You are on page 1of 183

stus« otztst.

1
BeIge Yaymlannm yilzUncO kitabt ile, yeni bir diziyi, Bilim Dizisi'ni baslanyoruz. Ve ilk kitabumzr, Dr. ism ail Besikci'nin 13 yildir yaymlanmayt beklcyen incelemesine aymyoruz. Turkiye'de bilimsel cahsmalarm daima bir bcdcli olmustur, Ozelliklc resmi tarih vc resmi ideolojinin c;izdigi suurlar disma ~I,klldlgmda, bu gerceklik ~ok daha carpici bicimde kendini duyurmaktadir, Dr. Ismail Besikci, bir sosyolog olarak, yirmi yih askm suredir bilimsel arasurma ozgiirliigii icin rnucadele vermek zorunda brrakrlnusnr, Ve mOcadelesi He gerek Turkiye'de, gerekse ulke dt~mda buyuk bir saygmhk kazanmisur. Yeni Dizimize, 100. kitabtrmz olarak, Dr. ism ail Besikei'nln bir uciinu ile baslamaktan onur duyuyoruz.

BEUJE YAYINLARI: 100 Birinci Bas/a: Ekim 1990

TUNCELt KANUNU (1935) VB DERStM JENOStDt I lsmail B~ik~i I Dizgi: SEL I Baski: REP A R I Kapak Hazirhk: MAY A I Kapak Baski: Orban Ofset I BELGE ULUSLARARASI YAYlNCILIK: Basmusahip Sokak Talas Han 16!302 Cagaloglu 1STANBUL Tel: 511 63 20

TUN CELt KANUNU (1935)

VE DERSiM JENOSiDi
~

:r ... .

Bilim Yiintemi, Turkiye'dek: Uygulama : 4

12 Y,18 AJ Sonra lkinci Onssz


Bu lnceleme 1977 yihrun Nisan aymda basIlmaya hazir bir bicimde Komal Yayinevi'ne teslim edilmisti. Lucien Rambout'nun, 1977 yihnda yaymlanan, "Kurdistan (1918-1946)" isimli eserinin son sahifcsinde de, Komal Yaymevi'nin bir ilarn olarak yakmda yaymlanacagi duyurulmustu. 1977, 1978, 1979, 1980 yillarmda cok da iyi anlayamadigun nedenlerden dolayi kitap yaymlanmadt. 12 EyIUl donemindeyse bu ihmalkarhk daha da kotO bir sonuca ulasu. <;1inkO,1981 Yilt baslannda, Yaymevi bu incelemeyi kaybetti. Bununyazar icin ne kadar biiyiik bir darbe oldugu aciktir, Moral bozucu, bogucu, ilcriye donuk cahsmalan ukayrci bir olgu ... Bu. yaymlanmak icin hazirlanmis bir incelemeydi. 1976-1977 kosullannda yazilmisn. 1977 de yaymlanacaku, 0 gtlnku kosullarda yaymlanmamasi buyuk bir kayip oldu, Bu yeni inceleme ise, yeniden yazim degildir, 1976-1977 yillarmda hazirlanan notIardan ve musvettelerden yararlamlarak kaleme almnusur. Notlarda ve musvettelerde hicbir degisiklik yaprlmarmsur, 1977 kosullan dikkate almnustir, Bu bakimdan okuyuculann 1977 yihnda yaymlanmis bir incelemeyi okuyormus gibi dU~Unmelerive davranmalan, 0 giinkO kosullan dikkate almaIan gerekir, karusmdayim. BugiinkU kosullarda boyle bir incelemeye giri~mek, kuskusuz, daha farkh bir metini ortaya cikarabilir. En azmdan bazi kavramlara, bugiinUn kosullanrn dikkate alan anlamlar yOklenebilir. Fakat daha onceki ve daha sonraki cahsmalan dikkate alarak, incelemenin yeniden kaleme ahnmasmda, 1977 kosullanrn gOzOniindebulundurdum. 0 gUnkUnotlan ve mUsvetteleri oldugu gibi kullandim. BOyle davranmayr daha yararb buldum. Beige Uluslararasi Yaymcibk'a bu incelemeyi gtin 1~lgma91kardigI icin tesekkur ediyorum,

Ismail Beiikri
ArRra Arahkl989

arasurmalarda! tek parti doneminde Anayasamn uygulanrnadiguu, cok UstUnde duran ve daha baglayici bir siyasal beige oldugunu belirtmistik, Anayasamn uygulanmayrsuu, CHF TUzugu basta olmak uzere cesitli olgular aracihgr He gostermek mumkundur, CHF Ttizugti. idarenin, CHF'nin Daimi ve Degismez Genel Baskani BtiyUk Sefin "YUce irade"sine bagh oldugunu, bunun dl~mda hicbir hukuki kayit ile bagh olmadigmr gostermektedir, Tunceli Kanunu ve uygulamasi He, "Otuzuc Kursun" olayi bu durumu ~lkya ortaya koymaktadir,
Bundan onceki

CHF TilzUgUnUn Anayasanm

I. Olgu V. Tunceli Kanunu

Bilim yonterninin Turkiye'deki uygulamasi He ilgili birinci arasnrmada' Mecburi lskan Kanunu uzerinde dururken, once kanunun maddelcrini belirtmis, sonra da gerckcesini vcrmistik. Daha sonra da kanunun TBMM'deki g6rU~tiImesini ele alnus, son olarak ta uygulamasi ile ilgili bilgilcr vermistik, Tuneeli Kanununun bir ozelligi var, Bu kanun teklifi TBMM'ne geldigi gibi kabul edilmisiir. Maddclcr uzerinde hemen hemen hicbir gorusme yapilmarrus, htiktimet tcklifi oldugu gibi kabul edilmistir, Bu bakrmdan burada itkonce Mcclis gorusrncleri, sonra kanun teklifinin gerckcesi, daha sonra da uygulamasi uzerindc duracagrz, Bu kanun teklifinin gorusulmesi ile ilgili TBMM zabnlan verilirkcn, kanunun maddeleri de verilmis olacakur.

1. Tunceli Kanunu ile ilgili Meclis Gorusmeleri

Tunceli Kanunu ile ilgili Meclis gorilsmelerinin tarnami asagrya almmisnr. Gorusmeler ile ilgili veya kanunun maddeleri He iigili aciklamalar dipnotlan aracihgr ile yapilacakur,
"\4 - Munzur vilayeti teskilat ve idaresi hakkmda kanun layihasi li Mudafaa, Adliye ile Buteo encumenlcri mazhalalan(1/304)4 ve Dahiliye, Mil-

DAHILlYE V . .}OKRO KAY A (Mugla) - Tunceli ad, ile simdi teskil edilecek vilayetin ve 0 bclgenin eski isrni Dersimdir. Dersim eski zamanda da muayyen bir mmukaya verilrnis bir isirn degildir, Fakat bu gunku idare bakimma gore Dersimin mesahai sathiyesi, uzunluk itibarile 90, genislik itibarile 60 olarak heyeti umumiyesi 450-500 kilometrekaredir. Yuksek daglan, derin dereleri ve genis vadileri vardir. Ve bu bolgenin krsmi azami tashk ve kayahkur. Sakinleri 65-70 bin nufustan ibarettir. Aslen TUrk unsuruna mensub bir kitledir.5 Bu bolgenin ilk TUrk tarihinde resmi olarak temasi .}ah Ismail ile Yavuz Sultan Selirn'in muharebeleri zamaruna tesaduf ediyor.6 Ondan sonra mernleketin bircok kisimlanndaki usulu idare gibi 0 da yerli agaJara ve beylere verilerek idare olunuyordu.I Tanzimatta vilayet teskilau yaplldlgl zaman burada .da vitsyet teskil ediliyor. Fakat her nasilsa, ihrnal, Dersimi oldugu gibi blraklyor.8 Bu giln oranm ictimai teskilau kururnu vustai bir teskilattrr. Yani bir takrm parcalara aynlrnrstrr. Bunlar hususan medeniye, hukukiye ve haua cezaiyelerini kendi aralannda gorurler, Bugun burasi 91 asirete munkaserndir. 1876'dan bugune kadar muhtelif zarnanlard a Dersim uzerine 11 harekau askcriye yapllml~ur.9 Halki cahil, bir az da topragin fakirligi dolayrsiyla halki fakir olur ve eli de silahl: bulunursa tabii boyle bir yerde vukuat eksik olmaz.IO Boyle yerler her medeni memlekeue bulunabilir. Fransa'da, Italya'da, Yunanisian'da boyle yerler vardir. A~agl yukan her mernleketin elinde boyle geri kalrrus yerleri vardir. Burada zuhur eden vukuatlar mureaddid harekati askeriyeyi icab ettirmis, yukanda da arzettigim gibi 1876 senesinden beri bu gune kadar muhtelif tarihlerde muhtelif kuvvetlerle on bir harekati askeriyc yapllml~tlr.11 Fakat bu harekan askeriye muayycn bir gayeyi istihdaf euigi icin asker geri almmis, asil harekan askeriyeyi ieab ettiren hastahk, ne tahlil ne tedav i edilmemi~tiT.12 Yalruz hafifletilmilllir. Cumhuriyet devrinin, sian, memleketin esash ihtiyaclaruu esasmdan tedavi etmek ve aS11hastahgi tedavi eylemek oldugu icin bur ada da medeni usullerle bir tedbir dusundu ve bu programile memleketin her yerinde oldugu gibi buralann da Cumhuriyetin feyizlerinden istifade etrnesini ternin edecektir . .}imdi mtlzakere edilecek kanun boyle bir kanundur.13 Orada anormal bir ~ey yoktur. Efkan umumiyeye arzetrnek iste-

IO

rim ki, memleketimizde BA~KAN kabul edenler

bir anormal vaziyet YOktur.14 gecilmesini

- Hcyeti umumiyesi hakkmda soz isteyen yoktur, Maddelere .., Etmeyenler ... Kabul edilmistir. Idaresi Hakkmda Kanun tdm KISlm

Tuneeli Viliiyetinin

MADDE I - Tunecli vilayctine ordu ile irtibati baki kalmak ve rutbesinin selahiyetini haiz bu lunmak uzere korkomutan rutbesinde bir zat vali ve kumandan serrilir.15 Vali ve kumandan usulu vcchile Milli Mudafaa Vekaletinin muvafakati almmak sartile Dahiliye vckilinin inhasi vc lera Vekilleri Heyeti kararile tayin olunur. Bu vali ve kumandan te~kil edilen Dorduncu

Umurni

MUfcttj~ligin

de Umumi

Mufeuisidir.
BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler .,. Kabul edilmistir.

MADDE 2 - Vali vc kumandan vilayet umur ve muamelatmda ve viliiyet hakkmda Vekillerin kanunen haiz olduklan butun selahiyerleri haizdir. Vali ve kumandan hudud ve rnerkezlerini BA~KAN

mernurlan

luzum gordiigil takdirde vilayeti teskil eden kaza ve nahiyelerin dcgistirir ve keyfiyeti Dahiliye vekaletine bildirir.16 ..' Kabul edilmistir.

- Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler

MADDE 3 - Bu viliiyetlcrin kaza kayrnakamlan ve nahiye mudurleri usulii dairesinde Milli Mildafaa vekaletinin muvafakati almdiktan soma vali ve kumandarun inhasi ve Dahiliye vekilinin tasvibi uzerine kararname ile ve orduya irtibatlan baki kalmak ~artile muvazzaf subaylardan dahi tayin olunabilir. Bunlann ve vilayet kadrosunda i§ goren subaylann hak ve krdemleri mahfuzdur. Buradaki hizmetleri askeri hizmcttcn sayrhr ve maaslan rutbelerine gore Milli Mudafaa Vekill igi butccsinden verilir ,17 BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Ermeyenler ... Kabul edilmistir, harcirah-

Ian geldikleri yerden memur olduklan


BA~KAN - Maddeyi

MADDE 4 ' Tayini vali ve kumandana aid memurlann ve mustahdemlerin mahalle kadar verilir. kabul edcnler ... Etmeyenler .., Kabul edilmistir.

MADDE 5 - VaH vc kumandan vilayeue kullarulan askeri memurlar hakkmda bati bakimdan askeri kanunlann kendisine verdigi disiplin selahiyetini kullarnr.

inzi-

Diger mernurlar hakkmda da ihtar ve tcvbih cezalarmdan baska kanunlarm inzibat komisyonlanna verdigi maas kau, kidem tenzili selahiyetlerini de resen kullarur ve bu eezalar sicile g~er. Srmf tenzili ve memuriyetten ihrae cezalan inzibat komisyonu karanlc tatbik cdilir. Hakimler kanunu hukumleri mahfuzdur. Aneak va1i ve kumandan adliye memur vc katibleri hakkmda hakimler kanunu hukumlerine gore bunlann amirleri tarafmdan verilecek eezalan dahi tatbika selahiyetlidir.! S BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler .., Kabul edilmistir.

MADDE 6 - Bu vilayette umumi meclis vazifesini valinin veya tevkil edecegi zaun riyaseti altmda vilayet idare heyeti azalan ile kaza kaymakamlarmdan miJrekkeb bir heyet gorilr. Daimi enetimen isini valinin veya tevkil edecegi zatm riyaseti altmda defterdar, maarif muduru, nafia basmuhendisi veya bunlann vazifelerini gorenlerden milrekkeb bir heyet goriir. Idarei hususiyei vilayet, kanununun diger hiikilmleri meri-

11

dir.19 BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etrneyenler ... Kabul edilmistir. reislik vazifesini kay-

MADDE 7 - Vali ve kumandan luzum gordligU belediyelerde makamJara ve nahiye mudurlerine verebilir.LO BA~KAN

- Maddeyi kabul edenlcr. .. Etmeyenler. .. Kabul edilrnistir.

Adli krsim Birinci Fasil

Hazrrhk tahkikari
MADDE 8 - Hazirhk tahkikaunda Curnhuriyet muddeiumumileri ~ahitleri celpname ile davet ederler. Davete itaat etmeyenlerin kanuni akibetleri dahi celpnamede g6sterilir.21 Acele olan mevkuflu islerde Cumhuriyet muddeiumumisi celpname teblig etrneksizin mahkemenin kuruldugu rnerkez haricinde bulunan ~ahitler icin ihzar rnuzekkeresi verebilirler. $u kadar ki bu muzekkere ile izhar edilenlere Curnhuriyet

rnuddeiurnurniligince
BA$KAN

cclpname ile gelen sahitlcr hakkmdaki muamelc tatbik olunur.


... Kabul etmcyenler ... Kabul edilmistir,

- Maddeyi kabul edcnler

MADDE 9 - Curnhuriyet rnuddeiumumilcri olduklan selahiyetleri kullamrlar.22 BA$KAN Teskilat - Maddeyi kanununa kabul edenler

hazirhk tahkikatmda

hakimlerin

sahip

... Etrncyenler

... Kabul edilmistir, bitmistir. rnaznunlan ve

rcy vcrmcyen

var rm? Rcy toplama muamelesi

MADDE 10 - Hazirhk tahkikattnda Cumhuriyct muddeiumumileri sahiileri ayn ayn veya toplu olarak birbirleri ile yUzlc~tircbilirler.23 BA$KAN _ Maddcyi kabul edenler .. _ Etmeyenlcr

.. _ Kabul edilmistir ...

[kinci Fasrl Amme Hukuku davasi MADDE 11 - Cumhuriyet muddeiumurnilcri ilk tahkikata tabi tutulmaya luzum gormcdikleri isleri iddianame ile dogrudan dogruya mahkemeye vercbilirlcr. ttk tahkikat icrasi kanunen rnecburi olan suclarda dahi rnuddeiurnumiler bu sclahiyeri istimal cdebil irler. BA$KAN - Maddeyi kabul edenler ... Kabul etmcyenler ... Kabul edilrnistir.

MADDE 12 - Dava acrlmasi kumandanlndlr.24 BA$KAN • Maddeyi

izine bagh olan i~lcrdc izin vermc sclahiycti vali ve


n. Etmeyenler ... Kabul edilrnistir,

kabul edenler

O"uncu

Fasrl

Ilk tahkikat MADDE 13 - Hakimin reddine dair olan ditegin kabul edilmemesine lar katidir.25 aid olan karar-

12

BA.$KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler

... Kabul edilmistir. tarafindan katib

MADDE 14 • Hazirhk tahkikaunda Cumhuriyet muddeiumumileri huzurile yaprlan tahkik isleri ilk tahkikatta tekrarlanmaz. BA.$KAN - Maddeyi MADDE kabul edenler ... Ermeyenler ... Kabul edilmistir,

15 - lik tahkikann

acilmasi karan aleyhine itiraz edilemez, ... Kabul edilmistir, sorgu hakimi de haizdir.26 12 rakarru

BA.$KAN - Maddcyi MADDE

kabul edcnler ... Etmeyenler selahiyete

16 - 12'nei maddedeki

RAIF KARADENlz ralar dcgi~mi~tir. BA$KAN

(Trabzon) - Bu maddedeki

to

olacakur, C;ilnkti numa... Kabul edilmistir. iki

- Tashih euik, Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler

MADDE 17 - Cumhuriyet muddeiumumileri giln icinde yazmaga mecburdurlar.

ilk tahkikat sonunda iddianamelerini ... Kabul edilmistir.

BA.$KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler MADDE 18 - lddianame rnaznuna teblig edilmez_27

BA.$KAN . Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler

... Kabul edilmistir,

MADDE 19 - Aglrcezay! mUstelzim suclarm tahkikau mevkufen yapihr ve bu rnevkuflann durusmadan evvel tahliyelerine dair olan kararlar ancak valinin muvafakati ile icra olunur. Bu tahliye kararlanrun tasdikine karsi itiraz edilemez.28 BA.$KAN • Maddcyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir.

MADDE 20 - Eski haline getinne talebinin reddine dair kararlar katidir. BA.$KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edllmistir. maznun tarafmdan iti-

raz

MADDE 21 - Ilk tahkikat sirasmda verilcn tevkif kararlanna edilemez.29

Dorduncu Fast!

Durusma
MADDE 22 - Suelann tesbitine dair olan zabit varakaian: 1 - Hangi scnenin hangi ayve resmi srfat vc huviyetlerini: gununde, neredc tanzirn olundugunu ve yazanlann ve

2 - Vaka ve dclilleri ve sucu vucude getiren esya ve alet vesairenin mahiyet miktar ve vasiflanru ve nerede ve ne suretle gorulilp zaptedilrnis olduklanm; 3 - Maznunun mak lazrmdu. isim ve huviyet ve sifat ve mahalli

ikameti ile ifadesini muhtevi 01-

Zabu varakasmi tanzim eden memur ile maznun ve haricten hazit bulunan en az iki kimse tarafmdan imza edilir. Bu ~artlan tamamen haiz olan zabn varakalan sahteligi sabit oluncaya kadar muteberdir. Maznun zabu varakasmi imzadan cekinjrse sebebini el yazisi ile varakanm altrna yazip imza eder, Yazi bitmezse <;ekinme sebebi hazir olanlar tarafmdan yazilarak imza edilir. Sebebsiz istink8.f halinde de keyfiyet bu vechile tesbit olunur. SeOOp bildirilirse

13

mahkeme 0 sebeplerin mahiyetine gore tahkikat yapabilir, Bu zabit varakasrmn sahteJigini iddia eden maznun mahkemeyc sahtelik hakkmda kanaat verecek deliller gostermege mecburdur. Maznun iddiasuu hakh g6sterecek sebepler karsismda zabit varakasrru imza etmis olan sahitler dinlenir ve iktlza eden diger del iller de toplarur. t§i suruncemede birakmak kasdi He sahtel ik iddiasmda bu Iunanlara yol gosterenlerden 100 liradan a~agl olmamak uzere aglr para cezasi ahrur. Bu kimseler avukat veya dava vekili iseler haklarmda rnercilerince aynca inzibati ceza da tatbik olunur.30 BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir, da tatbik olunur.

MADDE 23 . 13, 19 ve 21'nci maddeler htiktimleri durusmada BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler

... Kabul edilmistir.

MADDE 24 - Gecikmesinde zaruret bulunan haller dismda mahkeme icab eden tebligleri yapurarak iddianamenin verilmesinden itibaren nihayet bes gtm icinde durusrua yapar. Maznun, subut delilleri ile birlikte rnahkemeye verilirse hemen durusma yapilarak huktlm verilir. Mani sebepler olmadikca durusma bir eelsede bitirilir. Cumhuriyet muddeiumurnisi de iddianameyi aym celsede beyan etmeye mecburdur.31 BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul cdilmistir, bes gtinU gecemez,

MADDE 25 - Talik ve tehir muddetleri RA~KAN

zaruret olmadikca

- Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler

... Kabul edilmistir.

MADDE 26 - Cumhuriyet muddeiumumisinin muvafakatile sahidlerin Cumhuriyet rnuddeiumumileri veyasorgu hakimi tarafmdan zaptedilmis olan ifadelerinin okunmasilc iktiCa olunabilir.32 BA~ KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir,

MADDE 27 - Delillerin toplanmasmdan sonra Cumhuriyet rnuddeiumumisi iddiasim hemen bildirir, Durusrnarun mUteaddid eel scler surmus olmasi ve cvrakm tetkika muhtar; olmasi gibi sebeplerle iddiasrru serdetmek icin eumhuriyet muddeiumumisine nihayet bes gtin mUsade edilebilir, BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmcyenlcr ... Kabul edilmistir.

MADDE 28 - Maznun ve rnudafiine mudafalannt hazrrlamalan icin nihayet iki gun mUsade olanabilir. Hukum, durusmarun hitaminden itibaren nihayet Ur; gUn icinde bildirilir. RA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ieindeki ... Kabul edilmistir. verilen hukumler temyize

MADDE 29 - llbaylik tabi olmayrp kalidir.33 BA~KAN

ceza muhakcmelerindcn

- Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler

... Kabul edilrnistir.

MADDE 30 - Menkul aym davalan ve iear mUddeti biten mecurun tahliyesi davalan 'Ie tir; yuz lirayi gecmeyen alacak davalan uzerine verilen hukumlcr kati olup temyize rabi degildir. BA~KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilrnistir.

14

Besinci

Fasil

Tur Iii hliklim Ier MADDE 31 - Vali ve kumandan ernniyet ve asayis noktasmdan luzurnlu gorurse vilayet halkmdan olan ferdleri ve aileleri vilayet icinde bir yerden diger yerlere nakletmege vc bu gibilerin vilayet icindc otunnalanm rnenetmege selahiyetlidir.34 BA.}KAN - Maddcyi kabul edenler ... Etmeyenler MADDE 32 - Vali ve kumandan cezalarm teciline selah iyetlidir. 3 S herhangi ... Kabul edilmistir. takibaun tehirine ve

bir sahis hakkmdaki mimi olmaz.

Bu tehir veya tecil mururu zamarun islernesine

HOSNO KlTABCI ( Mugla ) - Mevzuun ehemmiycti dolayisryla kendimde bir kay soz soylernek meeburiyetini gordum, Adliye enctlmeninin mazbatasuu dikkatle okudum. Azhk tarafmdan dcnneyan edilen rey vardir ki 32 ve 33'nco maddelere muhaliftirler, Azhk tahkikatm tchirini ve cczarun tecilini ve idarrun infazmi Buyuk Millet Meclisinin vazife ve selahiyetleri ciimlesinden telakki etrnis ve yeni konulan hiikiimlerin teskilati esasiye kanununa muhalif oldugunu bildirmistir.
Cokluk ise, bunun aksine bir rey dermeyan etmistir. Fakat haddi zatmda coklugun mutelaasi da azhgm fikrini kabul ve teyid eder mahiycttedir. Diyorlar ki: (Filhakika teskilau esasiye kanununun 26'ncl rnaddesi sarihtir) Sarihtir, ne demektir? Yani rahkikaun tehiri, mOcazatmJ(cezamn) teeili, idam hiiktlmlerinin infazs dogrudan dogruya bizzat Mcclisin selahiyeti dairesindedir, dcrnektir. Bu hukum sarihtir, dcdikten sonra bunun ncticesini de kabul ctmek zaruri iken, buna bir kacamak yolu bulmuslar; (. ..... ancak memleketin her hangi bolgesinde istisnai hadisclcr basgosterir ve normal hayat icin yaprimis kanunlar bu hadiselerin bertaraf edilrncsinc kari gelmczse ne yapilacaktrr'i) Teskilau Esasiye vazilerilermin boyle bir hali dusunerek hUkUm koyduklanm ve teskilan csasiye kanununun 86'ncl maddcsinde boyle bir vaziyeti derpis etmis bulundugunu soyluyorlar ki, bu madde idarei orfiye halinden bahsetrnektedir. Muhterem arkadaslarrm bilirler ki istisnai herhangi bir hUkiim mevridine maksur olur. (Amaci daraltn) ldarci orfiyeyi icab ettiren sebcpler tetkik olunursa gorulur ki, bunlar ansizm zuhur eden ve alcfevr ittihazi lazimgelen tedbirlerle onlenmesi mumkun olan hallerdir. Elycvrn h<:'iylc hir hal yoktur, Nasil ki Dahiliye vckili de bu bolgedcki vaziyetin normal oldugunu soylcdiler ve zarcn olsaydi idarei orfiye ilan edilirdi.36 Bunu alefevr icab eden (acele kabulU gereken) tedbirle de onlemek mUmkUndOr. Binaenalcyh burada idarei orfiycyi icab ettirecek istisnai ahval bulunmadiguu soylediler. Coklugun ikinci bir istinad noktasi da mukaddcma (onceki) Mcclisin kabul etrnis oldugu 595 nurnarah bir kanundur. 0 kanun sefer halinde kumandanlara idam sclahiyetini de veriyormus. Teskilati csasiycnin 103. ncu maddesi sarihtir: (Teskilan esasiyeye muhalif olan kanunlann hukrnu yoktur.) Nihayet banl makyisunalcyh olmaz. Belediye istirnlak kanununu kabul euigimiz sirada, layihada bedellerin bono ihrac etmek suretile tediye edilrncsine dair bir fikra vardi ki reskilan csasiye kanununun bu bcdellerin pesinen verilmesini arnir olan hukrnune muhalif idi. 0 zaman simdi konustugumuz kanunun mazbaia muharriri bulunan arkadasmuz bihakkm ve cok vakifanc mutelaat serdile 0 frkramn layihadan ylkanlmasml istcrnis vc Heycti Celile de bu mtueleau yak do~ru bulmus vc parasi verilrneden hicbir ~ey istimlak edilrnez, dernisti. Bu mesele ondan daha da az haizi ehemmiyet midir? Bence Teskilan Esasiyenin her hukmu birbirinden daha muhirridir.

15

~imdi teskilati esasiye kanununun 26'nCI maddesinin sonunu okuyacagim: Mahkemelerde kesbi katiyet ermis clan idam hUktimlerini bizzat kendisi infaz eder, diyor. Bu sekilde olduktan sonra nasrl olur da biz bu hakki herhangi bir kumandana verebiliriz. Bu ancak teskilau esasiye kanununun usulu vechile tadilinden soma kabil olabilir.37 Bu yapilmadrkca bu madden in ve bundan SOnTa gelecek maddenin kabulune bendeniz imkan goremiyorum. Onun iyin de bir takrir veriyorum. RAlF KARADENlZ (Trabzon) - Arkadasim, layiharun 34'ncti maddesini Teskilati esasiye kanunu ile kabi\i telif gormediler. 3S'ncU mjldde de ayni mahiyette oldu~u i!j-in her ikisi hakkmda zannederim bu rnuteleada bulunuyorlar. Teskilan esasiye kanununa muhalif bir kanun yaprhyor gibi gerek efkari urnumiyede ve gerek Meclis muhitinde his olunur olurunaz bir hava iyindeyiz. Arkadasrm dedilcr ki: Belediye istirnlak kanununda boyle bir madde yazrhmsu. Teskilati esasiye kanununa muhalif oldugunu, ~ahslml kasdederek rnudafaa euigimi hanrlatular. ~imdi bu maddcnin Teskilau esasiye kanununa rnuvafik oldugunu nasil mudafaa edecegimi soruyorlar. Bir defa ~u malum 01mahdir ki, biz Teskilan Esasiye kanununa beslenmesi lazimgelen htirmeti ve verilmesi lazun gelen ehemmiyeti hiy bir zaman ihmal etmedik, ve bu maddeleri hiy ~phe yok ki bir kimsenin haun icin kabul etmedik, Yalmz, mernleketin, yuksek mcnfaatim bir tara fa koyduk ve diger tarafa da kanuni rnevzuaurmzi koyduk vc Teskilau Esasiye kanun una karst beslcnmesi lazungelen prestis ve hurrneti de goz onundc tutarak dil~Undilk ve bu neticeye vasil olduk. ' Mazbatada, "Filhakika, Teskilau Esasiye kanununun 26'ncl rnaddesi sarihtir" dernekten maksad, yani bu madde yerindedir, hUkmiJ dogrudur, buna muhalif kanun yapilamaz, demek degildir.38 ltirazi, muhalif kalan arkadaslarm noktai nazarmi izah etmck iyin ifadeyc oyle baslanrrusnr. Filhakika bu, boyledir. Fakat diger taraftan da su madde ~i.iyledir, dcnilmekredir.

Arkadaslar, takdir buyurursunuz ki kanunun hadiselere tatbikinde, onun jyinde YUill olan kelimeler ve harfler 0 kadar degerli degillerdir. kanunun hadiselere tatbikinde nazan itibara almacak §ey, onun ihtiva ettigi ruh ve espridir. Kelimeler aneak ruhu ifadc etmek icin konulmus §ekillerden ibarettir. Biz adliye encumeninde bu i~i dusunurken sureti umumiyeye dedikki, bir rnemleket ir;in. muayyen bir mmtikada, memleketin diger tarafmda tatbik edilen kanunlardan ayn bir kanun yaprlabilir rni? Kanunlannrnalumu aliniz bir vasfi da umumiycttir. Mesala: yalmz 34, 3S'nci maddeler dcgil, kanunun heyeti umumiyesindeki Tunceli vilayerindc memlckeiin diger ta· raflannda tatbik edilen usullcrden ayn bit usul tatbik edilrncsinin manasi nedir? Arkadasrm bu noktaya itiraz etmernislerdir. Fakat aS11 itiraz cdilmesi lazim gelen rncsele budur. Biz; muayyen bir rmnukada hususi bir kanun yapiyoruz, Or ada yapyan vatandaslar, ancak bu kanun diaresinde dcvlctle mtmascbctc giri~cccklcTdir_39 Bunun manasi fevkaladeliktir, Dahiliye vekili fevkaladelik yoktur, dediler. Bunu su manada anlamak Iazimdtr. Evet orada muharebe yoktur, top sesleri i~itilmiyor. Fakat hilkilmeti tammayan, yalruz asiret reislerini tamyan bir zumre vardir. Medeni bir mernlekette en buyuk kuvvet hukumeuir, devlettir. Bunun yerine en buyuk kuvvet olarak asiret reisini veya bir agaYI tammak ne demcktir. Bu hukuki manada; anormal bir vaziyeuir. Hukuki manasmda normal denilemiyecek bir haldir::lO 0 halde boyle vaziyet\erde ne yapilabilir, Teskilau Esasiye Kanunu bunu du~Unmli~tilr. 86. maddc ile Icvkalade ahvali nazan itibare alml~ ve yaprlabilecek seyleri gosterrnistir. Teskilati Esasiye Kanunu fevkalade ahvali ~u kelirnelerle tarif ediyor:

16

Hali Harp, isyan vukuu veya eumhuriyet aleyhine bir isyan yaprlacagma vetli emareler gorulurse ... Bu gibi ahvalde idareyi orfiye ilan olunur, demis.

dair kuv-

I~te bu kanun onu yapiyor. Layihada idareyi orfiye kelimesi kullamlmarrus ama yapngmuz ~ey bundan baska bir ~ey degildir, ldarei orfiye tatbik edilirsec-arkadasim diyor ki, 0 zaman bu maddeler kabul olunabilir; 0 halde mescleyi ona gore mOtelaa edelim; 86. madde dikkatle okunursa, gorulecektir ki: bu maddede ti<;:esash huknm vardir. Bu hukurnlerden birisi, fevkalade ahvalin tarifidir. Tunceli'nde boyle bir hal var rrudir? Bu tamarniyle rakdiri bir rneseledir, Hukurnet var diyor, biz de ahvali malumeden dolayi bunu kabul ediyoruz, ~ayet boyle bir hal yoksa, bu kanunu hi<;: yapmamak lazim. Ikinci vaziyet; idareyi 6rCiyeyi Icra Vekilleri Heyeti ilan eder ve meclise habet verir, meclis onu ya kaldmr, yahut uzanr, Yapugirmz i~ budur, ~imdi idareyi orfiye'yi hukumct bidayeten ilan etmedi,41 onun seklini, seraitini tesbit ederek, bir layiha ile bizden soruyor. Ve dort sene muddetlc bu hliki.imlerin orada tatbtkiru istiyor. Biz de bu kanunla onun .istegini vermis oluyoruz. Halbuki Teskilati Esasiye Kanunu'na gore Icra Vekilleri Heyeti bu i~i yapacaku, ondan sonra Meclise gelecekti. Boyle bir ~ekil kabul olunabilir mi?

Teskilau Esasiye Kanunu'nun ruhuna biz bu noktayi da muhalif gormedik I;Unkti, asil kuvvetin kaynagi burasrm biliyoruz, Icra selahiyeti ayn bir kuvvet dcgildir, lera heyetine ancak vazite verilmistir, Teskilan Esasiye Kanunu bu ruhu ta~lmakla ve bu 'ruhu ifade etmektedir. Icra Vekillerinin sclahiyeti olan bir ise Meclisin mudahale etrnemesi bir vazife taksimi oldugu icin .lazimdir. Fakat icap edersc ona mildahale ctmesi ve .kendisinin 0 i~i yapmasi Tcskilau Esasiye'nin ruhuna muhalif degildiL Nihayct 86. maddenin 3. hukmu de sudur: Royle fcvkalade ahvaldc orada tatbik olunacak ahkanun neden ibaret olacag) ve rnuamelaun surcti icrasi bir kanunla yaprhr, diyor. Isre bu hukumden biz boyle bir kanun yapabiliriz ve bu yapacagimiz kanun diger kanunlara aykm olabilcceginden baska bizatihi Teskilan Esasiye Kanunu'nun 26. maddesinde
sayilan ve hatn zatinde icrai bir vazifeden ibaret olan idamm tasdiki ve cezalarmm tecili kisrruru da 0 kanuna koyabiliriz rnanast ~tklyor.42 Bize; bu manayi nereden ahyorsunuz diye sorulabilir: 26. madde sarihtir. Siz boyle bir fikra buldugunuzda bu ahkami mahsusa i<;:ine idarmn tasdiki selahiyetini de koyabilirsiniz, Bize bunda en buyuk kuvveti veren ~u olmu~tur,(595) numarah kanun muzakere edilirken npki bunun gibi bir toplantida da buyuk munakasalar olrnustur, 0 mtlnakasalar neticesinde 86, maddenin bu son frkrasmm ifade eyledigi hukum yaprlacak kanunla indelicap idarn kararlanm tasdik selahiyetinin baskasma verilebilecegini de tazammun eder denilmistir, Bir kanunun manasmi anlamakta 0 kanunun bir defa tatbik cdilmis olrnasuun ve bu tatbik scbebiyle Buyuk Millet Mcclisinde mOzakere edilerek ona kaui bir mana verilmi~ bulunmasuun buyuk ehemmiyeti vardsr. Bu itibarla biz gayel sarnimi olarak bu yapugumz kanunun Teskilati Esasiye kanununa, onun roo ve manasma hicbir suretle muhalif olmadigi neticesine vardik ve Te~kilatl Esasiye Kanunu'na aykm bir vaziyet olmadlgl kanaaundayu, Arkadasinuz 595 numaralt kanuna bauldir dedi. 0 kanun da batil degildir, l;iinkU Meclisi Ali, Teskilan Esasiye Kanunu'nun 26. maddesini ve diger hukurnlerini uzun uzadiya gorustukten ve bir hayli munakasalar yapuktan soma bUyilk bir ekseriyetle, hatta sulusaru araYI g~en (O<;:teikiden fazla) bir ekseriyetlc onu kabul etti,43 Arkadaslar; Biz ancak dii~Undtiklerimizi arz ediyoruz, belki yanhs dusunuyoruz, tak-

17

dir yilksek heyetinizindir.

'

DAHILlYE V. ~OKRO KA YA (Mugla) - Hadiselerin ehemmiyeti nisbidir. Eger rnemleket 25 sene evvelki halinde olsaydi, ki hepimiz 0 zamaru haurlanz, bugUn Dersim'in halini de norma! gorurduk, BugUn Cumhuriyetin kuvveti sayesinde memleketin hiebir yerinde bir hadise vuku bulmamakta iken, orada vukua gelen ufacik bir hadise kulaklarmuza aglr geliyor. Bunun ir;in orada ir;timai tedbirlerle asayis ve intizanu korumak mecburiyerini hissediyoruz. Bu maddelcrin Teskilan Esasiye Kanunu'na muhalefeti cihetine gelinee: Him ve mutelea itibariyle Karadeniz arkadasirmzla beraberim. Hukumet bu kanunu yaparken Meelisin bu yolda yaplI81 kanunlar gibi, tamamiylc Teskilati Esasiye Kanununa mutabik olmasma dikkat etmi~lir. Gecmisler banl dcgildir, Gccmisteki yapngirruz kanunlar da tamamiyle ana kanuna mutabik olarak yapilmisur. Biz bu kanunu gctirirken vicdam hukuki ve siyasiyemizden tamamen emin olarak getirdik. Arkadaslanrnda vicdani hukuki ve siyasilerini burada temin etmek isterim. Musterih olsunlar. BA$KAN - Bu madde iyin bir takrir vardir.

YUksek Reislige 32 ve 35'ncu rnaddelcrin tayyim (eikanlmasmt) teklif edcrirn

Mugla HiisnU Kitabci

RA$KAN edilmcmistir.

- Takriri

reyinize

arz ediyorum. arz ediyorum.

