Ebdürrehim Haqverdiyev
(Şuşa, 1870 - Bakı, 1933)
Ebdürrehimbey Esedbey oğlu Hagverdiyev
(Hagverdili), 17 Mayıs 1870 yılında, Şuşa'ya bitişik
Ağbulag köyünde, asilzade bir ailede doğdu. Ba-
bası Esed Bey, Şuşa mahkeme idaresinde kâtib,
anası Hüsnücahan Hanım ise bir ev hanımıydı. 3
yaşında iken babasını kaybeden Ebdürrehim, am-
cası Ebdülkerim Bey'in himayesine geçti. Ba-
basının ölümünden sonra da anası, Şuşa'daki Mül-
kiyye me'murlarından Hesenelibey Sadıgbeyov'la
evlenmişti. Amcasının hanımından sınırsız ezi-
yetler gören Ebdürrehim Bey amcası bir kan da-
vası üzerine, yerli beyler tarafından öldürüldükten
sonra, anası ve üvey babasının yanma geldi. On-
lardan özellikle de son derece kültürlü ve ha-
yırsever bir insan olan Heseneli Bey'den iyi bir ilgi
gördü. Babalığı onun ta'lim ve terbiyesiyle meşgul
oldu. O devirde oturdukları köyde ona Rus ve
Türk dilerinde ilk eğitimi verdi.
1880'de babalığının köy işlerinin iflas etmesi
üzerine Şuşa kentine göçtüler. Burada Ebdürrehim
Bey yerli aydınlardan Yusif Bey Me-
likhagnezerov'un geçici yazlık mektebinde Rus di-
lini öğrendi ve imtihan vererek Şuşa'daki Rusça
eğitim veren 7 sınıflı "Realni mektebin" I. sınıfına
dahil oldu. Onun tiyatro ve dram sanatları ile ilk
tanışıklığı da Realni mektebinde okuduğu yıllarda
olmuştur. Mektebin birinci sınıf talebesi olduğu
1884'te ilk defa tiyatro oyunu görmüş ve bundan
çok etkilenmişti. Hatıralarında; "14 yaşında iken
ilk defe teatro getdim. Mirze Fetelinin "Xırs qul-
durbasan" komediyasını oynayırdılar. Teatrda
perde açılmayınca men bu eqidede idim ki, fokus
gösterecekler. Perde açıldı. Bir de baxdım ki, mü-
ellimim Yusif Bey eyninde çuxa, başında papaq,
belinde xencer, elinde tüfeng sehnede dayanıb
iHHUkden dem vurur. Get-gede tanıdığım mü-
ellimlerden birini arvad libasında, birini polis li-
basında görüb teatrm ve komediyanm ne ol-
duğunu anladım", diye yazmaktadır. Bundan
sonra Mirze Feteli Axundov'un "Temsilaf'ını oku-
yan Ebdürrehim Bey, bu komedilerin etkisi altında
"Hacı Daşdemir" adlı bir komedi yazdı, müellimi
Yusif Bey'e verdi. Yusif Bey bu komediyi hayli tas-
hih ettiyse de, bilinmeyen sebeplerden dolayı eser
yayınlanmadı.
1890'da Ebdürrehim Bey, Şuşa realni mek-
tebinin 6. sınıfını bitirdi. Daha sonra Tiflis'e gi-
derek 7. sınıfı burada tamamladı. Tiflis'de tiyatro
hayatıyla daha yakından ilgilendi. Sık-sık te-
maşalara gitti. Burada aynı zamanda kalemini
edebî tercüme sahasında sınayarak, Rus dilinden
"Nahak Kan" adlı bir piyes tercüme etti.
1891'de Petersburg'a gitti. Burada Yol
Mühendisleri Enstitüsü'ne dahil oldu. Aynı
zamanda Petersburg Üniversitesi Şarkiyyat
Fakültesin'in derslerini serbest dinleyici olarak
takibetti. 1892'de ilk drama eseri olan "Yeyersen
Gaz Etini, Görersen Lezzetini" komedisini yazdı.
Bu eser Petersburg'un Türk zenginlerinden Mak-
sudov'un hesabına, burada kitap olarak ya-
yınlandı. E.Hagverdiyev, Azerbaycan Edebiyyatı
tarihinde ilk trajedi olan "Dağılan Tifaq" eserini
de Rusya başkentinde tamamladı (1896).
Dokuz yıllık Petersburg hayatından sonra,
1899 da Azerbaycan'a döndü. Şuşa'da yerleşdi. Bu-
rada öğretmenlik ve tiyatro rejisörlüğüyle meşgul
oldu. Halk Edebiyyatı örneklerini derledi. "Baht-
sız Cevan", trajedisini (1900) ve sembolizm edebî
cereyanının etkisi ile "Peri Cadu" piyesini yazdı
(1901). Hagverdiyev bu eseri yazarken Met-
ternix'in meşhur "Abı quş" eserinden açıkça et-
kilenmişti. Petersburg'da yaşadığı dönemde, Fran-
sız dilini mükemmel öğrenmesi ona Avrupa-Batı
Edebiyyatı örneklerini izlemek imkanı sağladı.
1901-1904'te Bakü'de yaşadı. Şehrin kültür he-
yatma katıldı. "Peri Cadu" eserini sahneye kodu.
1904'te Şuşa şehir belediyesine üye seçildiğinden,
Bakü'den ayrıldı. 1905'te Gence vilayetinden I.
Çarlık Duma'ya milletvekili seçildiğinden Pe-
tersburg'a gitti. Milletvekilliği faaliyetinin yanısıra
Petersburg arşivlerinde "Ağa Mehemmed Şah
Gacar" dramı için malzeme topladı, tarihi belgeleri
araştırdı. 1906'da Duma lağvedilince Gence'ye
döndü, evvelce bir sigorta müfettişliğinde, sonra
ise Kür-Hazer Gemicilik Şirketinde memur olarak
çalıştı. İşi dolayısıyla Kafkas, İran ve Türkistan'ın
bir çok yerlerini gezip dolaştı. 1907'de Gaçar sü-
lalesinden olan İran şahı Ağa Mehemmed Şah'm,
Şuşa'ya ve Tiflis'e saldırılarını konu olarak alan
"Ağa Mehemmed Şah Qacar" trajedisini ta-
mamladı. Trajedi, ünlü Azerbaycan dram aktörü
Hüseyn Ereblinski'nin iştiraki ile aynı yıl Bakü'de
sahneye koyuldu.
1906'da Tiflis'de, meşhur "Molla Nesreddin"
dergisinin yayma başlaması ile, E. Hagverdiyev de
bu derginin faal yazarlarından biri oldu. 1907-1917
yılları arası, dergide onlarla eseri yayınlandı.
1908'de Bakü'de, Türk dünyasının kültür tarihinde
ilk millî opera olan Üzeyirbey Hacıbeyli'nin "Leylî
ve Mecnûn" operasının şefliğini yaptı.
1911-1916 yılları arasında, görevden çekilerek
Azerbaycan'ın Ağdam kentinde yaşadı. Sıkı su-
retde edebî çalışmalarla meşgul oldu. 1916'da Tif-
lis'de, Rus dilinde yayınlanan "Seherler İttifaqmm
Kafkaz Şö'besi Xeberleri" mecmuasının baş-
yazarlığını yaptı. Rusya'da monarşinin dev-
rilmesiyle sonuçlanan 1917 yılı Şubat ihtilalinden
sonra Gürcistan'ın Azerilerin yaşadığı Borçalı böl-
gesinde mahkeme reisi oldu, Gürcistan par-
lamentosuna milletvekili seçildi. Aynı zamanda
Tiflis'de Türk-Azeriler için açılan "Ali-ibtidai mek-
teb"de hocalık yaptı. 1919'da Azerbaycan De-
mokratik Cumhuriyyeti'nin daveti üzerine Bakü'ye
geldi ve Azerbaycan hükümetinin temsilcisi olarak
Dağıstan'a gönderildi. Daha sonra ise Ermenistan
temsilciliğine atandı. Bolşevikler ihtilalle geldikten
sonra Halk Maarif Komiserliği'nin tiyatro şubesi
müdürlüğü ve devlet tiyatroları müfettişi gö-
revlerinde bulundu. 1921-1931 arasında Azer-
baycan Devlet Üniversitesinin Şarkiyyat bö-
lümünde çalıştı. "Azerbaycan'ı Tedkik ve Tetebbö
Cemiyyeti"nin kurucularından biri oldu. 1923-
1935 arasında cemiyyetin müdürlüğünü yaptı.
1924'te Rusya İlimler Akademisi'nin "Öl-
keşünaslıg" bürosuna muhabir üye seçildi. 1928'de
"Emekdar incesenet xadimi" fahri adını aldı.
1922'de edebî faaliyyetinin 30, 1927'de 35, 1932'de
ise 40. yılı jübilelerle kutlandı. 1930-1932 yıllarında
Azerbaycan Yazarlar İttifakı'nın mes'ul kâtipliğini
yaptı.
E.Hagverdiyev, Ahundov'la başlayan millî
daramatürji geleneklerini devam ettirdi. 40 yıldan
fazla süren sanat hayatı döneminde hayli dram,
hikaye, makale yazdı. Halkı eğitime, kültüre,
kendi haklarını savunmaya çağırdı. Onun eserleri
Azerbaycan tarihinin tüm bir döneminin usta bir
sanatkâr eliyle çekilmiş gerçekçi tasviridir. O,
diğer mollanasraddincilerle birlikde Azer-
baycan'da küçük hikaye ve fıkra edebî türlerini
aynı zamanda mizahî seyehatnâmelerin önemli ör-
neklerini yarattı. Ebdürrehim Bey, yüksek kültürü,
Doğu ve Batı medeniyyetlerine derinden vukufu,
zengin bilgisi ve aristokrat tavırlarıyla sevildi,
genç yazarlara canlı bir örnek oldu.
1933'te rahmetlik oldu ve Bakü'de "Fexri
xiyâbân" denilen mezarlıkta defnolundu.
Eserleri: Dağıtılan Tifaq. Sankt-Petersburg,
1899; Millet Dostları, Tiflis, 1907; İki Hekayet: Ata
ve Oğul, Ayın Şahidliyi, Bakı, 1909; Kimdir Mü-
qessir?, Bakı, 1909; Ac Herifler, Bakı, 1909; Mirze
Feteli Axundzadenin 100 illik yubileyi-yövmü alisi
münasibeti ile yazılmış bir perdeli pyes-Xeyalat,
Bakı, 1911; Ağa Mehemmed Şah Qacar, Bakı, 1912;
Padşahın Mehebbeti, Bakı, 1922; Bextsiz Cavan,
Bakı, 1926; Edalet Qapıları, Bakı, 1926; Ağaç Göl-
gesinde, Bakı, 1926; Vaveyla, Bakı, 1926; Şeyx
Şe'ban, Bakı, 1926; Marallarım, Bakı, 1927; 1937;
1938; Dağılan Tifaq, Bakı, 1927; Köhne Dudman,
Bakı, 1927; Çjadınlar Bayramı, 1928; Mirze Feteli
Axundov, Bakı, 1928; Xortdanın Cehennem Mek-
tubları, Bakı, 1930, 1937; Şebih, Bakı, 1937; Pyes-
ler ve Hekayeler, Bakı, 1938; Hekayeler, Bakı,
1940; Seçilmiş Eserleri, 2 cildde, c. I-II, Bakı, 1971;
Seçilmiş Eserleri, Bakı, 1976; Qoca Tarzen, He-
kayeler, Bakı, 1980; Cehennem Mektubları. Se-
çilmiş Eserleri (Rus dilinde, Moskova, 1960) vb.
Kaynakça: Azerbeycan Edebiyatı Tarihi, c.II,
Bakı, 1960, s.684-719; Kamran Memedov, Haq-
verdiyev Nesrinin Betii Xüsusiyyetleri Haq-
qında, Azerbaycan EA Nizami adına Edebiyat ve
Dil İnsututunun Eserleri, c.VIII, Bakı, 1954; Kam-
ran Memmedov. Ebdürrehim Bey Haqverdiyev.
Bakı, 1955,1970; Cefer Ceferov, Azerbaycan Dram
Teatrı, Bakı, 1959; Abbas Zamanov. Haqverdiyev
Eserlerinin iki Cildleyine Müqeddime, c.I, Bakı,
1956, s.3-24; Eli Sultanlı. Azerbaycan Dra-
maturgiyasımn İnkişaf Tarixinden, Bakı, 1964;
Yaşar Çjarayev. Facie ve Çehreman, Bakı, 1965; İn-
qulab Kerimov. Haqverdiyev ve Teatr, Bakı, 1975;
Tehsin Mütellibov. XX. Esr Azerbaycan Ede-
biyatında Edebi Mektebler, Bakı, 1978; Memmed
Arif, Senatkâr Qocalmır, Bakı, 1980; Eziz Şerif,
Keçmiş Günlerden, Bakı, 1977; Mir Celal, Firudin
Hüseynov. XX Esr Azerbaycan Edebiyatı Tarixi,
Bakı, 1982, S.165-182+, Arif Memmedov. Nesrin
Poetikası, Bakı, 1990.
 DAĞILAN TIFAGl
(Ebdürrehimbey Haqverdiyev, Eserleri, 2 cilt, Bakü-1956, c.I, s.70-73)

