Ahmet Ağaoğlu
(Şuşa, 1869 - İstanbul, 19 Mayıs 1939)
Gazeteci-yazar, düşünür, politika adamı ve
Türkçülük hareketinin liderlerinden biridir.
1869'da Şuşa'da doğdu. Babası Mirze Hesen ve an-
nesi Taze hanım Şuşa asilzâdelerindendi. Her iki-
sinin de Karabağ Hanlığı'nm kurucusu Penah
Han'a akrabalığı vardı. Baba tarafından dedesi
Mirze İbrahim, Şuşa'nın en meşhur âlimlerinden
sayılırdı, güzel hattatlığı vardı ve Türkçe şiirler ya-
zardı. "Ahmet Bey'in amcaları, Türkçe'den başka
Farsça, Arapça ve Rusça bilirlerdi. Hasili, bütün
aile Şuşa'da ilim ve irfaniyle mümtazdı. Bilhassa,
Mirze Hesen'in dayısının ailesi Karabağ'ın en meş-
hur ulema ocaklarmdandı. Ahmet Bey ço-
cukluktan itibaren böyle bir ailenin içinde bü-
yütülmüş oldu" (Prof. Yusuf Akçura, Yeni Türk
Devletinin Öncüleri, Ankara, 1981, s. 168).
Çocukluğunu böyle bir muhitte geçiren
Ahmet bey, ilk önce molla mektebine gitmiş, ama
çabucak mollahaneden bıkmıştı. Özel bir hocadan
Arapça ders de alıyordu. Babası gelecekde onun
bir müctehid olmasını istiyordu. Babasının ve sü-
lalenin büyüğü sayılan amcasının haberi olmadan,
annesinin izni ve dayısının teşvikiyle Şuşa'daki
Rus okuluna devam etmeye başladı. Mesele an-
laşıldığında amca çok kızdıysa da, makam sahibi
olan dayının müdahalesi işleri yoluna koydu. Ah-
metbey, Rus dilinde, çağdaş tahsil veren şehir
mektebine devam etti ve 1884'te onu ta-
mamlayarak "realnoe uçilişe" denilen, daha yük-
sek dereceli Rus okuluna girdi. Rus okullarının du-
varları arasında, ilk defa Ermenilerin Türk
düşmanlıklarının bütün ağrı ve acılarını kendi ha-
yatında yaşadı. Onların kim olduklarını ve ne is-
tediklerini yavaş yavaş anlamaya başladı. Aynı za-
manda bu okulların duvarları arasında o, Rus ve
dünya kültürü hakkında geniş bilgiler aldı.
1887'de "realnoe uçilişe"yi bitiren Ahmetbey,
1888'de Petersburg'a giderek Mühendislik Ens-
titüsü'ne kaydoldu. Ama hastalığı nedeniyle altı
aydan sonra vatana döndü. Durumu iyileşince,
1889'da tahsilini tamamlamak için Paris'e gitti. Bu-
rada Sorbonna Üniversitesi Hukuk Fakültesi'ne
girdi. 1890'da ise, bu okula devam etmekle beraber
"Ecole des hautes Etüdes pratikues" ve "Ecole des
langues Orientales vivantes"in bazı derslerini ta-
kibe başladı. Canlı doğu dillerini öğreten bu so-
nuncu okula, profesör James Darmesteter'den
"Şark halkları tarihi", Barbier de Menard'dan ise
Arapça, Farsça ve Türkçe derslerini takip edi-
yordu.
James Darmesteter'in yardımı ile genç Ah-
metbey, Paris'in ilmî ve edebî salonlarında yer
edindi. Hipolit Ten, Gaston Paris vb. tanınmış
Fransız uzmanları ile tanıştı. Yine hocası Darm-
steterin yardımı ile 1890'da ilk ilmî makalesi
"Journal des Debats"da yayınlandı. Makalede
Doğunun tasavvuf felsefesinden, hayat ve ede-
biyatından bahsolunuyordu. Bunun ardından, ya-
zıları aylık "Nouvelle Revue" ve haftalık "Revue
Bleue" mecmualarında da yayınlanmağa başladı.
Ünlü Fransız şarkiyatçısı Ernst Renan, Ah-
metbey'le ilgilendi. Ve bütün bu ilmî faaliyetlerin
sonucu olarak 23 yaşındaki genç, 1892'de dünya
şarkiyatçılarının Londra'da toplanan uluslararası
kongresine davet edildi. Ahmet bey bu kongreye
"Sii mezhebinin menbeleri" adlı bir tebliğ sundu.
Kongrenin kararıyla bu tebliğ basıldı ve ya-
yınlandı.
Hayatının Paris döneminde Ahmet bey; Fran-
sa'da yaşayan geleceğin Jön Türkler'iyle, bu arada
Ahmet Rıza Bey'le, Cemaleddin Afgânî ile tanıştı.
Kuşkusuz, bu tanışıklık ve karşılıklı ilişkiler, onun
fikri gelişmesinde önemli rol oynadı. Paris'de
yaşadığı yıllarda, vatanla da alakalarını sür-
dürüyordu. Fransa başkentinden, Tiflis'de Rus
Dili'nde yayınlanan "Kafkaz" gazetesine devamlı
olarak makaleler gönderirdi.
Ahmet Ağaoğlu, Paris'de altı yıl kadar kaldı.
Hukuk Mektebi'ni bitirdi, "College de Franse"den
bir diploma aldı. 1894 Mayısında Paris'i terkederek
İstanbul'a geldi ve dört ay da burada kaldıktan
sonra Azerbaycan'a, Şuşa'ya döndü.
Bir süre Şuşa'da yaşadı, me'zun olduğu "re-
alnoe uçilişe"de Fransızca dersleri okuttu. Şuşa'nın
Türk bölgesinin bayındırlığı için çalıştı. Azeriler
için okuma salonu kurdu, tiyatro temaşalarına ka
tıldı. Ama yerli ruhanîlerin ve beylerin tazyikine
dayanamayarak Tiflis'e göçtü. "Kafkaz" gazetesine
muhabirlik ettiği gibi, Tiflis ortaokuluna Fransızca
hocası oldu.