Kabul edenler Kabul edenler ve Kumandan

... Euncyenler ... Etmeyen1er tarafmdan

... Kabul ... Kabul lnzum

o halde 32. maddeyi reyinize edilmistir,

MADDE 33 - ldam hukumlerinin Vali gorulmedigi takdirde infazi ernr 0lunur.44 BA$KAN

teeile

,
... Kabul edilmistir.

- Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler

MADOE 34 - Tunceli Vilaycti iyindc oturanlardan biri tarafindan Elaziz, Malatya, Sivas, Erzincan, Erzurum, Gurnushane, Bingel Vilayctlerine gcecrck, buralarda Turk Ceza Kanunu'nun ikinci kitabmm birinei babimn, ikinei ve ycJinci babmm, birinei ve 455. madde haric kalmak uzerc dokuzuneu babuun, 1. ve 10. babmm 2. fasillannda yazih suclan isleyenler, bunlann ortak ve yataklari ve yukanda isimleri gecen komsu vilfiyetlerden islenmis olup Tunceli Vilayeti iyinde i~lenen suclarla irtibau clan suclar, Tunceli Vila,yetindeki selahiyetli Mahkemelerde bu kanundaki usule g6re g6ril1Ur.45 RAtF KARAOENlZ (Trabzon) lahiyetli makam ve mahkemelerce nur.46 - Son sam ~yle olacaknr, (Tunceli vilayetindeki sebu kanundaki usule gore takip ve muhakeme oluKabul edenler ... Et-

BA$KAN - Maddenin tashih olmus ~eklini reye an ediyorum. meyenler ... Kabul edilmi~lir.

MADDE 35 - Bu kanunun hukumleri makabline ~amildir.47 Aneak bu kanun meriyete girdigi tarihe kadar tcmyiz hakkiru kullannus olanlann evraki Temyiz Mahkemesince tetkik olunur.

18

HOSNO KITAB\,l (Mugla) - Encilmen Kabul ederse ufale bit ilave an edeccgim: Hukum verilmi~, velevki temyiz edilrnis olsun, onlarda temyize tabi tutulmahdir. \'Unkil onlar bu hakki iktisap etrnislerdir. Kanunda evvele Takaddum etmesi kabul edilen ~eyler usule ait ~eylerdir. Bunu neden istiyorum? Onu soyleyeyim. Tabii htlkumet bundan soma oradaki keskin kararlan verecek hakirnlcri en guzidc zevattan inti hap cdecek ki, bunlar kararlannda kabil oldugu kadar is abet gostersinler.48 ~imdiye kadar hakimlerin vermis oldugu htlkumler temyize tabi idi, Binanaleyh tekrar incelenecegi icin bundan soma gosterccekleri ihmal, dikkat ve itinayi ayru derecede gostermemis olmalan vaki olabilirdi. Bu mahsuru bertaraf cunek icin henilz temyize muracaat edilmemis, fakat hukum giymi~ olan dsvalar da icmyize tabi 015un.49

RAlF KARADENlZ (Trabzon) - Arkadasmuzm soyledigini zaten madde temin etmektedir. Eger 0 rnahallin mahkemesi bir karar vermis ise, ashabi Temyiz hakkmi kullanrrussa onlar temyize gidecektir. Kullanmarrussa ve hilkilm kesbi katiyet etmisse yeniden bir kanunla onlar da temyiz edilecektir, diye bir miiddet vermek kan~lkb~a mucip olacaknr.
HOSNO KITAB<;I (Izmir) - Temyiz hakki kullamlmis dernek, temyize muracaat elmi§ demektir. HilkUm verildikten soma iemyize muracaat etmek i~in bir mtiddet vardrr. Iste 0 muddet zarfmda yani halen mevcut kanunlarm vermis oldugu muddet zarfmda tcmyiz hakkiru kullanmarrus kimseler bundan miistefit olsunlar diyorum. Ve herhalde adalete layik olur. ADUYE. ENCOMENI M.M. SALAH YARGI (Kocaeli) -Ceza Isleri Kanunu temyiz muddcuni 8 gun koyrnustur, g gtinlilk kisa bir milddet icin burada maddeye birsey ilavesine luzurn var rrudir? bilrnem. Alakadarlar, hukumden soma derhal temyiz eder. Hukuki Umumiye narruna da rnuddeiumumi ternyiz eder. HOSNO KITABC;I (Izmir) - Gcr~i 8 gun kisa bir muddettir ama, bu madder zarfmda hakkim kullanrnarrus bir vatandasa hakkm yilksek mefhumu karsrsmda bu hakkuu kabul etmis olsak ne olabilir. Bu kanun ile bu Vilayetteki memurlann selahiyeti tevsi edilecek biuabi biz bu selahiyeti yilksek karakterli mernurlara verecegimiz io;:in,bu mernurlar olmasi gczonunde tutulacakur. Ondan sonra hUsoU istimal edccek adamlar konulacakur. Binaenaleyh bundan sonrasi icin mesele yoktur, Fakat halen verilmis hukumler i~in temyizi kabul etmezsek kanunun nesrinden birkac gUn evvel verilmis bir hilkme karst temyiz eunck hakkma malik olmus bir v atandasi bu haktan mahrum etmis olacagrz, Cezada temyiz muddeti gerci kisadrr. Fakat hukukda daha uzundur, onlardan bir kismi da temyiz hakkindan mahrum edilmis olacakur. ADUYE ENCOMENI M.M. SALAH YARGI (Kocaeli) - Vmumi hilkiimlcrdcnayn 0larak kanun yapmak ve boyle hUkUmlcr koymagi icab eniren hali kendileri nazan teernmule ahrlarsa, zatcn bu havalide boyle bir hUkilm ~lkml~ da 0 hUkiimden kendini magdur addederek muracaat edeceklerin ne olabilecegini de teemmUl buyurabilirler, Bu mesail zaten ictimai menfaatler dairna takdir edilerck, konulan ~eylerdir. Sekiz gunluk kisa bir rnuddet icin vc bu mmtikada ve bolgede vaziyetin hususiyetine ve bu hususi ahkarrn koymay: icab eniren hall maddcde zikreuigimiz i~in. aynca tafsilat vermeyi luzumlu sayrruyoruz. (Maddeyi reye scsleri) BA.}KAN - Maddeyi reyc arzediyorum. mistir. Kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edil-

19

MADDE 36 - Tunceli vilayeti merkezinde bir aglt ceza mahkemesi ile asliye mahkemeleri ve kazalarda birer asliye mahkemesi kurulur, BA.~KAN '- Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir. MADDE 37 - Bu kamm nesri tarihinden 1 kanunusani 1940 tarihine kadar meri olacakur.

BA$KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir. MADDE 38 - Bu kanun nukumlerin; icra vekilleri heyeti yerine getirir. BA$KAN - Maddeyi kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir, NA$lD HAKKI ULUC (Kutahya) - Bfendim, heyeti umumiyesini reye koymadan once bir ~ey riea edecegim. Cetvel kismmda: kunnay virgUl subay yazrlrmsnr, Bu kurmay subay olaeakttr. MOKERREM ONSAL (Isparta) - Bu cetvelin kanunla alakasi yoktur. BA$KAN - Cetvel dahil degiJdir. Kanunun heyeti umumiyesini kabul edenler ... Etmeyenler ... Kabul edilmistir,

Yukanda, Tunceli Kanunu ile ilgili, TBMM gorU~melerinin tamami verilmisnr. Bu ar.ada 38 maddeden ibaret olan kanunun turn maddeleri de ayn ayn belirtilmistir. Acikca goriildiigiliizere, sadece iki madde uzerinde gorU~lerini bildirenler olmustur, Yani sadece iki madde uzerinde gorusme yapilrmsur. 0 maddelerdc de yeni oneriler reddedilmis hukumct teklifi aynen benimsenmisur. Bu bakimdan kanunun gorti~OImesinde. en cok sozti edilen ibarcler, Maddcyi kabul edenler ... Etmeyenlcr ... Kabul edilmistir." olmustur. Ve boylece, bu kanun tasanss Meclisc gcldigl gibi, yani bir gunde, bir saate bile varmayan bir zaman suresi icinde kabul edilmisur,
M •••

Cok onemli bir konuya daha i~et edelim, Kanun Tunceli Vilayetine korkomutan (korgeneral) riltbesinde bir askeri vali tayin etmekte ve bu vali ve komutanm yetkilerini srralamaktadtr. Fakat bu kanunun TBMM'nde gOrUldllgUsirada, Ttirkiye'nin idari teskilaunda, Tuneeli vilayeti adl altmda bir vilayet yoktur, Tuneeli vilayeti, 2885 sayih kanunla kurulmustur, Bu kanunun adr, "Yeniden 9 kaza ve 5 vilayel teskiline ve bunlarla 32 nahiyeye ait kadrolar hakkmda kanun"dur.SO Bu kanunun yl1rurll1ge girdigi tanh 4 Kanunisani (Ocak) 1936 dir, Demek ki Tunceli Vilayetinin Idaresi Hakkmdaki Kanunun, Mecliste gOrU~tlldU~1.I kabul edildigi gun Tunccli Vilayeti adi alunda bir vilayet ve yok, Bu tesbitin yapilrnast son derece oncmlidir, Zira bu icsbit, hukumctin Dcrsim hakkmda, olaganustu binakim hazirhklar icinde bulundugunu gostcrmcktcdir. HUktimet bclirli bir bolgeye yani Dersim'e normal hukuki ve idari uygularnalann drsmda bir uygulama dti~i.inmektedir ve bunun hazuhgl icindedir, Tunccli adr alunda bir vilayetin kurulmasmm dti~UnUlmesi. mekan boyutunda, bu uygulamayi snurlandrrmak arnacuu tasrmaktadir, Bu baktmdan hukumet kanun yapmada buyuk bir yanhshk icine girmistir, Ti.irkiye'nin idari teskilaunda gorulmeyen, 0 ana Kadar olmayan bir vilayete (hayali bir vilayet) son derece genis yetk.ilerie. askeri bir ki~iyi vali tayin etmeye cahsmaktadu. Bu yctkinin, Bakanlann, Bakanlar Kurulunun, hatta, TBMM'nin tUm yetkilerini i~erdigini de bclirtmistik, Bu yanhshk hUkllmetin temel amacrm giztcycmcdigini a¥Jk~a onaya koymaktadtr. Tunceli'nin ldaresi Hakkmda Kanun'un haztrlandl~l. gOrii~illdtigti ve kabul edildigi ytl1935 ydldtr. Dersim isyamnm ~lk:t~1 ise 193Tdir.lsyanm ~lkl~1 hllkUrnetin 20

dii~Undii~ii ve uyguladigt olaganustu yasatara kar~t bir tepki olarak degerlendirilebilir. Hukumetin bazi durumlan gerceklestirrnek (Kurdistan'm her taratiru tam anlamiyla somurgelestirebilmek) ir;in bazi k:t~kutmalar ir;inde bulundugu da ifade edilebilir.!'

'21

2. Tunceli Kanununun Gerekcesi, "Esbabi Mucibe Laylhasi"

7.11.1935 tarihinde Cumhuriyet Halk Partisi Genel Baskan Vekili ve Basbakan

lsmet lnonu, Basbakan imzasryla TBMM Baskanlrgina bir yazt gondcrmistir. T.e. Basvckalct Kararlar MlidUr!UgU, Sayi 6/3279 sayili bu yazr ayncn ~{}ylcdir:s2Gerekce hakkmdaki aciklarnalar yine dipnotJan araclhgl He yaprlacakur,
" Kanunun esbabi mucibcsi En iy; usul kanunu, tatbik edildigi muhitin hususiyet ve ihtiyaclanna en uyam oldugu ~(jphesizdir. Ictima! hayatlan diger vatan parcasmdaki vatandaslara gore dun (~agl) bit seviyede olan vatandaslarla meskun ve yevresi ilisik haritada gosterilen vatan topraklannda, gerek idari ve gerek adli bakirndan oyok guzel semereler veren Cumhuriyet kanunlarmuzrn tecrubeler neticesinde arzu ediien faydalan temin etmedigi gorulmustur. Kendilerini bir takun agalarm, rnutegallibelerin nUfuz tesirlerinden korumags muktedir olmayan haua cehaletleri yuzunden bu gibi kimselerin iclcrinde meydana gelmesinde bilmeyerek, isterneyerek, dol~lSlyla sebep olan bu zavalh halkr Hukumet daha yakmdan vesayeti altma almsga 3 ve olgun vatandaslarm kanunJan anlayarak onlara mtitakabilen riayet ederek kendilerine koruyabildikleri haklanm buralarda Hukumet cihazlariyle kesin, kati ve yakmdan koruyacak tedbirler alrnaga luzum vardlr.54 MahaHin ihtiyacrru yakmdan gorerek aldlgl tedbirier derhal orada tatbik edilebilecek ve vekillerin haiz oldugu selahiyetlerle rnucehhez yilksek bir Hukumct mumessillerinin orada vali olmasi ve bu zaun askeri bakrmdan da vaziyeti idare edebilmesi iyin kornutan sifauru da uzerinde birlestirmis bulunmasr gerekli gOrillmii~tlir.55 Kanunun ilk dokuz maddesi esasen mevcud ve meri kanunlarla Vekiller heyetine verilmis olan selahiyetlerin daha kisa bir yoldan mahalline tatbik edilebilmesi icin valiye verilen selahiyetieri gtlstennektedir.56 4'i1ncU Vmumi Milfetti§lik mmrakasr esasen bu kanun ile teskil edilen vilayeti de ihtiva edecektir. Vilayene yapilacak islah ve idare tedbirlerinin ve imar hareketlerinin Elaziz vilayeri gibi demir yolu uzerinde buIunan ve merkezle irtiban kolay olan, istenilen malzemenin teJariki mi.i§kUI bulunmayan emin bit yere istinad etmesi gerekli gOrillmO§tOr.57 Iste bu sure tie Elaziz'dc oturacak olan 4'Oncti Vmumi Mufcuis arzcdilen hususi vaziyet dolayisiyla teskili bu kanun ile istenilen Munzur vilayerinin de valisi olrnasr islerin iyi gitmesi ve neticenin verimli olmasi bakurundan zaruri gorulmnstur. Adli hususlara aid olan diger ma:ddelere gelince, onlar da aym ihtiyaclardan mUlhem olarak kaleme ahnrrusnr. Elimizdeki ceza muhakemeleri usuln, takib vazifesile

22

mukellef olan muddeiumumilik le~kilit1mn haiz oldu~u selahiyetlerle hUkUm vermek selahiyetini haiz bulunan hakimin vazifelerini biltUn teferruauna kadar ayrran ve bu iki tesekkulu birbirine karst tamamile mustakil bir bale koyduktan sonra suctan zarar goren kimselcrc, gerek muddeiumumilik muamelatrna ve gerek mahkemelerin verecckleri karara karsi kanun yollanna revessul etmck hususunda Cumhuriyet Muddciumumisinin haiz oldugu sclahiyerleri tammisur.

Bu suretlc aliikadarlann hukuku arasmda hakiki bir muvazene tesis edilmistir. 11m! bir tetkik mahsUIO 0180 bu kanun, yarn basmda nufusu kesif, vatandaslari munevver
olan vatan parcalarinda yapilan tamamlayrci te~kiJal ile iyi neticeler yeni teklif mevzuu olan yerlerde istenilcn faydalan vennemektedir.58 verdigi halde

Iste mahallin ihtiyaclan gOz {inUne geiirilerek hakhya kisa, basil yoliarJa derhal hakkim vermck ve sucluyu da sUratle fiilinin akibetine llgratmak iifin muhtasar ve yine teminath usul kaideleri konulmustur."

Kanun tasansrrun gerekcesini boy Ieee bildirdikten sonra, Dahiliye, Milli Mudafaa, Adliyc ve B(it~e enctimeni rnazbatalanndan da sozetmekte yarar vardrr. Dahiliye EncUmcni mazbatasmda59 ~yle dcnilrncktcdir:
"Teskili dU~iinillen Munzur viliyetinin sahasmda bulunan mahallerin hususi vaziyetlerine uygun hUkUmlerle idare edilmesi yolile bu maba11erin muhtae oldugu devamh ve koklesmis sUkfin ve refaha biran evvel kavusturulmasi amacile tanzim kilman isbu layiha hakkmda Hukflrnetin ileri surdUgU sebeb ve zaruretleri yerinde bulan encUmenimiz liyihaYI esas itibariyle kabule deger bulmustur,
Liyih80ln ihtiva ettigi adli htiklimlerin incelenrnesi bu hususta yetkili olan Adliyc encumcnine birakrlarak konusmamn yalmz encumcnimizi alakadar eden kisma hasn muvafik gorUlmU~tilr. Vilayet dahilinde asker olmayan mcmurlar hakkmda simf tenzili ve mcmuriycucn ihrac cczalannm vali ve komutan tarafmdan rcsen verilmesi muvafrk gorulrncdigindcn bu cezalarm iatbiki hususunun inzibat komisyonunun karanna bagh tutulmasi Iuzumlu sayrlarak altmci madde buna gore degi~tiTilmi~tiL

Teskil olunacak vilayetin hususiyet ve ehemmiyetine nazaran vali muavinine verilmesi dusunulen 70 lira maas BZ gi:lrUlmii~ ve bu memuriyetin ebemmiyetile mutenasib tecrubeli ve ehliyetli bir idarecinin bu mevkide istihdamma imkdn verilmek dii§Uncesile maasm 100 lira olmasi luzumlu sayilrmsnr. Kadronun Adliye rnernurlanna aid kismmda mtiddeiumumilik tahsisauna rastlanmamis ise de bu hususa karar vermek Adliye encumenine aid bulunduguna i~aret edilmek:le iktifa olunmll§tur,"60 Dahiliye encumcni mazbatasi gayct acrk, Hukumet teklifini oldugu gibi kabul ediyor. Yalruz vali ve kumandarun, asker olmayan memurlar hakkmdaki rutbe tcnzili . yetkilerini uygun bulmadigiru belirtiyor. Hakimlerin hilkiimel tarafmdan secllmesine hi~bir itirazi yok. Vali ve kumandanm aym zamanda yargw fonksiyonlan He donaulrnasma hicbir itirazr yok. Mahkcmcnin kararlanrun kesin olmasma, bu kararlara karst temyiz hakkmm bulunmamasma hicbir itirazi yok. VaH ve kumandamn sadece, Bakanlann, Bakanlar Kurulunun, degil, TBMM'nin yetkilerine bile tek basma sahip olmasmr (idamlarm infazi, sU(;larm affedilmesi) oldugu gibi kabul ediyor. Bu kanunun makable samil olmasi, Dahiliyc Encumenini hie rahatsiz etmiyor, lddianarnenin saruga teblig edilrnemesinden hi'f endise duymuyor. VaH ve kumandanm berhangi bir kisi hakkindaki

tahkikau durdurmasi, verilmis cezalan tecil etmesi yetkileri hakkmda soyleyecegi hicbir scy yak. Kisilcrin, ailelerin, k6y veya kasaba topluluklannin surgune gonderilmesi karsrsmda hicbir ~ey demiyor. Yalruz, vali ve kurnandamn rutbe tenzili yetkisini uygun bulmuyor. Bir de vali muavinlerinin 70 lira yerine 100 lira maas almasim oneriyor.
boyler'mukemmel"

Milli Mudafaa Encurneni mazbatasmda ise,61 Dersim'de uygulanmasi dusnnulen bir kanunun buras I icin bir imtiyaz oldugu belirtilrnektedir, Bolge, "vatarnn otcki yorelcrine gore geri ve ihmal edilmis oldugundan, boyle bir irntiyaza
layikur", dcnilmektedir. Milli Mtidafaa Encumcni mazbatasi ozetle soyledir:
"Geregi dusunuldukte: t~bu kanun projesinin milli hudutlarumz dahilindeki vararun bir ktsrru uzcrinde idari ve adli cihctten ycni ahkam olarak genis selahiyetli bir valinin idaresine verilmesi hususu 0 mahalle verilmis imtiyaz mahiyetini ifade etrneyib ancak diger vilayetJerden geri kalrms olan vatanm bu kisminda gerekli hUkUmlerle cok luzurnlu olan inzibat ve islahau az zarnanda yapmak ve refah ve umran hasil etmek gibi l'aydalan oldugu ve muvakkat bir zamana hasredilmis olan kanun layihasi esbabi rnucibesi yerinde gorulerek kabul olunmustur."

Adliye Erciimeni mazbatasi da62 hukumet teklifini aynen kabul etrnis, tasanmn tefcrruaia ihskin bir iki hUkmti uzerinde durmustur, Tasanrun yukanda belirtmeye r;ah~tlglmlz olaganustu yonlcrine ise yllrckten kaulmaktadir, Mazbatanm bir yerinde bu kaulrna ~oy1eifadc edilmektedir;
..Ancak konusmalanrruz neticesinde layihadan bazi hUkilmleri ,<I kardik, bazrlariru da dcgi~tirdik. Bunlan mazbatada izah etmeyi faydah goruyoruz. VaH ve kumandanm mUlkiye memurlan gibi muddeiumumilcr ve hakimler haric olmak uzere diger adliye memur ve katiblcri haklannda inzibati ccza tatbik edilmesinin faydah olacagiru da dli§tinerek bunu tcrnin i\,in 6'ncl maddeye bazi kayidlar koyduk. Mnddeiumumilerin karar hakimine basvurmaksizm ilk tahkikata labi tutrnaga luzum gormediklcri i~leri iddianame He dogrudan dogruya mahkemeye verebileceklerini ifade eden 13 neil made hukmunde aglr ceza isleri de dahil olub olmayacagi gorli~iildU. Bu hukmun sebebi seri bir htlkum istihsali olduguna gore agll' cezah iilerde de muddeiumumilerin bu selahiyeti haiz olmalart muvafik gortllerek bunu ternin icin maddenin sonuna bir fikra eklendi." "Munzur vilayeti icindc mahkemelerinden verilen hOkilmler kabili temyiz olmayib kati olacaklan ir;in hukumdcn sonra tevkif altmda da bulunmayanlara aid hukumleri tabiatile derhal infaz olu1l.8cakttr. Binaenaleyh tevkif edilrneyen vcya tevkiften sonra tahliye olunan rnaznunlann hukurnle birlikte tevkiflerme de karar verilecegini ifade eden 32 nei madde layihadan rrlkarllml~tlr ."63

Bu ahnu mahkemelerde yargilanacaklann tamamen tutuklu olarak yargtlanacakIanni gosteriyor. Karar kesin oldugu, temyiz olanagi bulunmadrgi icin verilen hiikilm hemen infaz edilmektedir! Bunun icin samklann zaten tutuklu bulunmalan gerekir, Adliye Encumeni raporunda vali ve kumandanm idarn cezalanm infaza karar vermesini Anayasarnn 26. maddesine aykin bulan birkac kisi muhalefet ~rhi de yazrmslardrr, 64 "Tunceli'nin ldaresi Hakkmda Kanun"un esas gerekcesi "Tiirkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938)" (Gcnelkurmay Harp Tarihi Baskanhgi Resmi Yaymlar Serisi No 8, Ankara, Genelkurmay Basimevi 1972, 499 s.) isimli kitapta, etrafh bir bicirnde anlatilmaktadir. Asagida bu gerekceleri ozetlerneye cahsacagiz.
24

3. "Islahat", "Asayis" ve E§kiyahktt Sozlerlnin Anlamlan Nedir?

a)

"Wahat"

..... Cumhuriyetin i1amm takip eden senelerde ozellikle $eyh Sait ayaklanrnasmdan soma diger Dogu illeri ile beraber Dersim de onemle dikkate almrrus ve kesin rslahat esaslanrun tesbiri icln incelenmesine baslannustr. Dersim'de yapilan bu incelerne Birinci Genel MUfetti~ligin kumlusundan once ve sonra olmak ilzere ikiye aynhr. Genel Mufenisligin kurulusundan once, 1926 yilmda, Iyi~leri Bakanhgi Elazig'daki miilkiye mufertislerine, mutcakiben, 0 siralar Diyarbakrr valisi bulunan Cemal Beye bizzat Dersim icinde dolasarak yakmdan ternaslar ncticcsinde hasil olacak izlenirnleri bildirmesini gorev olarak vermisti. Bunlardan Mulkiye Mufcuisi Harndi Bey 2 ~ubat 1926'da, lyi§leri Bakanhgma sundugu raporda ozctle ~oyle diyor:

Yapngrm temaslann
iilkiile!jlyor.

bende hasrl ettigi izlenimc gore, Dersirn giuikce kiirtle!jiyor,


tehlike buyuyor, bulunan Dersim meselesi, eski idarenin

ve dolayistyla

HUkilmeti senelerden beri mesgul etmekte seyyiat mirasmdan baska bir §ey degildir,

Yeni Hukumetin, bazen adil davrarus, bazen zaYlf ve bazen de sebepslz ve netlceslz !iiddet gosterme gibi dengesiz ve faydasiz politikasi, Dcrsim'i daima bit hurcumerc yuvast haline gerirmistir. Sivil ve asker buyuklerin islahat ve tedibat (terbiyelendirrne, cezalandurna) gibi Zit fikir ve dil§Unceleri, miltercddit ve tehdit etmek iktidannda 01mayan eski idare rnerkezlerini devamh surette isgal eimistir. Dersim Cumhuriyet Hukurneti icin bit cibandrr, Bu ciban uzcrinde kcsin bir ameliye yapmak ve elirn ihtimalleri onlernek, mcmleket selameti baktrnmdan mutlaka lazlm.dlr. Asiretlerin durumlan silahlan hakkmda verilen bilgi-tevsik ve teyit ihtiyacindan uzaknr. (Saglam ve dogrulanmis bilgidir) Bu konuda ahnan bilgi geryegin tam kendisidir. Son derece zeki, kumaz ve hileci olan bu halk, hUkUmetin zayrf ve kuvvetli clduguna gore mutecaviz veya itaathdir, Okul acmak, yoJ yapmak, refah sebepleri saglayacak fabrikalar kurmak, kendilerini mesgul etmeye yarayan ye~itli sanayi isleri saglarnak, ozet olarak yurt sahibi yapmak veya uygarlasurmak suretiyle Islahata ~ah!jmak hayaJden ha!jka bir !iCy deglldir. Cehaletin geeim darhgmm, i~ ve dl~ aldatmalann, hareketini tedipten (cezalandrrmadan) dogan intikam Klirtliik egillmierinin, son irtiea hislerinin, dini ve ictimai devrim-

25

ler vesilcsi ile kara kuvvetlerinin uyandrrdigi kotu telkinlerin etkisi altmda bulunan avarn halk, reis, seyh bey ve agarun esir ve oyuncagi gibidir. $ekavet bunlarm krskirtmasi ile olmaktadir. Teenni(yav~ davranma) ve idare-i maslahat politikasi gclecckte daha bilyuk kansikhk ve kaynasmalar bcklcmck bir sure daha devam ederse lazrmdir.

Gecen YII kararlasnnlan Isla hat, bazi siyasi sebeplerle elverisli ve uygun bit zamana ertelenmisti, Bu siyasi dustmcclerin esasi Musul Meselesi idi ki, 0 da kosin bir sonuca baglanmarrus olduguna gore, daha fazla geeiktirilmcye tahamrnulu kalmayan Dersim meselesinin bir an once halli uygun bir ileri gorii~IUllik clur. "(age. s. 375~376)

Gortildtigti gibi, "... okul acrnak, yol yapmak, refah seseplcri saglayacak fabrikalar kurmak, kcndilcrini mesgul etrneye yarayan cesitlt sanayi isleri saglarnak, ozct olarak yurt sahibi yapmak ve uygartasurmak suretiyle islahata cahsmak hayalden baska bir ~ey degildir" dencrek bask. tedbirlcri Onerilmcktedir. "Islahat" KUrt ulusuna karst, KUrt ulusal ozelliklerine karst ordu birliklerinin kullamlmasmm adidir. Arnac KUrt ulus ozelliklerinin, "Ktlrtlllk cgilirnlerirun" yok edilrnesidir. Buna ragmen ulusal bir hareket olan Seyh Sait dircnmesi icin "irtica" dcnmektedir, Agalardan. scyhlerden, seyit.lcrden soz edilerek Irklfl ve somurgeci esas amac gizlcnmcye yail~tirnaktadlr. "Islahat''m, yani KUrt ulusuna karst silahh kuvvetlerin kullarulrnasuun bazi siyasal scbeplerden dolayi ertelendigi de vurgulanmaktadir, St>ztiedilcn kitapta, daha soma. Yah Cemal Beyin hazrrladtg: raper vcrilmcktedir, Daha sonra Birinei Gcncl Mufettis Ibrahim Tali (Ongorcnrin, t~j~lcri Bakaru $Ukrti (Saracogtumun, Gcnelkurmay Baskanhguun gorii~lcri sunulmaktadir, Bu goruslcr de hemen hemen mi.ilkiye rnufeuisi Hamdi Beyin goruslcrlnin ayrudir, Sonuc olarak ise ~t>yle soylenmektedir.
".. Neticcde Dcrsirn'in islafu esaslan programs baglandi." (age, s. 377) tesbit edildi. Ve bu keyfiyet uzun vadeli bir

Bu ifadelerden iyice anl~lldlgl uzere, "islahat", Kurt ulus ozelliklerini yok edilmesi icin gosterilen cabalar anlanuna gelmektedir. Bunun icin her yolun denenrnesi, mesrudur, ty ve dl~ siirgiin yolu He asirnilasyon, ideolojik ve politik yollarla asimilasyon, kitle katliarnlan, koylcrin magaralann yakihp yikilmasr, ekinlerin hayvan surulerinin yagmalanmasr, yakilmast vs, Nitekim Tunccli'dcki rslahat'a karakollar yapilarak baslamyor. Turkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938) kitabinda bu

konuda yazrlanlar ~l}yle:


"... Tunceli Kanunu uygulanmasmda Dersim'e hakim olmak esasi dikkate aitndlgl i~in Kahmut, ~in, Karaoglan, Amutka, Danzik, Hayderan gibi bucak merkezlerinde karakol tesisi ve binalarmm insasma baslandt ... Buna kar~l ~iddetli tepkiler geldi." (s,

377)

b)

"Asayi§"
Ayaklanmalar (1924-1938) Eruh taraflanndaki bir dire-

Tiirkiye Cumhuriyetinde

nisin scbeplcrini ~oyle acrkhyor:


"... Asi Resul Ayaklanmasr, gercekte ne genel bir ayaklanma, ne de guneyden gecen eskiya tarafmdan qlkafllml~ bir rnesele olmayan bir ayaklanmadir. Bu ayaklanrna olayma sebep Eruh. ilcesi Jandarma Komutam Tegmen Ziya'nm otedenberi Lodi Bu-

26

cak merkezi Tilrnisar koynnden Jilyan A~ireti Reisi Resul'e mugber olusu, dolayrsiyla, hasrru hakkmda aldlgl ihbarlan vesile yaparak, Eruh ilcesi kaymakarn vekili Galip'i de kandmnak suretiyle ve silah toplamak bahanesi ile aranan !iahls!arm bulundugu 4 koyde aym zamanda arama baslarmsu. Resul'en evi aranmissa da bir ~ey bulunrnanus ve Rcsul yakalanrmsn. Diger koylerde de bir- fevkaladelik olmadi. Yalruz Agit'in bulundugu Govesil koyu arasunlrrkcn ~iddct gosterilmis olrnasi, ve yetcri kadar da tertibat almmamrs bulunmasi dclayisryla Agit vc taraftarlanmn a~tlgl ate~ uzerine rnusademe basladi ve bit onbasi 4 jandarma eri sehit edildi. Tegmen Ziya tULUkJadlgl Resul'u Tilmisar'dan ~Ikaracagl iki yandan acuklan ates karsismda Resul kolayca kacmlmis er ¥hit edilcrek zayiat alnya yUkseldi. sirada Rcsul taraftarlannm oldu, Bu masademedc bir

Baslanna gelccekten korkarak 15 kadar koy halkt da evlerinl ve ekinlerini blrakarak Midyat ve diger iJfeJere ka~tJ!ar, Ve boylece asayi§i ihlaJ eden ayakJanma olayi baslamis oldu." (s. 249)

Bu olayda acikca gorulmcktedir. Asayisi bozan, asayissizligi yaratan somurgeci dcvletin bizzat kendisidir, Somurgcci duygulan sahlanan bir tegrnenin eylemleridir, 0 halde somurgeci devletin "asayissizlik" dedigi sey Klirtlerin ulusalhk iddia etme potansiyeli ile ilgilidir,

C) "F¥.iyahk" , "Haydutluk"
Yukandaki ifadelerden ~u anlasilmaktadir: Kendi ki~ilig:ine, onuruna, Kurt ulusunun onuruna sahip cikanlar, TUrk sornurge yonetirni tarafmdan "haydut", "cskiya" diye nitelendirilmektedir. Kurtlerin mahrn mOlkUnil, hayvanlanm, ckinlcrini gasbcden, talan eden, sornurgc yonctiminin eylemleri isc, koylcri yakip yikrnaeylcmleri ise, "Doguda

huzuru, asayisi" saglamak olarak adlandmlmaktadir.

27

4. Tunceli Kanumi nun U ygulanmasi

a) Genel MiifMti§likler Neden Kuruldu?