KONU: Eserde inkişaf etmiş2 burjuvaziya müqâbilinde öz mövqelerini itiren,

mövcudlug uğrunda mübârizede^ meğlub olan zindegânlığm4 faciesi eks olunmuşdur.
Necef Bey bütün vaxtını özü kimi beylerle qumar oynamağa, ova serf edir, uşaqlarının
terbiyesi, teserrüfatının inkişâfı, yoxsul ve kömeksizlere5 el tutmaq bâresinde düşünmür.
On ıkı kendini uduzur6, oğlu öldürülür, arvadı derdden xestelenib ölür, Necef Bey iki kiçik
yaşh yetimi ile keçmiş nökeri, indiki mülkedar Cavad'ın yardımı sayesinde artiq uçulub-
dağılmaqda olan evinde yaşayır. Haragedirse arvadı Sona Xanım'ın tecessümü7onu
te'qib edir. Eserin sonunda yoxsullarm, ümidsizlerin Necef Bey'in unvanına
gönderdikleri nifrinler8 heyata keçir-yağmurlu bir gecede onuildırım vurub öldürür.

İLKİMCİ MECLİS
Ferde aheste qalxır, nümâyan? olur Sona Xanım 'in
otağı. Otağın üç qapısı vardır: biri sağdan, biri soldan ve
biri de mügâbildenio. Sağ terefde pencerenin qabağında
bir sandalya qoyulub. Sona Xanım namazdan fâriq olub
dizi üstünde dua eleyir.
SONA XANIM (Ellerini yuxan qovzayıb). Eziz
Allah, dergâhına qabazmışam ellerimi. Sene duâ
eleyirem. Senden kömeklı isteyirem. Yoxdur
menim dünyada bir kesim, savayıl2 sen. Senden
meded isteyirem. Cemi elsiz, ayaqsızlara,
nâelaclara, zeiflere, merizlerel3, men de o cüm-
leden. Men de feqirem, men de nâelacam, üstüme-
başıma baxan hesed aparır, amma çölüm özgeleri^
yandırır, içerim özümü. PerverdigârâlS, meğer sen
övret tayfasını yaradanda heyvan yaradıbsan,
insan yaratmayıbsan? Meğer övret tayfasınıl6 derd,
qem çekmeye yaradıbsan? Xudâyâ, ne vaxtadek
bizim dilimiz bağlı olacaq? Ne vaxt göresen biz de
üreyimizdekini açıq deyeceyik, sözlerimiz üre-
yimizde qalıb derd-verem olmayacaq? Ye'ni gö-
resen o günleri göreyeceyik, ya yox? Övretsen,
dinme, kişi deyene bax, öl deyir-öl, qal deyir-qal.
Qab-qazandan başqa heç bir şeye el vurma. Vu-
rarlar-sebr ele. Söyerler-sebr ele. Perverdigârâ, sen
âdilsen, ne üçün biz övret tayfasına olan zulmü
görmürsen? Malımız kişinin, canımız kişinin,
ixtiyârımız kişinin elindedir. Ağzımızı açıb bir söz
demek isteyende ağzımızın üstünden vururlar ki,
övretsen, dinme. Xudâyâ, eğer meslehet beledir, ne
üçün bize dil veribsen, ürek veribsen. Kişi qurşamb
qumara, kendler bir-bir elden gedir. Danışmaq is-
teyirem, deyir kes sesini. Men de sahram üreyime.
İndi, budur, bir quru nefesim qalıb, biraz keçmez,
geder, qayıtmazl8. Ey yerin-göyün bir perverdigârı.
Rehm ele bize, kömek ele bize, belke gelecekde
bizim de sözümüz olsun. (Süleyman Bey o biri otaq-
dan çıxır. Eyninde^ seyahet paltan^o, ayağında uzun
çekme, gelib aynanın qabağında durub özüne terâvet
veriri). Süleyman, qadan alım22, yene haraya23 ge-
dirsen? (cânamazı yığışdın^r, bir âh çekib oturur).
SÜLEYMAN BEY. Heç, anacan, isteyirem bir atla
seherden çöle gezmeye çıxam. Üreyim çox darıxır25.
SONA XANIM. Get, Allah amamnda, anan göz-
lerine qurban olsun. Amma sen Allah tez qayıt,
yoxsa geceler gec qayıdanda gözlerime yuxu getmir.
SÜLEYMAN BEY. Uşaq ki, deyilem. Meni
tutub yemeyecekler. Niye gözüne yuxu getmir?
SONA XANIM. Qadan alım, bilirem ye-
meyecekler, amma yene ana üreyidir, nâzik olur.
SÜLEYMAN BEY. Yaxşı, tez qayıdaram.
SONA XANIM. Get, qurbanın olum, Allah pe-
nahmda26 ol.
Süleyman Bey çıxır.
PERİ XANIM (Dâxil olur). Ay Sona, nece vaxt-
dır ha yığışıram birce seni görmeye gelim, amma
görürsen iş düşür, (oturur). Keçen cüme axşamı
bizim Merdan Bey'in te'ziyesinde o geder ağ-
lamışam ki, gözümden bir kürcek yaş gedib. Ora-
dan geleni ymlmışam, indi biraz hâlim özüme
gelib, qalxmışam ayağa. Duran kimi dedim gedim
görüm Sona necedir, uşaqlar salamatdırlar mı?
SONA XANIM. Peri, heç menim hâlimi so-
ruşma. Bax, görürsen, günügünden geri gedirem.
Geceler sübhedek quru öskürük meni boğur, üreyim
qıldan asılır, indi qırılır, bir saatdan qırılır deyirem.
PERİ XANIM. Axı sen niye her zadı özüne
derd eleyib üreyine salırsan? Meğer öz canına ya-
zığın gelmir?
SONA XANIM. Nece eleyim, ay Peri? Budur,
kişi qurşanıb qumara, birazdan sonra görersen
olub-qalanm hamisini uduzub27, qaldı lat-lüt.
Uduzduğundan savayı28 gelene bağışlayır, gedene
bağışlayır. Menim dilim yoxdur ki, qabağmda29 bir
söz deyim. Yalvarıram olmur, yapışıram olmur.
Menim de gücüm öz canıma çatır, başıma vur-
maqdan az qahb gözlerime qara su ensin. Seni gö-
rende könlüm açılır, gözlerime şefeq gelir, derdimi
açıb deyirem, üreyim biraz yüngülleşir30. Sen
Allah, 3Peri tez-tez gel-get menim yanıma. Yoxsa
dustaq l kimi qalmışam dörd divarm arasında. Xif-
fet elemekden az qalıb canım çıxsm.
PERİ XANIM. Qadan alım, heç canını üzme,
sebr ele, Allah kerimdir. Kişinin beİke ağlı basma
geldi, qumarı qoydu yere. Hemişe32 bele getmez,
bir de baxıb görer ki, daha oynamaq ona layiq
deyil, oynasa abrısı33 geder, qumarı qoyar yere.
Allah qoysa yazın âxır ayında hava istilener34, bir
yerde gederik ziyarete. Qurban keserik, dua ele-
yersen, Allah sene can sağlığı verer. Erine de ağıl