1899'da Ahmet Bey Bakü'ye geldi, burada
Azerî zenginlerinden Hacı Zeynalabdin Tağıyev'in
maddî desteğiyle Rus Dili'nde yayınlanan "Kaspi"
gazetesinde çalıştı. Onu, Rusça bir Türk yayın or-
ganı haline getirdi. Aynı zamanda Baku or-
taokulunda ve Baku Ali Ticaret Mektebi'nde Fran-
sızca hocalığını da üstlendi.
1905'te, yine Tağıyev'in yardımı ile "Hayat"
adlı günlük gazeteyi çıkarmağa başladı. Gazetenin
başyazarlığını, İstanbul'dan yeni dönmüş Alibey
Hüseynzâde-Turan ile birlikte yürüttü. "Ekin-
çi"den sonra ilk ciddi yayın organı olan bu gazete,
Ruslaştırmanın etkisi altında kalmış Azerî Türk-
lerinde milliyetçilik düşüncesinin yeşertilmesinde
önemli rol oynadı. 1906'da, "Hayat" kapandıktan
sonra "İrşad", daha sonra ise "Terakki" ga-
zetelerini çıkardı.
1905'te Kafkasya'da yeni bir Ermeni-Türk ça-
tışması patlak verince Ahmet Bey Azerbaycan'ı
bölge bölge gezerek, Türk ahalisinin silanlanmış
düşmandan savunmasını üstlenen "Difai" partisini
kurdu. Silahlı grupları olan "Difai", hem Ermeni
saldırılarının önünü alıyor, hem de Türk ahalisine
aşırı nefreti ve zulmü ile tanınmış Rus
me'murlarmı ortadan kaldırıyordu. Bu dönemde o,
Ermeni-Türk çatışmasını sona erdirmek için de
büyük çabalar gösterdi. Bir kaç defa Petersburg'a
gitti. Rusya İmparatoru II. Nikola ve onun ba-
kanları ile görüştü. Rus gazetelerinde Ermenilerin
iç yüzünü açıklayan makaleler yayınlattı. Kaf-
kasya'da kurulmuş Barış Komitesi'nin en faal üye-
lerinden biri olarak defalarca Tiflis'de, Kafkasya
valisinin yanında yapılan toplantılara katıldı ve bu
toplantılarda söylediği ateşli, inandırıcı nutuklarla
Ermeni liderlerini susmaya mecbur etti. 1907'de
Azerî Türklerinin Baku civarındaki petrol böl-
gelerinden göçürülmesi projesi de Ahmet Bey'in
Petersburg'a seferleri ve gayretleri sayesinde gün-
demden çıkarıldı.
1908'den başlayarak Rusya'da irticanm kuv-
vetlenmesi, millî aydınların, özellikle de Türk ay-
dınlarının takip edilmelerine yol açtı. Ahmet Bey
de takip olunanlar arasındaydı. Rus ve Ermeni ga-
zeteleri onun hakkında yalan ve iftiralar yazıyor,
hükümeti, bir Rus düşmanı olarak onu tu-
tuklamaya, ortadan kaldırmaya teşvik ediyorlardı.
Böyle bir ortamda Ahmet Ağaoğlu, 1909'da
Baku'yu terkederek İstanbul'a gitmek zorunda
kaldı.
Azerbaycan, Kafkasya ve Rusya ga-
zetelerindeki yazılarını Ahmet Bey Ağayev soyadı
ile yayınlatan yazar, Türkiye'ye geldikten sonra
burada Ağaoğlu soyadını kabul etti ve bu soyadla
tanmdı.
Ağaoğlu'nun İstanbul'a gelişini mecbur kılan
nedenlerden biri de, II. Meşrutiyet'in ilanı ve onun
hayatının Paris döneminden iyi tanıdığı ar-
kadaşlarının bir kısmının, Türkiye'de iktidara gel-
mesiydi.
istanbul'da maarif müfettişliği görevine ge-
tirildi. "Sirat-i Müstakim", "Sebilür-Reşad", "Hik-
met, Ateş" vb. dergilere ve gazetelere makaleler
yazdı. Bir süre "Tercüman-i Hakikat" gazetesinin
başyazarlığını yaptı. 1912'de Türk Yurdu ve Türk
Ocağı cemiyetlerinin kurucuları sırasında yer aldı.
Türk Yurdu dergisindeki yazılarla Türkiye ça-
pında bir merak ve ilgi odağı haline geldi. Ba-
banzâde Ahmet Nâim ve Süleyman Nazif Bey
gibi, islamcı ve Osmanlı yazarlarla giriştiği tar-
tışmada Türkçülükle İslamcılığın çelişmediğini ka-
nıtlamaya çalıştı. 1912'den başlayarak it-
tihadçılarm kuvvetlendiği İstanbul darülfünunda,
Rusça ve Türk tarihi hocalığı yapmaya başladı.
1914'te Afyonkarahisar'dan me'bus (milletvekili)
seçildi. 1915'te İttihad ve Terakki'nin genel merkez
üyesi oldu. Rusya'daki 1917 Ekim devriminden
sonra, 1918 Haziran'mda, Kafkas orduları siyasî
müşaviri olarak Azerbaycan'a gitti. Burada yeni
kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti Par-
lamentosu'na üye seçildi. 1918 sonbaharında İs-
tanbul'a döndüğünde İngilizler tarafından tu-
tuklandı ve ittihadçılarla birlikte Malta'ya sürüldü.
