Ne olursa olsun, menim iradem qe-
tidir!9. (qalxır). Mene bax, Orxan. Sen bu veqte
qeder bizden hörmet ve mehebbet gördün... ve o
sayede Anadolu'da yaşayan Tatar-Türkmen qe-
bilelerinde böyük nüfuzun var.
ORXAN. Efendimizin lütfünden.
YILDIRIM. İşte onlara icrayi te'sir etmeli. Yarın
orduya seferberlik emr edeceyem. Baxalım, Tey-
mur bize qarşı ne yapır? Feqet, saqm, vezifende
müsamihe etme20 (çıxmaq üzre bir nece2l addım
yürür)
ORXAN. Mence vezife her şeyden üstündür.
Amirim uğrunda başdan keçmeye hazıram.
YILDIRIM. Haydi, aslanım, iş başına. Unutma
ki, seni daha büyük rütbeler bekleyir. Ali Paşa. Sen
de mektubu elçiye ver, menden son hediyye olaraq
Teymur'a götürsün.
ALİ PAŞA. Baş üste.
(Çıxırlar)
ORXAN (yalqız) Ah, Teymur, kelbi-egur... (ad
ve ve istehzalı qehqeheyle) Evet, daima serxoşların te-
sellisi hezyan22, aciz ve zeiflerin silahı ise söyüş ve
qarğışdır23. (Yıldırımın getdiyi terefe kinli ve aızğın)
Feqet ey meğrur ve eyyaş Sultan. Emin ol ki, yarın,
evet, yarın o qoca qehremanın demir pençesinde
bir ilan kimi qıvrılacaqsan. Hem de umulmaz bir
meğlubiyyetle zebun24 ve perişan olacaqsan.
PERDE
1925
 MEQALELER
HESBIHAL
(c. IV, s.190-191)
Bir milletin tereqqil ve tedennisini2 bilmek
üçün milletin mekteblerini, daha doğrusu ibtidaî3
mekteblerini görmek kifayet eder. Avropa'ya mey-
dan oxuyan Almaniya'mn, qoca Rusiya'nı heyecana
düşüren Japoniya'nm bütün bu tereqiyat-i dd-
diyyeleri4 hep ibtidaî mektebler sayesindedir.
Türkiye'de esna-yi inqilabda vücuda gelen mü-
veffeqiyyetler5 qılmc parıltısından, qol zorundan
ziyade mekteb terbiyesine ve o mektebleri idare
eden müellimlere medyundur^.
Demek ki, bir milletin her halını tedqiq etmek
üçün en doğru meyar?, en kesdirme yol mek-
tebleridir. Dünyada her iş, her hereket bir qanuna,
bir rehbere möhtacdır. Rahat ve mesud yaşamaq
üçün de xüsusi bir meslek, bir iş tutmaq iqtiza
ederS. Lakin her iş sahibi öz işini layiqi ile ba-
carabilmek üçün beherhâl güsurlarmı anlayıb se-
netinde mahir9 olmalıdır. O mehareti bize öyreden
şey ise elmdir, mektebdir. Zira elm-i iqtisadio bil-
meyen bir tacir menfeet yerine zerer görür. Tarix-i
edyâniı, felsefe bilmeyen bir xoca hidayet, şeriet
yerine sefsete, zelâleti2 toxumu saçar.
Elm-i ziraetdenl3 başı çıxmayan bir mülkedâr
yaxud ekinci buğda ekerse çovdar biçer, hendese^
bilmeyen bir me'mar qübbe ile uğraşırken divarları
çatlamış bulur.
' Te'lim ve terbiyeden anlamayan bir müellim
tenvir-i efkâr edecek yerde fesad-i exlâqa bâis olur.
Fezîlet yerine rezalet öyredir, elm yerine cehalet öy-
retmiş olur.
İndiye qeder mekteblerimiz bir
etâletxanadanı5 başqa bir şey deyildi. Hetta nafiz
bir nezerle tedqîq edecek olsaq, o perişan hal indi
bele hökmfermaiö olmaqdadır. Bir çox mekteblerde
müellimler vaxt öldürmekden başqa bir şeye ya-
ramırlar. Daima şâgirdlerden miskinâne bir in-
qiyad, cahilane bir itaet isterler. Dersleri her-
fiherfine tutuquşui7 kimi ezberletmeyi kendilerince
üsul-i cedîd zenn edib öz-özlerini aldadırlar...
1911
NÂKÂMLIQ
(c. W, s. 215)
Bu gün qara torpaq ecelin pence-yi qehri Qaf-
qaziya'nın, Rusiya Türklerinin, daha doğrusu bütün
Türk ünsür-i necibinin yorulmayan, qehreman ve
çalışqan bir övladmı ağûş-i ebedisine aldı.
Mirze Abdulla Mehemmedzâde, Abdullah Sur,
Abdulla Tofiq imzalarını qezet sütunlarında görüb-
1. İlerleme 2. Gerilemesini 3. İlk, başlangıç 4. Ciddi ilerlemeleri 5. Başarılar 6. Borçludur 7. Ölçü 8. Gerekir 9. Usta
10. Ekonomi ilmi 11. Dinler tarihi 12. Alçaklık 13. Ziraat ilmi 14. Geometri 15. İşsizlik evinden 16. Hüküm sürmekte
17. Papağan, dudu kuşu 18. Yazık 19. Dostları 20. Adı geçen kişi 21. Hizmetleri 22. Bağımsız 23. Bağlı 24. Sayrı, hasta,
maraz
bulmayan çox az qare bulunur zenn edirem.