1. aile ocağı 2. gelişmiş 3. çarpışmada 4. soyluluğun 5. yardıma muhtaç olanlara 6. köyünü kaybeder 7. belirmesi görünmesi
8. kargış, bedduaları 9. görünür 10. karşıdan 11. bitmiş 12. senden başka 13. sayrılara, hastalara 14. başkaları 15. ey Allah'ım
16. kaim kısmını 17. konuşmak 18. geri dönmez 19. sırtında 20. giysisi 21. çeki-düzen verir 22. kederini paylaşayım (bir hitap
şekli) 23. nereye 24. seccadeyi toplar 25. sıkılır, daralır 25. Allah'a emanet ol 26. her şeyi 27. tümünü yitirip 28. dolayı 29.
önünde 30. hafifleştirir 31. tutsak 32. sürekli 33. onur 34. ısınır
 verer, şeytan yolunu buraxıb Allah yoluna qayıdar. cemi qol-qanadları qırıldı, töküldü yere, qaldı ağa-
SONA XANIM. Vallah qurban olduğum cın quru kötüyü. O saat gördüyüm çemen yox
Allah'ın da o geder sebri var ki, ne heddi var, ne oldu, axan bulaqlar hemin deqiqe qurudu. Bül-
hesabı. Ele insan sebrsiz olar. Dünen gece de bir büllerin sesi kesildi, güllerden, çiçeklerden heç bir
yaman vâqie görmüşem. Allah meni onun xe- nişan7 qalmadı. Oyanmışam, bir saat ağlım başıma
tasından sovuşdursun. gelmeyib. Ondan sonra nece salavât çevirmişem,
PERİ XANIM. Xeyir olsun, söyle görüm. Allah'a duâ elemişem, iki qoyun qurban demişem
SONA XANIM. Gördüm bizim heyetdel çox ki, aparım ocaqda kesim. Amma üreyim toxtamır8.
böyük ve gözel bir ağaç bitib. Ağacın dörd bir etrafı Ele bil meni mengene arasına qoyub sıxırlar.
çemendir ki, gül gülü çağırır, bülbül bülbülü ça- PERİ XANIM.Qurbanm olum, qorxmagilen. Yaz
ğırır. Çemenin nece yerinden şirin bulaqlar2 axır, ağzıdır, adam çox qatma-qarışıq yuxular görür. Yaxşı
güya bizim heyet behişt3 olub. Yorulanlar gelib da eleyibsen ki, nezir9 ve qurban deyibsen. Bir de,
ağacın gölgesinde dincelirler. Bulaqlarm suyundan qadan alım, vâqieni tersine yozarlar. Ağaç kimi her te-
içib başlarını, üzlerini yuyub, bulaq ve çemen sa- refe qolbudaq atacaqsınız. Alem sizin gölgenizde do-
hibine duâ edirler. Bir de gördüm hava tutuldu, bir lanacaq. Dolunun vurmağı da vurmamaqdır.
berk külek4 başladı ki, Allah göstermesin. İldırım SONA XANIM. Yox, Peri, çoxdan beri üreyime
çaxdı, göy guruldadıS, bir güçlü dolu başladı yağ- min qara-qura şeyler gelir. Heç üreyim bir deqiqe
mağa. Onda 6gördüm ki, bir böyük dolu qefleten sâkitlO olmur, başıma pis-pis fikirler gelir...
düşdü hemin ağacın tepesinden. O saat ağacın 1896
BEXTSİZCAVAN
(c.I, s..111-114)
KONU: Gimnâzıya tehsilini başa vurmuş Ferhad universitetde oxumaq hekim kimi xalqın
içerisine qayılmaqll isteyir. Lâkin emişi ve atalığı Hacı Semed Ağa onun âli tehsil aldıqdan sonra
gözünün açılacağından, öz mal-dövletini geri teleb edeceyinden qorxur. Odur ki, Ferhadı gözünden
uzaq 2buraxmamaq üçün özünün razılığı olmadan evlendirir. Böyük arzularla yaşayan Ferhad
xilâsl yolunu özünü öldürmekde görür. Özünü tapanca ile vurmaq isterken emişi Hacı Semed
Ağa ortaya atılır, gülle onu öldürür. Ferhad hebs olunur. Burada haq-sızlıqlara e'tirazdan, derd
ve elemden onun üreyi partlayır...

İKİNCİ MECLİS söylemek mümkün olmur. Bey yanma gelirler, qa-

Hacı Semed Ağa Mirze Qoşuneli ile dâxil olurlar.
Reiyyetler ve Ferhad ayağa dururlar.
HACI SEMED AGA. Bu nedir? Bu nedir? (Re-
iyyetlere^S) Siz öz meqamımzı bilirsiniz, ya yox? Siz
indiyedek bu otağın içini görübsünüz mü? Otağı
toza-torpağa bulamağınız kifayet etmir, hele bir
eziz qonaqlar kimi istirahite de eyleşibsiniz?
BİRİNCİ KENDLİ. Hacı ağa. Bize Ferhad Bey
izin verdi, biz de onun cmlluğunda oturduq.
HACI SEMED AGA. Ferhad Bey uşaqdır,
amma sen ağsaqqal heyvansan, gerek ağa ile nö-
kerii4n yerini bileşen.
FERHAD. Emi, ne buyurursunuz, meğer bun-
lar da bizim kimi insan deyiller mi?
HACI SEMED AĞA. Yox. Bunlar adam de-
yiller, reiyyetdirler, reiyyet. Başa düşürsen mil5?
FERHAD. Xeyir, başa düşmürem.
HACI SEMED AĞA. Onda bunlar çıxsmlar
eşiye, 7 men seni başa salımlö. (Reiyyetlere) Gedin
çöldel oturun. (Reiyyetler gedirler) Bilirsen, reiyyet
tayfası deyende bir bîheya mexlûqdur. Bu gün izn
verersen yanında otursun, sabah görersen Kİ, ÖZÜ
senden izinsiz gelib kürsülerin üstünde eyleşib. Bir
azdan sonra da gelib boynuna minecek. Bunlara ne
qeder qapazl8 deyse, bir ele tâbe olarlar.
FERHAD. Emi, niye bele sözleri bu-
yurursunuz? Bu yazıqlarl9, vallah, insandırlar.
Bizim tek20, belke de bizden de biraz yaxşı in-
sandırlar. Bunların da üreklerinde derdleri var,
qemleri var, bu yazıqlara ürek derdlerini heç kese
pıya çrxıb üç kelme danışıb yola salırlar. Aralarına
yüzbaşı gelir, onlarla. qamçı ile danışır. Pristav2i sö-
yüşle sohbet eleyir. İndi22men bunlarla danışırdım,
deyirler ki, her il barama qurdlarımız qırılır, çünki
kitab üzü ile köma23 tikdirmeye pul tapabilmirik24.
Pul da lâzım olanda gerek gedib ele müamile ile gö-
türek ki, ömrümüz olanı altından çıxabilmeyek.
Hetta deyirler bir zalim, nâinsaf, Allah'dan dönmüş
var ki, onlardan ayda manata25 beş şahı müamile
alır (Hacı seksenir). Bax, teeccüb elediniz. Ne olar ki,
onlara müamilesiz pul veresiniz ki, gedib o növ
me'lûn müamiledârın2^ eline keçmeyeler?
HACI SEMED AĞA. Yalan deyirler, inanma,
ele şey olsa men bilerem, yalan deyirler.
FERHAD. Emi, inanmıram yalan deyeler. Ne
düşüb onlara yalan desinler? 27
Ve elâve deyirler
28
ki,
onlara kitab paylayıblar 29
, baramaçılıg kitabı.
Kendde bir nefer savadlı yox imiş ki, o kitabı oxu-
yub onlara başa salsın30. Biz gerek se'y edek3l kjx
onlar uşaqlarmı oxutsunlar. Meğer insafdır mı ki,
bir kendde bir savadlı adam tapılmasın32?
HACI SEMED AĞA. Bala, qulaq as, sen gedib
o camaatm içinde bir nece gün otursan, bilersen ki,
onlar nece mexlûqdurlar. Reiyyet ne 34
qeder âvâm33
olsa bir ele Bey üçün meslehetdir . Hergâh bun-
lara biz elm oxutsaq gerek sonra gedib dilenek. He-
resi gedib başına bir şapka taxıb deyecek men ab-
razonam3^. Ondan sonra hünerin var onlarla danış.
Gelib yanında izinsiz eyleşecek, güya min ildi se-
ninle bağrıbadaşdı36. Kende gedeceksen, mehel

1. avlu 2. pınar 2. cennet 4. rüzgâr 5. gök gürledi 6. aynı 7. iz, işaret 8. dayanamıyor 9. adak 10. sessiz 11. geri dönmek
12. kurtuluş 13. hizmetlilere 14. hizmetçinin 15. anlıyor musun 16. anlatayım 17. dışarda 18. yumruk 19. zavallılar 20. gibi,
kadar 21. müdür (Rusça) 22. ipek böceği 23. geçici ev, kulübe 24. para bulamıyoruz 25. muamele 26. faizle borç veren kişi 27.
dağıtıyorlar 28. ipekçiliğe ait 29. bilgili 30. anlatun 31. çalışalım 32. bulunmasın 33. cahil, bilgisiz 34. iyidir 35. (Rusça
abrazoranniy) bilginin köylü ağzında söylenişi 36. yürekten
qoymayacaq, demeyecek ki, ağa gelib, gedim ona
bir selâm verim.
FERHAD. Ye'ni öz hüququnu dürüst an-
layacaq.
HACI SEMED AĞA. Buna sen hüquq de-
yirsen? Buna sen hüquq deyirsen? Bu hüquq deyil.
Men bunu heç ve'de qebul etmerem. Menim yaşım
altmışdan ötübl, bu-gün sabah ölerem. Onda bi-
lersen ki, qoca emin doğru danışırmış.
FERHAD. Emi, siz bilin ki, beyi bey, reiyyeti
reiyyet eleyen bizim kimi bir adamdır. Veqtâ ki, on-
ları sizin ixtiyârmıza veribler, gerek siz onlara ata-
lıq eleyesiniz. Ye'ni çalışasmız ki, reiyyetin elmi art-
sın, güzerânı2 yaxşılaşsın.
HACI SEMED AĞA. Bala, men deyeni sen
başa düşmürsen3. Ta bir müddet beylik 4elemeyince
bilmeyeceksen. Gedib bir para sarsaq -sarsaq ki-
tablar oxuyubsan, oturub danışırsan. O kitab ya-
zanın heç biri ne beydir, ne reiyyet. Avara-avara
adamlardır. Ancaq aralıq qarışdırırlar. Reiyyet nedir,
dövlet nedir, elm nedir, senet nedir? Reiyyet ki, döv-
letlendi, gerek bey baş götürüb kendden çıxsm.
FERHAD. Elbette, gerek çıxsm. Ne isteyir bey
bu yazıq reiyyetden? Açıq danışmaq isteyirem-
Allah'm yerini kim sene mexsus edibdir? Ne sebebe5
yâr senin olsun? Niye bey bu öz zehmeti ile çörek
yemesin? Meğer bu insan sifetidir? Siz reiyyete
heyvan deyirsiniz. Öz alnının teri ile çörek qazanan
heyvan deyil, belke xâlis insandır. Kifâyetdir, min
illerle camaatı esir edib öz hemcinsiniz insanın qa-
nmı sorduğunuz. Her kes 6öz hüququnu tamsa yax-
şıdır. Heç kimin bctiyârı yoxdur desin yer me-
nimdir. Yer Allah'ındır ve her kes gerek o yerden
aldığı menfeete tek özü sahiblik eleye.
HACI SEMED AĞA. (Mirzeye). Vallah, bu uşaq
dey esen deli olub. Gedib 7kendde bir-iki bele söz
danışsa, camaatı bilmerre bizim üzümüze dur-
ğuzacaq8. Âxırda da Ermeni Simon'un oğlu kimi
qollarmı bağlayıb gönderecekler birbaş Sibir'e. {7er-
had'a). Qurbanm olum, ağlını başına cem ele9, bu
sözleri burada damşdm, keçer, daha gedib kendde
danışma. Ne eleyek, ele ki, men öldüm, kende sa-
hiblik eledin, onda özün bil. (Mirze'ye). Mirze, daha
bunu danışdırmaq xetadır, gedek.
Gedirler.
FERHAD (dallarmca)io. Gedin, gedin, bir vaxt
olar sizden hesab isterler. Bu dilleri onda da-
nışarsiniz. Hele bir müddet istiH otaqlarda, yum-
şaq yorğan-döşeklerde istirahet edin. Amma sizi öz
zehmetleri ile besleyenler soyuqdan, acından qı-
rılsmlar. Nâinsaf zalımlar, bîmürüvvet celladlar.
Hele dövran sizindir. Amma bunu yeqîn edin ki,
buynuzsuz qoçun qisasmıl2 buynuzlu qoçda qoy-
mazlar. Batar sizin kimi xunxârl3 celladlar.
PERDE
...... .
1899