Malta sürgünündeyken "Üç Medeniyet" ki-
tabını yazdı ve bu kitap ilk defa 1927'de ya-
ymlandı. Bu kitabında Ahmet Ağaoğlu, dünyanın
tanıdığı üç büyük uygarlıktan ikisinin-Budda-
Brahma Medeniyyeti'nin ve İslam Medeniyeti'nin
çökmekte olduğunu, kurtuluşun Batı Uygarlığı
modelinin kabul edilmesi ile sıkı bağlantısı olduğu
görüşünü savunuyordu.
1921'de serbest bırakılınca İstanbul'da asla
beklemeden Anadolu'ya geçen Ahmet Ağaoğlu,
Atatürk'ün başkanlığındaki Ankara Hükümeti ta-
rafından Matbuat Umum Müdürlüğü görevine ge-
tirildi. İkinci ve üçüncü dönem milletvekili olarak,
Kars'tan Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne seçildi.
Ankara Hukuk Mektebi'nde Anayasa dersleri
verdi. Aynı zamanda Hakimiyet-i Milliyye ga-
zetesinde devamlı olarak yazılar yazdı. 1930'da
Atatürk'ün isteği üzerine Cumhuriyetçi Serbest
Fırka'nın kuruluşuna katıldı. Partinin programı ve
tüzüğünün oluşturulmasında önemli katkısı oldu.
Serbest Fırka her taraftan baskılara maruz kalınca
ve kendini feshedince aktif politika alanından
uzaklaşarak bir daha eski partisine dönmedi. İs-
tanbul'a göçerek darülfünunda hukuk tarihi mü-
derrisi -profesörü- oldu. 1933'de "Akın" gazetesini
çıkardı. Lakin o dönemin hakim partisi olan Cum-
huriyet Halk Partisi'ne muhalif bir çizgi takip eden
bu gazete çabucak kapatıldı. 1933'de İstanbul da-
rülfünunun üniversiteye çevrilmesi nedeni ile
kadro dışı kalan Ahmet Ağaoğlu emekliye ayrıldı.
Hayatının son yıllarında Kültür Haftası ve İnsan
dergilerinde, bu arada "Cumhuriyet" gazetesinde
dizi yazılar yazdı.
Ahmet Ağaoğlu, 19 Mayıs 1939'da,
İstanbul'da vefat etti ve burada toprağa verildi.
Ahmet Ağaoğlu, tahminen yarım asra yak-
laşık bir dönemde Azerî Türkçesi, Rus, Fars, Fran-
sız dillerinde, 1909'dan sonra ise Türkiye Türkçesi
ile çok çeşitli konuları ele alan binlerce makale
yazmış, onlarca gazete ve derginin sahifelerinde
yayınlatmıştı. Ağaoğlu'nun toplumsal ve siyasal
düşüncesi yaşamının çeşitli dönemlerinde
vurguları değişerek İslâm, Batıcılık ve Türkçülük
gibi üç ana hat üzerinde gelişmiştir. Bunların
arasında Batıcılık, Batı Edebiyat ve Kültürü'nden
öğrenme, kültür alanında gereken öğrencilik
dönemini yaşama fikri onun yazılarında devamlı
olarak ileri sürülmüştür. İslama bakışında
demokratik ve laik idi.
Ahmet Ağaoğlu hayatının on yıl süren Baku
döneminde, millî kültüre son derece büyük hiz-
metlerde bulunmuş, Azerbaycan Türklerinde mil-
liyetçilik ve Türkçülük şuurunun gelişmesinde
onun yayınladığı "Irşad" ve "Terakki" ga-
zetelerinin önemli rolü olmuştu. Azerî Türklerinin
siyasî açıdan uyandırılması, ister Kafkasya ça-
pında, isterse de Rusya İmparatorluğu çapında
haklarını talep etmesi ve savunması da Ahmet
Ağaoğlu'nun kişisel gayreti ve etkisiyle ger-
çekleşmişti.
Sovyet döneminde, adı ve eserleri Azer-
baycan'da yasak olan Ahmet Ağaoğlu'nun,
hayatının ve eserlerinin Azerbaycan'da öğ-
renilmesine henüz son yıllarda başlanmıştır.
Eserleri:
Şie Mezhabi ve Menbeleri. Londra, 1892
(Ingilis dilinde) islam ve Ahund, Tiflis, 1900 (Rus
dilinde); Islama Göre ve Islamda Kadın (Rus di
linde), Tiflis, 1901; Üç Medeniyet, Ankara, 1927;
ingiltere ve Hindistan, Ankara 1927; Serbest in
sanlar Ülkesinde, Ankara 1930; Hukuk Tarihi, is
tanbul, 1932; Devlet ve Fert, istanbul, 1932; Etrusk
Medeniyeti ve Bunların Türk Medeniyeti Üze
rine Tesiri, istanbul, 1933; Ben Neyim? Ankara,
1939; Gönülsüz Olmaz, Ankara, 1941; Iran ve In-
qilabı, Ankara, 1941; ihtilal mı, Inqilab mı? An
kara, 1942; Serbest Fırka Hatireleri, Ankara, 1949;
Eserleri, Bakı, 1992.
Kaynakça:
Yusuf Akçura. Yeni Türk Devletinin Ön-
cülleri. Ankara, 1981, S. 167-187; Aziz Mi-
rahmedov. Ahmet Ağaoğlu. Fikrin Kavram. Bakı,
1984; Samet Ağaoğlu. Babamdan Hatireler. An-
kara, 1940; Samet Ağaoğlu. Babamın Arkadaşları,
istanbul, 1938; Samet Ağaoğlu. Aşina Yüzler, is-
tanbul, 1965; Hüseyin Baykara. Azerbaycan'da Ye-
nileşme Hareketleri. Ankara, 1965; Emin Abid.
Azeri Edebiyatı Tarixi, istanbul, 1926; Kamal Ta-
lıbzade. Azerbaycan Edebi Tenkitinin Tarihi.
Bakı, 1983; Hilmi Ziya Ülken. Türkiye'de Çağdaş
Düşünce Tarihi, istanbul, 1986; ibrahim Yücel.