1919 yrlmdan itibaren Kurdistan'in somurgelestirilme cabalanna karsr, cesitli siyasal otoritelere karst, cesitli ycrlerde direnmeler basladi, Ornegin Guney Kurdistan'da, Ingilizemperyalizminin eylemlcrine karst surekli bir direnrne vardi, Kurdistan iizerindeki Lozan emperyalist bolusumunden sonra bu dircnmeler dcvam eui. Bunlar KUrt ulusunun kendi kaderini tayin icin giri~tigi cabalardi. Fakat bu cabalar, lngiliz ve Fransiz Emperyalizminin, Kcrnalist hUkUmet!erin, Sehinsah Riza Sah monarsisinin rnusterek siyasi, askeri ve ideolojik eylemlcriylc kanla boguluyordu, Boylcce KUrt ulusunun devlet kurma hakki gasbediliyordu. I~lC milli mcsclc bu noktadan kaynaklamyordu. Dernekki KUrt ulusunun dcvlct kurma hakki zamanm en gii~IU iki emperyalist devleti ve onlann Ortadogu bclgesindcki yerli isbirlikcilcri Kcmalistler ve Sehinsah RI7l1 Sah yonetimr-tarafmdan gasbediliyordu, Bu durum KUrt milli rncselesini oteki milIi meselelerden ayiran temel bir faktordur. Kurdistan'm botunup parcalanmasi, KUrt ulusu uzerinde bol-yonet politikasirun rnustereken uygulanmasi, nicclik sorunu da degildir, -KUrdistan' uzerindeki bu tur bir emperyalist bolusum mucadelesi nitelikle ilgilidir, 1925 yilmm baslarmda Kurdistan'm Tlirkiye'de birakilan kesimi Uzerinde direnmeier basladi, B unun uzerine, 25 Subat 1925'te, 1547 sayih Bakanlar Kurulu karamamesiyle bu bolgede sikiyonetim ilan edildi. Bundan sonra, 4 Mart 1925 tarih ve 578 sayrh Takriri Sukun Kanunu q!kani,dl.65
Huknrnet Kurtlerin kendi ulusal varhklanm korumak icin giri~tigi eylemlere irtica adiru vermektedir. Bunun icin sozU edilen kanunun birinci maddesinde bu tiir propa-

ganda ve nesriyat yasaklanmakta, ikinci maddesinde ise, bunlarm davalanmn Istiklal Mahkemelerinde gorulecegi belirtilrncktedir. Klirt ulusal direnmeleriyle ilgili ikinci bir kanun daha cikanlrrustir. 31 Man 1925 tarih ve 545 sayih kanuna gore, sikryonetim bolgelerinde kurulu 5rH idare mahkemelerinden yani Divan-i Harp\erden verilecek idam kararlannm, ordu veya kolordu veyahut rnustakil frrka veya rnustahkem mevki kumandanian tarafmdan tasdik edilmekle derhal infaz olunacagi hiilcme baglanmaktadir. Bu madde aynen ~yledir:
..... Savas durumunda, ya da silahh ve toplu ayaklanmada harekat ve ayaklanma alarundaki sIkty6netim bolgelerinde kurulan butun askeri mahkemelerce verilen idam

28

kararlan, ordu, veya kolordu ya da bagrmsiz tumen, ya da bagirnsiz mustahkem komutanlan tarafmdan onaylandiktan sonra hemen yerine getirilir. ,,66

mevki

Bu kanun 22 Mayis 1940 tarih ve 3832 sayih o-n ldare Kanununun ytirUrlUge girmesine kadar yilriirltikte kaldr, Yani bu htiktimler uygulandl.67 1925 yih baslannda, ortaya cikan Kurt direnmeleri bastmldiktan sonra Kurdistan'da ilk Genel Mufettislik kuruldu. 27 Haziran 1927 tarih ve 1164 sayih kanun, Genel Mufettisliklerin kurulrnasina iliskin kanun idi. Genel Mufeuisliklerin kurulusunun nedeni 5 maddelik kanunun 1 ve 3. maddesinde acikca bclirtilmistir, Buna gore temel arnac, sorunlan birbirine benzeyen vilayetlerde, fikir, dusunce, idare ve i~birligini tests etrnektir, Ernniyet, asayis ve idare arnirleri arasmda calisrna birligini saglamaktlr.68 KUrt sorunu, Kurdistan sorunu "Dogu vilayetlerinin temcl bir sorunu olduguna gore bu bolgelerdeki uygulamalar hakkmda musterek dusimce ve eylem birligi gerceklestirmek hUktimet icin cok onernli bir yol olarak gorulrnektedir." Bu durumu, Birinci Genel Mufeuisliktc, uzun muddetGencl Mufcuislik yapan, Abidin Ozmen, acik 3r;lk ifade etmektcdir.@ Bunlarm drsmda CHP Genel Sekreteri ve lr;i~leri Bakam .sUkrti Kaya, CHP'nin 9 Mayis 1935 tarihinde Ankara'da toplanan 4. Bliyuk Kurultayrnda yaptigi konusrnada Umumi Mufcttisliklerin Seyh Said lsyam nedeniyle kuruldugunu ar;tklamaktadU'.70

G5riildUgU gibi Genel Mufeuisliklerin kurulrnasirun nedeni tamamiyla siyasidir. KUrt ulusal varhguu yoketmek, KUrt ki$iligini ve Kurdistan ki~ilig:ini ortadan kaldrrmak icin girisilecek, ideolojik, politik ve askeri eylcmlcri koordine etmek icin tcskil edilmistir. 25 Haziran 1927 tarih ve 1 J 64 sayrh Gcnel Milfcuislik Kurulusuna dair Kanun, Gencl Mufettislikler kurrna ve kaldirma yetkisini HUkUmete verrncktcdir, Hukumet bu kanuna dayanarak istedigi zaman ve istcdigi yerdc Genel Mufeuislik kura·bilmektedir. (Md.1) Ote yandan bakanlann sahip olduklan yelkilerin gerekli olanlan yine bu kanun geregince Genel Mufeuise, (Genel VaJiye) verilebilecektir. (Md.3) Bu, Kurdistan'm kanunlarla degil, hukumet kararnameleriyle yoneulecegi anlamma gelmektedir. Hukumet Kurdistan'a cok genis yetkilerle Genel Mufeuis (Genel Vali) tayin etmekte, 0 da kendisine veri len suursiz yetkilerle Kurdistan'i yonetrneye cahsmaktadir. Gcnel Mtifettislik kuruldugu zaman, 13 Mart 1913 tarihli ..ldare- i U mumiye i Vilayet Kanunu Muvakkau" yururlukteydi. Daha soma, 18 Nisan 1929 da 1426 sayih, "Vilayat Idarcsi Kanunu'' crkanldr, (bk. Ismail Halkl Gorcli, n Idaresi, SBF 1952 s. 17) Bu kanun. 5442 saydt ll ldaresi Kanununun yururluge girmesiyle kalku. Genel Mufeuislik Kurulmasma Dair Kanun gcregince, Genel Mufcuislik Gorev vc Yetkilerine Dair bir tilziik hazrrlandi. lcislcri Bakanhgi tarafmdan 27 Kasun 1927 de hazirlanan tilzUk, yine ayru tarihte, 5858 sayrlt kararla Bakanlar Kurulu tarafmdan onaylands. (Bu ltizO:k iyin bk. Giineydogu, ss, 69-72)
27 Kasun 1927 tarihli ve 5858 sayih Bakanlar Kurulu karan bashes iki kisrmdan meydana geliyor. Birinei maddesi He, Elazrg, Urfa, Bitlis, Hakkari, Diyarbakir, Siirt, Mardin. Van illerini kapsamak Uzere Genel Mufeuislik (Genel Valilik) kuruldugu acrklanmaktadsr, Kisa bir zaman soma, Agn iii de bu gcncl Miifctti~ligin yonctirn alam icine ahnnusur. 0 srralarda Mus, Biilis'e bagh bir kasaba idi, Bingel, Tuneeli ise Elazig'a bagh idi, Boylece Kurdistan'da ilk Genel Mufettislik kurulmus olmaktadir. 22 29

yrla yakin bir zaman sfizil edilen Kurdistan illeri Genel Mufeuislik ile idare edilmisur, Genel Mufettisin Bakanlar Kurulu karan He tayin olunacagi yine bu maddede belirtilmistir,

17 maddclik tilzUgiln geriye kalan maddeleri ise, Genel Mufeuisliklerin vc Genel Mufeuislerin gorev ve yetkilcrinc dair htiki.imler getirmektedir, Genel Mufcuisliklerin ve Genel Mufettislerin Gorev ve Yetkilerine Dair TUzi.ikincelendigi zaman, kendilerine cok genis yetkiler verildigi ve bu yetkilerin kullarulrnasmm idari yarginm denetimine tabi olmadigi hemen gorulmektedir. Genel Mlifeui~lige bagh Ba~m(i~vir, Genel Mufeuisin ran olmast iizerine Icisleri Bakaru tarafmdan onerilir, Onerilen bu kisi BakanIar Kurulu karanyla tayin olunur. (rod. 2/A) Mi.i~avirler Genel Mufettisin nzasi almrnak kosuluyla Basbakan ve gorevinin niteligine gore au oldugu Bakarnn ortak kararnamesiyle tayin olunur. (Md. 2/B) Sube Mtidi.irleri Genel Mlifettisin onerisi ilzerine Icisleri Bakarunin onayi ile tayin olunur, (Md. 2/c) Genel Mtifetti~in onerisi ve gi.lvenlik memurlan ise, Genel Mi.ifetti~in onerisi lizerine 19i~leri Bakanmm onayi ile tayin olunur. (Md. 2ID)
uzerine Milli Savunma Bakarurun onayi He tayin olunur. Jandarma subaylan

Genel Mtifclli~lik kadrosuna

dahil ordu subaylan,

Memurlar ve oteki hizmetliler dogrudan dogruya Genel Mlifetti~ tarafmdan tayin olunur. (Md. 2/E) Gcncl Mufeuislik ortadan kaldmldigi zaman, buralarda cahsan memurlara, tayin ve nakil islcrindc otcki memurlara nazaran oncelik tanimr. (Md. 3) Genel Mufcuislik kadrosuna dahil memurlarm gorulen lUzum uzerine, iadeleri Genel MUfeui~in bildinnesi uzerine tayinlenndeki usule gfue yapihr. (Md. 4) Genel Mufeuislik bunyesinde Basmusavir ve musavirlerden olusacak komisyon, , Bakanhklar guvenlik komisyonunun gorevlerini ylirUtUr. (Md. 5) Genel Mlifeuis, Genel Mufeuislik kadrosuna dahil memurlar hakkmda gerektigi zaman ve gerektigi ycrde tahkikat yapurabilir, (Md. 6) Gencl Mufetti~, mmukasi i9inde HUkumelin Vekilidir. Ve Bakanlann temsilcisidir, Bu silatla basta valilcr olrnak uzcre butun memurlar kendisine ka~1 sorumludurlar, Gordukleri i~lcr vc yapuklan Iaaliyetler hakkmda aciklama yapmak ve nesap vcrmek 20rundadirlar, (Md. 7) .

Genel Mufcuislik bunyesindeki illerde valiler ve memurlar kanunlar ve tuztikler geregince gorevlcrini yurutur, ilgili bakanhklarla haberlcsrnclerini surdururlcr. Bununla beraber gerekuginde, veya Genel Mufettis tarafmdan istendigi zaman isin bulundugu asama hakkmda, en hizh bicimde gerekli bilgileri vermege ve acrklamalan yaprnaga ve islcm dosyalarrm da Genel Mufeuise gondermege mecburdurlar, Gcncl Mufeuis, cI koyacagr islemlerc dair habcrlesmcde Bakanlann ve dcvlet yetkililerinin basvuracaklan tck
makamdir,

30

Bundan dolayi Gcnel Mufettis ilgi gosterecegi isin cereyaru ve gerceklestirilmesi hakkmda gerekli g5rdtigti bicimde tavsiyelerde bulunmak ve emirler vermek yetkisine sahiptir. Bu isler hakkmda ilgili bakanhklara gcrekli bilgiyi verir. (Md. 8)
Genet Mufettis polis ve jandarma birlikleri gibi gUvenlik kuvvetlerini ve silahh kuvvetleri ve mmnkasi icindeki asked kuvvctleri sevk ve idarc edcr. (Md. 9)

Genel Mufettis mmnkasi icindeki rnevcut silahh kuvvetlerin yetersizligini gorurse, en yakin mahallerden gerektigi kadar jandarma ve askeri birlik isteyebilir, Bu konularda lr;i~leri Bakanma bilgi verir, Genel Mufettis, askeri birliklerden istedig! gorevi, Mufettislik bolgesi h;indeki en yUksek askeri kornutana gerekcesi He birlikte bildirir. Kumandan aJdlgl gorevi yerine getirmek icin birliklerini ve gerektiginde kendi kuvvctlcriyle ortak hareket cdecek jandarrna birliklerini askeri kaidclere gore tertip eder, Sevk ve idare cder. (Md. 10) Genel Mufettis, Gencl Mufeuislik kanun ve tliztigunun kendisine verdigi yetkilerin kullanrlmasmdan ve faaliyetlerindcn merkezi hukumcte karst sorumludur. Bu yelkiler Genet Mufeuislik Kanununun 3. maddesi gercgince ~6ylc siralanabilir, Asayis ve guvenligi saglamak (Md. II/a) Kanunlann ve nizarnlann tam anlarmyla uygulanmasim denetlcmek (Md. l l/b) Adalct Bakaruna bilgi vermek kosuluyla hakimlerle ilgili sikayetlcr konusunda islcrn yapmak (1\1d. l1/c)
Adalet Bakaruna bilgi vererek, emniyet ve asayis gerckccsiyle, istcdigi davalan isLedigi yere istcdigi zaman nakleunck, (Md. II/d)

Mmukanm

ekonornik,

sosyal,

kulturel,

medcni

ihtiyaclanru,

saghk

ve

bayindirhk He ilgili ihtiyaclarmi luzla gidenneye calismak (Md. l1/e)

Mmukasi icindeki halkm kisisel haklanm korurnak (Md. II/t) Halkm iskan edilrnesini ve ekonomik dururnunun yukseltilrnesini, ciftcilerin topraga sahip olmalanm saglamak (Md. II/g)
koylulerin,

Mmukasi icindeki valilerle genel rnudurleri ve memurlan denctlemek. Gerektigi zaman isten el cektirmek (Md. 11/h)
Bolgesi icindeki butun

mufctisleri

dcnctlernck,

<;ah~nUllarlRl sevk ve idare etmek

(Md. II/i) Genel Muteuis, Genel Idare uzerinde oldugu gibi Mahalli ldarclcr uzcrinde de denetim yetkisine sahiptir. 11 Ozel ldarelerinin butceleri, ancak Gcnel Mufcuisin onaymdan sonra ytiriirlUge girer. Belediyeler uzcrinde tam bir denetim yetkisine sahiptir. 11Ozel ldareleri ve Belediyclerin islemlerini tasdik veya iadc edip duzeltilmesini isteyebilir. (Md. 13) Genel Milfeuis, kanun guvenliginin ihlal edildigi veya tehdit edildigini anladig: zaman, lcisleri Bakanmdan, bolgede, sikiyonctim Han cdilrncsini istcr. (Md. 12) Genel Mufctis birden tazla iii ilgilendiren bir i~ yapugi zaman, masraflar iller arasmda gelirleri ile orantth olarak dagiuhr. (Md. 14) 31

Genel Mufettis lcisleri Bakanhgina, hakkmda her gun capor verir, (Md. 15)

bolgesindeki

emniyet ve asayis durumu

lcisleri Bakanhgi Genel Mufettislik islemleri hakkmdaki denetlemeyi, uygun bir bicimde yerine getirir. (Md. 16) Basmusavir, Genel MUfetti$ Yarduncisr ve mustesan olup, Genel Mufettisin verecegi yelki ve emirler dairesinde gorev yUriitUrve haberlesmeyi imza eder. (Md. 17) Bu tuzuk, Kurdistan'm 1927 ytlmdan itibaren, kararnamelerle yonetildigini acrkca gostermektedir. Burada, Genel Mufeuislerin Valiler karsismdaki durumlan uzcrinde dikkatie durmak gerekir. Bugunku valilerin,kaymakamlar karsismdaki durumu ne ise, 0 zamanki Genel Mufettislerin, valilere ~I durumu da oyle idi, Genel Mufettislik kurma yetkisini hUkUmete veren kanun geregince, 19 Subat 1934'te Ikinci Genel Mufeuislik kuruldu, Bu tarihte 2 - 150 say til Bakanlar Kurulu kacarl ile kurulan bu Genel Mutettislik, Canakkale, Tekirdag, Edirne, Ktrklareli iIIerini icine altyordu.

Ucuncu Genel Mufettislik 6 EyHH 1935 taribli ve 2-3199 sayih Bakanlar Kurulu
karanyla kuruldu. Bu Genel Mufettislik, Erzinean, Erzurum, Kars, Gumushane, Coruh, Trabzon ve Rize illerini kapsiyordu. Agnjli de Birinci Genel Mufetislikten ahnarak lkinci Genel Milfettislik bunyesi icine sokuldu. Dorduncu Gcncl Mufettislik ise 6.1.1936 tarihinde, yani Tunceli Kanununun kabulUndcn bir hafta kadar sonra 2-3823 sayili Bakanlar Kurulu karariyla kuruldu. Bu. "Dcrsim sorununu halletmek" icin kuruldu. Tunceli, Bingel, illerini iceriyordu. Elu7.1g iii de Birinci Genel Mufettislik bolgesinden almarak Dorduncu Genel Mufcuislik bolgesi icine almdi,

Genel Mufctisliklcr, yani Genel Valilikler 1948 yilma kadar Iaaliyetlcrini sUrdilrdti. Bu tarihten tir; ytl kadar Once, 28.2.1945 te 3-2222 sayih Bakanlar Kurulu karanyla bir tuzuk degi~ikligi yaprldi, Boylece, Genel Mufeuislerin gorev ve yetkilcrine dair 1927 tarihli tuzukte bazi degi~iklikler yapihyordu. Bu degisiklikle, Genel Miifetti~liklere, beige kalkmmasi He ilgili bazi gorevler veriliyordu. (Bu tUziik icin bk. Fehmi Yavuz, ljehircilik, s. 47: Fehmi Yavuz, RU$CnKeles-Cevat Geray, ~ehircilik. Sorunlar, Uygulall,la ve Politika, ss. 158-159, ikincibs. s.148-149) Genel Mufeuislikler 1948 de kaldmldigi zaman Turkiye'nin 63 ilinin 23'il Genel Mufeuislikler bolgesi icinde bulunuyordu, Bu tarihte Genel Mufeuislikler ve bunlara baglr iller ~ylcydi:
I. Genel Mlifettislik : Diyarbakir, Urfa, Mardin. Siirt, Van. Hakkari, Bitlis, Mus,

II. Genel Mufettislik : Canakkale, Edirne, Tekirdag Kirklareli, III. Genet Mtifetti~ik: Agn. Kars, Erzurum, Rize, Trabzon, Gumushane, Coruh

IV. Genet Mufettislik : Tunceli, Bingel, Etazlg. Erzincan


32

Birinci bolgede yer alan Diyarbakir, Urfa, Mardin, Siirt, Van, Hakkari, MU$, Bitlis 192Tdenberi Genel Mufeuislik He yonetiliyordu. Elazig ve Ag-n ilIeri de Birinci Genel Mufeuislik bolgesi icinde idi. Ole yandan, 0 zamanlar Tunceli ve Bingol illeri de E1azlg iii budutlan icinde idi. Dolayisiyla 12 ilin 1927 yihndan bed Genel Mufeuislik He yoneti ldigini soy leyebiliriz. Oteki iIierdeki uygularnalar isc, 1934-1935 yrllanndan itibaren bashyor, Bunlann dismda, Takrir-i Sukun Kanununu ve uygulainalanm da dusunursek, Kurdistan'm tek parti donemini de asarak (1923-1949) arasmda Genel Mufeuislik (Genel Valilik) He y5netildig:ini soyleyebiliriz. Bu arada Ikinci Genel Mufeuisligin, otckilerden ayn tutuldugunu bclirtrnekte yarar vardtr. Buradaki uygulama farkhdir, 24.12.1935 tarih ve 2865 sayih, "Birinci, Ucuneli ve Dorduncu Genel Mufettisliklerle Musavirliklerinin Teskilat Kadrolari Hakkinda Kanun" bu farkhltgl gostermesi bakirmndan oncmlidir. Bu mufettisliklerdeki calisma bUrolannm dokumunden, bunlann hangi arnaclarla kurulduklan ortaya cikmaktadrr, Ornegin 1927-1935 arasindaki Birinci Gene! Mufeuislik Cahsma Burolan soyledir: Askerlik Musaviri, Adliye Musaviri, Asayis ve lstihbarat MUdUrIUg-U. skan Mudurl 1Ui!;U lkinci Genel Mufeuislikte ise, daha 90k, baymduhk, cgiurn, saghk hizrnctlerine ... iliskiri bUrolar vardir, Ote yandan 1934 yrlmdan itibaren 0 zamana kadar zaten sUrcgelen KUrt surgunlerine buyuk bir yogunluk ve hiz vcrilmistir. Kllrtlerin surgune gonderildikleri ycrlcr arasmda Trakya ~ok onemli bir yer tuunaktadir. Hatta birinci srrayr almaktadir, Dolayrsiyla Trakya, mekan bakirrundan KUrt surgunlerinin bir uzanusi olarak ele ahnmaktadir. BUyUk kitleler halinde Trakya'ya surgune gondcrilen Kunlerin, usultine uygun bir bicimde iskana tabi tutulmalan, asimilasyon icin gcrckli onlcrnlcrin ahnmasi Trakya'da da bir Genel Mlifettislik kurulmasuu gcrektirmis olabilir. Trakya'daki lkinci Genel Mufeuislige ilk olarak Ibrahim Tali Ongoren atanmrsur. Kendisi 1927-1932 yutan arasmda, Birinci Genel Mufettislikte gorev yaprmsur. Ibrahim Tali Ongoren'in ·Ikinci Genel Mtifetti$lige atanrnasmda, Birinci Genel Mufetus olarak tecrubcsi ve "halki" tammasi onemli bir gerekce olarak sunulmustur. Daha sonralan Trakya Genel Mufeuisi olarak gorev yapan Abidin Ozrnen, yine, Birinci Genel Mufcuis olarak uzun zaman gorev yapmisur. Ole yandan Birinei Gcncl Mufcuislik Musavirlerinden vc Basmusavirlerinden bazrlan aym gorevlerle Trakya Genel MUfcui$lig-i gorevlerinde de cahsrmslardir. Bu Genel Mufcuisligin kurulmasmda Balkanlardaki Alman tehditleri goz onunde tutulmus olabilir. KUrt halk yigmlanmn, Kurdistan'dan kitlcler halindc stirgtinc gonderilmelerine karsihk, Karadeniz'den, ozellikle Lazlan da Kurdistan'a yerlestirmek icin ozel bir gayret gosterilmisur. Fakat, Klirdistan'dan baska yerlerde de Genel Mufettislik kurulmasirnn temel amacr, Kurdistan'daki somurgeci uygulamalan gizlernektir.

b) Genel Mufett~ (Genet VaH) Abidin Ozmen'in Dii§iinceleri


Abidin Ozmen, 1947 de yazdigi ve yukanda s5zU edilen, Genel Mufeuislikler hakkmda bir Dusunce, (dipnotu 69) yazismda $5yle diyor: 33

Genel dusuncelerimi,

Mufettisliklerin kurulusu, isleyis] ve gelecegi bu isle ilgilenenlere aciklamayi faydah buldurn.

hakkmdaki

bilgi

ve

Bu i~e tesebbus ederken cizmeden yukan ylkliglml kimsenin ileri surerneyecegini tahmin ediyorum. Onbir yih geyen bit zamandan beri biz.zat Genel Mufeuislik makarruru isg al etrnis ve Genel MUfetti~ligin ilk kurulusunu gcrektiren olaylann gC'i'tigi alanda falt~ml~ bir sahsm sozlerinde az fi'ok bir hakikatm saklanrms olacagma ~liphe yoktur. 1 Gcnel Mnfeuislikler uygun buluyorum: meselesini tetkik ederken once kuruluslanndan soze baslamayi

Anadolu'nun guney alanmda bilhassa, Gene, Diyarbakir ve ElaZlg illerinde dogrudan dogruya tesirini gosteren ve diger illere de serpintisi akseden (Seyh Sail Hadisesini) rnuteakip bu illerde, fikir, dil~i.ince, idare ve i§birligine luzum hasil olmus ve bu zaruret esasen kendiligmden belirmisu. Kansikligm bastmlmasmi mtiteakip bu ahengi 3. Ordu Milfetli§liginin tcmin etmesi, fiili bir ~ekilde yapLimakta idi. 0 zaman mcrkczi Diyarbakir'da olan 3. Ordu MUfel1i~i, ayrn zamanda sikiyonetim komutanhgi odevini de if a cimek suretiyle hemen hemen Gaziantep, Malatya, Erzincan, Erzurum ve Agn illcrinin srmrladrg; Guneydogu illeri valileriyle emnlyet ve asayi'l ve diger bircok mUlki vc idari islcrc ait muhasebet ve muhabereleri (haberlesmelcri) baslanusu. Ordu Mlirettl~ligi emrlnde iki miilkiye mlifettl~1 de miilki mii~vlr olarak bulunurdu. 1926-1927 yillan icinde 15 ay kadar ben de bu isre mulkiye mufettisi olarak qall~t1m.72 Sikiyonetirn miiddeti uzarrus ve fakat 0 havalide emniyet, asayi~ ve ldare amlrlerl arasmda cahsrna birligini elde tutmakta devam zarureti karsrsmda, ordu rnufcuislig] dar kadrosu ile hem asli odcvini, hem de asli olmayan bircok isleri cevirmckre zorluk cekiyordu. Bunun nzcrine Cumhuriyet hukumeu, yolsuzluk ve uzakhklan dolayisiyla henuz bir birlik ve memlekctin diger kisirnlarryla tam bir idari, ictimai ahenklc yurutulmesinde zorluk fi'ckilen Guneydogu illerinde hOkilmetin yakmdan gorup, i~ilecek gozil kulagi oiarak icine aldlgl ilIerde bir kul halinde olan emniyet ve asayi~in korunmasi ve musterek sistemli bir idare ve kalkmrna temini gayesiyle, 0 havalide, bir Genel Mufettislik kurulmasim dll~llndO ve bunun icin Genel Mufenislikler Kurulmasma Dair 25 Haziran 1927 tarih ve 1164 sayih Kanunu Ylkartt1. 5 rnaddelik clan bu kanunda 3 esas kabul buyurulmustur, L lhtiyaca gore Genel Mufettisliklerin brrakrl makta, 2. Butce yJ!1 iqindc kurulan mekte, 3. Genel Mufettisliklerin Genel kurulmasi ve kaldmlmasi tedarik Bakanlar ve seklini Kuruluna tcsbit et-

Mufeuisliklerin

odevlerini

de asa)'i~ ve lnzabann saglanmasma nezaret, kanunlann ve nizamlann tamamen tatbik VI! icrasmi devamh olarak takip, kontrol olarak belirtmekte ve Bakanhklann kanuncn hail. clduklan yetkilerindcn icabeden kisimlan Bakanlar KuruJu karan ile Gencl Mufeuisin kullanmasma birakabileceklerini aerklamektadrr. lsbu kanuna dayamlarak Icisleri Bakanlrgmca 27 Kasun 1927 tarihinde (Genel Mufeuislik Kanununun Uygulamasma Dair) 17 maddelik bir tUzilk (talimatname) hazirlanrrusur. Bu tnzuk Bakanlar Kurulunun 27 Kasun 1927 tarihli ve 5858 sayih karanyla onaylanrrusur,

34

Bu ttizOgUn esaslan 0 ... madctede toplanabilir: 1. Elazrg, Urfa, Bitlis, Hakkari, Diyarbakrr, mek Ozere Genel Mufeuislik kurulmasi 2. Gene! Mjjfetti~lik kadrosuna 3. Genel Mufcuislcrin Siirt, Mardin 'v«: Van illerini ihtiva etatanma sekilleri

giren memurlann

odev ve yetkilerinin

sayilmasi meselesi de

Mernurlann atanmasi i~i esas konuyu ilgilendirmez. Odev ve yetki aynca incelenecegi icin teskiiat isinin aciklanmasma devam ediyorum. Bakanlar Kurulu 31 Arahk 1927 tarihli bir karanyla, Guncydogu bu Genel Mufeuislig. (Bir) numara ile titrlendirdi. (isirnlendirdi)

illcrinde

kurulan

Genel Mtifetti§lige tayin buyurulan simdiki Elazig milletvekili Saym Ibrahim Tali Ongoren 1 Ocak 1928 de Diyarbakir'da Genel Mtlfettislik odevine ba~iaml~ ve ordu mtrfcuisliginin idari i§leri sona errnis, esas karargah yeri clan Erzincan'a tasmmrsur. Hen de 0 srrada Bitlis Valisl Idim.13 Diyarbakir'da ~ah~maya baslayan Genel M ufeuislrk bolgesine Agn iii de ilhak edildi. Gencl Mufeuishgin 0 illerde idarcdcki ahenk, halk lie hukumet arasmdaki yakm lllskl, Seyh Sait Hadiscsi akislerinin bertaraf edilmis olmasma raj;men, hayaunm uzamasim i.eabettirdikten baska bu kurulusun \ogallilmasml sagladl.74 BaymdHlIk ve iskan bakimlanndan bir kUl tc~kil eden Edirnc, Canakkale, ve Tekirdag illerinde bu isleri ahenkli bir ~ekilde yurutmck kaydiyla. bir Gcncl Mufcttislik daha kurulmasi 19 ~ubat 1934 tarih ve 2-150 sayrli Bakanlar Kurulu karunyla kabul buyuruldu ve nlcrubesine dayarularak buraya da, yine 0 vak itlcr millctvekillj gine donm ii~ Say m I brahim Tali Ong6ren tayin edildi. 1934 N isa runda Gencl M ii fcttislik Trakya'da ... h~maga ba~ladl.75 a ' Saym Cumhurbaskarnmiz lsmet tn6nii 1935 yazmda Dogu illcrinde uzunca suren ve bircok halkla temas saglayan bir gezi yapml~lardl.76 0 zaman Hirinci Genel Mufctti~lik Bolgesinin bircok ilIerini, ilore ve bucaklanru gormus, Gencl Miifetti~ligin durumunu incclemislerdi. Bu seyahaclanrnn Birinci Genel Mufeuislik bclgesindeki ktsmtnda ben de Genel Mufeuis olarak bulunmustum. Dogu illerimizin giiney kismmdaki ycrlcrin Gencl Mufcuislik tcskilaundan faydalandrgtru, iller arasmda daha fazla bir anlasma oldugunu gormii~ olruahdrr ki, kuzey krsrmnda da bir Gcnel Mufeuislik kurulmasnu uygun bulrnuslar ve Bakanlar Kurulunun 6 Eyliil 1935 tarihli ve 2-2199 sayih karanyla Erzurum, Kars, Gurnusanc, Coruh, Erzincan, Tr abzon illeriylc, Birinci Genel Mufeuisliktcn alinan Agn ilini iluiv'a ctrnek uzerc O~iincii Gcncl Mufeuislik kuruldu. V c Gcncl Mufcuislik odcvi de ayru gczidc beraber bulunan mcrhum Tahsin Uzcr'c tevdi cdildi.77

O~ Genel Mufettis lik, bo lgelerindeki buyuk kucuk icra ve imar isleriyle ugr~makta, emnlyet ve asay!'1 rneselesinde fazla hassasiyet gostcrmckteyken Dogu illerimlzde mutekasff blr halkla meskun oldugu halde, gerek Osmanh lmparatorlugu, gerekse Mesrutiyet ve Cumhuriyet devirlerinde, halkmin iptldar hayan vc Iktisadi Inkl'lafa (ilerlemeye) muhltin miisalt clmamasi oedeniyle, emniyet ve asayls 1'Ileri [akarrur (oturrnus) ve halkm hukumetle rnunascbcii iyi bir sckildc duzcnlcncrncruis clan Dersirn bolgesi78 islerini yakmdan ve tam yetki ile clc alacak kuvvetli bir rnakam meydana getirilrncsi dU~tiniilmii~ ve bu isc ait ilk projclcri benimle konusarak kararlasnrrnak uzere 1935 Yill EylU!iiniin dordunde, Ordu Mufeuis! General Kazim Orbay'la Tunceli'ndeki teskilatm basma gecirilmesi dusunulen Korgeneral Abdullah Alpdogan

35

Diyarbakrr'a muslerdi.

gelmisler

ve birr;kar; giln kalarak

bir proje taslaglile

Ankara'ya

don-

6.U936 tarih ve 2-3823 sayihBakanlar Kurulu karanyla Tunceli adi verilen Dersim cevresinde ldari ve Inzibatt 1~lerln esash surette tenzim ve huknmet kontrolunun dana y akmdan ifasuu saglamak iyin Bing61 ve TuneeH illeriyle Birinci Genel Mufeuislik bolgesinden Elazlg illerini ihtiva etmek uzere, Dorduncu olarak bir M[jfetti~lik kurulmasi karar aluna almdi ve bu genel mUfetti¥. Tunceli Vali ve Komutanhgl yetkilerini de haiz kihndi, Bu makam da once dil§UnilldilgU uzere Korgeneral Abdullah Alpdogan'a verildi ve Dersim i!}ini kokunden halli yoluna gidildigi zarnan da Erzincan ile OyUnCil Genei MUfetti§lik bolgesinden ahnarak Dordtmeu Genel Milfetti~lige baglandi. Iste bu suretle ve gerekli sebepler alunda kurulan 4 Genel MUfetti§lik arada yapilan ball dcgi~iklikleri iJe bugnn ~u ~ekli alml~tlr: Birinci Genel Mufettisiik, kari illerini, Ikinci Gene! Mufenislik, dag illcrin i, Diyarbakrr, ilk kuruldugu Vrfa, Mardin, Siirt, Bitlis. Mus, Van, HakK 11k lareli , Tekir-

gibi, Edirne, yanakkale,

Or;ilneU Gcnel Mufcttislik, Erzurum, Agn, Kars, C;oruh. Rize, Trabzon, GUmU~ane, ilierini, Dorduncu Genel Mufeuislrk, aim I~ olarak ~ah~maktadlflar. Elulg, Bingel,

Tunceli ve Erzinean

illcrini ir;ine

En yashs: 20, en genci 11 yasmda olan Genel Mufettisliklerden ikisinm basmda 11 yildan Iazla cmek harcarms ve T.C, nin az 'Sok gorgUIU bulunan bit ferdl sifauyla, gcccn calrsma devresindcn kalben cok musterih bulunuyorum. Derhal ~unu da ilave edeyim ki mUlki tcskilat itibanyla, iahsen Genel MUfetti§lik ve Iller kurullannm bugunku sckilde kalrnasi taraftan olmadigmu [dare Dergisinin 181. sayrsmda uzun uzadiya izah cttigim gibi, hulasaten bu defa da temas etmek zaruretinde oldugumdan Genel Mufenistiklerin g6rdUkIeri ksymetli hizmetleri ileri surerken tarafh ve :tahsi bir dusunce sahibi olmadigim kolayca anla§llabilir.79
Gcnel Mlife!li~liklerin memlekere yspuklan hizmeri bunlann muamele ve haberlcsme cvrakuu yilksek bir komisyon bastan basa elden gecirirse, (Genel Mufcrtislikler kaldmlmah.) (Ne yaptilar") diye s5yleyip yazan arkedaslarm fikirlerinden 180 dercce gcri doneceklcrine kanaaum vardir. [dare islcri, bit muhendislik gibi yaptlgl bir kopruyu, rnimar gibi yaptJgl bir binayi ileri surccek islerden degildir, Bununla beraber bu gibi maddi islerin basanhp meydana gctirilrnesinde de bUYUk payi olan idare amirlerinin g6zle g5rtllecek kadar rnaddilesen, rnanevilesen bircok hizmetleri vardir ki, esas itibanyla bir idare amirinin kiymeti ilk olarak bu islerle 6lyillmelidir. ' Gene! Mufeuisliklerin, bolgc itibariyla hizmetlerini siralamaya hem yazrmizin hacmi, hem de idari ahenk mUsait degildir. Yalmz Genel §ckilde §6yle bit ozet yaprlabilir ;
1. Esas kurulus gerekcesl i"inde emnlyet ve asayi§ konusu olan Genel MUfetti§liklcr az zarnanda bu i~j halletmi~Jer vc j~e basladrklarr zaman hukum suren, maddl, manevi emniyetsiz!igi Cumhuriyet htlkbmetinin kanunlanna dayanarak ortadan kaldinp i~-iUk ve cezanin agadan, seyhten gelemeyecegi ve halk ile hilkUmet arasma kimsenin

glremeyecegi fikrini eesis etmislerdir, SO Filvaki Cumhuriyet- devrinde zarnan arnilinin de bu i§i yapabileceg] iddia edilebilir. Fakat hadiseleri, maddi ve rnanevi rnuhitlcri yakmdan bilenlerin kOyUk kitada olan illerin yalruz Kendi hareket ve 9ah~malaT1yla bu i~leri az ..amanda basarabllmeleri ve hukumet merkezine uzakhklan nedeniylc merkezden bir ahenk uzere hareket etrnelerinin temini zorlugu ve ~artlarm dcgismeden tedbir alrnak iyin gereken zaman zarfmda bir birligin saglanmasina imkan olamayacagi g()Z onune getirilirse bolgesi icinde ve hatta komsusu bulunan illerle hareket birligini her nokta temine muktedir olan Genel Mufenisliklerin elde ettikleri bu guvenllk ve asa~'I~ i~inl boyle bir kurulsuz baglaroanm zorlugu derhal anlasrlabilir.
ASliyl~ ve guvenllk i~lerlnde Dogu'daki Genel Mufelti~liklerin yapnklan hizmeti milli tarihin takdirle kaydetmesi lazlmdlr,81 Cumhuriyct devrinde

2. Genel MUfe{ti~liklerin hukumet namma bolgelerindeki rnernurlann durumunu, halkla hukumet arasmdaki iliskinin iyi cereyaruru, kanunlarm ve ruzuklcrin tamamcn ve iyi bir surene tatbikini dcnetlemek iizere yapnklan hizmetler, her gun gazetetere aksedecek i!jlerden olmadlgl ~in giizc ~arpmayan hizmetlerdendir.82
Genel MUfeuilflik bolgesinde yah~an memurlarm tarafsrz bir dcncticinin basi ucunda, halkm ise derhal el koyup sonucu elde edecek bir ~ikayct makarrurun yam basmda oldugunu gormesini sagJa_ml~ olmak suretiyle l:II'iUSUzbir iyilik tcmin etmckledir.1B 3. Genei Mufeuislikler komsu devletlerle simr olan muhtclif illeri bolgcsi i'iinc alml~ olduklan iyin smtr emnlyet ve asaylljinln karrakylhk islerinin bir t arzda vc ahcnkli kovalanmasam ve bu islerle ugra~an polis, jandarma, gumruk rnuhafaza kuasr, gllmrtik sivil muhafrzlan ve nihayet hudut kualan gibi muhtclif bak anhklar a ve makamlara bagh elemanlar arasmda gecimini ahenkli vc vcrimli bir hizrncti saglarna]; yolunda bllyUk hizmetlcr gordukleri haberlcsmeleriyle sabit olabilir, 4. Genel Mufenislikler Mulki teskilatta da genis rol almislardir. Devamh gezileri, b6Jge i~lerini toptan mUtala etmeleri, herhangibir il ve il'ie te~kilatmda, or anm, idare amirleri ve meclisleri gibi degil, daha tarafsiz dU~Unebilmeleri bakrrrundan halkla hukumet munasebetlerini kolaylasnracak kurullar meydana getirrnege ami! olmuslardir. Genel Miifetti~liklerin zamamnda 11 ilye benim tesebbus ve teklifim uterine kurulmustur.

5. Saghk, Baymdtrhk,

Egitim,

Ekonomi,

Kalkmma,

Iskan Isleri ... "

Abidin Ozrnen, SOzUedilen yazrsiru, daha sonra, Genel Mufeuislik sistcrni ile Genel Valil ik sisteminin aym seyler oldugunu bclirterek surdurmcktcdir. Ve bu sistern i savunmaktadtr,

c) Tunceli'nln Idaresl Hakkmdaki Kanun ile Dordimcu Genel Muf~ik Arasmdaki tIi~ki .
Tunceli Kanunu 25 Arahk 1935 te kabul edilmisti, 2 Ocak 1936 da da ytirlirlti~c girmisti, Dorduncil Genel Mlifeuislik ise 6 Ocak 1936 tarihli Bakanlar Kurulu karan i lc kuruldu, Aslinda, [}()rdUncti Gene! Mufcuisligin alam ile Tunccli'nin ldarcsi Hakkmdaki Kanunun uygulama alam aymdir, Dolayisryla, Tunccli Kanununun hukumlcri, D6rdUncU Genel MUfctti~lik alamnda. giderek Ktirdistan'da uygulanabilmektedir, Zaten
37

ldarcsi Hakkrndaki Kanunun ytirtittilmesindcn de Wrdtincil Genel MUfeuiij: Korgeneral Abdullah Alpdogan sorumludur. Bu kisinin vali, ayru zamanda Genel M ufeuis, Gencl vali oldugunu, saver, yargic askeri kumandan oldugunu daha onceleri belirtrn istik. 1927 tarihli, Genet Mlifeuis ligin gorev ve yetkilerine dair lilzUgtin getirdig i h Uktim lerlc, Tu nee Ii'n in t darcsi Hakkindak i Kan unun getirdi gi hukum lerin karsilasunlmasmda herhangibir yarar yoktur. Kurdistan yurutrne orgam tarafindan cikanlan kararnarnelerlc yonetilmektcdir ama, Tunceli'nin Idaresi Hakkmdaki Kanun, yani yasama orgarunrn bir tasarrufu, bu karamamelerden, yonetmelik ve tuzuklerden cok daha aglr vc keyfi hukumler gcurrncktcdir, Zaten Tunceli'nin ldaresi Hakkmdaki Kanun keyfiligi kanunlasaran bir kanundur.
Tunceli'nin

2884 say III Tuneeli'nin ldaresi Hakkmdaki Kanun 11 Yilt askin bir zaman uygulanrmsur. Soyle: Kanunun 37. maddesi, yururluk muddetini 1 Ocak 1940 olarak belirlemektedir. Daha sonra cesitli kanunlarla bu muddet uzatilmisur. 3706 sayih kanun ile sure U\- yil daha yani I Oeak 1943 tarihine kadar uzatrlnusnr. (3706 sayrh Tunceli Vilayctinin Idaresi Hakkmdaki 2884 sayih Kanun Hukrnunun Uzaulmasma Dair Kanun, Kabul tarihi 7 Temmuz 1939, Resmi Gazetede yaym tarihi 14 Temmuz 1939, SaYI4258, Ucuncu Tertip Dustur, Cilt 20) 4430 sayrlr kanunla, sure iki yil daha, yani I Ocak 1945 tarihinc kadar (4430 say til, Tunceli Vilayctinin ldaresi Hakkmdaki, 2884 sayih Kanunun Hiiklimlerinin 2 yll daha uzaulrnasma dair Kanun, Kabul tarihi: 16 Arahk 1942, Rcsmi Gazetede yayin tarihi 26 Aralrk 1942, SaYI 5290, Ucuncu Tenip Dustur, CHr 24)
uzaulmrsur. 4687 sayih kanun ile uygularna I YII daha, yani I Ocak 1946 t.arihine kadar uzaulml~11r.(4687 sayih, Tunecli llinin Idaresi Hakkmdaki, 2884 sayih Kanun

Hukumlerinin 1 yrl daha uzaulrnasma dair Kanun, Kabul tarihi, 18 Arahk 1944, Resmi Gazetede yaym tarihi 23 Aralrk 1944, SaYI 5887, O\-uncti Tertip Dustur, Cilt 26) 4809 say lit kanun ile uygulama 1 YI! daha, yan i 1 Ocak 1947 tari hine kadar uzaulmrsur. (4809 sayih, Tunceli Vilayetinin ldaresi Hakkmdaki 2884 Sayih Kanun Hukumlerinin 1 yrl daha uzaulmasma dair Kanun, Kabul tarihi 25 Arahk 1945, Resrni Gazetedc yaym tarihi 28 Aralik 1945, SaYI6192, Ucunctl Tertip Diistur, Cilt 27)
Butun bu uzatmalann gerckcesi, "ozlenen huzur

ve

sukunun,

emniyet vc asayi-

sin" henuz saglanarnarms olmasidrr. Bu bakundan kanunun yururluk suresi bitrnedcn, uzatrnalarla ilgili kanun tckliflcri verilmistir, Bu kanun tekliflcri g6rti~tildligli gun kabul

edilmistir.