AĞA MEHEMMED ŞAH QACAR

(c.II, s.245-250)
KONU: Tarixi mövzulu eserdir. İran'daki Türk esilli Qacar sülâlesinin banisi*4 Ağa
Mehemmed Şah Qacar'ın hakiımiyyete gelmesi, İran'da merkezleşdirilmiş dövlet
yaratması, Gür-cüstan ve Qarabağ Xanhğı ile apardığı müharibeler eserin başlıca
mezmunun teşkil edir. Eserde Ağa Mehemmed Şah Qacar Qafqaz'dakı Rus işgalına
qarşı çıxan bir siyasi lider kimi tesvir edilmişdir. Piyes Qacar'ın Qarabağ Xanlığı'nın
merkezi Şuşa'da öldürülmesi ile başa çatır. Eser müellifi şahın ölümünü tarixi
menbelerdel5 gösterildiyinden bir qeder ferqli vermişdir.

BEŞİNCİ MECLİS HACI İBRAHİM XAN. Beli24, qurban. İn-

şaallah, hemişe25 Allahm tövfiqi26 qible-yi âlemin
Şuşa qalası. Mehemmed Hesen Ağa 'nın evinde Ağa üstünde olacaq.
Mehemmed Şah'ın menzili. Menzil ortadan iki bölünüb. Sağ AĞA MEHEMMED ŞAH QACAR. Men nece
terefde Sefereli ve Abbas Bey pişxidmetlerini6 otağı, sol ki, yeqîn etmişdim27, ele de oldu. Şuşa qalasma da-
terefde Ağa Mehemmed Şah Qacar'ın yatacaa otağı. Otağın vasız28 malik olduq. Heyf29 ki, İbrahim Xan ele keç-
ortasından aırmızı ipek perde çekilib. Perdenin dalında Ağa medi. Amma ümidvâram ki, bu gün İbrahim Xan'm
Mehemmed Şah Qacar'ın taxtı aoyulub. Ağa Mehemmed Şah özü ve ya başı gele. Onun dalınca geden iki min
Qacar döşek üstünde eyleşib, yanında iU, qabaqdaıs Hacı adamın elinden haraqaça bilecek? O şair Molla
İbrahim Xan ayaq üste dayanıb. AĞA MEHEMMED Penah nece oldu?
ŞAH QACAR. Doğrudur, Hacı İbrahim Xan, bir şexsi HACI İBRAHİM XAN. Qible-yi âlem. Zindana
ki, Allah ucalda19, onu mexluqat heç vehcle20 aşağı salıblar.
salabilmez ve bir şexsi ki, Allah aşağı sala, cemi AĞA MEHEMMED ŞAH QACAR. Xub, sabah
mahelegellah2i yığıla ucaldabilmez. Eğer, Xudâ mene yazdığı ferdin lezzetini ona göstereceyem.
nekerde, bizim qo-şunumuz Rus qoşunu22 ile HACI İBRAHİM XAN. Qible-yi âlem. Deyirler,
rûberû23 gelseydi, bir atlımız qalmazdı ve Allah'ın eli Molla Penah gece vâqie30 görüb, deyirmiş ki, meni
menim üstümde olmasaydı, indi Rus cümle İran'a Ağa Mehemmed Şah öldürebilmeyecek.
hakim olmuşdu. Qezanm içini gör. Dava esnasında AĞA MEHEMMED ŞAH QACAR. Ne eleyim,
imparatoriçe vefat edir, yerine oğlu eyleşir ve o da cüme axşamı olmayaydı, onun vâqiesinin doğru ol-
hökm edir ki, İran üstüne geden qoşun geri qayıtsm. madığını ona sübût edeydimSl... Amma İbrahim
Çox böyük xoşbextlikdir, Hacı İbrahim Xan. Xan ele keçmese men sâkit olabilmeyecem.
1. altmışı geçmiş 2. geçmiş 3. anlamıyorsun 4. olur-olmaz 5.
ekmek 6. iradesi, hakkı 7. böylece 8. tükürecek 9. topla 10. arkadalarmdan 11. sıcak 12. hakkım 13. kan dökücü, zalim 14.
kurucusu 15. kaynaklarda 16. hizmet edenlerin 17. üzerinde güzel koku veren maddeler yakılan bir çeşit mangal 18. önde 19.
yüceltsin 20. hiçbir şekilde 21. mahalleli 22. ordusu 23. şaha hitap şekli 24. evet 25. her zaman 26. yardımı, lütfü 27. yetişkin
28. savaşsız 29. yazık 30. rüya 31. isbat edeydim.
 :
HACI İBRAHİM XAN. Qible-yi âlem. İbrahim
Xan quş da olsa, iki min reşid atlının qabağından
heç bir^yana qaçıb qurtarabümez.
AGA MEHEMMED ŞAH QACAR. Allah sen
deyeni elesin. Hacı, daha get, rahat ol. Meni tek
qoyl, yatmaq vaxtı yaxmlaşır. Şam namazı qılım.
(Hacı çıxır, Şah cânamaz2 getirib isteyir açsın. Bu halda
Sâdıq Xan dâxil olur). Ne var? Niye geldin?
SADIQ XAN. Qible-yi âlemin fermayişine3
göre gelmişem.
AĞA MEHEMMED ŞAH ÇjACAR. Kim ye-
tirdiS sene menim fermayişimi?
SADIG XAN. Sefereli.
AĞA MEHEMMED ŞAH QACAR. Buraya
çağır onu. (Sadıcj Xan çıxır). Meğer bu bîinsaflar
meni bir deqiqe rahat qoymazlar? (Sefereli dâxil
olur) Ne vaxt men sene dedim get Sâdıq Xan'ı bu
raya çağır?
SEFERELİ. Yarım saat bundan eqdem6.
AĞA MEHEMMED ŞAH ÇjACAR. Yalan de-
yirsen, nâmerbut?.
SEFERELİ. Ola biler ki, menim qulaqlarım
qible-yi âlemin fermayişini düzgün eşitmeyibdir.
AĞA MEHEMMED ŞAH QACAR. Bir qu-
laqlar ki, menim fermayişimi düzgün eşitmeyeler,
mene lâzım deyiller. Get, cellada değinen qu-
laqlarırm ikisini de kessin (Sefereli çmr. Serkerde
dâxü olur) He, nece oldu?
SERKERDE. Qible-yi alem. Terter çayının ke-
narında yetişdik İbrahim Xan'a. Üstünde beş min-
den ziyade atlı vardı. Çox dava eledik ve İbrahim
Xanm qoşunundan da çox qırdıq8. Amma çox ol-
maqlarma göre bize faiq9 geldiler. Xan'ı ele getire
bilmedik. Qaçdı Car-Balaken'e teref.
AĞA MEHEMMED ŞAH QACAR. Yalan de-
yirsen, nâmerbut. Doğrusunu de görüm, dava ele-
yibsen, ya yox? İbrahim Xan haradan alırdı beş min
qoşunu? Sen bilirsen ki, bu nece ilin müddetinde
Qarabağ'm adamları bir halete10 düşübler ki, qol-
larmdan tutan olmasa yatdıqları yerden du-
rabilmirler. Doğrusunu de görüm, dava eleyibsen
ya yox?
SERKERDE. Qible-yi âlem, nece ki, erz eledim,
eledir.
AĞA MEHEMMED ŞAH QACAR. (Durur
ayağa). Yalan deyirsen. Yalan deyirsen. ibrahim Xan
iki yüz adamdan artıq aparmayıb. Qorxub qaçıbsan.
Doğrusunu de. Yoxsa and olsun Allah'a etini tike-tike
kesdirib gözünün qabağmda yandıracağam.
SERKERDE. Ixtiyâr sahibisiniz, qible-yi âlem.
Amma nece ki, erz eledim o növdür12.
AĞA MEHEMMED ŞAH QACAR. Apardığm
adamdan ne qeder qırılıb?
SERKERDE. Qoşun hamisi salamat qayıdıb.
AĞA MEHEMMED ŞAH QACAR. Get.
Me'lum oldu. Sabah sen de ve senin qoşunun da
lazım e'nâmınızıis alarsmız. (Serkerde gedir). Qalsm
senin tenbihin sabaha. Görünür Gjarabağlılarm kü-
yünden qorxub qaçıblar. Daha bilinirler ki, ölüm-
1. bırak 2. seccade 3. buyruğuna 4. ulaştırdı 5. insafsızlar 6. önce 7. saçma 8. öldürdük 9. üstün 10. duruma
11. parça-parça 12. öyledir 13. ihtiyaçlar 14. yakalanacaklar 15. güç yetiremeyeceğim 16. koparırım 17. atkıyla 18. uşak gibi
19. şiddetlenmiştir 20. Allah göstermesin 21. kızgın 22. ardında 23. ses 24. başka 25. değersizler 26. yerine 27. hırsla
28. kemikleri 29. oynamaya başlasın 30. samanyoluna 31. kaldırıp 32. içinde güzel koku yayan bir bitki yanan mangal
den qaçıb ölüme duçar gelecekleri*. Yox, yox...
men buna sebr ede bilmeyeceyem. Nece olabiler ki,
men Ağa Mehemmed Şah Qacar olam, cemi İran
menim text-i seltenetimde ola, bir Qarabağ xanı iki
yüz atlı menim elimden qaçıb qurtara? Yox, tâb1^
getire bilmeyecelem. Görünür, yumşalmışam. Eybi
yoxdur, yene qiyameti berpa ederemlö. Yene Ağa
Mehemmed Şah Cjacar'm gözlerinin qızarmağını
görerler. (Otaada hirsli gezişir).
Sefereli qulaqları desmallal7 sarınmış ve
Abbas Bey öz otaqlarma girerler.
SEFERELİ. Öhö... Öhö ... Öhö ... (Ağlayır).
ABBAS BEY. A kişi, yeke adamsan, uşaq tekil»
niye ağlayırsan?
SEFERELİ. Abbas Bey, niye ağlamayım? Men
Qarabağ'da bir adam sayılırdım, indi bu sifetde
men camaat içine çıxabileceyem? Menim qu-
laqlarımı kesdirince şah buyuraydı, birdefelik boy-
numu vuraydılar, bundan yaxşı olardı. (Ağlayır,
Şah cjulaa verir).
ABBAS BEY. Ağlama, ayıbdır. Bir de Şah'm
hirsi berk tutubl9. Xudanekerde20, eşider, qezebi
biraz da artar.
AĞA MEHEMMED ŞAH QACAR (Qeyzli)2i.
Kimdir qapımn dalmda22 ses eleyenler? İçeri gelin.
(Sefereli ve Abbas Bey dâxil olur). Sefereli, sensen
övret tek ağlayan? Ğör menim sene ne qeder il-
tifatım var ki, senin başını bedeninde qoymuşam.
Abbas Bey, sen ne küy23 eleyib menim istirahetimi
pozursan? Gedin, sabah sizin her ikinizin gerek
başı kesile. Sizden savayı24 bir nece de nâçızler25
var, onların da başı kesilecek, sabah gerek kelleden
bir minare qurduram ki, Şemkir minaresinden uca
ola. O minarenin kellesinde sizin ikinizin başını
qoyduracağam, gedin. (Sefereli ve Abbas Bey çmrlar).
Çoxdandır divan elememişem. Amma sabah gerek
davadan qaçanlara özümü gösterim. Gerek sabah
Qarqar çayında su evezine26 qan axa. Gerek sabah
bir ele divan eleyem ki, Arazla Kür'ün arası zel-
zeleye gele. Gerek sabah felek deriçesine27 açıb ta-
maşa eleye, ta göre Âdem'den indiyedek kim
menim kimi divan eleyib? Gerek bir divan eleyem
ki, Hezreti-Mûsa minlerce balaca uşaq başı kes-
dirmiş Fir'onvn'un günahının efvini Allah der-
gahından dileye. Gerek bir divan eleyem ki, Emir
Teymur'un sümükleri28 Semerqend'de cünbüşe
geîe29 (nefesini ağır-ağır çekir). Gerek Bağırqan da-
ğının sinesinden el'aman sedası kehkeşan-i feleke30
direklene. Gerek bir divan eleyem ki, Hüccac ibn
Yusif başını qebirden qovzayıt>31 aferin desin. Of,
ne çetin emrdir padşahlıq... (Piysuzu^ götürüb gedir
perdenin dalına)
(Sefereli ve Abbas öz otağlarında)
SEFERELİ. Şahın sözü sözdür. Sabah ikimizin
de başı kesilecek.
ABBAS BEY. Cjezânm teqdirine çare yoxdur.
Ağa Mehemmed Şah taxta eyleşenden indiyedek
minlerce bizden artıq canları yox eleyib, indi növ-
bet bize düşüb.
 SEFERELİ. Belii, ilaç yoxdur, sen get bu geceni
öz övret-uşağmla keçir. Men de tek adamam, ey-
leşim râz ü niyaz2 eleyim. Belke Allah keçmiş gü-
nahları bağışlaya. Bir de, Abbas Bey, doğrusu Qa-
rabağ'ı bu halda görmekdense ölmek yaxşıdır. Olke
viran, evlerde çörek yox, anaların döşünün3 südü
quruyub. Ac qalmış südemer balaların4 me-
Ieşmesinden5 yer-göy titreyir. Xan başını götürüb
diyarbadiyar düşüb. Bir diqqetle baxırsan mi,
Abbas Bey, bu böyüklükde seherde nece
sâkitlikdir? Küçelerdeö bir zînefes tapılmır. Ancaq,
bir havada, ne'ş7 arzusunda gezen kerkeslerden8
savayı bir canlı görünmür. Günorta ve axşam mü-
ezzin sesinden savayı bir ses eşidilmir. Heç diq-
qetle bir ezan sesine qulaq veribsen mi? O, ezan
sesi deyil, ciyerler nâlesidir^. Bu nedendir? On-
dandır ki, xalq qorxusundan çekilib evine, qapıları
bağlayıb, külfetini yığıb başına, qara gününe ağ-
layır. Abbas Bey, axı biz Qarabağlıyıq, bunu gerek
bizim namusumuz götürmesin.
ABBAS BEY. Bilirsen, Sefereli, ne var? Niye biz
ölürük? Qoy şah ölsün. İran'da yetimlerin, dul öv-
retlerin feryadı göye çıxıb. Qoy bir nefer ölsün,
BEDİİ NESRİ
belke nece min nefer dirile.
SEFERELİ. Abbas Bey. And olsun Allah'a, sen
menim üreyimden xeber verdin. Şah gerek ölsün.
Özü de bu xençerle ölecek. Qoy onun öz başı
te'miri fikrinde olduğu minarenin bünövresinelO
qoyulsun ve minareni de xudavend-i âlemin yed-i
qüdreti tiksinil.
ABBAS BEY. Onda şah yatmışken girek içeri,
fürset elden getmesin.
(Her ikisi qemelerini çekib girirler Şah yatan otağa.
Abbas Bey qabaqca yeriyib perdeni yığışdırır eline. Qıç-
ları tutulur, perde elinde qalır. Şah qedim xırda şüşelü^
pencerenin yanında yatıb. Pencereye ayın ışığı düşüb.
Taxtın ayağının altında piysuz yanır. Abbas bey ve Se-
fereli bir qeder vaxt biri-birinin özüne baxırlar. Axır Se-
fereli celd Şah'in üzerine qedib qemeni sancır^ onun
üreyine. Abbas Bey ve Sefereli qaçırlar. Ağa Mehemmed
Şah hövlnak!4 yerinden qalxır, onların dalınca^ eli üre-
yinde qapıya qeder yürüyür, sonra qayıdıbu otağın or-
tasında yıxılır.)
AGA MEHEMMED ŞAH QACAR. Ey xa-
nexerab, İranra viran kerd (ölür).
PERDE