Azerbaycan'da Fikir Heyatı ve Basın, istanbul,
1988; Neriman Zeynalov. Azerbaycan'da Metbuat
Tarihi, Bakı, 1974. vs.
 SERBEST İNSANLAR ÜLKESİNDE
(Ağaoğlu Ahmet, Serbest İnsanlar Ülkesinde, İstanbul-1930, s.44-47,54-57)

KONU: Batıdaki geleneksel ütopik eserler (Thomas Mor'un "Ütopya"

Tomazo Kompanello'nun "Güneş Şehiri" vs) tipinde olan bu eserinde Ahmet
Ağaoğlu Türkiye'de ve Türk-İslam dünyasında hâlâ mövcud olmayan, ama
mövcudluğunu görmek istediyi hayatı ve insanlar arasındaki ilişkileri tevsir
etmişdir.

İNSANLAR KORKAK DOĞMAZLAR
Üç gün sonra pirler gene geldiler. Ve ben bi-
risine hitaben:
-Üstat, yasanın bir maddesi diyor ki: "Kor-
kaklıkla serbest ülke vatandaşlığı sifatı bir yerde
olamazlar". Doğrusu ki, ben bunu da an-
layamadım. Korkaklık insanın elinde olan ve ira-
desine bağlı bir şey deyil ki. Korkak, korkak doğar.
Bu bir kabahat değil ki yasa ondan dolayı va-
tandaşlık sifatmı alıyor.
- Kabahattir. İnsanlar korkak doğmazlar. On-
ları korkak yapan bizleriz. Aile ve mektepde ver-
diğimiz terbiye, hükümette kullandığımız usûldür
ki vatandaşı korkak yapar. Çocuğa cinlerden, ye-
rilerden, süpürge sakallardan, devlerden, ruh-
lardan bahsederek korkutmak isterseniz, çocuğun
ruhuna ta beşikten korkaklık tohumunu ekmiş
olursunuz.
Böyle bir çocuk büyüyüp hayata karıştığı
zaman babasının yumruğu ve polisin değneyinden
başka kendisine akıl öğretecek vasıta bulamazsa,
tabiatiyle şahsiyeti kırılır, ruhu ezilir, benliği kay-
bolur, şeref ve haysiyet duygusunu unutur ve her-
şeyden tevehhüm ve taahhuş etmeye başlar.
Fertlerin bu hali bir cemaet için mahzi fe-
lakettir. Böyle bir cemaette hakkı, hakikati mü-
dafaa edecek kimse bulunmaz. İşte bunun içindir
ki ta ezelden korku terbiyesi istibdad için bir mes-
net olmuştur. Mektepte falaka, ailede yumruk, hü-
kümette dayak bu terbiyenin esasıdır. Maksat fert-
te şeref ve haysiyet duygusunu öldürmek, gözünü
yıldırmak, her türlü cesaret kabiliyetini kırmaktır.
Serbest ülkede ise vatandaşa şeref ve haysiyet
duygusu ve cesaret kabiliyeti esasdır. Burada
gerek aile ve mektep terbiyesi, gerek hükümet
usulü bambaşkadır. Ailede yumruk yerine şefkat
ve anlatma, mektepte falaka yerine telkin ve mu-
hakeme, hükümette değnek yerine kanun ve eda-
let geçer ve böylece ta çocukluktan kendi kendini
idare etmeye, düşünmeye ve muhakemeye alış-
tırılan vatandaşlar hayatta kimseden ve nesneden
korkmazlar, tevahhuş etmezler.
Şayet ülkede korkak birisi bulunursa, ülke
onu içinden atar. Zira korkaklık aynı zamanda baş-
kalarına geçen bir hastalıktır. Bazen tam bir or
dunun dağılmasına korkak birkaç nefer sebep
olur.
- Anladım üstat. Böyle bir ülkede zaten kor
kaklık için sebep kalmaz ki, insan korkak olsun.
Şimdi de lütfen yasanın çalışmak vazifesine
ait maddesini izah eder misiniz? Bu madde
kudretleri olupta çalışmadan yaşamak ve servet
sahibi olmak isteyenleri ülke hesabına cebir ile ça-
lışmaya mahkum ediyor. Ben bu maddeyi hürriyet
mefhumu ile barıştıramadım. Madem ki vatandaş
hürdür, isterse çalışır, istemezse çalışmaz. Kim ne
karışır?
- Görünüşte haklısınız, fakat hakikatte mad
deyi anlayamamışsınız. Kudret var iken ça
lışmadan yaşamak ve servet sahibi olmak hevesi
fertler ve cemaetler için aynı derecede felakettir.
Çünkü başkalarının gölgesinde yaşayanlar, yahut
servetlerini başkalarının lütuflarma borçlu olanlar
saye ve lütf sahibi olanlara karşı zelil olmak, on
ların arzularına, isteklerine boyun eğmek, haklı
haksız fikirlerinin önünde eğilmek mec
buriyetindedirler.
Şimdi sizden sorarım: Bu gibi insanlar hür
olabilirler mi? Bunlarda haysiyet ve izzeti nefis
olur mu? Bununla beraber, bunlar kendileri bir şey
yaratmadıklarından başka diğerlerinin yarattıkları
üzerine uçuşurlar ve zahmet çekmedikleri için
nimetin kadrini bilmezler. Umum servetin art-
masına engel olurlar ve bu suretle cemaetlerin ma-
nevi ve maddi zayıflamalarına sebep olurlar.
Hakikatte bu gibi insanlar meyva veren ağaç-
ların gövdesine sarılmış bitkilere benzerler ki ağa-
cın suyunu emip kuruturlar. Bahçesinin kıymetini
bilen ve zevkini düşünen bir bahçıvan elbette ki
bu gibi tufeylilerin durmasına, yayılmasına mey-
dan vermez, düşmanı ta kökünden kesip atar.