Dersirn'in yonetilrnesi ile ilgili olarak baska kanunlardan daha soz etmek gerekir. 2576 sayih Gizli Nufuslann Yazimi Hakkinda Kanun, daha cok Kurdistan'da uygulanmisur. (Kabul tarihi 5 Temmuz 1934 Resmi Gazetede yaym ve ilam 15 Temmuz 1934 SaYI 2752, O\-Uneii Tertip Dlistur, Cilt, 16)
Bu kanunun Dcrsim'dcki uygulamalannda, halktan, 0 zamana kadar nufusa kayuh olmayanlann ntlfus kutuklcrine kaydcdilrnesi, dogum, olurn, evlenme, bosanma, olaylanrun yazdrnlrnasi istcnrncktcdir, Bunlardan daha onernli olarak, evini baska bir yere nakledcnierin, veya rnekan degi~ikligi yapanlann, bu eylemlerini resmi makamlara bildirmelcri ve gerekli islernleri yaptirmalan istenmektedir. Ornegin, Dersim'den herhangi-

38

cektir, Ote yandan disandan Dersim'e gelenler de aym islemleri yapuracakur, Resmi rnakamlarm izini ve bilgisi dahilinde hareket edecektir. G5rUIdUgU gibi bu, bir nevi pasaport crkartma islemine benzemektedir. Herhangibir i~ icin, Turkiye'dcn omcgin Fransa'ya veya baska bir yere gidenler, nasil, pasaport ahyorlarsa, i~takibi icin Dersim'dcn baska bir yere gitmek isteyenler veya Dersim'e geJenler de bcnzcr islernler yapurmak zorunda kahyorlar. 1971 deki siktyonetim rejiminde, Istanbul, Ankara, Izmir, Diyarbakir gibi buyuk mahalle muhtarlanna, ve ev sahipierine, cesitli talimat veriliyordu. Ocrsim'deki, Kurdistan'daki uygulamalar kuskusuz cok daha yogun kapsamh ve sUrcklidir.
sehirlerde

bir kisi, Diyarbakir'a, Bitlis'e veya herhangibir yere gidecek olsa, resmi makamlara basvuracaktir, Resmi rnakamlardan alacagi izin uyarmca hareket edecektir, Gerekli kayulan yapuracakur, Giuigi yerde ve geri d6nU~llnde, yine resmi makamlara bilgi vere-

SOzU edilen kanunun hukurnlerini ihlal ettikleri gerckcesiyle Dersirn halkina srk sik cezalar verilmistir, Bu, hem hapis hem de para cezasi biciminde uygulanmrsur. Yerine gore her ikisi de uygulannustir. Zaman zaman af cikanlarak, cczalarm am yoluna gidilmistir. Cok agir cezalar vermck, zaman zaman da bunlarm bir krsrmru affctrnek suretiyle, "adil", "insancil" oldugunu hisseU.irmeye cahsmak btittin somurge yonetimlerinin ortak ozelliklerindendir. Omcgin, 2887 sayili, Tunceli Vilayeti Halkmdan Olupta, NUfus vc Askerlik Kanunlanna Gore Kendilerine Verilmcsi Lazimgclcn Bazi Cezalann Affma ve Ni.ifus Yazurn lie Askcrlik lslerine Dair Kanun, boyle bir kanundur. (Kabul tarihi 8 Ocak 1936. Rcsmi Gazetcdc yaym ve ilaru 13 Ocak 1936. SaYI 3204. Or;UncU Tcrtip Dustur
Cilt 17)

Bu kanun ~Oyledir:
Madde 1. Tunceli Vilayeti halkindan olupta her ne sebcple olursa olsun. simdiye kadar nufus kiltUklerine yazilmarms veya, dogum, cHUm, evlenme, bosanrna ve kayip vakalanrn yazdirmarms olanlar hakkmda 2576 sayili kanun hukumlcrine gore tayin edilen cezalar affolunmustur. Bu kanun tatbik olundugu takip dahi yapilmaz. Ru vilayet muddetce yukan fikrada yazih nUfusa ail islcrdcn dolayt

yapnrmamrs oianlardan

ahalisinden hane naklini ve mekan degi~ikligi olaylanna ail kayitlan kanuna gore vcrilmcsi lazrmgclcn cezalar da affcdilmistir. Tunccli Vi-

Madde 2. 2576 sayih kanunun puisuz ve cezasiz tescile dair hukumleri layeti halki hakkmda iki yil muddetle tatbik olunur.

Madde 3. Tunceli Vi layeti halkmdan 1316 dan (1900-190 I) 1331 (1915· 1916) dogumlulardan iki YII icinde kcndilerini nUfus kutuklerine kaydcttirip Askcrlik ~ubesine basvuranlarm Askerlik muamelelerinden dolayi goreceklcri cezalar alfolunur ve yalmz muvazzaf hizmetleri yaptmlir. Buyuk yasta bulunanlar yasnlan arasmda ihtiyata gccirilir.

. Madde 4. Yoklama ka'i'a~l, bekaya, sakh kerlik ~ubelerine basvuranlann bu suclanndan

firari ve izinsizlcrdcn iki yrl icinde asdolayi haklannda takip yaprhnaz ..

Madde 5. Bu kanun nesrinden itibaren 2 yil rnuddetle meridir ... "

39

Bu kanunun en onemli hUkmil, Birinci maddenin


halkmdan olup
fa

Ucnncu ftkrastdn. "Bu

iI

yapanlardan, bu eylemlerini kaydettirrnemis olanlardan ..." Ole yandan, uzerinde en cok durduklan husus (19001917) dogumlu olanlar. Yani, Dersim direnmesi sirasmda, eli silah tutabilecek, direnise katrlabilecek nufus kesimi.
evlerini nakledenlcrden veya mekan degisikligi

3323 sayih kanun ile de 2887 sayih kanunda bazi degi~ik1ikler yapilrmsur. Bu, "2887 sayui Kanunun Tadiline Dair Kanun" aduu tasirnaktadir. (Kabul tarihi 14 Ocak 193&, Resrni Gazetede yayirm ve .ilam 27 Ocak 1938, SaYI 3819, Oyilncli Tertip Dustur, Cilt 19) . Bu kanunla 2887 sayrh kanunun Birinci rnaddesine ~yle bir fikra eklenmektedir: "Bu icanunun uygulanrnasi suresince yukanda yazrh ~lerden dolayi takibar yaprlmaz ve verilecck nufus cuzdanlan, clizdan bedeli, hare ve damga resmi almrnaz." Dersim'de 1940 yilmdan once doganlann nufus cuzdanlannda, "3323 say til kanun geregince Tunceli Vilayeti Halkrna mahsustur' ibaresi vardrr, Vine, bu nufus cuzdanlarmm bazilannda, "su tarihler arasmda, falanca yere gidip gcldi ..." biciminde kayitlar vardir.
lkinci maddesinde yapilan bir dcg:i~iklik ilc de, uygulamamn 1 Ocak 1940 yilma kadar surecegi belirtilrnektedir.

Ucuncti maddesinde yaprlan bir dcgisiklik He muvazzafhk hizmetlcrinin


dirildigi be lirtilmektedir.

6 aya in-

Dorduncu maddcdc yaprlan dcgisiklik ise sudur: "2887 sayrh kanunun nesrinden evvel firari ve izinsizlcrdcn isbu kanunun yurUrluk muddCli ilYindc askcrlik ~ubclcrine gelenlere ve geurilcnlerc bu suclardan dolay, ceza verilrnez. Ve piyadc kitalannda 6 ay muvazzaf hizmete tabi tutulur,

2887 say til Kanunun nesrinden sonraki firari ve izinsizlerden bu kanunun yilriirliik rnuddeti icinde subelerine gelcnlere bu suclardan dolay; ceza verilmez ve simflanna mahsus rnuvazzathk milddet1eri tamamlatunhr, BiiHin bu kanunlara, uygulamalarma, cezalara ve aflara ragmen TunceJi'de niifusun duzgun yaZlldlgl hicbir zaman soylenemez. Bilakis, nufusu yanlis yazmak icin buyuk gayret gosterilmistir. Orneg:in, nufus kayitlarinda 1937 de dogdugu belirulen bir cocugun anasmm 1935 yilmda oldti~U gorulmektedir. Bunun nedeni 1937·1938 yillannda cok genis kitlclcrin katliamlara ve jcnoside tabi tutulmasrdir. Bu yillarda 0 kadar cok kisi oldurulmustur ki, bunlann 5li.im kayulan baska yrllara serpistirilcrek jenosid gizlenmck istenmcktedir. Vine bu yillarda 0 kadar yok cocuk 5Idtirillmil~ti.ir ki, neredeyse bu yrllarda dogan cocuga rastlanmamaktadir, Bu balamdan, 1940 ytllanndan sonra dogan cocuklarm bazilan 1937-1938 yilannda dogmu~ gorulmektedir, Boylece jenosid eyJemi yine gizlenmeye cahsrlmaktadir, 2576 sayih, Gizli Ndfuslann Yazuni Hakkmdaki Kanundan hernen sonra da 2577 sayih Kanun crkanlnusur, Bu kanun, "Dahiliye Vekaleti MerkezTeskilat ve Vazifeleri Hakkmdaki Kanunun Bazi Maddelerinin Tadiline Dair Kanun" arum tasimaktadir. (Kabul tarihi 5 Temrnuz 1934, Resmi gazctcdc yayrn ve Ham 15 Ternmuz 1934, Sayr 2572, UyUncil Tertip Dustur CUt 16) 40

GOrUldUgU gibi, bu iki kanun aym giinde gOrU~UlmU~ve kabul edilmis, aym resmi gazetede yaymlanrrusnr. lskan Kanunu He de ilgifi bu kanunun Birinci maddesi ~yledir:
"Dahiliye Vekaleti Merkez Teskilst ve Vazifeleri 8. maddesi a~agldaki ~ekilde tadil edilmistir, Hakkmdaki 1624 sayih Kanunun

Nufus i~leri MUdUrlOgU 4 ~loIbeden meydana gelrnistir: A. Birinci ~ube, 2510 sayilt Iskan Kanunu hUkilmlerine gore, muhacirlerin, maltecilerin, go<;ebclerin ve nakledilenlerin geririlmesi yollanmasi, yerlestirilmesi, milstahsil hale konmasi, mmnkalann ve yerlerinin aynlmasi, topraksiz veya az toprakh yerli <;iftyilere toprak daguilmasr, eski iskan islerinin tasfiye edilip bitirilrnesi isleri ve bunlann haberlesme ve muarneleleri He ugrailr. 0<; buro ve iki mUstakil memurdan meydana gelmistir. B. lkinci sube memleket icinde varandaslann kultur cephesindcn her tUr!il vaziyet-

lerini arasnrrnak, 2510 numarah lskan Kanununun 8.9,10 ve 11. maddelerine gore IUmmiu gortilen tedbirlcri arayrp bulmak, bu tcdbirlerin tatbikini. devamh yuruunek 'Ie
yoklarnak, ve harieteki TUrk kan ve klihUrUne bagh olanlardan geleccklcrin vaziyctlcrini retkik ctrnek, yurdun iskana clvcrisli ve vcrimli topraklanm arasnnp bulrnak isleriyle ugra~lr. Dort bUrodan meydana gclmistir, C. O<;OneU~ube. mufus muamele 'Ie haberlesmelerini etmek iizere iki bUrodan meydana gclmistir. tescil ve istatistik vc vatanda~hga islerini if a muteallik

D. Dorduncu ~ube, vatandashk Kanununun tatbikatma islcrle i~tigal ctmek uzere iki bUrodan mcydana gelmistir.

GOrtildi.igii'gibi. bu kanun daha ~k surgune gonderilen Kurtlerin durumlan He il~ gilidir. SiirgUne gonderilenlerin yazrsmalanrnn kontrol edilecegi, TUrk klihurU icinde critilmeleri icin nasrl bir nufus ve nufus yazum pclitikasi Izlenecegi konulan Uzerinde durulmaktadir. Bu arada, 3323 sayih Kanunla birlikte, 3324 sayih bit kanunla, 7 Temmuz 1937 de imzalanan Sadabad Pakunm onaylandrgmi da belirtelim. (Kabul tarihi, 14 Ocak. 1938, Resmi Gazetede yaym ve Ham 27 Ocak. 1938, Sayi 3819. Or;UncUTertip Dustur, Cilt 19)

d) Genel Mfi:fett~er (Genel Valiler) Hakklnda Bazr Bilgiler


Ibrahim Tali Ongoren, Abidin Ozrnen, Avni Dogan. Hasan Tahsin Uzel, Abdullah Alpdogan gibi Genel Mlifettlsler hakkmda cok Ovilcil sozler soylenmistir, Yukanda sozleri edilen Yeni Miilkiye Tarihl ve Mulkiyeliler, Meshur Valiler (SO Unlii Vali) (dipnotu 73) gibi kitaplarda, bu kisilcrin hayat hikayeleri ile ilgili olarak yazilanlar incelcndigi zaman bu husus acikca gorulrnektedir. Samet Agaoglu. A~ina Yiizler (Istanbul 1964) isimli kitabmda Avni Dogan icin suntan yazmaktadir,
~... Yalmz gorllnil~i1 ile degi], ruhu ve zihniyeti dik Iu.tabildigi kadar boynunu hUkmetmiJ insanlara biikmesini de biliyordu. yan baktJgl ohnusturt ile de hanerli aktor, Gerekiigi Ulman banm IiderCesur dar Birka~l dllUlda, hayat ve Oi(ime yuzunden O'na ne panisinin

Biitun bu. nitelikleri

41

arkadaslan yuzde yuz giivendiler. Faker, artistiginden faydalanmaktan da geri Vali, Vallier Valisi (Gene! M(I[ettii), Mebus, tstlklal Mahkeme1eri iiyesl ve Babn oldu, Bulundugu her yerde hatiralar brrakn, Bir kisrm korkulu, bazrsi hazin, bazisr dU~iindiirticii ha ural at ... durmadilar.

leri, ne de siyaset

Dogu illerinde estirdigi otorite trrunalarrnm ugultulan arasmdan geldigi halde, bir damla burun karuru cinayetlere vesika diye gosterecek kadar sogukkanhydi. Bu sogukkanhhg: ile bulundugu koseden don yana kolayhkla bakiyor, ufukta sezdiklerine gore hareketlerini, sozlerini su veya bu olay karsismda duruslaruu degi~tiriyor, yUziine mazlum maskesi gecirerek, sesinin sert tonunu ricali rmnlnlara ceviriyordu." (s. 109 Yd. Aynca bk, Yenl MiHklye Tarlbl ve Miilkiyelller, Cilt 4, s. 1570 Yd. ; Meshur Va·

liIer, s. 471. vd.) Avni Dogan'm 1943 yih Temmuz aymm baslarmda Birinci Genel Miifetti~lige tayin edildigini soylemisiik, Bu aym sonlannda da Ozalp'te, "Otuz Or,: Kursun" olayi meydana gelmisti. Bu olay ve Avni Dogan'm davramslan, ilgili incelemede errafhca ele almacaktir, 1927 de kurulan Birinci Genel Mufeuislige ilk oIarak tayin edilen Ibrahim Tali Ongoren hakktnda, son derece ilginc bilgiler vardir. Sadece kcndisi ile degil, 1919~1922 yulan arasmda Kuvayi Milliye-Bolsevik iliskilerini de aciklayan bu bilgiler M~hur VaIiler (50 Onlu Vali) kitabmda ycr alrnaktadrr. "Dr. Ibrahim Tali Bcye "Ongoren" soyaduun Verilisi ve Nedeni" He ilgili bolumde sunlar yazrh:
..... Ibrahim Tali Bey ~ok rnutevazi bir adamdi, Onun yasanusinda bir giin ve bir kez etrafma, yakmlanna, haua kizina ve damadma bile, yapuklarsru oviicU, ki~iligini one ve ileriye getirici bir hikaye, bir olup bini ve hcrhangi bit ~cy anlatugl duyulmamrsur, Ibrahim Tali Bey, milli rnucadcle yillanrnn, sonrasmdaki Turk siyasi ve idari hayaunm onemli kisilerindcn biridir, Ataiurk'un yakm arkadaslanndandt. "ONGOREN" soyadim O'na Ataturk vermisti. Buna dair sicil dosyasmdaki belgeyi aynen aktarmak istiyoruz:

Trakya Umumi Mtlfetti§ligi

2/17
5.1.1935 l~i~leri Bakanhgma Ataturk "ONOOREN" tayim, Arzederim. soyadiru verdi. Yihn ilk gunundcnberi bu adi kullanmak-

Trakya Umumi MUfeti§ligi


Dr. Tali Ongoren Dr. Tali On goren, onun i'iin On olan ileri derecedeki tevazuunu (vazgectiligini) bir bakima, bit yana iterek (lc, Bakanhga) diye hitabettig! yazismda Ongoren soyadmi Ataturk'un verdigini bildirmekle yerinmistir. Ve bunun nedenini ne yazmis, ne an_latmis, ve ne de kimseye soylemistir, $imdi biz bu nedenin uzerinde durmak ve bu nedeni aciklamak istiyoruz.

42

1 Eyliil 1920 de, Azerbaycan rnerkezi olan Baku'da "Sark Milletleri Kurultayt" adi verilen gosterisli bir toplanu duzenlenmisti, Bu toplannya, Tilrkiye adma katilacagr soylenen TUrk kornunistlerinin adlan da Ruslar tarafmdan ilan edilmisti. Sozde onlarca, TUrk komtlnistleri denilcn bu gruba Mustafa Suphi admda biri baskanhk ediyordu, Mustafa Suphi'ye oyle onern verilmisti ki, kendisine Kurultaym baskanlik divanmda bile yer ayrrrmslardi. Gercektc Mustafa Suphi Sinop hapisanesinden kacak bir hukumluydu. Gencti. Avrupa'da tahsil gormil~tU, Ruslar onu yakalanus, beynini yikarrus ve degi~lirmi~lerdi. ~(iphesiz karu, irkr ve dini de bozuktu bu adamm,84 Iste bu Baku kurultayma, Mustafa Kemal Pasa bir Ankara delegesi gondermek istemisti, Bu dclcge kim olmahydi? Kazrm Karabekir Pasa, Kars'ran Ankara'ya koca bir dosya gondcrmisti. Bu dosyada Baku Kurulrayindan, Mustafa Suphi ve arkadaslarmdan ve 0 zamanki Bolsevik maksat ve gayelerinden haber ve bilgiler vardr, Bir gece Atattirk Cankaya'ya Dr. Ibrahim Tali Beyi yaglrdl. Ona "Seni bir vazifeye gonderecegim, hatta daha aeikcasi olume gonderecegim." dedi. Ve Karabekir Pasa'dan gelen kabank dosyayi verdi. Tali Bey, bu dosyayi Cankaya'dan aynlmadan sabaha kadar inceledi. Ve "tehlike icimizde imis" dedi. Tali Bey, "Baku'ya gidisim, orada karsilasugrm hadiseler ayn ve ibretli maccralardir. Bir degil, birkac defa olumlc yuzyuze geldim." sozleriylc Ataturk'un "Sizi daha dogrusu MUme gondcrcccgim" sozunu teyit etmis oldu. Ibrahim Tali Bey. Baku'da TUrk komunistlerinin basr oldugu soylenen Mustafa Suphi ile de goril~tU. Ve O'nun icin sunlan yazdi: <. "Bu gene adam, bende bir insanm IrQ, dini, milliyeti, manevi dU~(Inceleri ve bir butun olarak izahma muktedir olunacagmi zanneuigim psikolojik verasetin, komunist denilen ifna (yoketme) sistemi iginde nasil tanmmaz hale gelebileceginin unutulmaz tesirini birakrrusur." demistir, Ibrahim Tali Bey yUregi yanarak Have eder: "Selahiyetim, meslegirn, haua ya~lm musait dilnya igin beseriyete ~oyle seslenirdim: olsa sade yurdum icin degil, btnun

KOMONlZM SlYASl VE l<;nMAi BIR NlZAM DEGtLDtR.INSANLIGI BIRAKMAYI YA~N.1A ,1jARTI YAPAN1MHA TARIKATIDIR.

BO~LUKTA

lNSANI lNSANLIK.T AN ALlP E,1jYA PAR~ASI HALINE SOKAN sISTEMDIR."


Ibrahim Tali Beyin, 1921 yrlmda Baku'daki ~ark MilIederi tafa Suphi hakkmdaki g6rU~il ve kornunizmi tarif edisi budur, Kurultayi sonunda Mus-

Soztl edilen bu Mustafa Suphi ve onyedi arkadasi Baku kurultayi sonrasmda Kars'a geldiler, Erzururn'dan gectiler vc Trabzon'dan Ankara'ya geliyorlardi, 26 Ocak 1921 gecesi limandan gizlice kalkan bir motor Karadeniz'in dalgalan arasmda kaybolup gini ve Ankara'ya gelmek isteyenlerin maksat ve gayeleri de boylece yok oldu.85 Gercekten, Mustafa Suphi olayi aynca okumaya deger sayfalardan gecmistir. Biz burada bu olaym oykUsilnU degil, yalmz Ibrahim Tali Beye ail olan kisrnma ve degerine deginmi~ olduk. Demek istiyoruz ki: Mllli Mucadele baslangrcr srrasmda ~arktan gelecek olan en btiyuk tehlikeyi ilkonce gorenleeden birlsl de Dr. Ibrahlm Tall

Beydlr.
Bu olay, boylcce gcldi ve gecti, Bunun uzerine bir mim koyan yalruz Atatilrk idi, Dr. Ibrahim Tali. Mustafa Kemal Pasa ile birlikre Sarnsun'a pkan ve milli mucadelenin Kurmay heyetini teskil eden kisilerden biriydi. MamuretUlaziz Valisi Ali

43

Galip, Mustafa Kemal Pa~aYI tevkif emrini alnus ve bunun hazirhklan iyin ElaZl!'a gidiyordu. Sivas'ta Vali Re~it Pa§aYI gordU. 0 sir ada Or. lbrahim Tali, Mustafa Kemal Pasa'nm Sivas'a onbes km. mesafede bulundugunu haber vermek iizere ve oncu olarak Vilayet rnakamma gidiyordu, Tali Beyden once Ali Oaliple Re§it Pasa arasmda §U konusmalar geymi~ti: - Dahiliye Nazm Adil Beyin kati talimau var. Pasa hazretlerinin yerinde Sivas Va· lisi bulunsaydim, Mustafa Kemal Pa~a'YI §U anda tevkif etmekte asia tereddut etmezdim. Ibrahim Tali Bey, odaya bu ciim1enin bitiminde girmisti, Resir Pasa a!lr bir yi1k!1n altmdan kunuImuwasma omuzlanm gererek basmi kaldlrml§ ve:

- 0 halde beyefendi o#lum, kar§llamaya gidelim, demisti.

Mustafa

Kemal

Pasa hazretlerini

hep

birlikte

Dr. Ibrahim Tali, bu onden gelisi ve ondelig! tutuklama olaymi, onu uygulamak isjeyen Vali Ali Galip'in ki~i1igiyle birlikte biitiin aynnnlanyla Mustafa Kemal Pasa'ya anlatu. Atatilrk buraya da bir mim koymustu.
Aradan yillar gecti. Cumhuriyet kuruldu. T.C. dUnya uygarhgmdaki yerini alrnanm hizh gayretJeri icine girdi, Bu suada ~arkta, Diyarbakir'r, Elang'l icine alan ~eyh Sait baskaldrrma harcketi oldu. Bu harekct bUtOn yonleriylc bir irtica idi, Ele basrlan silahh olarak ayak IarunJ§ , bilgisiz halki suruklcmis vc kan dokmustu. Kanlan dokUlerek temizlendiler.86 Elbet bu harekct §ark vilayetleri iyin bir y6kiintil olmus, gerilcmc ve duraklama teskil etrnisti, Bu yuzden ~ark vilayerlerini ayircah bir yonetirnc tabi tutmak ve bu illerdc Cumhuriyetin 1~lgml yakmak gerekti. Bu yonelimi kim yapacakn? Bu yonetirnin prensipleri ne olacakti? Bu tilrlO bir idarcnin basma kim getirilecekti? AtatUrk bu ve baska sorularm cevabuu, Birinci Umumi Mtifctti~lige Dr. Ibrahim Tali Beyi gerirmekle verdi. Ibrahim Tali. Istanbul - Trakya bolgesinde Patti mufeuisiydi. Bu sifatia Edime'ye kadar sik SIk.· gelirdi, Yil 1927 idi, Scrhat ~chri Edirne'de, Edime Turkocagmda heyecanh bir hatip vardi, Milli bayramlarda ve Edirne'nin kurtulus gUnUnde topluluSu costuran konusmalar yapardi, Bu gene, Edirne Lisesinde, tarih ve Psikoloji hocasiydi, Ad. Hasim Beydi. (Hasim l~ean) Ibrahim Tali Beyin dikkatini yekti. 1927 Arah!mda Birinci Umumi MUfetti~ olarak Diyarbakir'a giltiginde Hasim l§can'J da Ozel Kalem Mtldiirii olarak gotnrdu. Ibrahim Tali, Diyarbakir'da tam bes YII. Birinei Umumi Mufeuis olarak cahsu. Bu sure iyinde.yalmz Diyarbakir, Birinei Umumi MUfetli~ligin merkezi olarak gelismckle, buyuk bir schir olmakla ve imar edilmcklc kalmadi, biltUn bolgede once genel asayis teessus eui, sonra da yollar, karakollar ve okullar yapildl.S7 Denim (Tunceli) bu bolgeyc dahildi. Elallg ve Tunceli Birinei Umumi Mufettislik bolgesi iyinde idi. Tarih boyunea bolgesi ve kornsu illeri icin bir §ekavet yata!. olan Denim bir hUkilmet ve sukunet bolgesi haline getiriliyordu.88 Zaman zaman ba~g6steren hadiseler kar§lsmda Ibrahim Tali Beyin uyguladlSI usul ~iddet ve tenkil olmadi. 0 hiybir zaman son yare olan bu usule, zorla ve silahla cezalandirmaya taraftar degildi. Halka kar~1 ~efkati ve sevgisi sonsuzdu. Disiplini ve nizarm sever ve uygulardi. Ancak bunun tesisini siddeue degil. adalette arardi. Onun icin bes yrl suren Birinci Umum Mtlfetli~lik devresi bolgeye, hukumete ve Cumhuriyet bUtyesine hicbir gaile ve kOlfet getirmedi.89 (Tunceli V ali ve Kumandanhgi adryla ElaZl~ merkezinde kurulan D6rdOneU Umum MUfetti§lik daha sonradir. Tunceli, bUyilk ve neticeli asked harekaa da 1937 de yapilmisnr.)

44

Iste AtatUrk bu noktaya da bir U~Uncu mim koymustu, Y II 1934, soyadi kanunu 'Ylkml~tlf. Her vstandas gibi Dr. Ibrahim Tali Bey de kendisine ve ailesine soyadi olacak bir ad aramaktadir. I~le ona, hayatmdaki, bugtine dek olan yasannlannda Uy kez mim koyan Atatilrk, O'nun onden gelirligini ve onden gorilrltllilgUnU takdir ederek ona "ONOOREN" soyadmi verntistir. Biz rahmetli Ibrahim Tali Ongoren'] ~ahsen tamdlguntz, bildigimiz ve izledigimiz iyin bu degerlendirmeyi kisise! gorii~lerimiz olarak, bir iddiada bulunmadan, ortaya koyuyomz. Gercekten Dr. Ibrahim Tali Ongoren 1927 yilmda baslayan Miifetti~lik goreviyle Idare hayaunm ve idareci mesleginin, kisilerinden biri olmustu, Birinci Umumi zamamnda \lniU

Almanya'yi 46 YII yoneten ve durup dinlenmeden gelistiren Buyuk Fredrik, "Bir memlekete gercek bir vatanperver yetistirmek 0 memleketin hududunu genisletmekten

dana hayuhdir." demistir.


Dr. Tali On goren, son ncfesine kadar, dilnya yuzunde gereek vazifesinin ba~kalarma ornek olabilme hayslyeti icmde yasamrs ve Buyuk Fredrik'in vatanperver yetistirrne ilkesine gonul vermis adamdi. O'nun Diyarbakrr'da baslayan Birinci Umumi Milfetti~lik kadrosundaki i~lerle devam edege\en yetistirme okulu memlekete ba~ta Hasim Iscan olmak uzcreSukru Sokmensuer'i, Osman ~ahinba{l, Hulusi Devrimer'i, ve daha bircoklanru kazandmmsur." (ss. 488-493)

Bu uzun ahnuda birbirindcn ilginc ~e~iLIi hususlar vardir. Birincisi, "Ataturk )ngOren soyadiru verdi, YI"n ilk gUnUndenbcri bu adi kullanrnaktayim. Arzederim." )i"iminde bir yaznun rcsrni kayulur icinde yer almasidir. Bu. Parti ve Devlct .scfinin, (ani Daimi ve Degi~mez Gcnel Baskan Gazi Mustafa Kemal'in karar verici ve uyguayicr tek kisi oldugunu bir kere daha gostermektedir, O'nun maddi ve rnanevi ki~iligi IDlinde. butun kisilikler erirnektedir, yok olmaktadir, "Atatiirk Ongoren soyaduu verdi". Burada kuskusuz, Parti ve Devlet Sefine yakin olmanm kivancivar. Bir Genel Vali, Kendi soyadirn neden secemiyor? Veya. resmi bir yazi ile Sefe yakinligiru belirtmek durumunda kalIyor?
Ikinci onemli husus, "ulusal kurtuluscu Kemalistlerin, Mustafa Suphi ile, Bolseviklerle clan iliskilerinin a~lkhga kavusmasidir. O"Unci.i husus Seyb Sait direnisi

ile birlikte, "Sark vilayetlerinde ayn bir yonetimin" uygulandrgi, bizzat somurgenin Gencl Valisi tarafindan itiraf cdilmis olmasrdir, Dorduncu bir husus ta Diyarbakrr'daki Birinci Genel Mufeuisligin somurgeciler icin oncmli bir okul oldugunun belirtilmesidir, Kurdistan'm ilhakinda, somurgelesurilmesinde bUyUk "yurtseverlik" ornekleri veren yt>neticilerin. somurge valilerinin, bu okulda onernli dersler aldiklan belirtilmektedir. Atatlirk tarafmdan kendisine soyadi verilen Genel Valilerden biri de Hasan Tahsin
Uzer'dir. Hasan Tahsin Uzer bunu btiytik bit kivancla anlatmektadir. (Meshur Valiler,

ss. 512-525)
Genel Mufettis Abidin Ozmen hakkmda, Yeni MUlkiye Tarihi ve MUlkiyeliler kitabmda (Cilt 4 s. 1421 vd.) aciklayicr bilgiler vardir, Birinci Gene! Mi.iretti~lik bolgesinde kaymakamhk yapan Kazirn Atakul suntan anlatmaktadu:
..... 1940 Temmuzunda tayin edildigim Hakkari'nin Yuksekova ilcesi kayma-

45

kamhgmda ise baslamak Uzerc Diyarbakrr'a ugraml~ ve Birinci Genel MUfetti~ SaYIn Ozrnen'i Makammda ziyaret etmistim. Kendisini ismen tarurdun; ama, yuzyuze ilk kez geliyordum, Beni babacan bir ravirl» karsrladr. "Birinci Umumi Mufettislik bolgesindeki ilcelere cahskan, otoriter ve i~ gorecek feragata sahip kaymakamlann secilerek ve uzermde durularak tayinlerinin yapilmasmt Dahiliye Vekaletine teklif.." etti~ini soyluyor, kelimelerin nzerine basa basa ve gozumun i~ine bakarak demek istiyordu ki: 'Sen Yuksekova icin bu ~artlarla secilmis bir kaymakamsm, gideceksin, ph~acaksm ve basaracaksm.' Rahmetli gercekci ve pratikti. Uzun soz soylemegi sevmezdi, Nutuktan, protokoldan, merasimden hoslanmazdi.

o aksam kaldigrm otele bir polis memuru geldi ve "saat 20 den sonra Orduevindeki yemege Umumi Mufenis tarafmdan davet edildigirni .. " soyledi. Bu ~agn 0 tarihte beni cok duygulandirmrsti. Gene bir kaymakamdtm. Gittim. Orduevinin bir saionunda, 0 tarihte Diyarbakir valiliginden aynlan Fevzi Gurel'e bir veda ziyafeti veriliyordu. Sofranm basmda bulunan Saym Ozmen, sagma Vali Gtirel'i soluna Kolordu Kumandaru (rahmetli) Galip Deniz'i alnus, boylece Genel Mufenislik, Kolordu Kumandanhgi ve Diyarbakir Vilayeti erkam siralanrruslardi. Masada bana da yer verilmisti, Konusmalar arasmda rahmetli Ozmen su sozleri soyledi: "Bu sofrada ilk defa gordUgUnUl bir genei size tamuyorum. Bu gene Yuksekova Kaymakamhgina gidiyor. O'nun basansma i~iyorum." Herkes bana donmustu. Bakislannda bir merhamet ve acima vardi, Bana sanki, "vah yah nereden dusum oraya" diyorlar gibi geliyordu ... " SOl istedim ve birseyler soylemege ~ah§tlm. Sofranm havasr degi§mi~ti. Yuzlerde sevgi ve muhabbelin bclirli ~izgileri ile ferahh tebessumler husule gelmis ve acimakh nazarlar, guvenli ve hurmetli bir anlama ~evrilmi~ti. Bu sirada, Abidin Ozmen'in tabagma catahyla vurarak, beni dinleyin, ihtan ile ayaga kalkugi gor+ldu. Ceketinin tek dugrnesini ilikledi ve soyle sore basladi. "... Nutuk soylemege hi~ niyetim yok. Sevmem de. Bu gene, sozlcriyle konusrnaga mecbur etti. Mu.ehassis oldum. Boyle gencler bu vatana ~ok lazim. Sizden rica ediyorum. Ben bu gene kaymakamm emrinde olacagim, Sizler de ona clinizden geldigi kadar yardim edeniz. Muvaffakiyetler dilerim."
Gercekden, Merhum iI~ yrla yaklasik suregelen Yuksekova kaymakamligrm suresince benimle, gorevimle ve kar~Ila~tlgtm WrlU zorluklarla ilgilenrnis ve yardunlarda bulunmustur. 0, bir seferinde, bana iltifat etmek i~in baskelannm yanmda : " Bu kaymakam ya yalan soyluyor, ya bu Yuksekova'da asayisin bu derece saglanmasmda bir 1I151m var, Bu ulsrm ne irnis? Onu bizc anlatsin da gorelim .. " demistir. Onun iltifau ve konusma tarzi bu idi. Gucenilrnezdi. Gucenilemezdi. "Yumruk" yerine acele soyledigi zaman "zurnruk" dcdigi duyulmustur. Bazi sozcukler uzcrindcki telaffuzunda O'na memleketi olan Nigde'nin ve Orta Anadolu'nun sivesi hakimdi, 0 bu hakimiycte karst durmadi, Kclimcleri ve ~ivcyi scverdi bunlardan aynhp uzaklasmayi bir bakimda da hafiflik sayardi.."

Kazim Atakul'un bu anlaumlanndan sonra, Yeni Miilkiyeliler Tarihi ve Miilkiyeliler kitabi ~ubilgileri eklemektedir. '
"Rahmetli, samimi, gosterisi sevmez, inandlgl prensipler icin cesurane davrarurdi,

Araturk'e yazih hakareuen hukum giyen ve bu suretle Konya Lisesi {igretmenliginden


kovulan, musecccl kornunist Sabahauin Ali'nin tekrar gorcvc almmasi hususunda Ust makamlardan yapilan butun baskilara rnukavcmct etmis: " Ben Maarif Vekili bulundugum muddetce 0 kornuniste muallimlik yapdmnam' diyerek adi geceni vazifeye aldirmarmsur, Merhum boylelikle sarnimi bir milliyetci oldugunu da gostermistir. (Aynca bk. Meshur Vallier, 449 vd.)