XORTDAN'IN CEHENNEM MEKTUBLARI

(c.II, s.16-20)
KONU: Satirikl7 seyehetname kimi18 düşünülmüş bu eserde esrin evvellerindeki
Azerbaycan heyatî özünün en müxtelifl9 yönleri ile eks olunmuşdur. Eser
mecmuelerin20 birinde çalışan Xortdan kimi simvolik21 bir adı olan yazarın cehenneme
gedib-qayıtmasını22 tesvir edir. Xortdan cehenneme getmek üçün lazım olan ilaçları
almaqdan öteri Tiflis'den Şuşa'ya, din âlimi Mirze Qoşuneli'nin yanına gedir, ondan
mövhumi23 ilaçları götürüb Tiflis'e qayidir ve burada Ağ Mollanın kömeyi24 ile
cehenneme vâsil olur25. Eserin müqeddimesinde Eb-dürrehim bey yazırdı ki, "söz yox,
cehennem özü bir mövhumi23 mekandır. Amma bu eserde "cehennem" sözü menfi tipler
cemiyyeti me'nasında başa düşülmelidh-26". Eserde bele menfi tiplerin büyük bir
qalerayası27 yaradılmışdır. "Xortdan'ın Cehennem Mektuplarındaki "Oda-başının
Hekayeti" ise Ferman ve Gövhertac adlı biribirini seven iki gencin fâcieli mehebbeti
bâresinde28 son derece tesirli bir aşk masalıdır.