İşte o feal genç getdi. Nâkâm olaraq terk-
iheyat etdi.
Gence'de mebde7yi ülûmi tehsil etdikten sonra
üç seneden ziyade İstambul'da ikmal-i tehsil ile
meşgul olub tarix ve edebiyyatda böyük bir leyaqet
göstermiş olan bu deyerli cavana min efsûs18! Min-
lerce efsûs ki, dünyadan kam almayaraq arzularına
yetişmeyerek milletine, vetenine lazım olan en qiy-
metli bir zamanında milletini, vetenini terk etdi, -
yalnız ve yalnız aile ve arkadaşlarının, ehibbâi9 ve
vetendaşlarınm üreyinde unudulmaz bir hesret
qoyub getdi.
Merhum müşârileyh20 yaşasaydı ede-
biyatımıza çox böyük menfeetler çox qiymetli eser-
ler bexş edecekdi. Zaten gösterdiyi numuneler is-
tiqbalmm ne derecede parlaq olduğunu müdeqqîq
qarelere teslim etdirmişdir zenn edirem... Onun
Türk diline, Türk Edebiyyatma olan xidmetleri2i
çox parlaq olacaqdı, efsûs ki, özü söndü, getdi...
1912
MUHARİBE VE EDEBİYYAT
(c. IV, s. 232-233)
...İşte, Türk-Fars ediblerinin öz milletine, mil-
letin ehval-i ruhiyyesine olan te'sir İngiltere'de,
Fransa'da, İtaliya'da, Almaniya'da, Rusiya'da ve s.
memleketlerde de eyni derecede şâmil ve hökm-
fermadır.
Mesela, İngilisleri alaq: onların öteden beri ca-
hangirâne bir emel arxasmca qoşmaları, her yerde
nüfuz qazanıb da her ölkede rol oynamaları siyasi
qüvvelere medyun olduğu kimi felsefî, edebî
te'sirlerden de vâreste22 deyildir.
İngilisler meğrûrdur, soyuqqanlıdır, düşünceli
ve durbindir. Elbette, bunlar, bu sifetler muhite,
millî ruha, millî terbiyeye râce23 sifetlerdir. Lakin
Şekspir kimi dâhilerin emelperver, âlemşümul eser-
leri, Herbert Spenser kimi böyük filosofların nü-
fuzlu, metin, sarsılmaz ve keskin felsefeleri şüb-
hesiz ki, her İngilis'de, bütün xalq ruhunda böyük
ve semimi bir te'sire mâlikdir.
Fransa'nın da Jan Jak Russo kimi hessas ve
meriz24 bir ruha mâlik olan filosofları, bir para xe-
yalperest, hoppa şairleri, be'zi exlâqsız, modacı ro-
mancıları şübhesiz ki, Fransız heyatına, Fransız
muhitine te'sir etmemiş deyiller.
İtaliya'ya gelince, eski İtalyanlarla işimiz yox...
Biz indiki italyanları yalnız musiqiçi çalgıcı kimi ta-
nıyırıq. Çalgıcının beslediyi ruh ve exlâq her yerde,
her kesce belli olduğundan onların oynayacağı rol-
dan behs etmek lüzumsuz göründü.
 Rus-Alman muhitine gelince bu mühitdeki
heyat ve edebiyyat daha başqadır. Rus-Alman sözü
araya gelir-gelmez, hem edib, hem filosof olmaq
üzre iki böyük sîmâ, iki nüfuzlu mütefekkir gar-
şımızda dikilib durur. Onların biri meşhur Tolstoy,
biri de Alman filosofu Nitsşe'dir.
Son zamanlarda bu iki müqtedir dâhinin Ru-
siya ve Almaniya'da oynadığı müveffeqiyyet inkâr
edilmeyecek bir nüfuz ve qüvveye mâlikdir. Tols-
toy qocaman ve möhteşem romanları ile, ufacıq,
sade risaleleri ile, munisi bir qayeni, emel,
mesihâpesendâne2 bir meslek izlemiş, izlediyi
1. Sevimli, eüzel 2. Beğenecek şekilde 3. Okuyucularını
qaye-i emeli, düşündüyü mesleki Rusiyahlara, bil-
xasse Ruslara beyendirmiş, milyonlarca qarelerini3
İncil-i şerifin evfedici te'limatı ile yaşatmağa ça-
lışmış, az-çox müveffeq de ola bilmişdir.
Mezkûr Nitsşe'ye gelince o daha başqa bir yol,
başqa bir qaye te'qib etmiş. Onun eserlerinde Tols-
toy'un düşündüyü merhemetlerden eser yox...
O, zeiflerin ezilmesini qayet tebii bulur. Me-
hebbet, merhemet kimi duyguların xeyalperestâne,
me'nasız şeyler olduğunu isbata çalışır, hem de
isbat etmekden âciz qalmaz...
1915