46

Goruldugu uzere, Kurdistan somurgesinde,

Kurt dusmam olarak gorev yapan bu

Kemalistler, Mustafa Suphi gibi Sabahauin Ali gibi devrir. .i ve yurtseverlere karst da

derin bit dusmanhk beslemektedirler, BUttin bunlar Kurt dernokratlan ve yurtseverleri ile Turk "demokratlan"nm gorusleri arasmda cok derin ucurumlar oldugunu gostermektedir, KUrt ulusu uzerinde zulum uygulayanlar, Kurdistan'm somurgelestirilrnesi icin her tUrlil devlet olanaklanru seferber edenler, TUrk "demokratlan", Kemalistler tarafmdan, "ilerici, devrimci, halkci, yurtsever .." olarak arulmaktadir.

e) Tunceli Kaminuna hi~kin Olarak, Yonetici Kemalistlerin Kurt Sorunu Hakkmdaki Farkh lld G6rii.5ii
Tunceli kanununun TBMM'nde gorusnlup kabul edilmesindcn soma, Falih Rifki
Atay, CHP'nin, devleun ve hukumetin rcsmi orgam sayilan Ulus gazetesinde yaz(hgl bir

bas yazlda90 ~yle diyor. (Yazi He ilgili aciklarnalar dipnotian aracihgr ile gosterilrnisur.)
.•... DUn kamutay, Tunceli vilayeti hakkmdaki askerlik vazifesinden aynlmayan bir kumandan Dorduneu Umumi MUfetti~tir.91 kanunu

olacakur.

kabul etmistir. Yeni vali Kendisi ayru zamanda

Kanunun, bugun kamutaya, sevkcdilrnesine sebep ne bir isyan ne de buna bcnzer anormal bir haldir. Arasira had nobetlerle tepen, mi.izmin bir hastahgl kokunden gidcrmekLir.92 Denim isrninin neler hatrrlatugrru burada tekrar etrneye gerek yoktur. 1871 denberi bu yurt_parr;asl uzerine 11 askeri harekat yapilmisnr. Fakat ne idare, ne adliye, ne de kultur bakimmdan hicbir tedavi yapilmarmsnr. Cumhurlyet hiikilmeti adet ve ananesl oldugu iizere, tenkll degilledavi tedbirlerl almaktadlr.93 Dersim oz Ttlrkttlr.94 Halk yoksuldur. Dag oyuklarma, magara ve ucurum bOgtlrlerine sIgman agalar, Anadolu'nun son derebeyleridir. Halk bunlann esiridir. Bunlar halki yagma, talan ve kan hizmetlerinde kullanmaktadirlar .95 Cumhuriyet devrinde eskisi ile kiyas edilmeyecek kadar sindirilmis olmakla beraber, yakm kazalann, rnevsimi geldlginde yine bunlarm akm kollannm baskmma ugradlgl gorulur, Ya bu agalara harar; vermek, yahut ekin ve hayvanlanm birakip kacmak, hatta busbutun gocmek zoronda kalanlar da bulunur. Dersim'in baz: krsrrnlannda toprak fakir ve sarrlar elverissizdir, Bu elvcrissizlikle birlesen zor ve cetin tabiat, talihsiz ve geri halkm azgm derebeyleri tarafmdan sornurulmesine yardim eder. Anadolu, belki butun tarihinde, yalmz Ataturk cumhuriyeti devrinde sukun ve birlik gt'irdU. Taraf taraf ve devir devir radikal tedbirler almmaga luzum gorulmustur, Bugun sira Tunceli Bolgesine geldi.96 Burada da mektepler, yollar, merkezler97 iskanlar yapacaglZ. Halki tarlaya ocak ve saye (ise) kavusturacagiz. Anadolu bir uctan bir uca i~ ve guvenlik yurdu olacaknr, Cunku halk ve memleketi bu saadete erismekten menedecek hicbirsey yokrur. Anadolu'da bir tek milletin evlatlarj oturmaktadtr. Kan birdir.lhtiyar; birdir. Dava birdir.98 Bu son birligin herhangibir kosesinde en kucuk bu aksama ve gedik brrakmak, Cumhuriyet icin affedilmez bit sur; olurY9 Imparatorluk isyan bekler ve kan dokerdi. Biz isyan ve kan ananesini ve -iartlarml

47

ortadan kaldiracagrz. tir."IOO

DUn kamutayda

alman tedbirlerin

maksadi ve ruhu bundan ibaret-

Hilkiimet tarafmdan yaymlanan Turkiye Cumhuriyeti 15. VII Kitabl'oda. Tunceli Vilayetinin ldaresi ile ilgiJi bolurnde, yine yukanda, Falih RICkl Atay tarafmdan ifade edilcn gorusler tekrarlanrnaktadir, Bu yazida, Dersim, "temiz TUrk ulkesi", Dersim'de yasayanlar da "temiz iyi kalpli Turkmenler" olarak anlaulmsktadir.U'' Kemalist ICk~lhgm KUrt sorununa iliskin oteki g6rii~iinii, en az U1us kadar resmi saytlan Cumhuriyet gazetesinde yaymlanan bit yazidan izleyelim. Y. Mazhar Aren, Decsim direnmesinin devam euigi gunlerde yazdlgl bir ywdalO2 ~yle demektedir.
"... Bu yara tekrar acrlmrsnr,

Ufunetini saciyor.
Herkes samyor ki Dersim kendi icinde Bir ~ekavet ocagldlr,haYlr

Orasi krvrlcunlan,
Bayburt'tan sayllan bir hirsizhk

res'leri

(tesirleri)

Sivas'tan,

Malatya'dan,

ibaret bir mnsellesin yangmidir. var

(ilygenin) her tarafma

Derslmlllerl Tiirk sananlar

Ben de onlan hicbir zaman Turk sannuyorum, Turk'te bedevilik, iptidailik, vahset, merhametsizlik, ve kan mevcut 0lamaz.103

iyi~ilik, seciye halinde

Bundan baska antropolojik evsaf ile TUrk baskadir. Dersim'li baskadrr. Turkce baskadir, Zaza dili baskadir, Bunlar bcnirn kanaaumca, tarihin pek eski zarnanlanndanberi 0 sarp daglarda barman ve kimse el degdirmedigi icin milnkariz olmayan (tilkenmeyen) hususi bir lrktandlf_104 Birkay kOy isminin Turkce olmasr, birkac asiretin TUrk ismi tasrmasi, olsa olsa Turklerin enerjilerinin yuksek devirlerinde bazi sergedelerin buralardaki Dersimlileri asiret halinde, kabue halinde idare etmi~ olmasmdandir, denilebilir.IOS Onlarda zeka denilen ~ey, ~ikarlm pencesinden kacirmak, sikar oldugu penceden kurtulmak iyin bazi canavarlann gosterdigi insiyaki halden baska birsey addolunmam~~~lM . Teneffus ve kan cihazlan tunctan saglam, ve kcmik ve Ben 60 okkahk IUZ ~uvahrul07 sirtlayarak, aganm tms 2000 metrelik bir daga, a~asl ile konusa konusa nrmanan uzerine 70 okkahk bir adami OlUftUpl08 sel gibi akan bir sarsilmadan gecen Dersimliler gordilm.109 adaleleri r;evikten farksrzdir. giden kannnm arkasmdan, ve ta~ldlgl 100 okka yukun dereye beline kadar girerek

Ben Erzincan'da Izmir'in istirdadi dolayisiyla §enlik yapildigi gun bir yolculuk etrnis ve (Acemoglu) koprusunun basmda, oradan geeecek yolculardan havadis almak i\,in bekleycn Dersirnliler gormustum. Onlar §ehirdeki ~enligin sebebini ogrenince meyus olmuslardr. Ne kadar mutecessis ne kadar miltemayil idiler, Anlatarnarnl! Ni\,in?? 11 0 Ciinktl zaferden soma sulh devri basladi. Sulh devrinde hilkilmet inzibati temin eder.

Kuvvetlenir ... f?ekavet mii~ktille~ir, ~apukuluk

gti\<le~ir.lll

Ben Kuzucan'da Nohutlu ismindeki bit koycegizde bit Dersimlinin evinde, esya olarak ocak basmda serilrnis bir keci tulumu, yerde yorganhk eden bit kece, duvarda gayer temiz tutulmus bir harp tOfeg:i gormti-ittim."I12

Daha sonra yazar, tulumlann

laruldrgrm anlatrnaktadir. Dersirnlilerin yazisnu ~u sekilde tarnarnlamaktadu .

nehirin bir tarafmdan l'lbUr tarafma gecerken kulbu isi buyuk bir beceri He yapuklanm belirtip
Dersim, Dersirn'in rslahma gerek yok. bosaltrnak gerek. Biz yapmasak bu i~ oyle koyler vardir ki, oralarda herkes Korucu bulamazlar, Bunlar, mUterakki hem liek av etten , hem cehaletten, hem

..... Cekirdek Dersim, et Denim, kabuk Temdide (i~i uzatmaya) gerek yok. Dersim'i l<0cukJanmlzm ustunde kalacaknr. .. Anadolu'da i~gtil< sahibi oldugundan slglftmal< bulamazlar. (gelismis) koylere iki-til< hane verilrnis elsa igfal olunmaktan kUfmlurlar.113

Dersim'de rnedeni adam yavrusu btiyiimez.,,114

Yukanda iki cesit yazidan ornekler verdik. Birincisinde Dersirn TUrk ulkesi ve orada yasayanlar da "Ozturk" sayihyor, Kurdistan uzerinde surdurulen somurgcci politika "eskiyahkla, capulculukla haydutlukla mUcadeJe ediyoruz" diyerek gizlenilmeye cah~lhyordu, lkinci tUr yazida ise, somurge politikasi acikca ovuluyor ve tesvik cdiliyor, Bu yazrda gercek somut yani KUrt ulusu varhgi reddedilmiyor. Bilakis Dersim'in TUrk olmadlgl, ayn bit etnik gruba, "hususi bit irka" mensup oldugu lizerinde israrla duruluyor. Bu irkm zeka bakrmmdan, fizik gUC bakirmndan hayvanlardan hicbir tarkr olmadrgi beliniliyor. Kemalizm, KUrt ulusal ve demokratik haklanm, KUrt ulus varhgrru reddetmek suretiyle gasbetmistir, Yani KUrt ulus varhguu reddederek, yok sayarak, "Herkes TUrkttir" diyerek, KUrt ki~iligini ve Kurdistan kisiligini yoketrneye calismisur. Bu yazida ise, Dersirn'de yasayanlann, yani Kurtlerin, kati sureue TUrk olmadiklan israrla belinilmektedir. Bu Kernalizrnin hicbir fikri dayanagi olrnayan kaba bir pragmanzm 01masi ile ilgilidir, Kemalistler 1920'lerden itibaren tercihlerini, lngiliz ve Fransiz emperyalistleriyle ve $ehin~h Riza Sah ile ortak, politik, ideolojik ve askcri eylemlerde bulunarak Kurdistan'i somurgelestirme ve Kilrt ulusunu diliyle kulturuyle tarihiyle birlikte tumuyle ortadan kalduma yonunde yapmtslardir. Temel amac, KUrt ulusunu kolelestirmek, Kurdistan topraklanru somurgelesurip ilhak eunek olarak belirlcnince, resmi ideolojinin cesitli zaman ve mekan kosullan icinde, daima bu ternel politikayr desteklemesi ve bu polilikaya mesruluk kazandirmasi istenrnistir. Dikkat edilirse, birinci yazmm yaymlandigt siralarda, yani 1935 ytlmm son aylannda, Kurtlerle hukurnet arasmda silahh bir rnucadele yoktur, Fakat hukurnet bllyilk bir haztrlik icindedir, Boyle olunea Kurdistan'i daha iyi kontrol etmek icin bolgenin TUrk yurdu, orada yasayanlann da "Ozturk" olduklart ileri stirfiltir.lkinci yazmm yazikug-I tarih ise, Kurtlerle TUrk hukumeti arasmdaki savasin yogun bir sekilde devam ettigi zamana rastlamaktadir. Ve Kunler uzerinde, Hitler'in rejimi de dahil oJmak: uzere, tarihte esine ender rastlanan bir katliarn ve soykmrnr surdurulmcktcdir. Bu ise, birtakrm TUrk unsurlarda, birtakim kuskulann mcydana gelrnesine ncden olrnaktadir. "Madem ki bunlar da TUrk, 0 halde, neden kitle haiinde katledilmektedir" denilmektedir. Iste bu tlirJii

49

kuskulann dogmasma ve gelismesine engel olmak i9in. OldUTUlenlerin, katledilenlerin, TUrk olmadlklan, Turk'ten ayn bir kavim olduklan, "pis Kiirt, kuyruklu KUrt" olduklan ~I~ ifade edilmi$tir. 1930 yrllannda, Agn'deki KUrt ulusal direnmesi sUrdUrli1dU~, KUrt ulusu He TUrk hi.ikiimeti arasmdaki savasm ~ddetini artuarak devam etti~ gUnlerde, devrin Adalet Bakaru Mahmut Esat (Bozkurt) Beyin yapbga konusmaler son derece ilginctir, Bu sirada Mahmut Esat Bey ~yle diyordu:
"••• Bu Turk Ulkesinde TUrk olmayanlann bir tek haklan vardrr, Turk milleline olma hakki, asil TUrk milletine usakhk etmek hakb."ltS kOle

Bu yazr ile, yukanda belirtilen ikinci yazi arasmda bUyUk bir benzerlik vardtr. Her iki kategorideki yazIlarm da, Kurtlerin aktif direnmeleri sirasmda yazilnus olmasi Uzerinde dikkatle durulmasi gereken bir Ozelliktir. Bu konu He ilgili olarak: 1932 ydmda, Elazl~'dan yazllnll~ mektup son derece ilginctir, Bu mektup Elazlg Valisi Deli Fahri'nin tesvik ve tahriki He yazrlmisnr. Mektup ~yle:
..... lsmet Pasa Hazretlerine Ankara, En asrl Dersimli olup Kurtluk ve Kurtculuk gaye ve maksatlanrn yukseltmek, Kurt efkan fasidanesini tervie etrnek ameliyle (KUrt kamuoyunu yamltmak amaciyla), KUrt rnufsitlerinden Mehmet Nuri'nin, milli kuvvetlerimizin ilk [~ekki1l ve faaliyeti devrelerinde hamil bulundugu TUrk uniformasmt yerlere atarak kalbinde sakh o-Ian KUrtluk hissiyatuu ortaya koydugu, Kocgiri'yi isyana tesvike muvaffak olduktan sonra isyanm da basma geytigi ve 0 sirada Turklere yaptlgl hareket malumu devletleridir. Milli kuvvetlerimizin cihana gosterdig! kuvvet, Bay tar Nuri'nin bUrOn emelini kmms ve mahvelmi§ bulundugundan, firara muvaffak: olmus, Dersim'e giderek, KiiItlere, TUrklUk aleyhinde telkinat ve tesvikaua bulurunaktan asia vazgecmemistir ... Resmi sifatla, TOrkiere daha fazla hakaret ve ihanet yolunu temine muvaffak olan bu ki§i1l6 kattile§mi§ birkae a!lf sucun faiH bulundugu halde, yine vaz.ife ve baytarhk aimak Uzere tarihten bir hafta Once Ankara'ya gelmistir, Hiyanetinden ba~ka TUrkIUge ve TUrklere hi~bir menfaat ve muhabbeti olmayan boylesi bir §WiO. gen4f devletimlzin hizmetinde kullamlamayacaguu kesin olarak bildigimiz i~in keyfiyeti muhterem pasamiza arz eyleriz efendim. 1.7.1932 Elaziz'de MUJ'UdUve KOmUrcO Kariyelerinde ~ift~i ve Oz TUrk Gencler namma Nafi ve Avoi (Kiltdlstan TllIihinde Derslm, S8, 239·240)

GOrUldligil gibi burada gencler, KUrt olduklanru reddediyor, "OzlOrk" olduklanm Mektup Nuri Dersimi'nin aleyhinde, onun i$e almmamasi icin yazrlmis bir mektup. Jurnalleme oldugu iyin gizlidir, Bu mektup lizerine Dr, Nuri Dersimi'nin Ziraat Bakanhgmdaki gore vine son verilmis, Danistay da yine bu mektup uzerine bu karan onaylarrusnr.
onemle belirtiyorlar.

1971 Rejimi sirasmda srk sik sozu edilen jumalleme eylemlerinin kokenine inebilmek i9in btl mektup Ozerinde dikkatle durmak gerekir, Bu mektup bize, 50
KOrl/Oztiirk

ikilerninin onemli bit boyutunu

daha goster-

mektedir. Gizli yazilarda, KUrtler ve Kurdistan hakkmda hazirlanan istihbarat raporlannda, "KUrt" sOzUslk sik kullamlmaktadu. Kemalizmin sOzil editen bu prgmauzmi, KUrt direnmelerinin nedenlerine iliskin da kendini gostermektedir, Kurt ulusal hareketlerini emperya1izm ile bagtannh gosterme konusunda Kemalizm bUyilk bir beceriye ve hassashga sahiptir, Hareketin ilk safha1annda, hUkUmet ~:}itli kitle haberlesme araclanyla hareketin "Miistakil Kurdistan" kurmayr amacladigrm, bu bakimdan Ulkeyi bolmeye ~ah~tIgml ifade eder. Boyece KUrt ulusal hareketine ~I sivil asker TUrk bUrokratlanm, yoneticileri etkilemeye, sartlandrrmaya cahsir. KUrt ulusal hareketinin kanla bogulmasmdan sonra ise aglZ degistirerek, isyamn etnik bir nedeni olmadignn seyhlerin agalann, asiret reislerinin kendi suufsal crkarlanm korumak icin ve fakir halk ylgmlarml somurmek icin giristikleri gerici bir hareket oldugunu yaymaya ~h~U'. Bu sefer propagandanm etkili 01masi istenen hedef, uluscu demokrat KUrt unsurlardir, Bunlara, hareket, kU9ilmsenerek, cirkin, "gerici" gosterilerek sunulur. Boylece Kernalizrnin propaganda bicimleri zaman ve mekan kosullanna gore, degi~tigi gibi, TUrk ve Kurt halkma cesiui SJRlfve tabakalara gore de farkh muhtevalara bUrfinerck degi~meklCdir.
aciklamalarmda

Halbuki Kemalizmin Kurdistan uzerindeki politikasi sornurgeci ve rrk~l oldugundan, Kemalist ideoloji de bu politikayi mesru gosterrneye 9ah~tlgmdan, bizzat kendisinin emperyalist ve somurgeci guclerle ocganik ili~kilere ginnesi nesnel bir zarureuir. C;Uokil Kurdistan'm oteki kesimlerini de, lngiliz emperyalist bukumeti, Franstz emperyalist hukumeti, Sehinsah Riza Sah monarsisi kontrol etmeye cahsmaktadir. BOyle olunca Kurdistan'i kontrol etmeye ve somurgelcstirmeye cahsan ve bu emperyalist ve somurgeci guclerin, poliuk, ideolojik ve askeri eylcrnleri rnustereken surdurmeleri cok dogaldlr. Bu nesnel bir zarurettir, C;UnkUbu ~kildeki bir iliskiler sistemi ~inde, KUrdistan daha rahat bir sekilde sornurgelestirilrnekte, KUrt ulusu daha elkin yontemlerle kolelestirilmektedir. Ore yandan Kemalizmin Kurdistan uzerindeki politiWI somurgeci ve irkci oldugundan ve Kemalist ideoloji de bu politikayi en bilimsel, en rnesru bir politika olarak gostermeye 9ah~tlgmdan, Kiirdistan'daki seyh, toprak agasi, asiret reisi gibi tutucu smiflarla organik iliskiler icine girip butunlesen bizzat kendisidir, Zira somnrgeci devletler somurgelerinde daha iyi yerlesebilmek icin, yerli isbirlikeiler bulmak zorundadirlar. Bu bakirndan Kemalistlerin Kurdistan'm tutucu smiflanyla iliskileri nesnel bir iliskidir, Bu kurumlann varhklanni sUrdiirmcJcri Kemalistlerin (daha sonra Ataturkculerin) oyle olmasuu istedikleri icindir. Zira Kurdistan uzerindeki somurgeci ve trk91 politika, ancak bu smiflar aracrhgt ile, bu suuflarla i~birligi ysprlarak sUrdUrtilmektedir. Kemalizmin bu iliskileri iizerinde, Resmi ldeoloji, Kemalizrn, ile ilgili arasurmada etrafh bir ~ilde durulacaktJt. Burada sorunu anahatlan ile de olsa koymakta yarar goruyoruz, CHF'nin TiizilgU He ilgili arasurmada Kemalizmin seyhlik kurumuyta ve seyhlerle olan iliskisini belirtmistik, Kemalistler, ulusalhk iddia eden seyhleri, daragaclanna surgunlere gonderiyor, topraklarma mallanna mUlklerine zorla el koyuyor, gasbediyordu. "KUrt yoktur, Kunce diye birdil yoktur, herkes Turktur," "Turktlm, mutluyum", diyen seyhleri, KUrt ulusuna ihanet eden ~yhleri, TBMM'ne rnebus tayin ediyor, onlann geleneksel imtiyazlannm tamammi korudugu gibi tesvik de ediyordu. 51

Boylece onlan ajanl~tlrdl~ OI~Ude,KUrt ulusalhgmi engelliyordu. Onlanngeleneksei imtiyazlanm korudugu ve ~vik ettigi OI~ude,daha Cazlaajanla$myor, sfuniirgeci Turk devletinin Kurdistan'daki isbirlikcileri haline getiriyordu. BUtUnbunlar asiret reisieri, ve toprak agalan icin de aynen g~iriidir. Asiret reisleri, toprak agalan, aym ~yhler gibi, "KUrt yoktur, ~ diye bir dil yoktur. herkes Turktur", "Turkum, mulluyum" dedikleri OIc;Udeajanlasmislar, ajanlasnklan OIc;UdeKUrt toplumu Ozerindeki geleneksel imtiyazlanm surdurmuslerdir. Bu imtiyazlar, korundukca ve tesvik edildikce KUrt ulusalhgrnm gelismesi de engelleniyordu. CUnkll bu kurumiann ve kisilerinin KUrt toplumu uzerindeki baskicr ve kontrol edici fonksiyonlan devlet tarafmdan korunuyor ve tesvik goruyordu, Bu surec, Dersim Direnmesinin kaalabcgulmesmdan sonra yogun bir sekilde gelismistir,

5. Jenosldl Mesrulasnnci Bir Ara~ Olarak Tuncell Kanunu

a) Jenosid Oncesine Ait Nun Dersimi'nin Amlan,


..... Kurtlerin imhast i"in gereken gizli direktif ve talirnatlan alml~ olan Deli Fahri (Elazlg Valisi), milli taassubun bUIUn kin ve garazr He faaliyete baslarrus ve Denim Fatihi unvarum kazanmak sevdasma dU~mO~lu. 1930 yih Mayrs ayinm dokuzuncu gunu Elaziz Belediye dairesinde Firka kurnandam Hiiseyin HUsnii Pasa ve memleketin ileri gelen kimselerinden mutesekkil bir toplann yapilmis ve bu toplantida silz alan Vali Muavini Mithal, Dogu'nun orta sahalarmm ve Dersimlilerin halis Turk olduklanru, saltanat devrinde bu TUrk unsurunun ihmal edildigini, Kanuni yollarla ve muslihane tedbirlerle (bansci yollarla), bunlann Turkiye Cumhuriyeri toplulugu icinde milreffeh ve mesut bir hayat gecirmeleri mUmkiin oldugunu belirtmistir. Hiiseyin Husnu Pass, Ticaret Odasi Reisi Ahmet ve Belediye Reisi Halil dahi, aym tezi rnudafaa etmislerdir. Deli Fahri, hitabet mevkiine geeerek, magrur ve mutekebbir (kibirli) bir eda ile, dislerini grcrrdatarak: Dersimlilerin TUrk 01madiklanm, TUrk koylusunde mevcut has sal ann hiy birisinin Dcrsimlilerde bulunmadlgml, ileri surd Ukten soma, Denim muhitinin ecnebilerle, KUrt Hoybun Cemiyeti emellerine hizrnet ettiklerini ve bu sebeplerle bunlann vucutlannm bir an evvel ortadan kaldinlmasr gerektigini hayasizca ileri surmustur. Timarhane kaekmi olan bu herif. sozlerini kanundanbahsedenlere karst: - "Kanun, kanun, kanunun icerisine .... tnkururum. lki dudagrrruzm arasmdan "Ikan her silz kanundur, Dersimlilerden maddi manevi hi" bir hizmeti Turk milleti beklerniyor, hadiseler Turk'un bu kanaatim teyid etmistir." dedikten soma, - "Bes yrldan beri Dersimliler fedai Kurt cetelerine yardim ve sigmak ternin etrnis olduklanni ve Kocgirili bu asilerin hukumete teslim edilmesi kendilerine bircok defalar teblig edilmesine ragmen hUkUmetin bu teklifini kabul etrnedikten '>~ka, adt geeen ~etelere yardima devam ettiklerini" kudurmus bir kopek gibi meclisin huzurunda haykirdiktan sonra hitabet mevkiinden inmis ve bu sozler uzerine srkmtih bir hava i~erisinde toplanu da~dml~ttr. Fahri, tehditlerini lruvveden fiile koymaga baslarrnsn. 1931 ilkbahan sonlanna dogru, bir gUn jandarmalar beni ikametgahimdan ahp dogrudan Fahri'nin huzuruna goturduler. Bir zamanlar akil hastahgma mOptela olarak umarhanede tedavi aluna almmis olan Fahri, pek hakh olarak, Deli unvanmi kazanmisu. CUnkU hunhar tavrrh, cani bakl~h. ve '<Ok fena karakter"'~ bir adam oldugu her hareketinden anlasrlryordu,

53

Bu adam beni, bir zaman ayakta beklettirdikten soma, bir ytJgm gibi masasmdan kalkarak, kin, garaz ve intikam dolu gozlerini gozlerime dikmis dislerinl gicirdatarak bana dogru ilerlemis, ve onnme dikilmisti, Sag elini basma goturerek sen ve hasin bir kuvvetle bir tek hi £ekerek bana gostermis ve aym v~i eda ile: - Bu nedir? dernistir. - Beyefendi, bu basnuzm bir kihdir, dedigimde,

- Bilernedin, bilernedln! diye odamn iyerisinde bir rur'yaptlktan soma, korkunc bir tavir ve vahsi bir eda ile, yine Onilme dikilip basmdan bir tek krl yekerek:
- Bu nedir? dernistir. - Beyefendi, zannedersem kaha ve 'j'lghk ile: basrmzm bit tek kihdir, dedigimde. Fahri plgm bir kah-

- Bilemedin, bilemedinl demis ve bir eocuk tavn ile, 2.iyaret'j'i koltuklanndan birinin uzerine oturarak ve ayaklanm yerden keserek sallanmaga ve aym, "bilemedin, bilernedin" nakarauru tekrarlamaga baslanusu, Bir milddet bu deli eglencesini yapuktan soma, yine basmdan bir krl yeluni~ ve goziime sokarcasma bana uzatarak: - Bu nedir? Goztlnil patlannm, - Vali beyefendi, bu nedir? dediginde, demem uzerine:

su halde bunu bilmek bilgirnin haricindedir,

- Yapilan bUUln rnelanet ve fesatlan biliyorsun da, bunu neden bilmiyorsun, demi~, ve s6z soylemekligime meydan brrakmadan yine basindan hircin bir kil daha yekmi§ ve bana gostererek. - I~te bu Dersim'dir, Dersim .. ~u gozlerinle gOTdilgUn basrm da, Turkiye Cumhuriyetidir ... Bu kill basrrndan yekip aUlglmda bilegim bir kuvvet sarfetti mi? demesi Uzerine: - Hiy olmazsa, bir sarsmti oldu, bir ~ey duyuldu. aldim, Tutundum, derin bir sukun ve hUzUnle ancak: - Hayrr beyefendi - Kihn basimdan noksanhk oldu mu? - Hayir beyefendi! diyebildim, 'illunaslyla ~u halde ... Muhatabun basumn diyecektim, fakat kendimi

geri

soznne devamla: bir zarar geldi mi? Basunda bir

vaziyetine

- Size emrediyorum, ~imdi gidiniz, emreuigirn §ekli kendilennin kahn kafaIanna sokmak uzere, Seit Riza'ya bir mektup yaztruz. Benim hi'ibir Valiye benzemedigimi, Yozgat'ta da milli mtlcadele harbinde isyan eden t;apano~ullanm mahveden Deli Fahri'nin ben oldugurnu, emirlerime itaat etmedikleri takdirde kendilerini dahi t;apan-

ogullan gibi mahvedecegimi, boyunlarma Ip takarak gezdlrtecegfm] bildiriniz! Yan'Iarmda banndirdiklan Kocgirili Kurt fedailermi ve takip mufrezeleri kumandam Munir
Beyin katillerini hemen teslim etmelerini, dilerine anlanmz! dedi. aksi takdirde sonlannm fena olacaguu ken-

Bu konusma esnasmda, bulundugumuz odaya acilan bir iy kapidan krsacik boylu ve centilmen tavirh Vali Muavini Mitbat elinde bntakun evrak bulundugu ha1de iyeriy~ girmis, ve hfirrnetkar bir tavirla ayakta durarak muhavere ve mucadelernizi sukut ile dinliyordu, Ben valinin teklifine cevap olarak: - Bu ernirlerinizi kaymakamhk vasitasryla Seit Riza'ya tebUg buyurunuz, 'iUnIct

54,

kendisi

ile hicbir alakam kalmamrsnr, yazacaksml

dedi~imde:

- Sana emrediyorum, - Beyefendi beni

at

ediniz, mazur gOJ:ililUz. be aYI.

- Sana yaz dedi~im halde, sen hala israr ediyorsun,

- Beyefendi, affedersiniz, benim aylya benzer hicbir tarafim yoktur, ben ufacik tefecik bir adarmm. Dediglmde, Fahri vah~i bir canavar gibi, uzerime Meum etmis ise de, vali muavini Mithat ararmza girmis, ve ben de - Ben ,imdi hakkuuzda Muddei Umumilige sOzlerinizi de ayoen ve tamamen size iade ediyorum, (Savcrhk) ~ikayete gidiyorum, diyerek dl~an ~lkn\1~tlm. gordum. Ve bunlann bir zat idi.

Koridorlarda bircok memurlarm bizi dinlemekte olduklanm arasmdan sOylenerek geltip mUddei umumilik dairesine girdim.

MUddei Umumi, kendisi ile kadeh arkada~hgtm olan dUrUst karakterli Tel&§la ve dargm bir durumda i~eri girdigimi gorerek:

- Doktor, yine ne var'l meyus ve mUkedder (kederli) giirtlnUyorsun, derdin nedir1 - VaH Fahri Beyi ~ikayet edecegim, emrediniz. odaci bir pul ve kaglt getirsin, elden rnakamimza bir dilekee vereyim. Vali hakkmda kanuni takibat yapilrnasnu sizden rica ediyorum, dedim, Ve meseleyi safhalanyla anlattim, MUddei Umumi, bir zaman sukut edip elindeki kalemle adi bir bglt Uzerine bit ~eyier karaiadtktan sonra, mnteessir bir tavirla yiiziime baku ve odaciyr ~aglnp iki kahve emrettikten sonra, soze baslayarak - Doktor! TOrkiye'de soz kalem ve kiti hurriyeilerlnin ~ktan mahvolmus oldugunu bilmiyor musun? Sen m acerape rest, felekzade bir adamsm. Diktal6rliigUn ne demek oldulunu bilmiyor musun? Dogu imha politikasiru anlamadm mi? ~ahsi zevk ve ihtiraslar i~in yapJlan facialardan haberin yok mu? Masum ve mazlum binlerce ocaklann s6ndUrilldillOnO, yuvalann ytkddlgtm gormnyor musun? Mazlumlann kant ile ya,tyoruz ... Heyhat Nuri... Heyhatl asabisin, acillsiin (acelecisin) ve bu durumun yUzOnden lekelendin. Bu s6z0mO affet. Lekelenmedin. eUendin, bellendin, ~Uphelendin ve bu sebeple aruk en ufak bir hareketin bile senin i~in I:SlUmkahm durumu yaratlyor. Hakkmda uzun boylu tetkikat yaprliyor. Dedikten sonra elini masanm g6zOne uzatarak bittaktm evrak ~Ikardl ve: -Biliyor musun, ~u dosyalar srasmda hakkimzda ne gibi mahrem evrak vardir? ~imdi de kanuna dayanaralc, Dogu'lu ve hususiyle Dersimli oldugunu unut araJc, kanundan, kanunun tatbikinden, kanuna dayanaraJc ~ikayetten bahsediyorsun. DoA:uda .yrt blr kanun, keyn blr reJlm, unsurlan deli~tirecek bir gaye takip.edilmekle oldulunu bilmiyor musun'? Vicdamm bu duruma dayanamlyor. Fakat heyhat ki, ailem efradim gecindirecek orta halli bir gecim vasuasmdan mahrumum. Buna malik olsam bu gtmden itibaren orekilirim. Ve zannedersem TUrkiye Cumhuriyeti rnemurlanndan vicdart ve namus sahibi olan herhangibirisi de boyle yapar. ~unkil namus ve vicdan sahibi memurlar aldiklan maastan, gordukleri hizmetten oturduklan masadan her dakika vicdanen muazeptirler (azap iltindedirler). buna inamruz.! Siz yapllan keyn muamelelerden h.berdar dellllslniz. Kanun, vicdan, namus ve ~eref mefhumlan ortadan kalkmisnr ... Hal bu merkezdeyken kanuni mevzuattan ne iimit bekliyorsunuz'? Boyle bir durum k8f§lsmda sukut etmekten ve olaylara tabi olmaktan bqka bir ~are g6remiyorum,

dedi. 117

55

Ararmzdaki konusma burada sona ermisti. Bu strada yine adJiye mesleginden olan ... zat iyeri girmisti ve vali ile ararmzda gecen hadiseyi l~itmi~ olmah ki, hemen bana hitab en: - Ne var doktor? Vine kanundan ve kanunun tatbikanndan bahsediyorsunuz. Kanunu yapanlar, rnilleti asrilige sevkediyoruz, diyenler arasmda, sahsi mevkilerini tarsin (seglamlasurmak) icin, yalmz yapnklan kanunlan de gil, ailevi ~erenerini bile feda edenlerin ne kadar orok olduklanru bilseniz dehsetten titrersiniz. Diktatorun birtakrm dalkavuklar arasmda ilahlasmis ve bu ilaha her ~eyi turban sunan bir muhit meydana gelmis oldugunu i~in iy yuzunu bilenler, ancak, vicdanlan onunde itiraf edebilirler. Her nekadar, Mustafa Kemal'in Turkiye'sinde tekke ve zaviyeler kapattmlrrus her ore~it tarikat yasak edilmis ise de bunlarm yerine bir Kemalist dini him olmus oldugunu soylersem buna hayret edilmemelidir ..... Kemalist tarikatm kurucu Uyelerinden biri de Kutahya Mebusu Hakki Nasit'tir, Bu adam da Dersim hakkinda yazilar yaziyor. "Bu daglarda akil ve manuk dismda bir din yasarnakta oldugunu' iddia ediyor. TUrk genorJigine verdigi hitabelerde daima, "Mabudumuz Gazi, mabedimiz Halkevleridir" sozlerini tekrarhyor. Zavalh genorligi delalete ve ruhen k6riUge sevk icin bir dalkavugun yapabilecegi her ore~it riyakarhgi yapiyor, diye sozlerine son verdi. Ben, muddei umumiye hitaben: - Ne diyorsunuz, vali aleyhine kanuni yolJara muracaat edeyim mi? dedigimde:

- Barak be yahu, mesela dilekceyi verirsin, Itiftligine donersin, iki gUn sonra iki suvari jandarma gelir, seni vi!ayete goturmek bahanesiyle yola or1kanr ve yolda imha eder, Sonra gelir, "kaciyordu, vurduk" diye rapor vcrir ve bu surctle mesele kaparur, Kih11er I~in arnk hayat hakkt kalmadlglm bilmiyor musun? dedi. - Teskilau Esasiye Kanununda fen Turkiur denilmiyor mu? (Anayasa) Turkiye Cumhuriyeti dahilinde dogan her

- Doktor sen beni crldmacaksm. Sen yine kanundan bahsetmeye basladm. Teskilau Esasiye Kanununa bakrhrsa, Ttirkiye Cumhuriyeti dahilinde bir Ermeni de Turktur, i~in gosteri taraf yerindedir. Halbuki bu unsur hakkmda tatbik edilen muamele gizli talimata goredir. Sen dahi kanunun gosteri tarafma Turksun, hakikarta ise, bir yabancidan farkm yoktur. Cunku Kurtsun, Yirmi yil bir tahsil sahib! oldugun hslde, sana ne gibi bir hayat hakki verilmistir, BOlOn mesru ve insani haklann inkar edildi. Her an olum tehlikesine maruz bulunuyorsun. Kanun sana hicbir terninat saglamadrgi halde, nasil kanun deyip duruyorsun? Bir ki~i en ufak bir vazifeye bile tayin edilecegi zaman ilk once TUrk mndur, KUrt mudur? diye enmiyet dairesinden tahkik edildigini bilmeli-

sin.
- 0 halde, biz Kiinleri bir an evvel ya imha, ya tehcir etmeli, satla man niz." Acele etmeyiniz, 0 da olacak. Dogu'da yapJlmakta olan tren hatlart asker] makyaplhyor. Hu hatlar Dogu'dakl Kiirtliigii ezmek i~lndir, Hatlar ikrnal edildigi zaarzunuz dairesinde(!), rrkrmzin imha ve tehcir (surgun) edildigini de goreceksi(Kurdlstan Tarlhinde Dersim, S5. 214-223Y"

Bu amlann 1930 yillanna ail oldugu yukanda belirtilrnisti. Elazrg Valis! Deli Fahri'nin konusmalanndan, tavrrlanndan iyice anlasilmaktadir ki, Turk Devleti Kurdistan'i yasalardan cok icra kuvveti He idare etmektedir. Bu tam anlamryla, kanun,

56

nizam dl~1 keyfi bir idaredir, 1935'le "Tunceli Kanunu" adi alunda crkanlan ve yUrUrlUge konulan kanun boylesine keyfi bir uygularnayi kanun maddeleri ile diizenlemekten baska bir ~ey degildir, Boylece jenosid uygulamalan "kanunsuz" olrnaktan kurtuluyordu.