Serbest ülke ise daha insanca hareket ediyor:
Bu gibileri ülke hesabına çalıştırır ve bu hareketi
ile hürriyeti inkar değil, onu kuvvetlendiriyor.
Çünkü bu hareketi ile fertlerini izzet ve şeref yo-
luna çeviriyor.
Burada pirler kalktılar. Başka yere davetli ol-
duklarından birkaç gün sonra yine gelmek üzere
gittiler.
 SERBEST İNSANLIĞIN ŞARTLARI
İkinci gün üstatlar gene geldiler. Birisine hi-
taben:
- Üstat, sizi çok yoruyorum, affmızı dilerim.
Fakat biraz da umumi esaslar hakkında izahat ver
menizi rica ederim. Kal'enin kapısındaki bekçiler
benden birkaç sual sordular. Cümlesine "evef'le
cevap verdim. Fakat itiraf ederim ki bu cevaplarım
şuursuzdu, sırf Kal'eye alınmamı kolaylaştırmak
içindi. Şimdi bunlar hakkında da izahatta bu
lunmanızı rica ederim,
- Hatırlıyorum. O bekçiler beldenin pek
muhterem vatandaşlarıdırlar ve kaleye yabancıları
bırakmamak için oraya tayin olunmuşlardır. Su
allerden birisi "Nefsinize hakim misiniz?"dir,
değil mi?
- Evet, üstat.
- Bu sual pek mühimdir. Ülkemizin hususi bir
ehemmiyet verdiği bir noktaya dokunur. Hür-
riyetin ruhu ve kalbi bu noktadadır. Başkalarına
karşı hür olabilmek için insan evvela kendi nefsine
karşı hür olmalıdır. Kendi nefsinin esiri olan birisi
hür olamaz.
- Anlayamadım üstat. Bunu daha açık izah
eder misiniz?
- Evet. Hür olabilmek için insan evvela ken
disine hakim olmalıdır. Hür insanlar ülkesinin ni
zamnamesinde zikredilerek şiddetle yasak olan sı
fatların hepsi nefse esirlik eseridir. Mesala, yalan,
müdahane, tabasbus, habercilik, irtikap, hakka ve
vatandaşlara karşı kayıtsızlık ve ilazahiri o cüm
ledendir.
Bilmelisin ki, insanı dürterek harekete getiren
amil içinde taşıdığı arzulardır. Bu arzular kuvvetli
ve sürükleyici olduğu zamanlar onlara hırs deriz.
Fakat hiçbir hırs kendi kendine ne iyi ve ne de kö-
tüdür. Bunları iyi ve kötü yapan aldıkları yollardır,
kullandıkları vasıtalardır. Misal olmak üzere hırs-
lar arasında en tanınmış ve en kuvvetlisi olan
makam, servet, nüfuz ve şöhret hırslarını zik-
redelim.
Bu hırslar hem iyi ve hem kötü olabilirler.
Alacakları yollara ve kullanacakları vasıtalara
göre. Mesela, makam hırsını taşıyan bir adamın
önünde iki yol vardır.
Birisi çalışmak, vatandaşlara ve vatana hayırlı
ve faideli olmak, halkın itimadını yüksek hisletler
ile kazanmak ve ilâahir; ikincisi de kuvvet ve
makam sahiplerine çatmak, onlara yaltaklanmak,
hile ve entrika yapmak ve ilâahir.
Keza servet hırsını taşıyan adamın önünde iki
yol vardır. Birisi çalışmak, yaratmak, tasarrufa
bakmak ve doğruluğu ile alemin itimadını ka-
zanmak ve ilâahir. İkincisi de kuvvetle adamlara
çatmak, onların sayesinde çalışmadan kazanmaya
koyulmak, rüşvet, yalan, riya, hile ve saire gibi
yollara sapmak. Şöhret ve nüfuz hırsları da aynen
bunun gibidirler.
Şimdi açıktır ki bu hırslar birinci yolları ve va
sıtaları kullanırlarsa hem fert ve hem cemaat için
hayırlı olurlar.
İkinci yollara saparlarsa zarar kaynağı
kesilirler.
- Üstat, o halde neden bütün insanlar birinci
yolu tercih etmezler?
- İşte asıl mesele odur. Hırs sahibi insan he
define varmak için gördüğü iki yol arasında te
reddüt eder ve eğer onun ruhunda birinci yolu ter
cih ettirecek faziletler bulunmazsa ikinci yolu
tercih eder.
- Üstat, bu faziletler neden ibarettir?
- Doğruluk, izzeti nefis, çalışkanlık, mah
viyet, tevazu ve saire. Vatandaşın ruhunda bu fa
ziletler inkişaf etmiş ise, derhal yalan, riya, tekapu,
tabasbus, hile ve saire gibi fena temayüllere karşı
gelir ve onları bertaraf eyler. Zayıf ve seciyesiz in
sanlarda ise mücadele o fena temayüllerin galebesi
ile biter. Fakat saydığımız faziletleri elde etmek
çetin ve zahmetli olduğu halde fena temayüllerin
elde edilmesi ve kullanılması pek kolaydır. Şimdi
bu temayülleri taşıyan insanlar hür olabilirler mi?
Bunlar yukarıda izah ettiğimiz vecihle baş
kalarının esiri olmaya mahkum değil midirler? Bu
gibilerin çoğalması umumun hürriyeti için bir teh
like olmaz mı?
- Öyledir, üstat. Fakat bir cemaatın efradı
araşma da yüksek faziletler nasıl yerleşir? Nasıl
yayılır?
- Ülkemiz hatibi bu hususda size geçen gün
uzun izahat vermiş olacaktı.
- Evet, hatırlıyorum, o ne güzel, ne faideli
bir hitabe idi.