... Cehennem ehli qışqırdıqça İblis şallaq29 atırdı. demek isteyende ağzından zehrimar38 axırdı ve
Ve hereni bir cür başa sahrdı ki, onda teqsir30 yoxdur. ilan diline oxşar bir dil çıxırdı. Bu şexsin key-
-Ay camaat, menden el çekin. Menim.yaxamı fiyyetleri var. Men ancaq birini nağıl edim39.
düşmenlerim bir defe sizin elinize veribler. İndi her Nece vaxt bundan eqdem40 Qocaqurd ma-
bir dünyada törenen bed31 emel üçün men bed- halmın naçalniki4l mahalm dörd nefer dikbaş,
bextden görürsünüz. Doğrudur, menden yaxşı emel artıq-eksik danışanlarından iki yüz atlı kazakm qa-
baş vermez, amma yene sizi inandırıram ki, dünyada bağına42 salıb qovdurub atların ayaqlarmın altında
baş veren bed emellerin çoxundan ne menim xeberim dörd nefer taqsırsız bîçâreleri pâyimal etmişdi43.
var, ne de menim övladımm. Gedin öz içinizi axtarm, Onlardan ilave bir nefer çox danışanın boğazına
görün ne qeder şeytanlar tapırsmız32 ki, men onların kendir saldırıb, ucunu kazakm eline verib o aeder
ellerine su tökmeye yaramaram. Budur ha, birisi süründürmüşdü ki,4 axırda yazığın44 iki gözü de ye-
geldi. Baxm görün şeytan odur, yoxsa men? rinden partlamışdı 5.
Bu halda camaat arasından bir şexs ayrılıb İblis'e Naçalnikin bu hereketi tamam mahal ehlini he-
teref yeriyib söz demek isteyende İblis qızardı. yecana getirdi. Bu ehvalatı46 her yerde, her kendde,
Bu şexs hemçinin Qocaqurd mahalının33 bey- her evde söyleyib naçalnike nifrin47 edirdiler. Ca-
lerinden idi. Yoğun cüsseli, yoğun sifetli, qır- maat bir nece nefer intixab edib48 meslehet üçün
masaqqal,3 boyunun gödekliyinden34 başı iki çi- hemin49 beyin yanma gönderdiler. Bey camaat ve-
yinlerinin ^ arasına gizlenmiş, çuxasmm36 qollarını killerine üz tutub dedi:
elleri örtmüş, şalvarının yuxarısı dar, aşağısı enli, -Gedin evinizde dinmez oturun. Bu size Allah
yerişi37 ve danışığı vulqar ve temkinli, amma söz tenbehidir. Allah bendesininSO leyaqetine göre ona
l.evet 2. dua edeyim 3. göğsünün 4. çocukların 5. ağlamasında 6. sokaklarda 7. canlı 8. arkadaşlardan 9. inlemesidir
10. çatısına 11. yapsın 12. camlı 13. saplar 14. kasları içinde 15. arkasından 16. geri dönüp 17. mizahi 18. olarak 19. çeşitli
20. dergilerin 21. simgesel 22. geri dönmesini 23. hayâli 24. yardımı 25. cehenneme gider 26. anlaşılmakdır 27. teşhis
salonu 28. konusunda 29. kırbaç 30. kusur 31. kötü 32. bulursunuz 33, semtinin 34. kısalığından 35. omuzunun 36. çuha,
ceket 7. yürüyüşü 38. yılan zehiri 39. nakledeyim aktarayım 40. önce 41. yönetici 42. önüne 43. çiğnemişti, ezmişti
44. zavallının 45. yerinden fırlamıştı 46. halleri 47. nefret (karabağ ağzı) 48. seçip 49. aynı 50. kulunun
hökumet gönderir. Siz bele hökumete layiqsiniz.
böyüyün hörmetini saxlamazsmız, bey görende
salam vermezsiniz, hökumet erkânının dalısmca
artıq-eksik danışırsınız, neticesi de bele olur. Size
naçalnik ne edibse, haqqı var. Gedin öz tay-
tuşunuzul tapın. Ondan kömek isteyin. Menim ba-
şımı ağrıtmayın.
Camaat vekilleri, beyin qulluğundan me'yûs2
evlerine qayıtdılar.
Vekiller gedenden nece gün sonra hemin bey
bir bele zülm eden naçalniki yüzedek adamla evine
qonaq çağırıb onuncun ele bir ziyafet düzeltdi ki,
tamam Qocaqurd beyleri bir yere yığışsaydılar3, ba-
carmazdılar.
Qocaqurd mahalının camaatı beyin bu he-
reketini öz eleyhine açıq aşkâr edâvet.4 sayıb sözü
bir yere qoydular ki, onu "bayquş" elesinler (Qo-
caqurd manalında bir molla var, "boykota" "bay-
quş" deyir).
Bir müddet camaat sözüne eledi-salam ver-
mediler. Bey qulaq asmadı, dedi:
-Müselmandırlar, bir işin dalınca âxıradek ne
vaxt gedibler ki, yene gedeler?
Bazarda et satmadılar, başladı qapısmdaki to-
yuqlardan5 bir-bir kesib yemeye. Buğda satmadılar,
anbarm ağzını açıb öz buğdasmı çıxardı. 6 Atına
arpa-saman vermediler, yazdı, kazak efseri gön-
derdi.
Belelikle, nece müddet keçdi. Bey baxıb gördü
ki, xeyır, camaat sözünün üstünde möhkem da-7
yanıbdır. Toyuqlar 8qurtardı, kazak efseri tenge
gelib Bey'in nökerini qovdu, dedi:
-Get, ağana degilen başımdan redd olsun.
Yavan çörekle^ de iş keçmedi.
-Âxırda bey bir gün çıxdı bazara. Bazarda da
çox yığmcaqlO var idi. Bey bir damın üstüne çıxıb
üzünü camaata tutub dedi:
-Camaat! Siz meni boykot edibsiniz. Bu sizin
işinizdir, sizin meslehitinizdir. Menim de size bir
sözüm yoxdur. Ancaq izin verin, size ikice kelme
söz deyim, ondan sonra gedim hemişelikll oturum
evimde.
Camaat qişqıra salibi2 Bey'e söz vermek is-
temedi.
Ağsaqqallardan biri xalqa üzünü tutdu:
-Camaat, qoy sözünü desin. Belke emelinden
peşimân olub, bizden üzür isteyecek?
Her yerden ses geldi:
-İstemirik. Danışmasın. Onun tövbesi bize
lazım deyil. Ne balını isteyirik, ne de belâsını.
Güçle yaxamız elinden3 qurtarıb.
Ağsaqqal dübare^ camaatdan xahişl4 edenden
sonra dediler:
-Danışsın. Ancaq uzun elemesin.
Bey didi:
-Men nece ki, dedim, size ikice söz deyeceyem.
Sözüm budur-siz baykotu menim üstümden gö-
türün. Götürmeseniz men de gedib Rus olacağam,
vesselam. Bu menim sözüm.
1. dostumuzu 2. Üzüntülü 3. toplansaydılar 4. düşmanlık 5. tavuk 6. (Rusça ofiser) subay, sözünün değiştirilmişi 7. iyice
öfkelenip 8. hizmetçisini 9. ekmek 10. kalabalık 11. devamlı, sürekli 12. tahrik olup 13. iki kez 14. rica ettikten 15. aynı 16.
basit 17. işsiz kalır 18. ayakta kala 19. günahsız, kusursuz 20. fenalık rüzgârına 21. aynı 22. hatırdan 23. savaşmaya 24. fazla
25. şehir polislerinin özel kıyafetlerinin kendisine yakışmadığını ifade eden bir ibare, uzun kılıç 26. şehir polisi (Rusça)
Bey bunu deyib damdan endi ve getdi evine.
Camaat ses-sese verib dedi:
-Bey eceb söz danışdı. "Gedib Rus olaram".
"Cehenneme get Rus ol, gora Rus ol. Mü-
selmanlığında camaata ne menfeetin deyibdi ki,
Rus olanda camaat ağlasın. Biz de dedik göresen
Bey ne buyuracaq?
Yene hemini5 ağsaqqal ortalığa çıxdı.
-Camaat! Siz Bey'in sözlerini sehll6 saymayın.
Cemi mahal bunun ağlını tesdiq eleyir. Bu, ha-
vadan söz danışmaz. Yeqîn sözünün canı var.
Amma me'lûmdur ki, bunun hiylelerinin mü-
qabilinde şeytan meettel qalır17. Bu sözleri bizi qor-
xutmaq üçün dedi. Ve biz de gerekdir ki, qorxaq.
Bu iki, Müselmanlıqda bu camaatın haqqında bir
nece zülm eleyib, eğer dönüb Rus olsa, gerek cemi
Qocaqurd mahalının ehli ev-eşiyinden el çekib
arvad-uşağmın elinden tutub mahaldan çıxa. Yoxsa
burada dolanmaq mümkün olmaz.
Camaat biraz fikre gedib, sonra hamisi qocanın
sözlerini beyenib getdiler Bey'in evine ve dediler:
-Bey, biz boykotu götürdük. Seni de uşaq-
larının canına and veririk, mezhebinden dönme.
İblis dedi:
-Camaat! Şeytan men deyilem, bu kişidir. İn-
diyedek bir xeyir iş yoxdur ki, bunun vücudu ile
berpâ ola^8. Bir şexs tapılmaz ki, onun haqqmda di-
lini xeyire bulamış ola. Ne qeder teqsirsizl9 adam-
lar bunun dilinin ve qeleminin .sebebine bâdi-
fenâya20 gedibler. Bele şeytanlardan insanlara artıq
zerer deyir, neinki2i menden.
İblis'i cehennem ehli bir növ cana getirmişdi ki,
bîneva az qalmışdı ki, iste'fa verib qulluqdan çıxsm.
Amma buna bir şey mâne oldu.
Nâgâh havadan bir melek göründü ve melek
sol eli ile zorba bir qoçun buynuzundan yapışıb sağ
elinde de bir xencer tutmuşdu. İblis meleyi camaata
gösterib dedi:
-Baxm, görün o havadaki nedir? Menim
gözüm emelli görmür.
Cehennem ehli qoçu gören tek ezabı yâddan22
çıxarıb:
-Ay camaat, qoç döyüşdürecekler.-deye qış-
qırıb qoça teref yüyürüşdüler.
İblis de bundan istifade etmiş, quyruğunu qıs-
mış, yavaşça sivişquluya23 dem verdi...
1907
BOMBA
(c.II,s.93-95)
Qorodovoy Kerbelâyı Zâl iyirmi beş ilden
artıq24 idi ki, polis idaresinde xidmet edirdi. Onun
arvadı herdenbir deyirdi:
-A kişi, senin saqqalma ne şaşka25 yaraşır, ne
de şapka. Gel sen bu qorodovoyluqdan26 el çek.
Bir balaca alış-verişe yapış. Bir baqqal dukanı aç.
Kerbelâyı Zâl cavab verirdi:
-Arvad, sen hökumetin lezzetini anlamırsan.
Eğer seni qorodovoy eyleyeler, min il qulluqdan
çıxmazsan. Bir de, men iyirmi beş ilden artıqdır ki,
polis qulluğundayam. Bir-iki ilden sonra pensiyam
çıxacaq ondan sonra rahat eyleşib pensiyam ye-
yerik.
Bele danışıqdan sonra arvad hemişe sakit
olardı. -Ne deyirem, kişi, özün bil.
Bu defe Kerbelâyı Zâl'm övqatı telx idil. Def-
terxanada pristav2 çağırıb demişdi:
-Kerbelâyı Zâl, senden nârazıyam. Sen
köhne3, dünya görmüş qorodovoysan4. Bununla
bele dünen Rusiya'dan gelmiş qorodovoy, görürsen
bomba tapır5, tüfeng tapir, patron tapir... Hem ağa-
sının üzünü ağ eleyir, hem özünün. Amma sen in-
diyedek bir sınıq6 balta da tapmayıbsan. Görünür
sen ya rüşvet alırsan, ya da qocalıb zay olubsan.
Eğer bele getse, bizim bir yerde qulluq etmeyimiz
baş tutmayacaq.
Bu sözler bir ox olub Kerbelâyı Zal'ın bu te-
refinden deyib o biri terefinden çıxdı. Axşam
bîkef7 geldi eve. Arvad soruşdu:
-Ne var?
Dedi:
-Heç, biraz başım ağrayır.
Arvad abgüşt8 bişirmişdi. Getirib qoydu ki-
şinin qabağma9. Bir-iki tike alıb "iştahım yoxdur"
deyib yatmaq istedi. Ne geder etdise, gözüne yuxu
gelmedi. Âxır durub bir stekanl° çay içib getdi qa~
rovulall.