Somurgelerin parlamentolarda tartisilmrs uzun uzun gOrU~iUmii~yasalarla degU, icra organlanrun kararlanyla idare edilmesi, somurgeci uygulamalarm genel bir gOriiniimiidUr. Paris Universitesi Siyasal lncelerneler Profesoru ve eski Somtirgeler Valisi, Hubert Decamp, Somiirgecili~in Sonu (Cev, J. ve F. Orsan, Remzi Kitabevi, Istanbul 1965 s. 45) isimli kitabrnda, bu durumu 3ylk acrk ortaya koymaktadrr, TUrkiye'de oldugu gibi, boylesine keyfilikieri "kanunlasurmak" ise, yasama, yUrUtme ve yargi gUylerinin lek bir merkezde, bir kisinin tarusilrnaz elestirilernez hukmetme yetkisinde toplandigi zaman ve yerlerde gijrijiUr.
Birinci Genel Mufettislik Mlifettisi Abidin Ozmen'in, 1936 yilt EylUl Aymda hazrrlayip Ankara'ya sundugu raporda da bu hususlar olanea ayikhgl He belirtilmistir.
"... Binbir cereyanm yaratugr, yen;isini, casusunu, serserisini, ~akisini musbet delillerle kanunun pencesine koymaga imkan yoktur. Hududun gece gUndUz gecmege musait olan her noktasmda, iceriye giren propagandacist, casusu, hicbir cezaya ugramadan hudut harici edilmesi, annesi, babasi, ailesi, mUreffeh olarak koyunde rahat icinde yasayan bir ~akinin kazandiklan ile refahlanmn arttmlmasma mukabil haklannda hicbir sey yapilmamasi bu cesit isleri yapan adamlarm cesaretini ve adedini aruracagma ~Uphe yoktur. Eger hududa pasaportsuz veya vesikasiz giren bir adam hudut boyunda bir kursunla karsilasacagrm veya aylarca hapiste yatacaguu bilirse, kendinl hlmaye edeeek allesinln derhal yerlerlnden kaydmtacaklaruu hesap ederse bu yola meyil edeceklerin azalmis olacagt muhakkakur. Ru gibi icraaun tatbikine verilecek selahiyetin Konya Valisine veya Amasya Valisine verilmesine hiy luzum yoktur. Fakat Mardin Valisine Verilmesi mUlkUn selameti icabmdandrr ... Bolgeyi bugun KUrtlUk propagandasi, yarm Kurtluk istiklal cereyaru kaplarsa, bugUnkU adli prensiplerin memleketi kurtaracagma kanaat getiremiyorum." (Soz eden Zinar Silopi, Doza Kiirdlstan Kiirt MlIJetinln 60 Senedenberl Esaretten Kertulus Sava!jt Hanrau, 1969, Stev Basimevi, s. 144) .

Genel Miifetti$ Abidin Ozmen gayet ar;1k konu$maktadlr. 6me#in Mardin Valisine COk genis yetk:iler verilmesini istemektedir, Fakat bu yetkilerin, Konya, Amasya vs. Valilerine verilmesi hiy gerekli degddir, demektedir. Bu Kurtlerin ya~rubgl bolgelerin olaganusiu tedbirlerle, yani tam bir keyfilik ile yonetilmesini istemekten baska bit ~y degildir. Zaten Genel Mufeuis adli prensiplerin otesinde keyfi tedbirler istedigini ozellikle vurgulamaktadtr. Vine bu raporda, Genel Mufettis Abidin Ozmen,
"... TUrk camiasi iyinde kaynatmak istedigimiz kimseleri Kurtce yerine TUrkye dili ile konusur hale getirmek icap eder. Temsilin (asimilasyonun) yaprlmasi icin Kunce konusmak meselesi uzerinde durmak icap eder. Halkevlerinin, bilumum memurlann, Devlet daireleri ve mttesseselerinde "ah~an bilumum memur ve mUstahdemlerin Kurtce konusmalanna katiyen musaade edilmemelidir. I~i olan koylu Turkce bilmiyorsa, koylu ile kurtce konusmamalr, koylu memur olmayan bir tercuman getirmeye mecbur tutulmahdir ... Kunce konusanlara karsi rnaddi ve mancvi cezalar uygulanmahdir.

TUrk sornurge yonetiminin Kurdistan'daki bu uygulamasi kendisine has bir uygu57

lamadtr. Zira ne Ingiliz, ne Fransiz somurgeciliginde, ne ltalyan ve Alman somurgeciliklerinde, ne de lspanyol, Portekiz, Belcika, Hollanda, Guney Afrika, Rodezya vs. somurgeciliklerinde, yerli halkm, kendi ana dilini kullanmalanna kar~l bu kadar aAu baskilar yapilmamis, cezalar verilmemisur, Kemalistlerin, Ktirdistan'da ytirtittlikleri, bu, esi bulunrnaz somurgeci uygulamalara ragmen, "Sunfsiz, imtiyazsiz, kaynasnus bir kitleyiz", "balker bir devletiz", "biitiin esir milletlerin kurtulusundan yanayiz", "sarkm kole milletlerine biz omek olduk" gibi sloganlan da sik sik kullandiklan unuunamak gerekir, Biitiin bun lara ragmen, lngiliz, Fransiz, Portekiz, lspanyol vs, somurgeciliklerinde de buna benzer raporlann yazildigiru ve uygulandrgmi gormek mtimkilndtir. (Bk, Eduardo Mondlane, Mozambik KurtullJ§ Mucadelesi, ss. 43-44)

b) Nuri Dersimi'nin Amlanm Dogrulayan Resmi Yaymlar


GeneIkwmay Baskanhg; tarafmdan yaymlanan Tiirklye Cumhuriyetinde Ayaklan(1924-1938) isim Ii kitapta, "Piiltim lIr Harekan" ile ilgili olarak sunlar sOylenmektedir:
..... Alln Harekatiru takip eden gunlerde Genelkurmay Baskam Maresal Fevzi C;akmak. Dogu bolgesinde yaptl!l gezide Erzincan ilindeki gozlem ve izlenimlerini 18 Eyli11 1930 da Basbakanhk ve Igi~leri Bakanligma bildirmisti, Raporda ~tlyle deniyordu: 1. Erzinean ilindeki incelemelerim sirasmda ekonomiyi onemli surette zarara sokan ve bu il dahilindeki asayi*sizligin en onernli amillerinden clan A~kirik, Gnrk, Da!bey. Haryi koylerinin tedip ve tenkiline (cezalandmlrnalanna) zorunluk oldugunu gordnm. Birinci Genel Mi1fetti~lik dismda kalan bu koyler il jandarma kuvvetinin yetersizligl dolayisiyla ciddi bir tedibe (cezalandirmaya) u!ramadan yaptiklan ~kaveUe (eskiyahkla) memleketin Turk halki uzerinde buyuk 6lgi1de olumsuz etki yapmak.ta ve civar Kurt koylerini sekavete tesvik etmektedir. Bu bakirndan vilayet bu koylere vergi, asker vermelerini, silahlanm teslim etmelerini teblig ederek, olumsuz bir sonuc ahndlgl takdirde, bu htligede ~k ~Imank bir durum alnus olan bUtOn Kurt koylerine bir etki yapmak ve devlet ni1fuzunu hakim kdmak igin Erzincan'a nakledilecek bir hava kuasi ile 'bu koyleri tahrip etmenin uygun olacag: dU~Uneesindeyim.

malar

2. Erzincan il rnerkezinde 10.000 KUrt vardir, Bunlar alevilikten faydalanarak mevcut TUrk koylerini kurtlestirmeye, KUrt dilini yaymaya gall§maktadlflar. Birkac sene
sonra KiirtJugiin butun Erzincan'i istila edeceginden endise edilebilir, Orfen Turk, fakat alevi olan bircok Turk koyleri, aleviligin KIlrtli1g0 ifade e!tigi zihniyeti ile ana IlsanIanni terk ederek Kurtlje konusmaktadular, Bu i~e on ayak olan her ~ekavete (eskiyaliga) yatakhk yapan Rusaray, Mitini, ~mcI!t, Knrtkendi, Kelarik koylerinin esash bir kayda tabi tutularak, bunlardan gerekenlerin Trakya'ya nakll ve bu bolgedeki ban reislerin il merkezinde ve polis nezareti alunda ikamet ettirilerek emniyete ahnmalan gerekrnektedir. Turk olan Alevi koylerinin Kurtce konu §mal anna, engel

58

olunmasma ve TUrk dilinin bOrOn Migeye yayrlmasr


vardir,

icin tedbirler almaya ihriyao;:

3. II bolgesmde bazi memurlann Kurt irkma mensup oldugu bilirunektedir. Omegin Erzincan sorgu hakimi Pulurnurln $evket Efendi'nin Kurtler! bimaye ettigi ve geceleri Kurtleri evinde topladigi gerceklesmistir, Bu adarrun ber De §ekllde olursa OISUD il dl¥lna nakline ve bu gibi memurlar hakkmda da ayru i~lemin uygulanmasma luzum

vardtr.

4. Arz euigim meselenin en onemlisi Birinci rnaddede adi gecen koylenn kesin surette tedibi (cezalandmlrnasi) Irkan Kurt oldulu kesinlikle bilinen memurlann bir an once yerlerinden almmasidir. Gerekli tertibat ahnmak Uzere hUkUmeto;:ekarat almmasmi an ve teklif ederim." (age ss. 351-352)

G5ri1ldUgU uzere, Genelkurrnay Baskani Maresal Fevzi (Cakmak) Erzinean'daki KUrt koylerinin icindekilerle birlikte, ucaklarla tahrip edilmesini yakilmasmr isternektedir. Yine bu yazismda KUrt ulusal gelismesinden duydugu endiseyi dile getirmekte, Kurtlerin TUrkleri asimile etmesi tehlikesinden soz etmektedir. Bunun icin KUrt kOylerinin tamamen yakthp yikilrnasrm, (tedip ve tenkilden) yani katliamlardan kurtulabilenlerin de Trakya'ya surgune gonderilmesini isternektedir. KUrt!ere memuriyet veri 1rnemesi, KUrt memurlarm surgune gonderilmesi de aynca istenrnektedir, KUrt ulus ozelliklerinin ancak bu yollarla yokedileceg], KUrt ulusal gelismelerinin bu yollarla erkisiz hale getirilecegi onemle vurgulanmaktadir. Genelkunnay Baskanmm bu yazismda "eskiya" sozunu, KUrt ulusal haklanm ileri surenlere, veya surebilecek olanlara, Kunce konusanlara kar~t kullandigr acrkur. Genelkurmay Baskam Maresal Fevzi (Cakmak) yine bu gezisinde, 20 EylU11930 tarihinde Basbakanhga ve Icisleri Bakanhgma ikinci bit yazi daha gonderrnistir. Bu yazrsmda yine, yukandaki yazida belirtilen hususlar tekrar edilmektedir. Knrtcenin getismesinden duyulan endiseler dilegetirilmektedir. KUrtlerin kesin olarak Trakya'ya stirgUn edilmesi, KUrt memurlann stirgUn edilmesi istenmektedir, (age. ss. 352) 1930 yihnda Genelkunnay Baskam tarafmdan yazilan bu yazrlar Uzerinde dikkatle dunnak gerekir. Bir kere Kurtlerin ayn bir irktan, ayn bir ulustan olduklan dikkatle vurgulanmaktadir, Gizli yazdarda ve konusmalarda, KUrt ulusunun V'drhgmm kesinlikle kabul edildigini, yukanda, "Yonetici Kemalistlerin KUrt Sorunu Konusundaki Farkh lki GOru~U~bolurnunde ifade etmistik. 'lkinei olarak, ~yhlerden, agalardan, asiret reislerinden sOZ edilerek ternel amacm gizlenrnesine gerek duyulmamrs. "KUrt koylerinin tamamen yakihp ytkilmasi, Kilrtlerin tamamuun Trakya'ya surgune gonderilmesi gerekir" deniyor. O~i.incil olarak, Kurdistan'daki TUrk yOneriminin lrkr.;1ir.;erigi ~tk bir bi~imde sergilenmektedir, "Irkan KUrt oldugu kesin olarak belli olan memurlann bir an Once yerlerinden almmasr.gerekir" bicimindeki istek bu yargmm en onemli kamndir, Yazdarda dikati ceken dOrdUncU bir Ozellik asimilasyon endisesi He ilgilidir, Bilindigi gibi Cumhwiyetin ilk yillanndan itibaren KUrt dilini ve KUrt kUltUrlinU yokedebilmek i'Yin yogun bit faaliyete giri~i1m~tir. Kurtceye kar~l. her tUrU.ibaskt politikasl temel bir devlet politikasi olarak yUrtitnlmt.i~tUr. Buna karsilik It.irk.-;eher tlirlli dcvlct olanaklan kullamlarak gelisurilrneye cahsrlmaktadir, Kurtlere uirkce ogretip KUrt ulus ozelliklerini unuuurabilmek, yokedebilmek icin ise, devletin ideolojik ve politik baski araclan yanmda, zorlayici baskt araclan da kullarnlmaktadir, lste btitUn bu durumlara ragmen, devlet baskisi 59

alunda bulunan Kurtccnin devlet destegindeki Ttirkleri ve Turkceyi asimile edeccginden endise edilmektedir. Halbuki yine resmi ideolojide Klirtlerin ilkel, cahil ve vahsi oldugu, kurtcenin ise iptidal bir dil oldugu propaganda edilmektedir, Boylesine "iptidai" bir dilin baska bir dili asimile edeceginden neden endise edilmektedir? Yazrlarda dikkati ceken en onemli nokta ise, 1930 yilmda, Genelkurmay Baskamrun Turkiye'nin yonetiminde oynadigr etkin roldur. Genelkurmay Baskani, Basbakana ve lcisleri Bakaruna yazdlgl yazilarda, Turkiye'nin yonetimi konusunda

oneriler sunmamn cok otesinde, bazi seylerin bizzat yaprlmasirn isternektedir.


Ulusalhk iddia eden veya iddia edebilecek memurlann, ozellikle ogretmenlerin. Kurdistan'a tayin edilmemesi, tayin edilmislerin baska yerlere nakilleri, bugunku irkci ve somurgeci, ayni zamanda "t)zgurliik" lafazarn CHP iktidannm da dikkatle uyguladigi bir somurgeci politikadir,

Dr. Nuri Dersimi'nin amlanni dogrulayan olaylar, Kocgiri direnmesinden (1921)


Nasturi Ayaklanmasrndan butun Kurt direnmelerinde (1924) ve ozellikle Seyh Sait ulusal direnisinden itibaren yasanrmsur, Ornegin Seyh Sail direamesinden sonra, 1927

Yilt yaz aylarmda ozellikle Eylul aymda Hani, Lice. Silvan ve Biear dolaylannda meydana gclen Kiln direnmelerinde. Tiirkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938) isimIi kitapta bu konuda sunlar soyleniyor:
" ... Harekatm cereyan euigi bu bolgedeki koylerm, as ilerin vataru oldugu, eskiyamn aile ve cocuklannm buralarda banndiklan ve koy haikirun r;;ogunun birbirlerine akraba olrnasi dolayrsiyla, aile yakmhgrrun verdigi ve bu kuvvetle bu ahalinin de manen ve maddcten asilere yardimda bulunduklan ve buralarda asilerin bircok silah ve cephanesi bulundugu anlasrlnus ve her an e~klya ve ahatlntn baskin veya pususuna ugramak ihtimaline karst rnufrezeler koylere girerken r;;ok esash tertibat almak zorunlulugunda kalrruslardi, Bazi koylerin mufrezeler gelmeden bosalnldigr gori1lmfi~. bunun uzerine koye muhit olan arazi kisimlanmn da dikkatle arastmlmasma zorunluk hasil olmus, tarlalar, odun, saman, ot yigmlan, ormandaki hiler. magaralar, komlar tamamen arastmlarak perakende bir sureue buralara sigman 'iogu erkek, kismen de kadm ve yocuklardan ibaret kurneler toplattlrtlrnl~tl. Yakalanan bu *ahlslar arasinda kadmlar tecrit e.ilerek, silahi ile tutulan ve eskiya ile iliskisi oldugu anlasilanlar hernen kur~una dlzllmlst], Bunlardan ahnan bilgiye gore eskiyalardan bir kismrmn daha once buralardan uzakla~ugl, bir ktsmmm da koyun erkekleri ile oteye beriye dagtlrms old uk Ian goruldu. Bundan sonra ahali tarafmdan esasen bosalulrrus olan koyler (Botyan, Murtazan, Zergezor bolgesinde mikran 22 ye yilkselen koy) e~kiya lie tamamen blrlikte oldugu keslnllkle anlatlldlkblO sonra yaklldl, Yanan koylerde bireok fi§ek ve bombalann infilak ettigi goruluyordu. Kul haline gelen saman yigmlen arasmda mukadder akibetine ugrayan bircok eskiya avanesinin cesetleri teshis edildigi gibi, takip mufrezeleri buraya yakla~tlgl sirada, ellnden stlahuu atarak kendlne masum hal ve tavrt veren, blrqok kimseler dahl yakalanarak hemen Imba edlldller, Tanmnus elebasilardan Hartah Sabri de mnfrezeler tarafmdan yakalanarak oldurulmus, Supuluk Dagl'mn taranmasi sirasmda, Orner Faro ceresine mensup 49. Emin Miko getcsine mensup 6 sllahh ve 39 silahsiz, Kancavare ormanlarmda yine Emin Miko'ya mens up 4 silahh 12 si silahsiz saki tutularak olduruldtiler. Asiler!n terkeUlgl hayvan surulerl miisadere edllerek bir kssnn erlerin et istihkakma kar§lhk birliklere verllmi§, yogu E1aZlg ve Diyarbakir'a

60

gonderilerek

mUlki idareye

teslim edilmisti.

(55.

239-240)

Gtmey birlikleri, bolgesinde yapnklan taramalar srrasinda meshur Saki Bicarh Mustafa'run avanesinden ormanhklar icinde saklanrrus 19 kisiye tesaduf ederek imha etmisler ve bunlardan aldiklan hilgi Ozerine Mustafa'run da Faro bolgesindeki koylerden birinde saklandl~1 otrenilerek, bolgedeki ~i1pheli yerlere yaprlan baskmlar sonunda avanesmden 10 kj~j daha oldilrUlmU~. kendisinin geriye kalan 10 ki~i ile iki gun once Nnveydan bolgesme firar ettigi anlasrlmisur. Bu safha harekatimn sonunda Kuzey ve Guney birlikleri tarafmdan Corela Dagl'nm en yuksek tepelerine kadar yapilan taramalarla biitiln meskun yerler ara~tlnlrnl~, asilere yatakhk etikleri kesinlikle anlasrlan 60 kadar kOY yakllml~. 450 ye yakm ki!jJ olduriilmii!j bunlara ait olup glineye kacmlmak istenen butun suruler ele gecirilmistir." (s, 242)

yrkilmasindan

Dikkat edilirse burada, ulusal direnis surecine giren KUrt kOylerinin yaJahp soz edilmektedir. Koyler icindckilerle birlikte yakihp yikrlmakta, ulusallik iddiasmda bulunanlar hemen orada kursuna dizilmektedir. S6zU edilen Tiirkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938) kitabinda butun Kurt direnmeleri krokilerle etrafh bir ~kilde gosterilmi~tir. 24,25,26 nurnaralr krokiler, yukanda sozunu euneye cahsugumz KUrt direnmeleri ile ilgilidir. BUtUnkrokilerde oldugu gibi bu krokilerde de kirmm ve mavi renkler kullamlmaktadir. Kmmzrlar dusman kuvvctlcrini belirlemektedir. Ve butun KUrt bolgeleri kirmm ile gosterilmistir. Maviler ise somurgeci devletin Ktirdistan'daki ordu birlikleridir, Sir de somurgecilerle i~birlig-i yapan, KUrt ulusuna ihanet icinde olan yerli kuvvetlerdir, Dikkat edilirse "eskiya" ile ahali arasmda bir aymm yaprlrnamaktadir. Ulusalhk iddiasmda bulunan veya bulunabilecek olan herkese "eskiya denmektedir, Yani halka eskiya denmektedir. Bununla beraber KUrt yurtsever ve emekci halkmm bUyUk bir yoksulluk ve zorluklar icinde Urettigi koyunlar, keciler, cesrtli Urtinler vs .. gasbedilerek, yagrnalanarak sornurge ordusuna daAltllmaktadlr. Boylece "eskiyalik" somurgeci devletin silahlr kuvvetleri tarafindan KUrt ulusuna karst stirdfuiUmektedir. Ote yandan, TUrk somurgeciliginin katledecegi kimselerden bilgi alma yontemlerinde de uzmanltk kazandrgi anlasrlmaktadir,
Lice, Hani, Silvan, Blear, Hazro bolgelerinde 1927 yilt yaz aylannda meydana gelen Kurt direnmeleri He ilgili olarak. resmi yaymda daha sonra sunlar s6ylenmektedir:
..• Bolgenin hemen her kisrrunda nufus sayirru srrasmda bir olay olmarrns, yalruz Lice'nin kuzeydogusundaki Harta Koyune gcnderilen mufreze bu koyden atese maruz kalnusn. Harekatm ilk safhasmda bu kaye ve halka ili~ilmerni§, takmdiklan masumiyet kisvesi alnnda melanetlerini gizleyecekleri tahrnin edilrnisti. Mlifreze koye yaklasirken 4-5 el silah anlmrs, derhal mukabeleye mecbur kalan mufreze erleri tarafmdan etraftaki hakim srrtlar tutulmus ise de. silah sesine yetisen kcylulerin ellerindeki silahlarla birlikte eskiyaya kaulmasi ve iki saat icinde sayilan 60'a yukselmesl, zayif bir durumda bulunan mlifrezenin eskiya tarafindan kusatilmasi, durumu oldukca ciddilestirmis, musademe aksama kadar eskiyamn UswnlUtU karsismda mufrezenin savunmasi ile devam etmis, aksama dogru Lice'den gonderilen kuvvetli bir bolU~un yetismesi uzerine, asiler karanhktan faydalanarak etrafa dagrlmislardi. Bu musadernede bir Yuzbas: ile don er yaralanmrs, eskiya 10·12 ki§i kadar zayiat vermisti, Bu kOY ve clvart sonradan tamamtyla yakildr, (s, 244)

61

Onceleri kendilermi Hukumete sadik ve balh gostererek hayatlarmi kurtaran ve medyun oldnklan ~iikran borcunu boyle nankorce ortaya koymaktan ~kiruneyen bu ahalinln yaratnklan bu olay bu ~evre halkmm hemen ~ogunun HtikOmete ve orduya k~1 besledikleri ktltii duygu, inbariyle bir ibret dersi teskil eder. Huveydan bolgesinin aranmasi ve taranmasma memur edilen 63. Alay taburlan ise, hareksta gecrikleri bolgedeki koylerin ahalisini kamilen i~ ve gUyleri ile mesgul bulmuslardi, Hukumete gercekten bagh olduklarindan dolayi Kendi dururnlan ve geleceklerinden kusku duymayan ve bunun dogal' sonucu olarak hicbir korku ve etki altmda bulunmayan bu masum halk tabakasr, etrafmda cereyan eden olaylara karst tsmamen lakayt bir halde tarlalanm suruyorlar ve kendilerini topraklarma adanus bulunuyorlardt. Tarama harekati btltiin §iddeti ile guneye dogru ilerledikce, balk ve koyluler de yava§ yav8§ degi§meye b~laml§ ve otedenberi ~eyh Fahri ve Pevzi ~etelerinin faaliyet sahalan olan bu bolge ahalisi de tamamiyla hukumete kaql isyankar bir durum alrms ve eskiyaya silah, cephane, yiyecek verecek Kadar cesaret gostermis ve bazr koyler ahalisininde birliklerin yakl8§uglRl haber ahr almaz yiyecekleri tokatran kurtulmak i~in hemen koylerini terk ile etrafa daglldlklan gorulerek bu gibl k6yler kamilen yakllml§tlr. Bununla beraber Huveydan bolgesine ozgU riyakarhk nedeniyle mufrezeler, bir kisim koylulerin bircok dolambach yoUardan 4fevirdigi bin tUrlUhile ve desiselerle kandmldilar. (ss, 244.245) Harta olaymda oldugu gibi burada da ilkin bircok Mylere masum ve kabahatsiz telakkisi ile sefkat gosterilmisri. Oysa bu koylulerin ~gu koye yaklasan miifrezeyi birka~ ki§i ile karsihyor, koylerinde e§kiya bulundugu halde, kendilerinin eskiyadan bircok zulUrn ve iskence gorduklerini ve falan istikamete giuiklerini anlanycrlar. diger yandan da koye habet gondererek hemen silahlarmi ahp daga ylkmalanru tenbih ediyorlardr, Bu suretle hem mufrezelerin kuvvetinden bilgi alnus 01uyorlar, hem de mUfrezeyi ~a~ltlarak gam avlamak istiyoriardr. Pek kisa silren bu nazik durum sirasmda, koyden silahmi alrp kacabilen, eskiya ile birlikte mUfrezeye ate~ a~lyor, koyde kalanlar ise, kendilerini sadik gostermek icln gereken rolu oynamakta devam ediyorlardi, Bununla beraber bu bOlgenin arasunlmasi sirasmda bircok defalar boyle aCI imtihanlar karsismda kalmrs olan mUfrezeler bu gibi kandmci sozlere onem verrneyerek gorevlerinin gerektirdigi tedbiri alrnakta ihmal gostermediler, Bit yandan koyii abluka ve ktlyltlden sorusrurrna ile mesgul iken, diger yandan firar edenleri ~iddetle rakip etmekten geri durmadrlar, Temri ormanlannda bu §ekilde, mufrezeleri kandtran ve sonradan nrar edenlerden 38 ki§i yakalimarak Oldiiriildii. ~iiphell bir durumda yakalanarak mahkeme edilmek iizere Lice'ye gonderilen 31 ki~i de yolda muhafizlann silahlanm almaya tesebbus ettiklerinden hepsi oldiirfildii. Ve Hiiveydan bolgeslndekl batiin koyler kamllen ya~lldl. (s, 245) 7. Seyyar Jandarma AlaYI mufrezeleri tarafmdan arasnrma yapilmakta ve orttilmekte bulunan Sarurn Suyu gnneyindeki bolgede bireok k6yler taranarak yakliml§ isede, bu olaym gerek erlerin egitim noksam, gerekse subaylann azim ve irade zaafi, tarama silindlrlnln BnOnden kacarak Sarum Suyu gecitlerine (Goderni Koprusune) dayanan 3-5 -takiyi yakalamak firsanru kaybeuirmistir. Bu alaym arasnrma yapugi havalide tutuklanan sahrslardan bircogumm 15 giin once Murat GUneyinden .inen asi gruplarma mensup olduklan anla~t1dlgmdan bepsi kursuna dizildiler. (s. 245) Finto civannda 40. SUvari AlaYI ke~if kollan ile Hanili Seyfullah ~tesi arasmda musademe olmus, Guneye kacmak isteyen bu ~erir de btl kiifUk kuvvet kar~lSmda iki

62

krsrak brrakarak

sekrar kuzeye donmeye

mecbur kalrmsu.

Tuzla'da bulunan 62. Alay 1. Tabur milfrezeleri tarafmdan bu.~aKinin faaliyet bolgesi olan ve bundan onceki tedip safhalarmm <;er<;evesi dl§1nda kalan Eshabikeyf. Da~l ve civanndaki koylerde arasurma yapilrms, koylerin ~o!unda, ozellikle yol boyunca olanlarda ahalinin durumunu §ilpheye dusurecek bircok emareler gOri1lmU§. hakim sutlan tutan erler tarafmdan buralarda guneye karst yapnnus bir siper i£erisinde ve henuz yeni atlbm~ bircok bo~ kovanlar bulunmus, erzak kafilelerine pusu kurmak, harekat sirasmda sik srk tekerrilr eden telgraf hatlannm kesilmesi gibi eskiyaya yardimcr bit durumda detil. fiilen eskiyahk ettikleri sabit olan bu koylerde erkeklerin bulunmamasr da dikkat £ekmi§ ve cocuklardan yapilan sorusturmada bunlann birkac gun Once roploca giuiklerl anla~lldllmdan hiyanet ve §ekavetlerinden ~ilphe edilmeyen bu koyler de kamilen yakllml§tI. Koylerine gizlice girebilmek i<;in mufrezelerin hareketini civar mahallerde sak:lanarak bekleyen bircok e§kiya dokunttlleri de birer biter bulunduklan yerlerden ~lkartllml§ ve bunlann sllahll olan 112 sl oldilrOlmii§tii. Tedip harekatmm son safhasma

Guneyi bolgelerinin
Hani'de koylerl Hani'ye

arasunlmasma

tahsis edilen Huveydan bolgesi ile Lice ve Hani memur 63. Alay taburlannm taramayr muteakip

toplanmalan emredilmisti. Bu taburlar genis bir bCI.lgeyi taradiktan ve §ii.pheli yakttktan ve §ahlslarl kamllen lmha eUlkten soma 3 Kasun 1927 aksanu geldiler. (s. 247)

Takriben bir ay suren tedip (cezalandirma, terbiye etme) harekan sonunda bolge ve mufreze komutanhklannm raporlanna gore, muhtelif havalide cereyan eden takip ve taramalar sonunda yakilan k5y rniktan harekatm sonucunda 280'e yukselmis ve bu koylerde veya da~larda. ormanlarda, yakalanarak imha edilmis eskiya ile bunlara mensup ~ahlS miktan da 2.000'i a~ml§tl. (s. 247)

Hukumetin bu bolgede sarsilmaya baslayan nufuz ve itibanmn iadesi ve eskiya elinden b1kml~ bit hale gelmis olan masum ahalinin himayesi icin yapilnus bu harekatm kisa bir zaman zarfmda meydana getirdig! sonuc manevi etkisi itibanyla daha onemliydi. Hukumete sadik olup i~i ile gUcU ile mesgul olan ahali ~imdiye kadar kendilerine yapilan muzir propagandalann dogru olmadrgmi anlamis, ve gozlerinin onunde cereyan eden olaylarda, e§kiyanm ve avanesinin u~radlgl akibeuen derin bit ibret dersi
aldilar. C;ilnkil bu balk tabakBSI her Kurt koylOsu gibl cahll ve lIkel blr halde ya~lyor, senelerdenberi sadik kaldl~l asiret hayatmdan silkinip sryrrlanuyordu." (s. 247) C;unkU. ~... insanh~1 bile idrak etmernis bu kitleye KUrtiUk telkin etmeye imkan yoktu" (s, 79) "... Bu kitle varhgmm manasuu bir avuc gulgul (dan) bir avuc arpa yemekten ibaret zanneder. Cumhuriyet nedir? y8§adl~1 dagm ardmda ne vardir, bilmez ve bilmek istemezdi." (s, 79) "... Bolge halk; tam anlarmyla cahil kaylU gurupJan idi, 0 srralarda orta~al hayati y~ayan bu halkm, i§lenmemi§ dimagmda rnilliyer tnkOsU diye bit ~ey yoktu. Cahil halka KUrt ba~lmSiZhk fikri zaten asrlanamazdi ... " (s. 234) ,

GOrUldli!!:ligibi KUrt ulusal direnmelerine karsi, sadece bir harekat sirasmda 280'nin uzerinde koyun yakrhp Ylkddl!!:l. 2.000'nin tizerinde KUrt yurtseverinin ve emekcisinin katledildigi vurgulanmaktadrr, Resmi yaymlann KUrt yurtseverlerine, ulusalhk iddia edenlere, "eskiya", "haydut", "vahsi" gibi, kucurnseme ve horlama belirten deyim1er kullanrnasr dogaldir, Burada, yakilan yikilan koy sayilan uzerinde dikkatle dur63

mak lazrmdrr, . Lucien Rarnbout, Kiirdistan (1918~1946) (Komal Yaymlan, Istanbul 1978) isimli kitabmda, 1925~1928 yillan arasmda Kurdistan'da 206 k5ytin yakrhp yrkrldigrm belirtmektedir. (s. 37) Lucien Rambout'un hazrrladigi listede, Lice'nin adi gecrnesine ragmen. Hani ve Bicar'in adlan gecmemektedir, Halbuki sadece Bicar bolgesinde yakilip yikilan koy sayisinm 280'nin tizerinde oldugu bizzat Turk askeri rna-

kamlan tarafmdan hazirlanrms resmi yaymlarda mevcuttur. Ulusal direnisin onernli boyutlar kazandrgi Hiiveydan bolgesi He ilgili, birbirini yalanlayan beyanlar ise dikkat cekicidir, Tarama harekatmm, yani koyleri yakip yikma, kitleleri katletme harekaunm, "tarama silindiri" olarak adlandmlmasr yine dikkati cekmektedir. Kurtlerin, "cahildir, ilkeldir, dusunceleri yoktur, rnilliyet dii~iincesinden yoksundur ..." denerek, nasi I horlandiklan, kucumsendikleri, yine ilgi cekicidir. Temel amaci KUrt ulus ozelliklerini yok etmek, Kurt ulusal gelismelerini durdurmak olan bir hareket bunlan yok sayiyor, Bu, daha onceleri deg-indigimiz onemli bir konu ile ilgilidir. "Yonetici Kemalistlerin KUrt Sorunu Karsismdaki Farkh lki G6rii~il" konusu ile ilgili. Resmi yaymlardan faydalanarak Dr. Nwi Dersimi'nin amlanm dogrulayan olaylara bir ornek daha verelim: 1929 Yilt llkbahar ve yaz aylannda Eruh taraflannda meydana gelen bir direnis ile ilgHi olarak. hazirlanan ve uygulanan tedip ve tenkil harekatmm plamrun bazi boliimleri 0yledir:
2. Ise baslamadan once, hukumete edilerek kolorduya bildirilecektir. 3. Hedef lilyan Pervari yaylalannda muhalefet eden kisiler ve ktly isimleri tesbit

Asiretidir, Buna yardimci olabilecek Dersevliler oturduklan haber almrrustir. (s. 250)

ve Batrnanhlann,

7. Harekatm yapihsmda ~u hususlar gtlz onunde tumlacsknr. b) Maksadm gizli tutulmasi kesinlikle istenmis oldugundan hareket baslaymcaya kadar erlerin haberdar edilmemesi gerekir. (<;evre halkmdan toplanan bu
vasualann, yani nakliye vasttalarmm) Siirt ve Midyat'tan, Diyarbakir ve Mardin'e esya nakliyan yapmak iyin tedarik edilmis oldugu soylentisi etrafa yayilmahdir. c) Harekat sirasmda ugramlan koylerden kimsenin, k3f§1 tarafa haber vermesine meydan btrakmamak iyin kay dr~lDa blrakrlmamasl gereklr. e) Harekann olmasi laztrndir. sUratie sonuclanmasi yok 6nemlidir. muamelede silahlan ~u hususlar Darbenin ve takibin

amansiz
~imdiden

8. Asilere uygulanacak hazirhkh bulunulmahdrr, a) Jilyan a§iretinden olmalan

dikkate

almmak suretiyle

teslim etrnesi istenecek. gerekenlerin teslim

b) Jandarrnalarr ~ehit edenlerin ve hukumetce yakalanmalan istenecek, Resul ve kardesi Agit yakalanacaktu.

c) Bunlar yapilmadrgr takdirde, hukumetce asi olduklan yakrlacak, mahsulleri ve hayvanlarr miisadere edilecek, kacmalarma kesinlikle meydan v erilmeyecektir. d) Muzakere ile oyalanmaya asia yanasrlmayacaktrr.

kabul edilerek k6yleri yakalanan ~ahlslann

(s. 251)

64

·.. Tabura kilavuz olarak Jandarma ... Harekata Uy ucak kanlacaktrr,

legmeni Yusuf Ziya verilmistir. (s. 254) imha edilecektir. (s. 254)

(s, 253)

... Resul ve kardesi merhametstzce

2. Kolordu Komutanhgirun silah arama ve asiler in aranmasr konusunda verdigi aynnuh emre gore leniplenen mUfrezelerin bundan sonraki gunlcrde plana gore hareket etmek suretiyle asilerin iliskisi bulunan ktiylerde sllah aramalari yaparak bir hayU p.ki ve bir 0 kadar da kadm ve -;ocuktlln ibaret allelerlni yakalamistar nayvanlarun mitsadere etmlsler, evlerini yakml~lardl ••• Resul'U yakaJamak icin sarfedilen gayretler genellikle bosa cikrrusu." (s. 259)

• Bu plan daha once de sozunu euigimiz "Resul Harekati" He ilgilidir, Olaym yarancrsi olan Tegmen Ziya'run gorevde tutulmasi dogaldir. BUtUn Cumhuriyet tarihi boyunca bu boyle olmustur. Kurdistan'da katliam sucu i~leyen askerler, j andarm alar , polisler, ozellikle KUrt ulus ozelliklerine dU~manhgl ile tanmanlar, devlet tarafindan daima odullendirilmislerdir. Bununla beraber haklannda zarnan zaman ve usulen sorusturmalar da acilmakta, fakat, dosya bir muddet soma kapanmaktadrr. Yukanda ozetlemeye r;ah~tlglmlz plan, sornurgeci TUrk devletinin, bugunlcrde cok sozu edilen Kotr-Gcrilla uygulamalan konusunda, daha 1930 yillannda onemli bir uzmanhk kazandigiru gostermektedir. 1930 yillannda Erzincan Valisi olan Ali Kernali de, Erzlncan Tarihi isimli kitabmda, (Resimli Ay Matbaasi, Istanbul 1932) bu tur olaylan iftiharJa anlatrnaktadir:
"... Ocaklan sondurulen, yuvalan yikilan, yurtlan dagrnlan ve etrafa kacan Kurtler, mufrezenin avdetiyle beraber yerlerine donerek zaten dort duvar ve bit onuden ibaret olan basit kulubelerini tekrar yaprmslardir. Ve hemen eskisinden farksrz bir surette ya~amakta bulunmuslardir ... Hakikan tamarruyla ifade etmek icin ~unu da ilave edelim ki, vaki tedibat (cezalandirmalar) cuz'i bir yildmsdan ibaret kalrrus ve tedipten sonra, idari iktisadi hicbir tedbir almmarmsur, Halbuki tedibin gozdagl hUkmUnde kalmamasi ifin, saik ve sebeplerinin az yok izalesi ve yol, mektep gibi noksanlann ikmali gere-

kirdi." (s. 171)

c) Jenosid Uygulamalan
Yukandaki aciklamalardan da iyice anlasilrnaktadrr ki TUrk hukumeti, genel olarak Kurdistan'da, ozel olarak da Dersim'de olaganustu uygulamalar icindedir, Nihayet 1937 bahannda Dersim'e saldm baslar, Bu arasurmanm konusu KUrt halk kitlelerinin nastl katledildigini anlatmak degildir, Nuri Dersimi, Kurdistan Tarihinde Dersim, isimli kitabmda, katliamlan butun a(flkhgl He, fotograflan He vermektedir. Kadmlann, gene kizlarm, cocuklann ve ihtiyarlann rnagaralara doldurularak yakilrnalan, magaralara, bogucu zehirli gaz srkilmasr, zehirli ve bogucu gazlardan bunalarak disanya sicramaya cahsanlann kursunlanmasr, cocuklann, bebeklerin baslanrun kesilerek kihclara takslmass, gebe kadmlann karmianna klh<; sokulmasi, cocuklann, baslanmn taslara ~lla <rarPllaoldurulmeleri sik srk rastlanan, ternel bir politika olarak yuruiulen olaylardandir, Koylerin, ormanlann yakilmasi, evlerin yakilmasi, hayvanlann flldtirlilmeleri veya gasbedilip orduya mal edilmeleri, sulara zehir dokulmesi aym temel politikanm 65

baska goruntnleridir, Jenosid uygulamalan sirasmda yumusak ve daha insam bir politika uygulamak isteyenler gorevlerinden ahnnus, haklannda sorusturma acrlnusur, Bununla ilgili olarak Nuri Dersimi soyle diyor:
"... Askeri harekat sahasmda bulunan Erzurum Kolordu Kumandaru ve Ttirklerce "hababam" adiyla maruf Tevfik Pasa, yapilan mezalimi tenkit ederek adi1 ve insani bir hareket icrasuu ordu kumandanhgmdan rica etmis oldugundan, hemen Dersim'den yektirilerek Ankara'ya gonderilmis ve sorgu aluna ahnnusn, Ayru kolordu subaylarmdan binbasi Hayri Dersimli Kurt kafilelerinin mitralyoz ateslne tutulmalanm diirbiln ile seyrederken, annelerinin kucaklannda bulunan zavalh KUrt yavrulanna kursun is abet ettigi zaman hoplayip ziplamalan manzarasi, bu subaym dimaguu 0 kadar tahri~ etmis ki, bedbaht yavrulardan birini kendi oz yocuguna benzetmis, ve ani 01auk bayihp yere dtl~mO~tQr. Bu hadise tlzerine hasealanan ve delilik alameti gosteren bu subay cephe gerisine aldmlmisnr. KOrtler hakkmda reva gorulen bu mezalimin dehseti, bir dusman subayuun asabnu bozmus olmasi, Turk cinayetlerinin fecaat derecesini olifmek icin en beJirgin bir delildir." (Kiirdistan Tarlhlnde Derslm, s. 320·32l)

Vine jenosid uygulamalan ile ilgili olarak Srvan'm Kurt MHiet Hareketlerl Irak'ta Kurdistan thtilali, (1970) isimli arasurmasmda, su notlar var:

ve

..... Liderlerinin birer birer ortadan kaldmlmalanndan sonra, Dersim Mukavemet Kuvvetleri (Ozellikle Ban Dersim'de) tam amen bassrz kalmislardi. 1938 bahannda, hukumet, "butun silahlanm teslim edecek olan asilerin affedileceginil" ilan eui, Bu ~agn (lzerine hOkUmet kuvvet1erine teslim olan ve silahlanm veren Karabal, Ferhad, Pilvank, Sex, Memedan, ve Karacaseyitleri hemen tamamen imha edildiler, Arkasmdan, Mazgirt, Kureysan asireti mensuplanyla, Yusufan, Baxtiyar Kunlerinin de r;ogunlugu kadm, ~ocuk, emzikli, gebe, ihtiyar farki gt'lzetilmeksizin, kitleler halinde r;ogu defada sungulenrnek suretiyle imha edildiler. Yazm sonlarma do!ru Nazsmiye'nin Hormekan, Kureysan ve Alan, Mazglrt'in birkisrm Babasuran mensuplan da aym ~kilde zehirli gaz bombalan, sungnler ve cesetlere dokulerek areslenen petrol yangmlanyJa yokedildiler, Binlerce Dersimli gen~ krz namuslanm kurtarmak icin kendilerini kayahklardan a~agl atarak can veriyorlar, zulme ve insanhk dl~1 muameleye kaql ~lklyorlardl. Di.inya tarihinin sahit oldugu en korkunc, en Uiyler Ilrpertici. bir jenosit hareketi idi, bu. Bir kavim, bir millet, snf boyun egmedigi iifin, koleli!i. asimilasyonu redderti!i icin kendi ecdatlannm, kendi anayurdunun bagnnda, petrolle, gaz bombalanyla, kursuniarla, sungu darbeleriyle, kurne kume, grup grup yok ediliyorlardi." (ss. 68-69)

Bu jenosid uygulamalanmn esas sahiplerinden biri olmasma ragmen, BUyUk .seC Degi~mez Genel Baskan Gazi Mustafa Kemal, dilnya kamuoyuna. kendini, ezilen, saldrnya ugrsyan, haksizhklara u~yan yoksul halk:lann dostu olarak gostermeyi h~ ihmal etmernistir. Omegin, ltalyanm Habesistan'a saldumasuu, Musolini'nin Habesistan
ve

halkma, "yabanlar"

dernesini, "yabanlan"

ezip yoketmesini

siddetle elestirmektedir.