- Ülkemizin her tarafında bu gibi ha-
tiblerimiz vardır. Bunlar memleketi daima do-
laşırlar. Cemaate ve bilhassa gençlere yol gös-
terirler ve bu sayede biz de yukarıda saydığımız
fena sıfatlardan hemen hiç birisi kalmamıştır ve
şayet vatandaşların birisinde zuhur ederse, cemaat
derhal aksülemel yapar ve böylesini içinden atar.
 :
BEN NEYİM?
(Ağaoğlu Ahmet, Ben Neyim? îstanbul-1939rs.l0-13)
KONU : Bazı otobioğrafik çalarların da yer aldığı bu eserinde Ahmet
Ağaoğlu genellikle insanın iç dünyasını anlatmaya, hür bir insanın
düşüncelerinin derinliğine ve gizlinlerine ışık salmağa çaba göstermiştir.
II
Dikkat ettim, gördüm ki dışımla içim ara-
sındaki bütün tezadların bir tek kaynağı vardır:
Egoizm. Dışımın en canlı seciyesi hotkâmlıktır.
Kendi nefsini ve faydasını her şeyin fevkine koy-
maktır. Ana illet budur. Bütün diğer tezadlar bun-
dan doğar.
Hakikatte benim içim çok yüksek, acil, necib,
insani duygularla doludur. İnsaniyet, hak, vatan
ve vatandaş uğurlarında mal ve nefs fedakarlığı
onun en çok sevdiği emellerdir. Mazlumun im-
dadına yetişmek, zalimi yerlere sermek onun pe-
restiş ettiği kahramanlıktır. Hiç bu hususlara dair
onun yazdığı yazıları, söylediği nutukları oku-
dunuz mu? O ne heyecan ve hararet, o ne talakat,
o ne bulunmaz teşbihler, o ne canlı ve ünlü
istiareler.
Rica ederim. Aşksız, sevgisiz bu kadar he-
yecan duymak imkanı var mıdır? Hiç şüphe yok-
tur ki, benim için kuvvetli bir alturizm (gay-
rendişlik) aşkı taşımaktadır ve yüksek emeller
uğrunda her türlül76 fedakarlık ihtiyar edecek ka-
biliyettedir. Fakat ne çare ki, karşısında dimdik
duran dışım tam bunun aksinedir. İş yazıdan ve
hitabetten fiiliyata döküldüğü dakikada, içim sü-
müklüböcek gibi kınına çekilip kayboluyor ve ye-
rini hebaplı, ameli düşünen dışıma veriyor. İşte
benim hayatımın tracedileri ve daha doğrusu ko-
medileri o zaman başlıyor. Ah, bu tezadlar. Bu te-
zadlar. Mesela geçen gün bir yerde vatandaşlık ve
hemşerilik vazifelerinden bahsediyordum. Li-
sanımın anlaşılıyor ki talakatine uyarak fazla ileri
gitmişim ve "muhtaç" bir vatandaşımın ihtiyacını
gidermek, onun halinin düzelmesine çalışmak, en
iptidai bir borçdur ve bu borcu da ödemeyenler
kendilerine nasıl insan diyebilirler" demiştim. Çok
alkışlandım ve memnun memnun evime gitmekte
idim. Yolda birisi bana yaklaştı ve elime bir kağıt
parçası verip çekildi. Kağıdı okudum, içime lanet
ettim. Kağıtta şu yazı vardı: "Sayın bay. Çok iyi
söylediniz, talakat ancak bu kadar olur. Allah razı
olsun. Fakat neden başkalarına tavsiye ettiğinizi
kendiniz yapmıyorsunuz? Yapmıyorsunuz değil,
tam aksine yapıyorsunuz. Daha iki gün evvel za-
vallı dul kadının oğlunu mahrum ettirdiniz ve ye-
rine kendi oğlunuzu mektebe leyli meccani kabul
ettirdiniz", itham doğruydu, teessürümün de-
recesini anlatamam. Fakat kabahat bende değil, o
melun dışımdadır. Bu dul kadının oğlunu işitir
işitmez kendi oğlumun namzedliğini kaldırmak is-
tedim, fakat o mel'un dışım yok mu, hemen bir
melanet heykeli gibi karşıma dikilerek "burası şiir
ve nazariyat sahası değildir. Ameli iş alanıdır çekil
oradan" dedi, beni kovdu ve zavallı yetim çocuğu
mahrum bıraktı.
Gün geçmez ki, başımda böyle bir trajedi ve
komedi macerası geçmesin. Benim çektiğim istirab
yanında Tantal utansın. Bana "Siam ikizleri" adı
vermişlerdir ve hakikaten öyledir. Benim iki
yüzüm vardır: Birisi Egoizm, öteki de Alturizm.
Fakat eyvah ki ben yalnız istekte, arzu meyimde,
lafı güzafta alturistim. Şimdiye kadar benden al-
turizme delalet edecek bir tek hareket çıkmamıştır.
Egoizm ise bütün haraketlerim. Dışım fayda ve
menfaat olmayan yere bir tek adım attırmaz.
Evvela sizi temin ederim ki, ben işimden çok
samimi ve çok hareketli milliyetperverim. Türk'ün
yükselmesi için çalışmayı, onun izzeti nefsini, şe-
refini, hakkını, hürriyetini müdafaa için kendini
tehlikeye atmayı seve seve kabul ederim. Hele
fakir ve aç Türk gördüm mü hiç dayanamam. İs-
terim ki varımı yoğumu vereyim. Fakat bu pis
dışım yok mu? Bana meydan vermiyor, her daima
önüme çıkıyor, engel oluyor. Mesela geçen gün
evimizin balkonundan bakıyordum. Sokakta bi-
risini dövüyorlardı. Halk toplanmış, uzaktan sey-
rediyor, meydanda polis de yok. Hemen dışarıya
fırlamak istedim. Fakat dışım gene önüme dikildi:
- Nereye?
- Dövüleni kurtarmaya.
- Kavga edenleri tanıdın mı?