Kerbelâyı Zal "Ganlı küçe" ile "Zavallı kü-
çenin" küncünde!2 durub pristavm sözlerini fikir
edirdi. Gece yarısından xeyli keçmiş Kerbelâyı Zal
gördü ki, usta Feyzulla nalbendin qapısmda bir kişi
dayandı. Yedeyinde de bir at, atın üstünde bir cütl3
çuval ve çuvalın içinde bir növ girde1^ şeyler. At
sahibi ile ev sahibi çuvalları atm üstünden eh-
mallıcal5 alıb apardılar ve sonra atı içeri çekib qa-
pmı bağladılar.
Kerbelâyı Zal bu keyfiyyeti görüb öz-özüne
dedi: "Daha bextimin ulduzu parıldadı. Gecenin bu
vaxtında gelen girde şey xetalı şey ola"
O saat fitl6 çaldı, yaxmdaki qorodovoy Potab
geldi.
-Vot, Patab, bomba rabatay.
-Qde?
-Dom Feyzulla bomba prinesyoml7.
Potab İvan'a xeber eledi, İvan Okolodoçni'ye,
Okolodoçni pristava, pristav qala beyine, qala beyi
jandarmalar reisine. Yarım saatdan sonra usta Fey-
zulla'nm evini kazakl8, saldat,l9 qorodovoy
bürüdü.
Qapmı döydüler.
Usta Feyzulla çıxdı, xeber aldı:
-Kimsen?
Dediler.
-Aç qapını.
Qapını açan tek bînevanın dili tutuldu. Bir
teher20 soruşdu ki, "bes niye buyurubsunuz?"
Dediler:
-Danışma, gerek senin evin axtarılsm2l.
1. keyfi yok idi 2. yönetici 3. eski 4. şehir polisinin 6. bulur, yapar 6. kırık 7. keyifsiz 8. bir çeşit yemek 9. önüne 10. bardak 11.
anlamında 12. köşesinde 13. çift 14. bir çeşit yuvarlak şeyler 15. yavaşça 16. zil 17. Rusça: - bak, patap, bombalar var -nerde -
feyzullahlarm evine bomba getirmişler 18. süvari 19. asker 20. zorluklar 21. aransın 22. hastalık 23. kimseyi 24. çevirdi 25.
cesaret edemiyordu. 26. kovdular 27. ceylanların 28. yerine 29. güzel 30. güzel sesli müezin 31. kel 32. uyuz 33. okuyucularımdan
34. kâğıt para 35. kira kontratı 36. evet 37. itibar 38. izinsiz, habersiz 39. çevirmişdiler 40. konuşuluyor
Gece yarısı Feyzulla'nm arvadını, uşaqlarmı
ürek qopma azarına22 salıb evin altını üstüne çe-
virdiler. Heç zad23 tapabilmediler. Âxırda otaqlarm
birine girib gördüler künce iki çuval qoyulub.
Kerbelâyı Zal çuvalları görüb qışqırdı:
-Barin, vot, vot bomba!
Camaat çuvalları ehâte etdi24, amma yaxm get-
meye heç kes cür'et etmirdi25. Deyirdiler: "İndi açı-
lar, hamını qırar".
Yazıq Feyzulla'nı da, qolları bağlı, bir kenarda
saxlamışdılar. Feyzulla evinde bir şey tapılmadığmı
görüb cür'etlendi ve birden dedi:
-Ay ağalar, o çuvalların neyinden qor-
xursunuz? izin verin, qollarımı açsınlar, o çuvalların
içindekini bir-bir çıxarıb size gösterim.
Feyzulla'nm qolunu açdılar. Gelib çuvalın ağ-
zını açıb içinden beş dene qarpız çıxardı.
O biri çuvalda da qarpızdan başqa bir şey yox
idi.
Seher Kerbelâyı Zal'ı qulluqdan xâric etdiler26.
1908
MARALLARIM^
MÜQEDDİME EVEZİNE28
(c.II, s.191-193)
... Şükür olsun Allah'a, yer üzünde menim ma-
rallarımın hesabı üç yüz milyona çatıb. Gedersen
İran'a, Hindistan'a, Türküstan'a, Erebistan'a, Bu-
xara'ya, Efganistan'a, İrevan'a, Naxçıvan'a, Qa-
rabağ'a, Lenkeran'a, Salyan'a, Bakı'ya, Batum'a,
Derbend'e, Dağıstan'a... her yerde benim marallarım
ile doludur. Gözel marallarım, göyçek29 marallarım,
her biri bir can marallarım, hacı marallarım,
Kerbelâyı marallarım, meşedî marallarım, molla,
rövzexan30, bey-xan marallarım. Keçel3i ma-
rallarım, qotur32, bitli marallarım. Başları
qapazlı33, üzleri tüpürcekli marallarım.
Bu marallarımın xüsusunda bir nece hekaye
yaz-maq niyyetine düşüb qar'elerimden qüsuratımm
ef-vini rica edirem.
MÜTRÜB DEFTERİ
"Qasım Emi, dur qapını ceftele,
Qorxuram adın yazıla deftere".
Qasım Emi kendde birinci şexs idi. Nece il yüz-
başılıq edib, âxırda bir nefer onun üstüne şer atıb ki,
güya Qasım yüzbaşı rüşvetxordur. O sebebe
möhürünü ve zencirini alıblar. O da öz haqqında bu
zulmü görüb acıqla götürüb bir üç yüz tebeqe ağ
kağıza möhür basıb. indi de o kağızlardan düşende
tebeqesini üç manatdan, beş manatdan satır. O
kağızları alanlar onların üstünde onun-bunun adına
köhne tarbde vekselden34, icârenâmeden35-filandan
yazırlar... Metlebden uzaq düşdük.
Beli36, Qasım Emi'nin kendde artıq ehtirâmıS?
var. Ondan meslehetsiz38 kendde heç bir iş
görülmez. Bu defe kend camaatı Qasım Emi'ni ehâte
etmişdiler39. Bildim ki, bir mühüm mesele
müzakire olunur40.
Yayına geldim, gördüm Qasım Emi bir daş
üstünde eyleşib deyir:
-Camaat! Biz indiyedek dövletin heç bir em-
rinden qaçmamışıq: qızıl pulu*, tüstü* pulu, din-
mever pulu... hamisini öz vaxtmda vermişik;
bîyara buyurublar getmişik... Amma indi bir defter
getirib veribler mollaya. Deyirler gerek cemi
kendde2 anadan olan uşaqlar bu deftere yazılsın.
Defterin de adına "mütrüb" defteri deyirler.
Qardaş, bizim uşaqlarımızm adlarının o defterde ne
işi var? Sabah da gelecekler ki, gelin
arvadlarımızm adlarını yazdırın. Canım, Rus'un
biri niye menim arvadımm adım bilsin? Doğrusu
biz bu mütrüb defterini qebul ede bilmeyeceyik.
Buna, araba ile dovşan tutan Rus deyerler. Bu gün
uşaqlarımızı deftere ya-zacaq, bir nece ilden sonra
gelib hamisini yığıb sal-dat3 aparacaq. Biz, dübare4
deyirem, mütrüb defterini qebul elemeyeceyik.
Men qabağa yeriyib dedim:
-Qasım Emi, bu qayda5 her dövletde var,uşaq-
MAKALELERİNDEN
BİZİM YABILIGIMIZ13
Me'lûmdur ki, dünyada cins at var. Bir cinse
köhlen, o biri cinse yabı deyirler. Köhlen14 at ile ya-
bınınis tefâvütünülö hamı bilir. Ona göre de artıq
tefsilatai7 bu bâredei8 ehtiyac yoxdur. Köhlen atlar
aristokrat hesab olunurlar. Onların yemeyine, iç-
meyine, tövlesinel9 hemişe20 artıq2l diqqet olunur.
Be'zi köhlene üç-dörd nefer adam qulluqçu22 te'yin
edirler. Köhlen atlara gözel yerler ararlar, baha qiy-
mete alınmış çullar ile onların Ietif23 bedenlerini ör-
terler. Köhlen atın qiymeti üç yüz manatdan tut-
muş nece minecen gedir. Bir nece il bundan ireli
padşahlıq at zavodu24 üçün bir ata iki yüz min
manat verib İngilislerden alıb getirdiler.
Atın köleni ancaq minik üçün ve'ya mü-
zeyyen25 faytonlara ve karetalara26 qoşulmaq üçü
saxlanılır. Ağır işe köhlen atı necib27 olduğuna göre
salmazlar. Ağır işler, arabalar ve yükler üçün de
yabı saxlarlar. Yabmm biri alınır otuz manatdan
tutmuş altmış manatacan. Yabmm yemeyine, iç-
meyine artıq diqqet olunmaz. Ayda bir defe tu-
marlanmaz, hemişe belinde bir ağır palan, görürsen
gâh çuval altında, gâh sebet altında gedir.
Köhlen atı qamçınm ucu ile qorxuzanda ya-
bmm yambızma28 deyenekler ilişdirirler ki, ikiqat
olub açılır.
Müselman tayfası indiye qeder yabılıqda olub,
ne maarif arpasından ve ne temeddün29 sa-
manından ve ne tereqqi otundan ona qarnı dolusu
indiyedek verilmeyib. Her veqt isteyibler ki, köh-
lenler yediyi axura bu da bir ağzını uzatsın, o saat
başından deyenek deyib. Pobedonostsev İlminski,
Çirivanski, İgnatyev ve bizim refig Levitski tek de-
larm adlarını metrik^ defterine salırlar ki, lazım
olan vaxt her birinin yaşı me'lûm olsun.
Ele bil Qasım Emi'ye bir gülle deydi, ayağa
qalxıb hirsle elini döşüne çırpıb dedi:
-Men özüm mütrüb defteri. Her kesin sinnini7
bilmek isteyirsiniz menden soruşun.
-Bax, bu uşaq Qarga Meliy'in nevesidir^, gün
tutulan ili9 anadan olub.
-Bu uşaq ilan qirxan Sedfer'in oğludur, çe-
yirtkelû taxılları terk eleyen ili doğulub.
-Bu uşaq pişiksatan Haşım'm nevesidir. Nov-
ruz bayramı ile Aşûra bir güne düşen ili anadan
olub.
-Bu uşaq balıqudan Cefer'in nevesidir. Eşşekçi
Aslan tut ağacından yıxılıb ölen il anadan olub.
Daha kimi soruşursunuz, deyim. Mütrüb defteri
neye lazımdır?
-Qasım Emi, sen özün hansın ilde anadan ol-
musan?
-Xaşal Çjurban'ı sel aparanl2 il.
yenekler hemişe bu yabılarm tepesinin üstünde
olub. Üç yüz il bu növ yabılıqda qalıb indi özümüz
de yabıxasiyyet olmuşuq30. Yabınm xa-
siyyetlerinden biri budur-görürsen bir yabını bir
nece gün tövlede besleyib saxlayandan sonra ki, ha-
vaya çıxartdm, yabı başlayır yerle, göyle elleşmeye
nü çekir3l ve bir növ ne're çekib qışqırır ki, bir köh-
lene müyesser32 olmaya. Sahibi de görürsen şekke
de düşür, deyir, yeqîn ele bu köhlendi, ancaq schv
eleyib33 mene yabı adına satıblar.
Yabı sahibi onu çox eziyyetle yeherleyir34 ve
çox çetinlikle minir35 üstüne. O saat yabı yeltek36
götürülür. Bir qeder yol gedenden sonra görürsen
yabı öz yabılığını bildirdi: qulaqlar sallandı, paçanın
arası köpüklendi, boyun düşdü, yabı yoruldu.
Biz de yabılığımızı bir ayrı işlerde bürûze ve-
ririk37. Meselen, nece nefer şexsin xeyalma bir men-
feetli cemiyyet bina qoymaq düşür. Başlayırlar qe-
zetlerde qışqırmağa, de'vetnameler göndermeye.
Görürsen heqiqet camaat yığıldı, çox da ürekle yı-
ğıldı. Gözel nitqler söylendi. Başladılar pul yığ-
mağa. Çoxluca pul da yığıldı. Ay ötdü38, il dolandı.
Sedr-i cemiyyet39 yazıb camaatı umumi yığmcağa
devet eyledi. Görürsen o yığmcaqa ancaq üç cüt40
bir tek adam geldi. Yığmcaq başa gelmedi. Dü-
bare4l teklif eylediler. Yene hemin42 qerar.
İllik üzvlük pulunu43 vermeye gelende evvel
üzvlerin yüzde otuzu pul verir, sonra yüzde iyir-
misi, axırı heç kes44 vermir ve cemiyyet de eriyir,
eriyir, axırda çöpe dönür.
Qezete vermek isteyirik, yene de hemcinin45.
İşte qızğın nitqler söylenir. Sair46 seherlerden pud-