Mussolini'yi, "asker cizmesi giymis sudan" diye nitelemektedir. (Johannes Glasneck, Kemal Atatiirk ve <;a*dalj Tiirkiye. Cev. Arif Gelen, Onur Yay. Ankara 1976 s, 297)
Halbuki.Kemalistler,

tilmiiyle 66

yok edebilmek

h;in,

Ktirdistan'i isgal ve ilhak edebilmek, KUrt ulusal varhgmi Mussolini'nin Habesistan'da giri$tig:inden cok daha ag:ll

katliamlara girismislerdir. ~ef1erin birbirlerini degerlendirmeleri ise yok dogaknr.

elestirmek

icin butun

frrsatlan

1937 yrlmda KUrt ulusal direnmesine kac~l ne tnr bir harekat surdurulecegi Bakanlar Kurulu tarafmdan alman ve "gayet gizli" diye ifade edilen kararda billUn aylkhgl ile gorulmektedir, "Bu "gayer gizli" karar aynen soyledir:
1937yilmda Yaplian Tuncell Tenkil Harekatma Dair 8akanlar Kurulu Karari,
Gayer Gizlidir Karar 4 Mayis 1937 Basvekalet Kararlar MUdiirlUgil

SaYI:
Son gilnlerae Tunceli'de vukua gelen nadiselere dair raporlar 4.5.1937 tarihinde Ataturk'iin ve Mare~lin huzurlariyla tetkik ve mutala edilerek a§agldaki sonuca vanl-

nusur.
I. Toplanan kuvvetlerle Nazimiye, Kecigezek (A§agl bar) Sin, Karaoglan hatnna kadar, sedid ve muessir bir taarruz hareketi ile vanlacakur. 2. Bu defa isyan etmis olan rrunnkalardaki halk toplamp baska bir yere nakil olunacakur. Ve bu toplama amellyesi de koylere baskm edUerek hem silah toplanacak, hem bu suretle elde edilenler nakledilecektir. $imdilik Mulahaza: Sadece taarruz hareketi ile ilerlemekle iktifa ettikce isyan ocaklan daimi olarak yerinde birakilrrus olur, Bunun iC;indir ki, sllah kullanmis olanlarr ve kullananlart yermde ve sonuna kadar zarar veremeyeeek hale getirmek, koyleri kamilen tabrlp etmek ve aileleri uzaklastirmak Iilzumlu g6rillmil§riIr. Not: Malatya'dan ve Ankara'dan gonderilen kuvvetlerin cepheye vasil olmalan ve cephedeki kuvvetlerin ufak-tefek talimleri ve istirahatlan ve bundan baska Diyarbakir'dan gelecek taburun tavzifi, butun bunlar d(l~UnUlerek bit hafta sonra, yani 12 Mayis'ta ileri harekete baslanabilecegi anlasilmaktadir. Not: Pataya

2.000 ki§inin nakli tertibau

hilkUmette

ele almrmsur.

acrmaksrrm,

iclerinden

yok

adam

kazarnp

kullanmaya

yah~mak

lazimdir." Ash gibidir


(imza)

(Tiirkiye Cumhuriyetlnde Ayaklanmalar, s, 491, Ek4)

GorUldU~ gibi Dersim halkma uygulanan katIiam kararlan, CHP'nin Daimi ve Genet Baskam BUyUk~ef Gazi Mustafa Kemal'in ve Genelkunnay Baskarn Maresal Fevzi Cakmak'm huzurlannda, daha dogrusu onlann istek ve iradesiyle almnnsnr. Kurdistan'a taarruz onerilmektedir, Halkm tiimUyle katledilmesi istenmekteDe~i~mez

67

dir, Katliamdangeriye kalanlann Bauya surgtme gonderilmesi istenmektedir, "Paraya acrmaksrzm i91erinden cok adam kazarup kullanmaya 981t~mak lazundir" denerek, "bolyonet" politikasi biitUn yogunlugu He onerilrnekte ve uygulanmaktadir.

Bakanlar kurulunun

"gayer gizli" olan bu Karan somurgeci

TUrk devletinin

Kurdistan politikasirn buliin a91khg:t ile gostermektedir. Ve bu yazida, asiret reisleri, ~eyhlcr, seyitler gibi, temel sorunu gizleyici sloganlara basvurulmamasi Uzerinde dikkatIe durmak gerekir, <;tinkti bu. Hlikumeun "gayer gizli" bir karandir, Bu kararda temel sorunu yani Kurt ulusuna karst dtizenlenen jenosid planlanm gizleyici a91k1amaiara girismenin geregi yoktur. Kamu oyuna sunulan aciklamalarda ise, KUrt ulusuna kar§1 girisilen katliamlar, "seyhlere karsi, asiret kurumuna karsi, seyittere karsr" olmak gibi sloganlarla gizlenmeye cahsihr. Zaten bu tur gerici kurumlarla ve bu kurumlan
die.

yonetenlerle iIi~kiler kuran, onlaria i~birligi yapan bizzat sornurge yOnetiminin kendisi"Paraya acnnaksizm iclerinden 90k adam kazarup kullanmaya eahsmak lazundu" demenin baska hicbir anlaim yoktur,
Tiirkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924·1938) adli resmi yaymda Dersim'de Bunlardan 'birkac; tanesini ~u ~kilde

uygulanan jenosid eylemleri etrafhca anlatthyor. ozetlemek mtimkUodtiC:

1 Temmuz 1938 Haydutlann 5-6 bin tahmin edilen aile efradi Iskisor, Ahpanos, Horan bolgelerindeki magaralarda, dere tabanlannda, Siprat rnagaralannda saklanmaktadirlar. (s. 432)

21 Temmuz 1938 L~ Deresi mansabmdaki haydutlara kar~1Erzincan tugaYI ile kuzeyden, Mamcki tugayi ile guneyden, l~ Deresi mufrezesi ile de Dogudan yapilan taaruz sonucunda, haydutlarm, sundiye Kadar olan, inatla direnmeleri kinlrms, ~a~kmhk icerisinde mll~aralara, kayeltklara, ag~ diplerine slgmml~lardl. Haydutlann slgmdlgl. a~lzlarl mazgalh ta~ duvarlarta kapatllml~ mail:aralar, cesur askerleriml.z tarafmdan kusaulrms, top ve makineli tufek atesjnden baska, 25. alaydan gonderilen istihkam mufrezesi tarafmdan tahrlp kahplarl atllmak suretlyle magaraJar tahrlp edilerek I~indekller olduriilmii~, can havU lie d~arlya rlrlayanlar da atesle imha edllm~tj. Boylece tararna sahasi icindeki magaralarde toplam 216 haydut imha edilmis, aynca 12 haydut cesedi Munzur Suyu uzerinde gorulmusur, Bu kadar kanh bogusmaya ragmen hala direnmekte olan magaralar vardr. 24 Temmuzda Murat tarama harekati devam ediyordu, Muhasara altmda tutulmakta alan Kink Magaradaki 42 haydut dinamitle imha edilmekten korkarak teslim oldular. Bunlar arasmda Demernan'm en azih haydutlarmdan ve en onernli kolbasilanndan Dememanhlan itaatsizlige ve bircok direnmeye sevkeden ve Hassogev ve Demernan Astreti Reisi olup 35 yila mahkum Cebrail'in oglu Huseyin de verdi. (s, 437) 14 Agustos 1938 8. Kor. Bolgesinde: 12. TUmen bolgesindeki haydu!lann reisleri ile birlikte Dokuz sira magaralannda saklandlklattrun haber almmast uzerine, bunlan ele gecirmek maksadr ile, Seyyar Jandarma Alaymdan gonderilen bit bolUk haydutlarla musaderneye unustu, Ve bu 4fatl~maya57. Alay mUfrezeleri ve topcusu yardlmda bulundular. 2 er ~ehit 4 er de yarah veren 34. Alaydan takviyeli bir boluk te verilmek suretiyle beraberce magaralarlD tekrar ktl~tllmasl ve IliindekiJerin Imhasma memur edlldiler. 15. Tumenin 38. alayi bolgesinde yapilaa taramada Yrlan Dagmdan Ali Bogazma inen derelerde 6S haydnt Imba edildi. 57. AIRY 80gazdan llierl glrdl ve Ikl mag-araYI ku§atarak ate~ altma aldl ve bombaladt. Bu milsademede haydutlar blr hayll zaylat ver-

68

dller. (5. 437) 15 A~ustos agleden soma: 7. Kor. Bolgesmde 93. Alaym 3. Taburu Batlya sevk edilmek iizere Yusufanhlan toplayarak Mamekiye getirmekteyken Uhni koyunde Mahmut Ali admda bir haydudun kafile arasmdan frrlayarak Necip admda bir onbasryi hancer ile ~ehit etmesi i1zerine meydana gelen kargasahkta, kacmak isteyen 49 klljl Imha edildl, 41. Tilmenin Munzur Suyu Batismda tararna yapan birlikleri ise, Bauya nakli kararlastmlan adamlan ararken Dest bolgesindeki muhtelif koylerden mukavernet gormesi i1zerine, haydutlara otedenberi yatakhk ve ¥erirlik eden 21mblk, H1c;:, Klrnlk, Dornak koylerinden 395 haydudu olil olarak ele g~lrdl. (5. 459) 16 Agustos 1938 Blr tayyare mosu yanlarmda siiriileri bulunan 500 klljl kadar haydut grubllDu bombalamts, maklneli ciirek ateljl altma almlljllr. (5. 461) blr

19 A!ustos 1938 Ikinci safha icin yilrUyU~ devam eden 7. Kor. birliklerinden 41. Turnen Munzur Suyu ile Kalason, ve Sin Sin bucagl bolgelerlnde direnen 290 haydudu Imha elmllj, Mazgirt'te toplanan son kafileden kacmak isteyen 52 haydut daha Imba edUmlljti, (s. 464) Toplanma bOlgeslne yilrilyillj hallnde bulunan 8. Kor. birliklerinden de, 12. Turnen 12 A!ustos'tan ben yasakbolge ic;inde ve dl§mda yaptl!l arama ve taramada yer yer bi~ok haydutlarl imha elmllj olmakla beraber son direnen 170 kiljiyi daha Imha etmls, b61gedekl koy ve taralart yaknusu,

15. TUrnen de aym ~ckilde bolgesindekl bircok koylerde yaptlgl arama sonunda 150 haydudu daha Imha etmls koy ve tarlahlrl yakmlljtl. Bu arada 63. AJay ile Seyyar Jandarma AlaYI da son olarak 6·7 koy daha arad. ve bu koylerl de yakt •• 14. Suvari Tumeni de bolgesinde yaptlgl son temizljk harckatmda 69 kilji daha Imha elmlf, erkek, kadm ve ~ocuktan ibaret 381 kisillk bir kafileyi Banya nakletmek Uzere Elazl~'a sevketmisti. (5. 464)
6 EylUI 1938-15 EyIO} 1938 arasmda yapilan tarama harekan, ordu emrine gore biitUn ciddiyeti ve §iddeti ile devam ediyordu. Birlikler bolgelerindeki magaralan, t3§ kovuklaruu, ve bir insamn saklanabilecegi ber noktayi adrm adim aradrlar, Istahkam mufrezesi bircok magaralan tahrip suretiyle topcu ve piyade aglr silahlan yakm desteginde yaptlan tarama harekatmda bircok magara ve civannda yaprlan miisademelerde yilzterce haydut Imha edildl. Ve bir 0 kadar da kadm ve 4Jocuk gruplarr yakalandi. Bu arada yine yiizIerce hayvan, silah ve cephane ele gecirildl. Haydutlarm dlrendlklerl k6yler, miinrerit evler, komlar ve hatta, tarla ve meljelikler yaklldl. (s.

477)
Tarama bBIge5inde, 17 giinde 7954 k~1 oldiiriilmii~ 478) veya dlri ~Irl yakalannusnr. (s.

... Tunceli'de ayaklanma tertipcisi olan reis, kolbasi, ~erir ve seyitler ele g~irilm~ ve bolgeden cikanhmsur, Bu suretle tunceli nihayet 2 sene icinde tamamen lemlzlenmi~ emniyet ve asayisi, tamamen istikrarh bir bolge haline getirilmis o Ldu. (s. 479) Tunceli halkmm bir kisrm yok ilkel ve fakirdir. Daglarm aralannda yasarnaktan dolan zihniyet, hilkUmet kuvveri, kudreti ve killlOrOnUn, bunlara devamli surctle ula§amaml~ ve isleyernemis olrnasi, bu halk arasmda asiret ruhunu vc hayaum devarn enirmis, seyitlerin telkinleri, ~erirlerin tehditleri bu halki ilkelligi ve fakirlig] icinde biraknus ve a!aya, reise, ister isternez uymaya mecbur etmistir. (s. 479)

69

1937 denberi devam eden §iddelli tarama olaniann IfOgu ortadan kaldmldigma, ve kalanlari daha kolay yurutulecegi tahmin edilir. (s, 480) llcelerin memur kadrolan, mUnhal halkmdan olrnamahdir. (s, 480)

hareketlerini muteakip asil kiskrruci da korkutuldaguna gore, mucadelenin gorev sahipleri de Tunceli

birakrlrnamah,

TUrk resmi ve askeri makamlanmn yaymlannda KUrt ulusuna ~l girisilen yoketme ve "korkuuna" ve sindirme katliamlan, jenosid eylernleri, ancak bu bicirnlerde yer alabiliyor. Koylerin yak1hp yikrlmasi, Batiya sUrgiine gonderilenlerin, gerek toplarna bolgelerinde gerek yollarda ~e~itli bahanelerle katledilrneieri, icleri kadm ihtiyar, c;oluk cocuk dolu rnagaralann dinarnitlerle, bornbalarla yikrlmasi, yokedilmesi., Bunlar sadece resmi yaymlarda anlaulabilenler .. Fiili durumun, yasannus hayatm ise, bunlardan daha korkunc oldugu kuskusuzdur. Dikkat edilirse, bUtUn bu eylemler "kahraman ordunun, cesur askerlerin zaferleri" olarak sunulmaktadir. Burada uzerinde durulmasi gereken onemli bir nokta var: "Tunceli'nin Idaresi Hakkmdaki Kariun"un ne kadar agir hukurnler tasrdrgiru etrafhca belirtmisuk, Simdi gorulrnektedir ki, aslmda, mahkemeye, sorguya, sorusturmaya gerek kalmadan, kitle halinde katliamiar yapilmaktadir, "Tunceli'nin ldaresi Hakkmdaki Kanun" gibi, dogasmda, keyfiligi, ve siddeu rnesrulasuran bir yasanm uygulanmasmda bu tur olaylarm sik sik tekrar edilmesi dogaldir. Kaldiki boyle bir yasanm olrnadrgi, 1927·1929 yillannda da durum aymdtr. Aym uygulama vardrr. Lice, Hani, Bicar, Silvan, Hazro. Eruh, Raman, gibi bolgelerdeki ulusal direnmelerde de mahkemeyc, sorguya sorusturmaya gerck kalmadan Myler yakrhp yikrlnusur. KUrt yurtseverleri ve cmckci YI!1mlan kitlelcr halinde katledilmistir. KUrt ulusuna karst jenosid, TUrk tek parti donerni boyunca Kurdistan'm hemen hemen her tarafmda uygulanrmsur, TUrk tek partisinin Cumhuriyet Halk Firkasi (sirndiki adiyla Cumhuriyet Halk Partisi) donerni oldugu hicbir zaman unutulmamahdir,

d) BOIYonet Siyasetinin Uygulanmasr


TUrk somurgeciligi, Kurdistan'da, KUrt asiretlerini birbirlerine karst kiskirtarak, bilincli bir ~ekilde bol-yonet politikasi izlemistir, Aileler arasmdaki, asiretler arasmdaki, ufak-tefek ihtilaflan tahrik etmis, tesvik etrnis, btiytltmllstur. Bolrneye c;ah~tlgl asiretlerden birisini destekleyerek bunlar arasmdaki dU~manhgm koklesmesini saglamaya causnusur. Bu politikada basanh da olmustur, Dcrsim'de KUrt halk Ylgmlan icinde, somurgeci politikayt daha iyi yerlestirebilmek i~in. "Mustafa Kemal de alevidir" propagandasina sik sik yer vermisur, Boylece TUrk somurgecileri, KUrt ulusalhgim, mezhep celismeleri icinde eritmegayreti icine girmislerdir, "Rehber'in lhaneti" olgusu, bol-yonet politikasmm son derece ilgin9 bir 1)meg:idir. Bu bakimdan bu olay uzerinde durmakta yarar vardir, Rehber, Seit Riza'run erkek kardesinin ogludur, yani yegenidir, Rehber'in amcasi Seit Riza ile aile i9i bir surtusmesi vardir. Bu bakundan Seit Rrza'run, KUrt ulusu ve Kurdistan'm kurtulusu He Hgili goruslerine ~I cikmaktadir, Kemalist somurgeciler bu durumun farkma vararak Rehberle iliski kurdular. Kisa bir mUddet icinde, O'nu kendi ajanlan, isbirlikcileri haline
70

getirdiler, Kurtler, ozellikle Seit Rrza bu durumun farkmda idi. Rehber'in giivenilmez bir kisi oldugunu biliyordu. Fakat Kemalist somurgeciler de. "KUrt umumi efkanni aldatmak: iCin. Rehber'in, Hozat'tan kaCarak, asi kuvvetlerle i~birligi yapuguu, resmi bir tebligat He ilan edi.yorlardt." Boylece ajanlan ve isbirlikciler] Rehber'in, ozellikle Seit Riza ve Ali~r'e yaklasmasmi sagtamaya cahsiyorlerdi. Nun Dersimi, Kiirdistan Tarihinde Dersim, isimli kitabmda, daha sonra suntan soyluyor:
"", Rehber birkistm maiyetiyle ilk once Bahtiyar ~ireli ile birlesmisri. Rehber bir Turk casusu olarak KUrtier arasma ginni~ti ve KUrt kuvvetleri hakkrnda elde ettiAi istihbarati gUntl gtlnilne TUrk1ere ulastirmakta oldugu anlasrhyordu. Rehber, amcasi Seit Riza'ya haber gondererek, elini opup af dilemekte oldugunu, TUrk hukumetinin planlanm anlsmis oldugundan nefret ettigini ve TOrk ordu\anyla 9arpl~acagml bildirdiginde; Seit Riza bu sozlere inanmadigsm bildirrnisti. Diger asiret reisleri ise, Seit Riza'nm btlttin iqal 'Ie israrlarma ragmen, Rehber'e inanmis ve Ball cephesinde harp etmek Qz.ere gelmesine r8Z1 oimuslardr. Rehber, tertip eltigi yalan mucibince, Aliser'in idaresindeki Mmuka'da arncazadelerinden olup aldatmaga muvaffak oldugu Misto Sure'nin torunu Vankh Efendiyi yanma alarak Turklere kaql harbe baljlaml~tl. Zaten Rehber'in harp9iligi silah~6rlilgU. cesareti, barbarhgl Kurtlerce malum idi. Harbin aglrhk merkezi Seit Riza ilzerinde olup, harp planlanm da Aliser tanzim ediyordu. Bu sebeple General Alpdogan'm biricik gayesi Aliser'] imha enirmekti. Bu gayenin gerceklesmesini temin i9indirki, Rehber 15 gun rnuddetle harbe istirak euirilmi~ti, Kahbe ve kumaz Rehber, Seit Rrza'dan baska bUHin diger reislerin haua Aliser'in bile itimadmr kazanabilrnisti. Seit Rrza'nm karargah merkezi Halvori Yank, Aliser'in ise, Agdat idi, Tujik Oagl eteginde bir magarada ailevi bir melee (sigmacak yer) dahi vardi. Rcnber her zaman Ali~er ile temas ettiginden, Seit Riza'nm buum planlarma da vakif olrnustu.". Bir gun Rehber, sekiz silahh adarru ile birlikte Aliser'in ziyaretine gitmisti, Bu ani ziyaretin sebebini soran Aliser'e a9 ve yorgun oldugundan birkac saat istirahat edecegini soylemisti. Zavalh Aliser, misafirine yiyecek hamlamakla rnesgul iken, namert ve al9ak Rehber Aliser'in uzerine apansiz ate~ etrnis ve bu emsalsiz KUrt kahrarnamm ~hit etmistir, ~a~alayan esi, kendisini kocasmm ilstUne atarak, "am an, havale min ne kujin" (kocami vurrnaym) diye Ceryat etmis ve ()lmil~ oldugunu gorunce, labancaSIDI gekerek, hain Rehber'e ate~ etmis, mermi Vankh Efendi'nin tepesine isabel ederek cansiz du~ilnn~ ve fakat allJakhgm sonuna kadar giuneye karar vermis olan Rehher, silahmi AIi§cr'in emsalsiz esi, bu kahraman KUn kizma da tevcih ederek, onu da kocasmm cesedi uzerine cansiz dil~ilrmi1~tilr. KiirtIOgUn ve insanhgm yuz karasi olan ve Kurdistan savaslen tarihinde adt ilelebet lanetle amlacak olan alyak Rehber, dimaglannda KUrt istiklal 'Ie kurtulus guneslerini ta~lyan Ali§er ve refikasmm baslanm kestirrnis, torbalara koydurrnus ve aym gtmun gecesinde adr gecen mmttkadan kacarak mukarrer (kararlasnnlrms) parolayi verip Turk mmnkasma gecmistir, $ehitlerin baslan, tamyanlar tarafindan iyice teshis edildikten sonra, hain Rehber bunlan yine bizzat Elaziz'e getirmis ve resmi dairesinde Alpdogan'a teslim etmistir .. ."118 (S5. 274-277)

• Rehber'in ihaneti olaymda uzerinde durulmasi gereken nokta, O'nun isbirliginden cok OldUrOlmesi ile ilgilidir, Dr, Nuri Dersimi, "Hain Rehber'in ihaneti" ba~hgl alunda
71

suntan yaziyor." "... Seit Riza'nm idarmm muteakip, Mustafa Kemal ve Isrnet tnont! Elaziz'e gelerek orduyu ve muharebc alarum teftis etmislerdi.l 19 Abdullah Alpdogan'in tertip eUigi plan, Seit Riza'nm idarmyla ikrnal edilmis oldugundan, sira Rehber'e gelrnisti, Ordu emrinde hizmet gordurulen, amcasirun ve buttln Dersim'in felaketine sebep alan hain Rehber, =-dusman hesabma yaptlgt hizmetlere rnukafat olara.k(!}- bizzat dusmanm yani TUrk genelkurmayimn emriyle Testek mevkiinde oglu i1e birlikte kursuna dizilmi~tir. Turkler, Rehber'i kursuna dizdikten sonra, Pehami koyundeki evini isgal ederek, milletin kam pahasma TUrk isrihbaratmdan ahp biriktirdigi binlerce lirayi musadere ve kansma bircok iskenceler yapuktan sonra Ban vilayetlerine sOrgUn etmislerdir." (s. 244.)

Rehber'in 6ldiiriilU~linUn temel nedeni TUrk somurgecilerinin yaptlgl katliamlar hakkmda cok ~ey bilmesidir. TUrk sornurge yonetiminin Kurdistan planlan hakkmda, Kurdistan'm ve Kurt ulusunun nasil yok edilecegi hakkmda ~ok sey bilen bir ki~i 01masidir. lleride baskalarma anlatabilecegi ihtimaline karst Oldilriilmesi, ortadan kaldmlmasi yerinde gorillmil~tUr. Ote yandan, Turk istihbarat elcmaru, Kurmay Alb. Sevket Bey, her gorusmelerinde Rehber'e 5000 TL. vermektedir, 1937 kosullanna gore bu para cok buyuk paradir, (Bu donemde, bugdaym kilosu 3-4 kurus, rnebus maaslan 500 Tl., civanndadrr.Drtalarna bir memurun ayl~I·50-60 TL. bit i~~inin gunluk i.icreti 14 kurustur.) Savas kosuttannda bu gorusmelerin srk srk yaplldl~1 dU~iini.iltirse. Kernalist somurgeciierin Rehber'e cok bi.iytik paralar odedikleri belli olmaktadu, Maddi manevi baska hediyeler bunun dismdadir. lste TUrk somurgecileri Rchber'i evindc, hi(,: urnmad.t~l bir zarnanda oldurmekle, O'nu gam a vlamakla, Ona verdikleri paralan ve hediyelen tekrar ele gecirmis olmaktadirlar. Boylece Rehber kendi ulusuna ihancti karsrhgmda, namusu kar~lhgmda elde euigi hediyeieri, maddi manevi ~tkarlarl, bizzat kendi hayaU ile odernis olmaktadir. Gerek Kurdistan'm genelinde, gerek Dersim ozelinde, baskesme olaylan coktur, Kernalistlerin ajanlan, ileri gelen Kurt liderlerinin baslanm keserck, somurgecilere teslim eunisler ve karsihgmda kisisel cikarlar saglanuslardir. Dr. Nuri Dersimi, Kocgiri Halk Hareketinden itibaren Ktirdistan'daki olaylan bizzat

yasayan bit kisidir. OzeUikle, gerek Kocgiri, gerek Dersim hareketlerinin onemli bir

kisisidir, Bu arada Rehber olaymda, en onernli gorgu tamklanndan biridir, KUrdistan Tarihinde Dersim, isirnli kitabmda, "Rehberin'in lhaneri" He ilgiJi bolurnu ~ijyle tamamhyor:
..... Her rrktan her milletten hain Ylkml§tlr. Fakat benligine sahip, milli §erefine kiskanc her millet bu gibi hainlerin adlanrun unutulmasmr, ebediyyen amlmamasmi istemis ve hainIerin ta~ldlgl adi, yeni nesilden hicbir £ocuga koymamak suretiyle bu ebedi unutmayi temin etmistir, KUrt milleti artik, Rehber admi unutrnah, onu, ebediyyen yad etmemelidir." (5. 294)

Dr. Nuri Dersimi'nin bu goruslerine kaulmak murnkun degildir. Bilakis KUrt ulusu Rehber'i, hicbir zaman unutrnamahdir. Rehber'in dli~Unceleri eylemleri, akibeti hicbir zaman akildan crkanlmamahdir. Herkese ders olrnahdir. Ote yandan Rehber kisi
72

olarak ele ahnmamahdir, Kurdistan tarihi bUyot ihanetlerin tarihidir, Ozanuruz Orban Kotan'm dedi~i gibi KUrdistan Tarihi "aclh"dlI'.
"". Ubeydullah nehri derler aduna acihdrr birinci yanun ikinci yamm cinayet ~unci1 yarum zladandir i~kencedir dordOncU yanun aktl ssr ermez goz goJilr dil soylemez besinci yamm bebegimin kaderi altmcr yanun bir cehennemdir

umunur
sevdadir yedinci yamm sekizinci yarum bilinrnez dokuzuncu yamrn kolelikten onuncu yamm ihanettendir." (Gururla Baklyorum

OOnyaya,

2. bs, Komal Yaymlan,

Istanbul 1976 s, 89)

"Tiirkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924.1938) isimli resmi ve askeri yaymda, Kurtlerin bolunup parcalanmasr ve birbirlerine kirdmlmasi ile ilgili olarak
~nlar vardu:
"". Dersim harekau strastnda, 4 Mayrs 1937 de a~agldaki bildiri Tfirk~e. Osmanhca harflerle ve mahalH llsana gore yogaltllarak ucak He aulmasr 4. Genel MOfettilElik~e isteniyordu. "Cumhuriyet hukurneti sizi ~fkat ve merhamer kucagma almak, sizi mesut etmek istiyor. lcinizde, bunu anlamayanlar ~oktur lei, ona hUrmetsizlik ediyor,veyahut i~inizde bazilan IEwi menfaatleri i9in sizi kurban vermek istiyor. . Cumhuriyet hukumeu, bu geryegi bildig! igindir ki, sizlere son ihtarmr yaptyor, Onun size son ~artlan ~udur: Sizi ayaklandmnaya 9atqan, zavalhlari Cumhuriyet hukumetine teslim ediniz. Veya onlar kendileri teslim olmahdir. Bu takdirde cUmleniz masum kalecaksmiz. Teslim edilenler veya kendiliginden teslim olanlar Cumhuriyetin adil muamelesinden baska bir ~ey gorrneyeceklerdir, Bu suretle siz klymetli vatandaslanmizdan hicbirinin bumu kanamayacaknr, Alesi takdirde, yani, dediklerimizi yaprnazsaruz, her tarafiruzi sarnus bulunuyoruz. Cumhuriyetin kahredici ordulan tarafmdan kahredileceksiniz, Cumhuriyet hukumetinin bu son ~efkat mcrhametini bildireo bu bildirisini 24 saat yoluk ve t;ocugunuzla beraber okuyun, DU~UnUn ve gabuk karar verin. Yoksa hi~ istemedigimiz halde, sizi mahvedecek olan kuvvetler harekete geeeceklerdir. Devlete itaat gerekir." (5S. 390-391)

Dikkat edilirse bu bildirinin tarihi 4 Mayis 1937'dir. Bakanlar Kurulunun yukanda belirtmeye ~h~tlgmuz ve "gayet gizli" olarak. nitelendirilen karan da 4 Mayis 1937 tarihli idi, Bu "gayet gizli" kararda bOtiln KUrt koylerinin yalcthp yikrlmasr ve Kiirtlerin tamanunm Bauya surgnn edilmesi ternel bir politika olarak saptanirken bu bildiridc "sefkat''ten SOz edilmektedir. "Sefkat ve merhamet" gOrtintUsii a1tmda KUrtlerin kendi i~inde bolunmesi, bir tarann Oteki tarafi devlete ihbar etmesi istenmektedir. Aym tarihi 73

tasiyan bu iki beige, TUrk somurgeciliginin, Kurdistan'daki gercek niyederini, iki yilzIUlUgllnti. Ylgmlar karsismdaki sahte "sefkat ve merhamet" propagandasmi gostermesi bakimmdan son derece onemlidir, 1938 ythnda "Ikinci Tunceli Harekan Sirasmda 4. Genel Mufettislikce Yaymlanan Bildirge"de $6yle:
Ovacik halkr 1. Halki fukarahktan ve cahillikten kurtarrnak icin hukumetin Tunceli'de yap. makta oldulu iyi j~leri her giln Ogreniyorsunuz. Bu guzel ve hayirh i¥leri kendi menfaatleri iyin zararh sanan bazi bo§ kafah zalimler, ilJinizden bir kisun cahilleri yalan ve iftiralarla kandrrarak Mansulu~ala kOyilnde ve diger kOylerde, askere tufek sikmak ve masum halkm mal ve davarlanru zorla almak gibi sUyllU' yapnrdilar. Bu suy ylizilnden cahilleri hilkilmetten-uzak bulundurmak suretiyle Cakir fukaranm camm, irzmt ve mahm kendi keyifleri i!Jin istedikleri gibi kullanmak istediler. Bu sebeple hilkfimet zallmlerin zulumlerine son vermek, masum halki onlann elinden ve ~errinden !.urtarmak icin asker getirmis bul unuy or. Goruyorsunuz ki, 4 tarafimz; asker sarrrnsur. Ve harekete gececektir. Meksadmnz yalmz suclulan ve bilhassa elebasilan uslandirmaktIr.