- Ne olursa olsun. Çitmek borcumdur.
- Haydi oradan. Borcu imiş. Don Kişot. Ken-
disine borç bulmuş. Neden senin borcun da baş-
kalırmın değildir?
- Efendim. Benim, senin, başkalarının ve
herkesin borcudur.
- Hayır. Benim hiç borcum değildir. Benim
birinci borcum kendimi dövdürmemektir. Herkes
de benim gibi yapsın, kimsenin kimseye borcu kal-
maz.
Ben kızdım, hiddetli bir tavırla:
- Efendim, dövülenini kurtarmazsın, acını
doyurmazsm, hastasına bakmazsın, mazlumu hi
maye etmezsin, hülasa yapmazsın, etmezsin ve
sonra da milleyetperverlik iddiasında bulunursun,
değil mi?
- Evet, etmezsin, yapmazsın ve pekala mil-
leyetperver olursun. Çünki asıl milliyetperverlik
bunların hiçbirisine muhtaç olmamaktadır. Yoksa
her dövülen, her aç, muhtaç, cahil, hakkına te-iv
cavüz edilen Türk'ün yardımına sen mi ko-
şacaksın? Hangi birisine yetişirsin? Sonra ba-
balardan kalma bu darbımeseli unutma: "Eller için
ağlayan gözler kör olur."
Fakat dışımın bu kadar egoist ve hotkâm ol-
ması nereden geliyor? İşte asıl tetkik edilecek
nokta...

TANRI DAĞINDA
(s. 53-57)

KONU: Eski Türklerin-Yakutların hayatından bahsediyor. Özellikle Rus

şarkiyatçılarının eserlerinden alınmış bilgiler esasında yazılmış bu mitoloji hikayede
yazar eski Türklerin inanç ve tesevvürlerini, onların dünya ve insan hakkındaki fikir
ve düşüncelerini ilginç bir şekilde kaleme almıştır.

Tanrı huzuruna gidiyorduk.
Yolumuz çetin ve korkunçdu, niceleri ka-
falarını ve gövdelerini vermişlerdi. Dayanılmaz bir
sevda beni çekiyordu. Önümde yol göstercim
Kamlar Kamı Karakurunlu Kögçe idi.
O yürüyor, ben gidiyordum. Tanrı kulu, Tanrı
elçisi idi. Elindeki def Kaplan Dağı tosununun de-
risinden yapılmıştı. Defin çevresindeki ziller binbir
ses çıkarıyor, binbir dil konuşuyor. Belindeki
düdük "Gök Göl"ünden alınmış kutlu bir kamıştı.
Güneşten ve rüzgardan yanmış vücudunun üze-
rinde sarkan sayısız parçalar birer tılsım ve ef-
sundu, başından taşan ve çehresini kaplıyan uzun
saçlar uzun göreneklerin dağınık masalları idi.
Şimdi açık bir step üzerinde yürüyoruz. Her
taraf kum. Ne bir ağaç, ne bir damla su. Temmuz
güneşinin ateşi bizi yakıyor.
Fakat o yürüyor, ben gidiyorum.
Birdenbire karşımıza iki kaplan çıktı. Aç ca-
navarlar korkunç bir nara ile üzerimize atılmak
üzere idiler. Ben titriyordum. Kam güldü, be-
lindeki kamışı ağzına aldı.
Kaplanlar durdular ve kamışın sesi yük-
seldikçe Kamın parmaklan düdüğün delikleri üze-
rinde oynadıkça gözleri süzüldü, ayakları büküldü
ve birdenbire ikisi de yerlere serilerek hasretle din-
lemeğe koyuldular. Kam çalarak yürüdü. Ben ar-
kasından gittim. Hayvanlar hala da hayran hayran
dinliyorlardı.
Ben de hayretler içindeydim.
- Canım Kamım. Kamışta Tanrı kuvveti var
dır.
Kam çevrildi ve bir hareketle saçlarını yü-
zünden atarak:
- Doğru, dedi, kamış Tanrı Gölü'nden alın-
mıştır. Fakat iş onda değil.
- Nededir?
- Solukta. Soluk soluk olmalıdır.
- Bu, ne demektir, canım Kamım?
- Bu demektir ki soluk içten gelmeli, temiz
olmalı. İçten gelen soluğa hiçbir varlık dayanamaz.
- Her soluk içten gelmez mi?
- Kam güldü:
- Yalnız Tanrı için urulan soluklar içten gelir.
- Anlayamadım canım Kamım.
Kam dikkatle yüzüme baktı ve biraz dü-
şündükten sonra:
- Bil, anla ki bende, sende, bu dağlarda, taş-
larda, kuşlarda, ağaçlarda yaşayan bir asıl vardır.
Biz o aslın ayrı şekilleriyiz. Aslımız bir olduğu için
ayrı ayrı gözüküyorsak da hakikatte biriz. Kap
lanları gördün mü? Soluğa dayanamadılar. Çünkü
soluk asla çarptı, kendini buldu. Birliği uyandırdı
ve böylece asla çarpan soluk herşeyi kendine ra-
meder. Anladın mı?
- Ah canım Kamım. İşitmediğim şeyler söy-
lüyorsun.
- Tanrı yolunda bu ilk dersdir, unutma.
 Yolumuza devam ediyorduk. Şimdi sert bir
yokuş çıkıyorduk. Yokuşun üst tarafında birbiri
üzerine gelen bir sıra dağların ta öte tarafına
gidecektir. Yol bana çok uzak gözüktü.
- Canım Kamım, yolumuz uzaktır, bunu
yaya nasıl gideceği?
Kam sert bir bakışla:
- Tanrıya kavuşmayı kolay mı sandın? Daha
nice dereler, tepeler, niye uçurumlar ve kayalar
geçmek, nice korkunç tehlikeler atlatmak lazım ge
lecek. Sonunda da Tanrının bizi kabul edip et-
miyeceği de bilinmez. Onun huzuruna çıkmağa
layık olabilmek için yedi kabuk değiştirmek,
dokuz nefes tüketmek ister. Sen hala birisini bele
yapmadın. Yoruldun mu?