1. parası 2. bütün köyde 3. asker 4. üstüne basarak 5. kaide, kanun 6. nüfus kayıt defteri 7. yaşını 8. torunudur 9. yılı 10.
çekirge 11. hangi 12. götüren 13. katırlığımız 14. küheylan 15. yakan 16. farkını 17. fazla uzatmaya 18. konuda 19. bakımına 20.
daima 21. çok 22. bakıcı 23. ince, latif 24. hârâ 25. süslemiş, tezyin edilmiş 26. bir çeşit fayton 27. asil, soylu 28. kalçasına 29.
uygarlık, medeniyet 30. yabıluşmışız 31. kişneme 32. nasip olmayor 33. yanlış yapıp, hata edip 34. eyerlenip 35. biner 36. yol gibi
37. gösteririz 38. geçti 39. topluluk başkanı 40. çift 41. ikinci kez 42. aynı 43. yıllık üye aidatı 44. hiç kimse 45. böylece 46. başka *
Çarlık Rusyasında Türklerden alman bazı vergilerden alayla söz ediliyor; türtü pulu ocak yanacak, ama dumar çıkarsa bu vergi ödenecek,
dimever (konuşma var); konuşmasan vergi vereceksin.
pud nesr ve şiirle tebrikler gelir. Qezete bir il, ya
altı ay gedir. Axırda da ya "Tekamül" tek bağlanır
ve ya müdiri qapı-qapı düşüb müşteri yığır. Bizim
de bedenimiz köpüklenib bu növ yabılığımız sübut
olunur.
Biraz da "Nicat" cemiyyet-i xeyriyyesinden da-
nışaq. Bu cemiyyet açılan vaqt hemçinin camaat
çox hürmet gösterib. Min manatlar, beş yüz ma-
natlar yağış tek yağıb. Amma indi bir il tamam ol-
mamış orada da yabılıq gösterdik.
May ayının dördünde meclis-i umuminin yı-
ğmcağı te'yin olunmuşdu. O günü camaat gel-
memeyine göre meclis qaldı ayın on birine. O günü
hemçinin ikimci meclisde men de var idim. Bir me-
sele müzakire olunandani sonra sedr yığmcağm
axır re'yini2 4 soruşanda idare üzvlerinden3 biri
me'lum eledi ki, burada qalan ancaq idare üzv-
leridir, meclis üzvleri bir-bir dağılıb gedib. Ona
göre yığmcaq qalıb bu gün cüme günü aym on sek-
kizine. Görek bu gün ne tövrS keçecek.
İndi camaata iki söz erz eleyim. Camaat! Bir
dürüst fikir edin, yabıö olmaq insan sifeti deyil.
1907
MÜSELMANLARDA TEATRO
(c.ll, s.360-363)
İslam âleminde medeniyyet cehetce7, söz yox
ki, qedimlikde8 İran'dır. İran Şerqe böyük şairler, fi-
losoflar vermişdir. Lakin bir nefer de dramnevis?
vermemişdir. Erepler Xelife Arunerreşid zamanında
yunanların edebiyyatmı tercümeye aldıqda ancaq
Aristotel'in, Eflatun ve Sokrat'm felsefesi, Arximed
ve Pifagorun hendesesi ile meşgul olmuşlar.
Sofokl'un facielerine, Aristofan'ınlO ko-
mediyalarına geldikde Erepler onlara heç fikir ver-
memişler. Orta Asiya Şerq'e qezeliyyat ve felsefe
cehetce bir çox böyük şexsler vermişdir. Asiya
böyük mütefekkirler denil Celaleddin Rumi, böyük
şair Nevai, müverrix Abülqazı Bahadur Xan,
Şerq'de evvelimci resedxanei2 müessisi müneccim
Uluğbey'i vermişdir. Lakin teatro aleminde heç bir
şexsi yetirmemişdir. Türkiyede dramaya dair tes-
fihatlS ancaq Ebdülhemid'in sultanlığı zamanında
emele gelmişdir. Amma bu müstebidinl4 za-
manında bütün edebiyyat smldığı kimi teatro da
boğulmaqda idi.
Buna göre de biz Türkiyede lazımlı derecede
bir teatro görebilmeyirik. YüngüU5 Fransız mez-
hekelerilö, Fars, operetta budur Türk teatrolarınm
Ebdülhemid sultanlığı zamanında gösterdikleri.
Herçendl? Türk dilinde Şekspir, Şiilerin te'lifatilS,
tercümeleri var idi. Amma bunlar teatroya yaxm
buraxılmazdı. Çünki böyük mütefekkirlerin te'lifatı
ve ruhu ile camaata terbiye vermek Ebdülhemid
ruhan ve fikrine mugayir^ idi. Unutmamalı ki, bu
te'lifatlar da Ebdülhemidin sultanlığından, ye'ni
Türkiye'den xarive nehy olunmuş20 Türkiye ya-
zıcıları terefinden tercüme olunurdu. Türk te-
atroları 1907-ci il inqilabindan sonra âzâde2l nefes
almağa başladı ve burada da qarşıya teatro ta-
maşalarma dair te'lifatsızlıq memaneti22 çıxdı. Men
1. konuşulduktan 2. fikrini 3. üyelerinden 4. açıkladı, belirtti 5. nasıl davranış, ne tavır 6. katır 7. yönünden 8. eski çağlarda
9. dram yazan 10. geometrinin 11. düşünün 12. gözlemeci 13. sahnelemeler, gösteriler 14. baskıcının 15. hafif 16. komedileri 17
her ne kadar 18. yayınları 19. aykırı, ters 20. yasaklanmış 21. özgür 22. engeli 23. okuma 24. hem de
demek istemirem ki, Türkiye'de dram teli'fah yox-
dur, xeyir, onlar çoxdur, amma onlardan hiç biri te-
atroya ve sehneye uygun deyildir. Çünki Türkiye
teatrolarınm sırasında ciddi teatro olmadığına göre
müellifler öz teli'fatını sehnede görmeye ümidli de-
yildir. Ona göre de öz kitablarını feqet qiraet23
üçün yazırdılar, neinki24 teatro ve sehne üçün.
Bu yaxm vaxtlarda men bir drama oxudum. O,
min beş yüz sehifeden ibaret idi. Ele monoloqları
var idi ki, iyirmi sehifeden ibaret idi. Aşikar idi ki,
bu te'lifatı sehneye qoymaq heç bir cehetle müm-
kün deyildir. Müstesna olaraq Namiq Kamal'm ve-
tenperverane bir ruhda yazdığı "Veten" faciesini
göstermek olar ki, bu üzden Ebdülhemid za-
manında onu sehnede görmek olurdu ve Sami
Bey'in iki-üç faciesini göstermek olar. Bunlardan da
aşikardır ki, bu azlıqda repertuar ile sahne irelileye
bilmezdi ve irelilemedi de. Türkiye intelleqensiyası
drama te'lifatmı ancaq "qiraet üçündür" deye ter-
biye almışdır ve indi onun mündericatı havi ol-
duğu metleb ile maraqlanırlar, neinki sehneye ve'zi
ile. Men bu yavuq zamanda Türkiye'nin "Da-
rülbedaye" adındaki teatrosunun Bakü'ye gelmiş
aktyoru ile müsahibede bulundum. Bu teatro Tür-
kiye'de teze senaeye nefise qoymuşdu ve gele-gele
böyük ümid verir. Türkiye'de drama mektebi yox-
dur. "Darülbedaye"ni idare edenler Fransa ve Al-
maniya'da terbiye almışlardır. Bunun üçün Avropa
repertuarına artıq ehemiyyet verirler, neinki Tür-
kiye heyatmdan yazılmışlara. Nece il bundan
eqdem Tiflis'den Türk (Azerî) aktyorları İstanbul'a
gedib Azerbaycan müsenniflerinin qeleme aldıqları
pyesleri sehneye ve'z etmişler. Netice ne olmuşdur?
Türkiye qezeteleri e'tiraf etmişler ki, Azerbaycan te-
atrosu Türkiye teatrosunu adlayıb ireli getmişdir.
Türkiye'de teatro axır vaxtlara kimi bu haldadır.
Orta Asiya bu vaxta qeder öz dramaturquna
malik deyildir. Yerli Müselmanlarm arasında teatro
1905-ci ilden sonra meydana gelmiş ve Azerbaycan
müelliflerinin yazdığı piyesler ile doyuzdurulur.
Valqaboyu Tatarlarının 1905-ci iiedek ne te-
atro, ne de repertuarları olmuşdur. Kazan, Ufa,
Orenburq metbeeleri demek olar ki, ancaq Quran
ve dualar teb'i ile meşgul idiler. Resmi suretde
"Müselmanlara bereks missioner cemiyyeti" başda
İlminski olmaqla çalışırdı ki, Tatar xalqını ve se-
naeye nefiseni qaranlıqda saxlayıb, onları ancaq
xaçperestlik ile işıqlandırsınlar. Amma şekil 1905-ci
ilden beri deyişir. Eğer biz Tatarca teb ve neşr olun-
muş edebiyyatı alıb baxsaq, 1905-ci ilden beri tarixi
göreceyiz. Bu ilden teatro edebiyyatı ve teatro in-
tişara başlayır. İndi Tatarlarda bir çox senaeye ne-
fise qanununa müvafiq pyesler vardır ve eğer biz
desek ki, bu az müddetde, ye'ni on beş il erzinde ta-
tarlar teatro ve edebiyyat cehetce bizden ireli get-
mişler, Azerbaycan müelliflerinin şexsiyyetine to-
xunmamalıdır, belke tatarlara hesed aparmalıdır.
Tatar pyeslerinin arasmda herçend Ruscadan ter-
cümeler görünürler, amma pyeslerin çoxu tatar he-
yatmdan yazılmışdır. Buna dıqqet etmeli ve biz de
bele etmeliyik...
1920