Sorduğuma pişman olmuştum. Başımı aşağı
diktim, ses çıkarmadım.
Yürüdük.
Şimdi artık yokuş o kadar sert ve dikti ki, el-
lerimizle tırmanıyorduk. Arasıra yukarıdan kopan
bir taş parçası üzerimizden dehşetli gürültülerle
yuvarlanıyor, etrafı toza dumana çeviriyor. O za-
manlar Kam dönüp bana bakıyordu. Fakat ben
içimde duyduğum korkuyu artık göstermeye
çalışıyordum. Nihayet, akşama doğru yokuşun ba-
şına geldik.
Birdenbire önümüze yaşıl bir yayla açıldı. Her
taraf çiçekli, kokulu otlarla kaplı. Ötede beride at
ilkiları, inek öküz sürüleri dolaşıyordu. Ta ötede
de yüksek bir bacadan tüstü çıkıyordu.
- Burası ne?
- Burasına Elley ulusu derler. Tanrının sev-
diği bir ulus. Ulusun babası Tanrının kulu
Elley'dir. Geceyi onun yanında geçireceğiz, hayır
duasını alacağız.
Tüstüye doğru yürüdük. İki adam bizi kar-
şıladı. Yaklaşarak uğurladılar: "Tanrı kulu Tanrı
konuklarını selamlar, buyurunuz" dediler. Eve
yaklaştık. Bu süt gibi beyaz bir yapı, Urasa idi. Et-
rafı güzel, düzgün bir çitle çevrelenmişti. Ötede
inekler için bir ağıl, kısraklar için de bir ahır du-
ruyordu. Bunların arasında kocaman bir süt yalağı
vardı. Bütün bunlar temiz ve parlaktı. Çit boyunca
bir sıra beyaz çam ağacı göklere kadar yük-
seltiyordu.
Bembeyaz sakallı, uzun saçları omuzuna dö-
külmüş Elley yapının eşeği üzerinde bizi bek-
liyordu.
"Kutlu olsun, büyük Kam. Buyrunuz" dedi ve
derinden Kamı selamladı.
Kam hemen diz çöktü, el öptü ve beni gös-
tererek "Tanrı katına gidiyor: Katınıza getirdim,
hayır duanızı esirgemeyiniz" dedi ve bana işaret
etti. Ben de iğildim. Elley bembeyaz ellerini ba-
şıma koyarak:
- Yolunuz uzun, yükünüz ağır, gücünüz az.
Fakat gönül isteyince heç şey dayanmaz. Sana
Tanrıdan yorulmaz gönül aşkı ve zorlu istek di
lerim, dedi, alnımı öptü.
Ve Kam'a çevrilerek:
- Güneş batmak üzeredir, dua çağıdır,
hemen başlıyalım.
Çitin bir köşesinde duran kımızla dolu ağaç
bir kovaya doğru yürüdü, diz çöktü, arkasından
biz de ve bütün ulus halkı da diz çöktük.
Elley elinde sütle dolu bir kaşık tutarak baş-
ladı:
"Bizi yaratan yeyemiz Tanrı! Bizi saklayan sa-
hipsiz anne! Ey Tanrı! Ey sekiz göğü yaradan! Ey
dört göğün sahibi anne! Ey dokuz köşeli yer! Ey
sekiz köşeli yaratıcı istep! Ey a ormanlıklı, kaim
otlu orta dünya! Doğurdunuz bizi! Sayenizde ya-
şıyoruz! Ey süt gibi ağ taş üzerinde oturan yaratıcı
Ay-Toeen! Ey orta dünyada bu dördüncü yeri ya-
ratan büyük sahibi anne! Evladın sana yalvarıyor.
Sen ki batan güneşin yumuşak ve dertli gö-
rünüşleri sen. Sen ki doğan güneşin uğur getiren
nurları sen. Ben ki doğru insanım, sana hitab edi-
yorum. Kendini göster! Bizi yaradan, tutan sa-
hibimiz anne! Beslediğimiz hayvanları sakla! Do-
ğurduğumuz çocukları yumuşak yataklarda salla!
Göğü yaratan üç göğün annesi! Beyaz bulutlar ara-
sından bana bir bak! Doğuran, yaratan sahip,
dinle! Merhemet et! Uruy! Uruy! Uruy!
Ben ömrümde böyle bir dua işitmemiştim.
Heyecanımdan gaşy içindeydim.
Elley duayı bitirir bitirmez elindeki kımız
dolu kaseyi havaya attı ve eline bir kadeh -Ahay-
alalar doldurdu ve yeniden duaya koyuldu ve ka-
dehi de havaya attı. Birdenbire ne görelim? Üç
beyaz leylek uça uça bize taraf geldiler. Elley'in
başı üzerinde dolaştılar ve kovanın kenarına di-
zilerek kımız içmeğe koyuldular. Bu duanın ka-
bulü alameti idi. Elley çok memnun oldu, kuşları
okşadı. Bizi kımız içmeğe davet etti. Fakat ben
kendimden geçmiştim, hangi alemde yaşadığımı
bilmiyorum.
Karanlık çökmek üzereydi. Kuşlar çırpındılar,
havalandılar, havalandılar, yeniden Elley'in başı
üzerinde üç devir yaparak şarka doğru gittiler.
Elley ve onunla beraber biz de kalktık. Urasaya
geldik. Urasay bembeyaz çam direkleri üzerine
kurulmuş altı bucaklı gayet büyük bir oda idi. Ha-
kikatte bu bir ev idi. Çünki bu uzun ve geniş oda
direklerle bölgelere ve localara ayrılmıştı ve her
loca bir perde ile kapanıyordu...