Kazasmm

Lertik,

Mercan,

ve Birman

mmtikalannda

oturan

Kalanh

Bunun iyin:

a) Zorla ve cahillikle, dil~i1nmeden suy yapml~ olanlar, canlaruu lJoIuk ve ~cuklanm kurtannak icin hilkiimetin adaletine gilvenerek gelip tesllm olmazlarsa goniillerl lie su~ yapml~ saYllacaklarlndlin behemahal takip edilecek ve ele gecirileceklerdir. 0 zaman !JOk agtr ceza goreceklerdir,
b) Bu suclular, kendilerini zorla felakeresurukleyenleri, layip hukumete veya askere teslim ederlerse cezadan kurtulmllkla abrlar. 6IU veya diri yakaberaber mOka'at ta

2. Icimzden sucsuz olanlar yoktur. Asker suclulan ararken bu sucsuz halkm zarar gormemesi icin suclulardan aynhp coluk lJocuklan ile beraber Piiliir'deki kaza merkezine gelsinler, Hakumet gecen senelerde oldugu gibi bunlara da sefkatinl esirgemeyecektir,
3. Hukumetin bu son s6zilnl1 yerine getirmeye kendi boyunlannda kahr. (s. 495) mani olaniann gunah ve vebali

Yine 1938 yihnda, "2. Tunceli Harekau Sirasmda, 4, Genel Mufettislikce Yaymlanan Bildirge" de $CIyle:
"G6zUntizle gOrilyorsunuz ki, askerlerimiz Bobyezbaba, Koz Dagl. Dolubaba, Alizabdal ve Zel Da!tnl tutmus, her taraftan ve yakmdan sin lJember icine alnusnr, TayyareJerimiz de iisttintizde dolasryor. Ve ne yapuguuzr goruyor. Birkac akilsizm ya1an sczlerine aldanarak onlara uydunuz. Evinizden, tarlamzdan aynlarak, korku, heyecan, zahmet ve izdirap iyinde sefil ve alJ bir ha1de lJukur yerlere ve havasiz magaralara yoluk yocuk ve hayvanlanmzi gOtilrdOnilz. Achk ve sikmndan bunlar arasmda hasrahk ylkacaktlr_ Bu yerlere slgmrnakla takipten kurtulacagimzi sandimz. Kahraman askerlerimiz gtivendiginiz daglan asn ve her tarafa girip Ylkll. En son slgmdl!mlz yerlere girrnek iyin hazrrdsr. Fakat devlet evlatlanna kizmaz, Onlara hicbir zaman fenahk yapmak istemez, ltaatsizlik yapan evladun doverken de ytiregi acir. Sizin de yaptlgrnlza

74

nedarnet eniglnlzi ve pisman oldugunuzu biliyoruz. Sizi felakete surukleyenlere kizdigmm ve beddua ettiginizi i§iliyoruz. Size ve bilhassa lioluk ~ocugunuza liCk, hem pek ~ok aciyoruz. Bu azaptan ve felaketten kurtulmak icin yegane ~are devletin kucagma dehalet edip gelmektir, Akilh olanlar bu ilje hemen giristiler ve ljimdi. Erzincan'da, PUIUmllr'de, Nazsmiye'de, Mazgin'te ve Ovacik'ta rahat ve huzur iyinde oturuyorlar, Bugllnkll perisan halinize son verip takipten ve aglf cezadan kurtulmak istiyorsaruz, i~te size son nasihaurmzr ve ~efkatll soziimiizii tekrarhyoruz. Eger ~Iuk ve cocugunuza aciyorsaruz siz de bizim gibi dtl~Unurs(lnuz ve yaparsrmz, Oelip dehalet edenler (teslim olanlar) izdnap ve zahrnetten kurtulurlar, Oelmeyenlerin Ozerine askerlerimiz yUrUyecek ve tayyarelerimiz ucacaknr, Kurtulus ve selamet yolu devJetin kucagma iltica edip ljefkat istemektir. Hll~Umete ve askerlere yabuk dehalet ediniz ve sefaletinize son veriniz, Dehalet edenlere (teslim olanlara) iyi bakilmasi iyin emir verilmistir. Kocusakhlar birkac cahilin yaptigmdan ~abuk pisman oldular ve hUkometin sefkatine dehalet ettiler ve takipten kurtuldular. ~imdi koylerinde rahat oturuyorlar, E~kiyahga kansmarms olanlar k6Y,lerinde isleri ve gOyleri ile mesgul bulunuyorlar. Bu akllh Tuncelilllerin hali hepinize ornek olsun." (s. 497)

GOrUldugu uzere, bu bildirilerde Kurtlerin birbirlerini ihbar eunesi istenmektedir. Bu bildirilerde tlzerinde durulmasr gereken en onemli noktalardan biri sudur: Suclu gorulen yakalandigmda kursuna dizilecek veya idam edilecek olan kisilerin, eger liderlerini veya arkadaslanni ihbar ederlerse, istenilen bilgileri verirlerse cezadan kurtulacaklan gibi mukafat da alacaklandir, Bu, Turk somurgeciliginin, kursuna dizilecek veya idam edilecek kadar suclu saydigi kisilerle gayer rahat bit ~ilde isbirligine girisebilecegini gostermektedir, "Biz" yani, Turkler "siz" yani, "ilk:el" Kurtler bicirnindeki ifadeler, bu yonden ilgi cekicidir, "tayyarelerimiz ustunuzdedir ve ne yapll~mlZl goruyoruz" ibaresi, buna, onernli bir omektir. Bunlar sadece TUrk sornurgeciligine has bir politika olrnayip bUtiin somurgeci devletler tarafmdan bilinele uygulanrmsur, Bildirilerde "halki koruyoruz" izlenimi verilmeye cahsilmakta, "bize teslim 01mayanlar kesin d(i~mammlZ(hr", "bize teslim olmadiklanna gore sucludurlar" denmektedir. Portekiz'in somurgelerinde giri~tigi savaslarda da buna benzer olgulara srk sik rastIanmaktadir, (bk. Gerard Chaliand, Gine Ulusal Kurtulu3 Sava~l, Asama Yaymlan, Ankara 1974, s. 164) Bol-yonet politikasi Osmanh lmparatorlugu doneminden beri uygulanmaktadir. Cumhuriyetle birlikte uygulamaya daha Ifk~l ve daha emperyalist icerikli boyutlar eklenrnistir, Ornegin, Seyh Sail ulusal direnisi sirasmda Raman taraflannda direnen Raman asiretine karsr, Genelkurmay Baskanhgimn 25 Temmuz 1925 tarihinde yayinladigi emir ~yledir:
"... Cemil ~eto'nun sadakatine kaql c;ok iyi muamele edilecektir. 7. Kor. Komutam Oursel Pasa ile 2. TOmen Komutam Kazim Pasalar, Ramanhlara kar~l yok fazla d~man olduklan anlasilan Kefercus asiretleri reislerinden, halen Murdin adliyesinde tutuklanarak rnahkemeye verilmis clan, Kefercuslu Ibrahim Agadan pek yok Iaydalamlacagi kamsmdadirlar." (Turklye Cumhurtyeelnde Ayaklanmalar, (1924-1938) s. 151)

Bu ornek, Cumhuriyet tarihi boyunea, asiret reisligi, seyhlik gibi geleneksel ve tutucu kurumlan kimlerin ayakta tutrugunu gostermesi bakirnmdan da son derece
75

onemlidir. TUrk somurgecilig], ulusaldirenise veya ulusal direnis olasihgma karst, dairna, geleneksel kurumlarla ittifak aramis ve bulrnustur, Onlan ayakta tutmaya cahsrmsur, Fakat bu eylemini usta bir bicimde gizlemis, kendisini, TUrk "solu" na bile "devrimci" diye kabul euirebilmtsur, Geleneksel kurumlarla en yog:un ve stirekli iuifakr kendisi yaplJgt haldc, KUrt ulusal direnislerini, ~yhlerin, asiret reislerinin krskrrtrnasi, olarak sunmustur, Vine bu ornek Ktirdistan'daki "Kan davalanm" kirnlerin krskmuguu a~lk~ sergilemesi bak.tmmdan Onemlidir.

6. Tuneeli Kanunu nun YaptldlgI ve Uygulandigr Siralarda Biirokratik ili§kiler, Tiirkiye'nin Ol§ ili§kileri ve Ol§ Baglannlart

TUrk basuunda yaymlanan bazi babcrlerden ve bu baberlere iliskin yazilardan Tunceli Kanununun yapildigi ve uygulandigr siralarda Tllrkiye'deki bUrokratik iliskileri, Tiirkiye'nin dl$ tllkelcrle ili~k.i1erini ve baglantdarull anlamaya qah~hm. 1. lcisleri Bakam $Ukrti Kaya, Van GOIUlsletmesi hakkmda yapl1g:1konusmada, Van G(',lti, Ttirkllig:i.in ilk devirlerinde bUyUt bir merkezdi, dedi. 120 2. Irak Kurtlerinin Suriye'de yerlestirilmesi hakkmda, Tllrkiye Drsisleri Bakam Tevfik Ri.i~tij Aras, di.i~ijni.i~ seklini anlaUl.121
3. Mabmut Esat Bozkurt, Ulusculuk Prensipleri ve
"... Kemalizm,

I~ Hakki,
13 Ilktesrin

ancak, TUrk ulusu icin ulus'>!udur.,,122 123

4. Iran, Ti.irkiye ve Irak arasmda ademi tecavuz misaki hazrrlandi,

1935, Tahran,
124

5. lran-Irak simr gortl~meleri dostlukla balJedildi. ( 16 Sontesrin 1935, Tahran) 6. Oil ve Tarih-Cografya Fakultesi'nin A9ill~l. Bayan Afet'in A91~Dersi
"... Sumerlerin, Etilerin Turk olduklanru, onlann, Mezepotamya'da ve Anadolu'da kurduklan medeniyetlerin de dogrudan dogruya Turk medeniyetleri olduklanm soylemeliyim. Bizim tar ihimizdeki sarsrlmaz hakikatlan, yeni tarihi kesiflerle yakmdan ilgilenen bitaraf alimler incelemekte ve teyid etmektedirler:·125

7. Nasyonal Sosyalizmin Yeni Ylti


..... Bu YII NasyonaJ sosyalizmin yeni bir azim ve faaliyet yih 01acaknr. Alman Devletinin ne kadar kuvveti artar ve bu hal Alman ordusunun ihyasma en buyuk tecellisini bulursa, bu ordunun varltgl dolayisiyla uzerimize y<:iken mesuliyetlerde 0 derece artmaktadir. DUnyanm obur krsimlarmda hukum surmekte olan karisrkhklara baknkca, Alman Devleti dahilinde hUktlm suren mnstekar rejimin iyiliklerini ve bunun bize temin ettigi sulhUn ve sukunun krymetini daha iyi anlayacagiz." 126 8. Mabmut Esat Bozkurt, Azhklar lsi, 77

" ... TtirklUk iki tUrlU ileriye surulebilir, Bunun birisi, kUlcur. vicdan TtlrklUgUdUr. Digeri kanun nizam TilrklugUdiir.
Bunu SZIClk anlatmahyim: Mesrutiyeue bit glin, Osmanh Mebusan Meclisi kursusunden (Boso) admda bir Rum Mebus ~yle bagirnustr "Benim TUrklUgum Osmanh Bankasmm TurkliigU kadardir." Bunu soyleyen adam Osmanh Mebusan Meclisinde yer almak ve Turklerin halelanndan istifade etmek selahiyetini haiz bulunuyordu, Fakat Turk sifatr ile degil. 0 vaktin tabirinde (Tebaai Sahane) olarak. Fakat bugun (Tebaai Sahane) yok. Tesktlau Esaslyemlz yalmz Turk'U kabul edlyor. (Boso) TUrk haklarmdan TUrk olarak degil, kanun mucibince istifade ediyordu. Ben bu gibilere kanun TUrku diyorum.,,127

9. Falih Rifle Atay, Almanya'daki Secim,


"... Nitekim ilk neticelere gore 45 ruilyon kusur Alman'dan 44 milyon kUsilrU Hitler'e oy verdi. "ZO.994 Alman kayu tek blr Alman korti glbl Hiller'e oy verdi. Tek bir Alman gibi hareket eui. Fransiz gazereleri secimlerin tam durUstlUk icinde g~tigini yazmaktadirlar, Vine Fransiz gazetelerine gore AImanya ve Hitler tek blr §ahslyet demektlr. Ingiliz gazeteleri de ayru fikirdedir.128

10. Muharrem Fevzi Togay. Almanyada'ki Secim,


"... Alman milleti istiklaline, hukuku yetine ve is tikl aline taallUk eden bir edilrnisti. 0", sene once isbssma gelen birliglni ve silahlanmak hakkiru temin tin 1/8 ve nufusu 1/4 teskil eden Ren
hukumranisine, tamamiyetine mevcudimeseie uzerinde reyini vermege davet Bay Hitler, Almanya'mn siyasi ve idari etmisti. Son ieraan olarak ra memlekemmnkasmi i§gal altma almisn.

Yeni secimde Alman mille u, hukuku hukumranisinin butnn Alman topraklan uzerinde yerlesrnis ve tamamlanrrus oldugunu butun dUnyaya muuehit ve cephe ile ilan etmege t;agmlml¥ oldugundan vatanperver ve milletperver hi",bir Alman bu vazifeyi ifadan imtina edemezdi. Bunun it;in milJi sosyalist rejimindcn unsurlar bile Iehte rey venni~lerdir."129 ~absi menfaatleri zarar goren

sirnf ve

11. Ismail Habib. Gavurdagi'nm TUrklii~ii130

12.1~ Kanunu Dolayisryla Recep Peker'in Kamutaydald Sozleri,


"... Yeni 1¥ Kanunu, suufcihk ¥UllrtlntlD dogmasma hava bulutlanrn ortadan silip supUrecektir."131 ve yasamasma imkan verici

13. Yunus Nadi, Rejimin Esash t~lerinden Biri: t~ Kanunu


"... Partimizin Genel Sekreteri, Sayin Recep Peker bu hususiyeti smif fark ve mucadelesme meydan vermemekle izah etti. Turkiye i'l'in bu dabili mucadelesiz butUn ve ahenkll hayau cok yillar once ilk olarak Ataturk ifade etrnisti. Dikkat oluncak olursa, hayatm kendl cereyanmda snnf mucadelesi yoktur, Bu mUcadele medeni hayattan ins anI arm kendi elleriyle yaratnklan bir afet

78

olmustur. 14ilimai hayabn hepsl olan mlllet-devlet ~eklindeki yeknasak ve intizam ~fevesinde kurulmus heybetli ve manah heyetile bizim rnemleketimizl bu afeuen korumaga karar vermis olmakla en isabetli hareketi ihtiyar etm~ saYllacaktlr.132

14. Korporasyonlar

Meclisinin Acihsmda Duce'nin SOyledi~i Nutuk,

"... Bizim sistemimiz ~udur, Bilhassa mutesebbisler, mii!eahhiller ve amele gibi mustahsillerin menfaati namma disipline edilmis ve ahenkll blr bale getlrllmi5 bir iktisadiyat, bu iktisadiyatm idaresi, mlill hayatul tamamun yanl Istlhlak-sller alemlnl de temslleden Devtet tarafmdan ihdas edilmis olan korporasyonlara aitir." 13 3

15, Mahmul Esat Bozkurt, Ordu, Ordu, Gene Ordu, Hep Ordu,
..... Hangisi elde klhy hasmnun basina vura vura Onu yere sermeden, Onu pihnlasrms kanmda bogmadan yerini aldi ve kendini tamtabildi? BUyUk Fransiz thtilali mi? BUyllk Sosyalist lhtilal mi? BUyUk Ataulrk lhtilali mi? Hitler hareketleri mi? Insanhga ukalahkla yenl bir yapyl~ -sagt a-san bu hareketlerin elde edildi? Hangisi?134 hangisi, lafla, hitabetle,

16. Kemal Unal, Suriye'deki Turkler Ekalliyet Degildir,135 17.

lran ve leak huktimetinin talebi uzerine, Uluslar Konseyi bu iki memleket


arasmdaki ihtilati gUndemden ~l.kamU$ttr.136

18. Yunus Nadi. Hatay'm TUrklUgU


~". Iskenderun ve havalisi, halkmm bayOk ekseriyeti itibanyla Turk olan bir kuadir. Biz bu kitayi milli misakrmizm hududu haricinde birakamazdik, Fransrzlar oradaki Turk halkmm kahir ekseriyeueki vaziyet icin idari v e kiiltii.rel, rnilli hukuk tamdiklarmdan, dostluguna ehemmiyet verdigimiz Fransa ile yabuk anlasma hesabma ve tesviye tarzma muvafakat etmiltik."137

19. Mahmut Esat Bozkurt, Hatay'm TUrkIUgU,


"". 300.000 Turk'un Y3.iacl!gl bu topraklan isriyoruz, Bu topraklarda ya§ayanlar da bizi istiyorlar. Nicin?

<;Unkfi
Biz onlann, onlar cia bizirn karurruzi tasiyorlar. Dilimiz, tarihimiz, kulturumuz bir, Duygulannuz bir, herseyimiz bir Bir tende vuran bir tek yilrek gibiyiz. Bir tek yfireg:iz Bu yerler binler yddlr Turktur Bir olrnak, su goturmek hakkmuzdir. Du hak yerlne konmadlk,a ylrmincl assr, dogruluguQ degil, kuvvetln jfadesi

olacaknr, 79

Zaten 20. asir bundan baska nedir ki?138

20. Falih Rifk; Atay, lran'da TUrk Heyeti


"... Buyuk ~ehin~ahm rdaresi ve rehberligi ahmda lran'm, onu da Tiirkiye gibi mkisaftan mahrum eden ne varsa, hepsini tasfiye ederek, bOytik bit hizla ilerledigini, gormek hiy ~ophesiz en yak bizi alakalandlrm1iittr.,,139

21. J. Matau, Turk-Fransiz Dostlugu,


"... Hulasa her sey, Fransa'yi Ttirkiye
sevketmektedir :,140 ile mevcut baglanm kuvvetlendirmeye

22. TUrk-lngiliz Dosduguna <lair miihim bir yazr (Observer-London)


"... Kemalizm ediy or, " 141 yakm ve 0rta-~arktaki uyanmalcta olan milletlere rehberlik

23. Yunus Nadi, Halkt "Ozmrk" alan Antakya


"... Yarun astra yakm, Alsas-Loren i~in yananlann uzaklasmamalarmr temenni ederiz ... "142 akd ve manuktan bu kadar

24. Bernard Saviny, leak, Iran, Tiirkiye, ltalya, Almanya, Portekiz ve miliiyetci Ispanya rejimlerinin benzedigi, '
"... General Sidkr'nm diktatOtlogo eline almasiyla neticelenen Bagdat'taki hOkiirnet darbesi, bugOniln dunyasmda Ornekleri bof olan bit hadisedir. Bundan boyle Irak'tacIran ve Turkiye gibi, ltalya, Almanya, Portekiz, ve milliyetei lspanya gibi bir ~efe sahip olacskur. milliyetciligi lehine ~ah~acaktlr. Ve bu ~ef Irak milliyetciligi yani Arap

Irak'm sahlbi Musul'a yerlqrniy

olarak lran'lR sahlblldl.',143

25. Yunus Nadi, TUrk KOitUriiniin Umumilesmesi


demek delildir.

Luzumu,

"... TUrk olmak demek, cebinde Turk pasaportu, T.C. huviyet cilzdam tasimak Turk olmak, killtii.ril lie Y.Y~1 lie, dUl lie, dii.~iincesl lie ve kalblyle Tiirklerle birlikte olmak demektir. BOyle olmayanlar TOrk degildir. " 144

26. Umumi Mufettislikler Kongresi Dahiliye Vekili ve Parti Genel Sekreteri ~Ukrii Kaya'nm reisliginde ayddt . ..... 1. Umumi Mtifett~ Abidin Czmen.
2. Umurni Milfetti~ General Kazim Dirik, 3. Umumi Mufeuis Tahsirt
4. Umumi Mtifetti, muzakere ettiler. A. Mmukalardaki B. K~akydlk C. Hudutlardaki Hadiseler (Mllhtelif hudutlarda hadiseler ve ~ekilleri,) ekonomi, tanm ve salhk gibi Asayi~,

Ozer.
ApduUah Alpdoj,an, a~agldaki konulan

General

<;.
80

Her Umumi Mi1fetti~lij,in ki1lttlr, bayrndirhk, sahalarda yaptddan i~ler.

D. Umumi MUfetti~lerin

selahiyetleri mmukasindaki hususl ldareler, Belediyeler ve lmar

E. Her Umum:i MtifettiJililin Isleri F. Miilki Teskilat

ve Nahiyeler

G. Siyasi Kisim,
1. Siyasi elemanlar, 2. Menfi propagandalar 3. Menbalan ve sebepleri

4. Musbet propaganda H. Nufus Siyaseti 1. Teksif

ve icraat

2. Dil 3. Irklar
4. Iskan L Cumhuriyet siyaseti Halk Partisinln Teskilan ve Halkevleri"145

27. Turk-Irak Dostlugu


..... Komsumuz olan Irak memleketinin miistakil bir devlet olarak kurulmasrru biz herkesten evvel cemiyeti akvamdan evvel arzu ettik. Irak'm mustakil bir devlet olmasi muahedesi ilk olarak bizim tarafmuzdan imza edilmistir. Ondan soma da bu memleketle komsulugumuz 0 kadar iyi hislerle ve 0 kadar iyi istikameue inkisaf etti ki, ..ok zaman hudut hadiselerinde iki memlekeC blr vucut gibi harekeC etti, Tam bir emniyet havasi Irak-TUrk hududunda hakim bulunmaktadir, .. Suriye'ye de kiymetli bir kornsu g6zU ile bakmak istiyoruz. Suriye Devletmi dogarken muhabbetle selamhyoruz. Fakat onun, daha dogarken Turk illerini elde etmek hevesleri gOstermesini dogru bulmuyoruz:'146

28. lktisat Vekili Celal Bayar, Arturma ve Yerli MaHar Haftasi Dolayisryla Radyoda yapugr konusmada, "Turkiye, Turklerindir, Ttirklere ait kalacakur"

dedi.l47

29. Ktirtlerin ve Cerkezlerin


"... Reyhaniye'de

TUrkUigU heyetini ziyaret eden TUrk heyeti, Turk, KUrt ve

mii~ahitler

Cerkezlerden murekkepti, Kurtler ve Cerkezler de TUrk olduklanm, Turklerle birlikte istiklal istediklerini Suriyelilerle birlikte yasamayacaklanm heyete bildirmislerdir ...148

30.

TUrkiye,

Ingiltere, Irak arasmda 5 Haziran 1926 tarihinde yaptlan muahedenin

hudut komisyonuna ait ikinci kisrmnm temdidi (uzauImasl).149

31. CHF Genel Sekreteri ve lcisleri Bakam SOkril Kaya, Cenup hudutlanndaki vaziyet hakkmda mi.ihim bir beyanaua bulundu (7 Nisan 1937)
..... Tuncelin'de takip ettigimiz asiretlere asia cesaret vermeyecek rslahat programmi bit surette rahakkuk dogru yoldan ~a~an ettirmek karanm teyit

81

euik. Tuneelin'de bir ka~ senede yapaealtnllZ islahau taeil ederek (~abuklqtlrarak) vUcuda getirmeye tevessul ettik. Buradaki prograrmmiz bUyfik Millet Meelisi'nin malumudur. Yol mektep yapaeallZ. Umumi hatlanm ~izdilim bu programl Tuncelin'de tatbik i~in 4. Umumi MUfetti~ligi tekrar yeni kuvvetlerle ~iz ettik. Honnal ida:re ve umumi janda:rma tedbirlerinden baska hususi tedbirier de aldik, Bir frrkamw ihtiyat efradi He yOksek meveudaibla~ ederek muhtemel hadisata tekaddUm ve tevaffuk etmenin faydall olaealma karar verdik, Bu maksatla bir hafta evvel celb ettiAimiz ihtiyat efradr mahallerine vasil olmus ve askeri variyet ehemmiyetli surette takviye edilmi§ bulunuyor. lhriyat efradmm boyle bir mahdut sahada celbedilmesi eshabmi izah ederken, aIdl!tuDiz tedbirlerin mahiyetinden Bi1yt1k Millet Meclisi huzurunda memleketi ~Ik bir surette haberdar etmi§ bulunuyoruz. ,,150

32. CHF Genel Sekreteri ve t~i~leri Bakam $ilkrU Kaya 19 Mayis 1937'de Ankara Stadyumunda yapUgt k.on~mada Onemli konulan ~tldadl:
..... TUrk hUr ve mUstakil kalmasaydr, kimbilir beseriyet tarihi daha ne kadar zulUm, tazyik ve lennt (ktitUltIk) sahnelerine lahit olaeaktl.lSi

33. Iran ile yapdan hudut emniyeti ve hudut ihtilaflanntn halli mukaveleleri yenilendi, (7 Haziran 1937)152 34. CHF Genel B~an Vekili ve Basbekan lsmet tnonn Kamutayda muhim bir nutuk sOyledi. HUkUmetin ~ ve dl~ siyasetini anlam: (14 Haziran 1937)
..... HOkUmel Tuneelinde iki seneden beri Islabat programi uyguluyor. Bu program mmukayr medenilesunnek i~in bOtUn vasitalarla ve hususi hOkOmler dahilinde orad a geni~ bir ~ahlma teferruaum ihtiva etmektedir. Bunu limdiye Kadar orada kanuna muhalefetten kuvvet ve zevk almil olan bazi reisler iyi karlilamadilar. Islahat programma mukavernet ve muhalefet etmek istediler. Bu hili tarihini tam s6yleyemiyorum. Mart nihayeti Nisan bidayetlerinde hususi askeri tedbirler almaYI ieap ettirdi. Orada ,unu dU~UndUk: Mukavemet eden ve hUkOmetin islahat programma muhaieCet eden mmnkada ne yapmahyiz? $imdiye kadar olan Denim tecrnbeleri orada hOkUmetin bit emrine kar~1 rnuhalefet olunca mtihim biT kuvvel toplayarak 0 mmukada ciddi tedibat (Ylldmna, yoketme) yapmak ve buakmak. Biz buna 'sel sere rle ri' dedit. Memleketin bir tarafmda bir hadise ~Ikmea onu kuvvetli bir surette ve sel halinde gelip gecmekten bir fayda hastl olmayaea!1 kanaaunda bulunduk. Biz, mukavemet edenlerin mukavemetlerini bertaraf ettikten soma kendi programlanmrzm hi~bir ICY olmaml, gibi t&kip olunmasmi esash vazifemizden saydik, BugOnko vaziyet ludur. Orada Jandarma ve htikOmet kuvvetleri tamamiyle teessus etmistir. Tuncelin'de Islahat prcgrami olarak dtilUndil!ilmUz tedbirler faslla gtlnneksizin devam etmektedir, Yol yaptyoruz. Mektep yaptyoruz. Karakol yaplyoruz. Bir-jki ay mUddede bu illere fasrla gehni, olan yerlerde tekrar basladik. $imdiye kadar bu harekat ve faaliyet esnasmda, orada ciddi mOsademeler oldulunu ve bu arada bUyUk zayiat g~ti!ini zannettiklerini i~ittim. Onun i/iin size limdiye kadar yani ~ ayhk harekau, u~ ay zarfmda ulradljtmlz hakiki zayiau oldugu gibi soylemek isterim. 14 Haziran, bugOn aldljlffi rapora gtlre limdiye kada:r olan zayiat janda:rma asker ve muhefiz koru-

82

cusu olmak uzere 13 fehit 18 yarabdu. Bunlann i~erisinde bit tanesi subaydu, tegmendir. Bu zayiatm bize elem verdigini ve bOyUk meclisin hissiyatmda ~k aci yaptllllU mU~ahade ediyoruz. Tuncelin'de Arltada§Iar islahat ve medenilestirme gorUyorsunuz programi yUrUyecektir.IS3 SOyledim. Mtlbalalah

Iti, bUttin meseleyi

a~lk olarak

nesriyata inanmaym."IS4

35. ErcUment Ekrem Talu, Kemalizm'in isi.


"... Turkiye Cumhuriyeti yOnetieileri, 'Turkum' diyen her ferde hakktru vermek-

le kendilerini millcellef addediyor."lS5

36. Yunus Nadi, Tunceli Vi1ayetimizin Islam ve Medenil~tirilmesi.


"... Cumburiyet rejimi yekpare bit vatan vi1cuda gctirmek vazifesini if a ederken bit iki yerde az ~k mukavernetle kaqllataeak ve bunu yenmek mecburiyetinde kalacakti. Bir ka£ YII Once yapilan A~n Dagl askeri harekatlan ile ~ark Vilayetlerimizin ehemmiyetli bir ktsmmda gayn tabiilik bertuaf edilmis olduktan sonra fimdi Tuneeli Yilayeumizde son anzaYI izale etmekle mesgul bulunuyo, ruz, Imparatorluk devrinin Dersim diye andlll bu dalltk arazi halkuun derebeylikle muterafik fekavelle meluf halkim medenl blr hayata ve ref aha kavusturmak i£io Cumhuriyet hukUmeti, evvela 0 kuamn admt Tunceli'oe degi,tirmekle i~e baslayarek yelmz oraya mahsus bir umumi mufettislik ihdas etti ve bilhassa baymdrrhk ~eklinde tecelli eden islah i!jlerine kuvvetle el koydu. Bunu yaparken Cumhuriyet HUkUmeti hem 0 havalinin ahlak ve adetlerini biliyor, hem ihtiya£larml hakklyl. takdir elmi!! bulunuyordu ... Orad. alalar var ve onlarm emrinde kabile ve asiretler vardir, Baslan slktldl ve canIan istedi mi bunlar etraf ovalannda stlkunetle £a11~an koyler ilzerine saldmrlar mal ve hayvan ne toplaY·l.bilirlerse a~lflp sarp daglanna Utica ederler. Bu ~kavetin derecesine gore bunlann uzerine zaman zaman askeri kuvverler sevkedildigi vaki olmustur.

Sel seferleri Hirsuhga k~l


mucadele

Hukumetin pederane islah hareketleri


Islah i~ine devam ediyoruz. Yollar, kopruler, karakolar, jandarma merkezleri mektepler yaparak Tunceli'nin g6be!ine dogru saglam adimlarla ilerliycruz, Bu hali He hukumet Tunceli'nin datil bedevllerlne ill hakikati anlanyor ki. art1k gelici ve gecici sel seferleri yoktur. Ya bu deve gUdUIecek ya bu dagdan gidilecektir, O,,-bei yuz, belli nihayetin nihaye U,,-be, bin daglmm sarp dere ve daglarda mahrumiyet halleri bile, onlar i"in kafi bir (SIUmdOr. TOrk vatamrun ortasmda Denim bir leke idi.~IS6

37. Haydar R~tU Okmen, Tunceli, Denim Hsrekatmuz ve programumz,


..... Yollar, kopruler, karakollar

yapip Tunceli'yl

mOOenilC!itiriyorut.~157

38, Dl~~leri Bakam Tevflk Ril$tU Aras'm Irat gezisi, (18 Haziran 1937)158 39. Disisleri Bakam Tevfik R~tli Aras'm

Iran gezisi, (26 Haziran 1937)159


83

40, tran-Irak hudut ihtilafi onadan kaldinldi (4 Temmuz 1937)160

41. Tiirkiye, iran, Irak ve Afganistan arasmda Sadabat Paku imza edildi (8 Temmuz 1937); Iran ile lrak arasmdak.i SauiUarap meselesi onadan kaldmldi:161 42. Seyir Riza hakkmda,
"... Dersim'deki itaatsizlik hareketinin elebaslarmdan ve en azih reislerinden olan Seyit Riza'ya yaprlan ~iddetli takibat neticesinde ~imdiye kadar saki anmakta oldugu Ovacik Kazasi dahilindeki dag ve ormanlarda barmamayecagmr anladigmdan bu sabah saat ikide Erzincan'a gelerek hUkUmete teslim olmustur, (12 EyliU 1937)" 162

43. Muhabir mabsusarmz Elaziz'den bildiriyor; Tunceli bolgesinin son sergerdesi olan Seyit Riza, iki avanasi He Erzincan huklimetine teslim olmus ve mahkemeye verilmesi emredilmistir, 163 44.lsmet lnOnll BUyiik Millet Meclisinde Tunceli hadiseleri hakkmda beyanaua bulundu.l64 45. Ikinc! TUrk Tarih Kongresi toplandi, TUrk irkmm kurdugu kiiltOr ve medeniyetler anlatddl.l65 46. S. Sezgin, Bir Efsanenin Yikihsr,
"... Munzur da~lannda aylarca vah~i bit insan omrtl surdukten sonra bir haydut elinin adalet kapisuu yalmasl bence hiyte olagan bir i~ degildir, Devlet yasalarma boyun e!meyi medeni insanlar insanhga bir sayg; diye tarurlar.'·166

47. 5. Oil bayrami dolayisiyla

TUrk Oil Kurumu Baskani Necmi Bilmen tarafmdan Radyoda verilen soylevle Gunes-dil teorisi savunuldu.167 rejimi hakkmda radyoda bir nutuk soyledi.
"... AtatUrk inkilabi TUrk milletinin irki temayiil ve istidatlannm aym zamanda tarihi zaruretlerin ve muhit icaplannm en keskin bit gortl¥U ve en keskin bit ifadesidir.~168

48. CHP Genet Sekreteri ve lcisleri Bakam SUkrU Kaya Inkilap ve Cumhuriyet

49. Iran Hariciye Nazm Tiirkiye'yi ziyarete geldi, l Ikinci tesrin 1937.169
50. Irak Hariciye Nazm TUrkiye'yi ziyarete geldi. 2 lkincitesrin 1937.170 51. TUrk -iran iliskilerinde Dostlnk.l7l 52. Seyit Riza asildr, 12 lkincitesrin 1937.172 53. Atariik Sark Vilayetlerinde geziye .;dcu, 13lkincite¢n 54. Diyarbakir-lran-Irak 1937,173 Hatumn temeli auldr, lfi Ikincitesrin 19~7.174

55. Diyarbakir adl uzerinde toponomik bir tetkik, irkan TUrk olduklan gibi ismen de TUrk: olan Oiyarbaku.175 56. Tunceli tedip (terbiye etme) hareketlerinde buyuk yararhllklar gostererek yaralanan Ortaokul Turkce Ogreuneni Yarsubay Muammer Oiilger'e 1.000 Lira mukafaar verildi.176 57. TUrkiye - Suriye gOrtl~meleri basladi. 21 Ilkkanun 1937.171 58. Bulgaristan'daki Turk'lerin Turkluk Haklanm Savunmahytz.178 84

59. Nazilerin Avusturya'yi ilhakl lie ilgili olarak Hitler bit nutuk: verdi:
"... ~imdi ben memleketin yeni vazifesini ortaya koyuyorum. Bu vazife eski impatatorlugun bUt{1n mmUkalanndan Alman kolonlarmm buraya gelmelerine sebep olan vazi fed ir. En eski $ark Hudut Eyaleti Alman Milletinin ve binnelice Alman Rayhmm, en taze bulvan olacaktrr, Geni~ Rayhumzda beni dinleyen 68 milyon vatandas, bugnn bu muhtesem Alman memleketinde oturan milyonlarca balk namma, Stiryahlar, Tirollular ve herseyden evvel bumn Viyanahlar namma temin ediyorum. Bu memleket Almandir. Vazifesini yapacaktrr, Buyuk Alman camiasma kaql olan sadakaum herkesin sadakatmdan ytlksektir. Bizim vazifemiz, §imdi siki surette yab§roak, bilyUk sosyal, kOltilrel ve ekonomik meseleleri hal ifin karsrhkh yardunlarda bulunmak ve bilhassa Avusturya'yi gittikee daha ziyade inkisaf ettirerek, onu Nasyonal Sosyalizm hislerinin ve azminin bir kalesi haline getirmektir. Alman millelinin FUhrer ve ~ansolyesi sifatiyla man rayhma giri~ini ilan ediyorum.',179 tarih huzurunda vatammm Al-

60. Yunus Nadi, Avusturya'rnn Almanya'ya ilhakmdan sonra;


"... Avusturya'nm Almanyaya ilhaki normal bir vaziyettir."U-O

61. Muhittin Birgen, Emrivaki Denilen Meshur Diplomasi Bu Sefer de Muzaffer Oldu.1S1 . 62. Hatay'm ilhakr istendi, Cihad Baban, Hatay, Yanmn Sana Kutlu olsun.
"... 40 Asirdan beri TUrk olan bu Ulke, tarihin icinde kisa, fakat bize nazaran ~ok uzun suren bir iuifak devresinden sonra benligine tekrar TiirklilgOne kavlqacak."182
I

63. Mussolini'ye ovgnler, Muhittin Birgen, ltalya'da ana kanun inkilabr,


Milleli profesyonel politikaciler degil. muayyen bir rneslek sahibi olarak, herhangi bir meslek teskilati ifinde fah~an insanlar idare edecektir. Bu idarenin tek bir siyasi tarafi vardu ki, onu, bu i§leri siyasi bakimdan §ahsmda toplayan $ef deruhte eder. $efin siyasi idaresi altmda milli hayatm tanzimine air i§ler. artik politikactlarm elinden ahnarak, memleketin asrl i~lerini goren adamlarm ve hatta bu adamlann degil 'de bunlann mensup olduklan teskilatlann eline verilecektir. "IS3
H •••

64. M.Nermi, TUrk Gencliginin Terbiyesi,


,.... Terbiye, bOytik tanh futmalannm TUrk irkma e~siz bir arm agamdlr.

Tiirk devlett SlnifslZ, ImtlyaZSIl. bir devlettlr. Fakat biz, yazilanmrzda srrufh devletlerin. cemiyetierin terbiye sistemleri ile mesgul olmaktayiz, Bu fikir ayklrlhgl ortadan kalkmadrkca genfligimizin terbiyesi ifin aradigimiz yolu henUz bulamarms sayilabiliriz, EAer dogru dtl~Unmek isiersek ger~klikle kar§lla~maktan tlrkmememiz lazimdu, Smifsrz devlet, rengi ulkusu ne olursa olsun tek bir genylik terbiyesi gudebilir, Snnfsiz genclik terbiyesi, Bu terbiye her ~yden Once biiyiik Tiirk irkmm ruhuna uyan bir disiplin terbiyesi olabilir, OisipJin TUrkOn en basta gelen faziletidir. Tnrkun bu buyuk seciyesine genelik terhiyesinde en ehemmiyetli yeri vermek lazimdtr .. , Tarlhin billnmeyen blr

85

gtl.nAnde Turk ulusuna bugun henuz sedlmeyen bir buyuk vazife dii§ebllir. BUtiln TUrk)Uk txsyle bir gUn i~in tam manasiyla hezrrlsnmrs bulunmahdir ...
DUnyarun en bilyt1k. tarihini yaralm.l~ bir ulus, donyanm en saglam genclik terbiyesini bilmis ve yapml~ bir ulustur ... Biz. bizim ruhumuzun mimanm Avrupa'da arayacak deliliz. Bu ezeli ve ebedi mimar Turk tarihidir. Atati1rktl bu kursal terbiye yaratu. Bu terbiye Asya ~adlflarmdan cihangir sarayma, oradan ulusa ve uzak geleceklere bir olimp ~lfall gibl uzanan olmez ve kth~ i,lemez terbiyesidiT. ,,18"4

65. Kamutayda Hatay'm ilhak edilmesi i~in hararetli bir oturum yapildi, Konu~mactlar hep bit &gtZdan $URu sOylediler:
"utu ~fin attlll hangi adunda muvaffak olmadt!t gOrtllmU~tUr. Arttk ~u anlasihyorki, i~ son haddine v armtiitlr. Arllk TOrk milletinin tahammUIU kalmamrstir." (27 MaylS 1938)185

66. Nizamettin Nazif, At Yan~1Degil, Irk Yan~l. (Fasizm, Nazizim, Kemalizm arasmdaki yan~)
"... TUrk subayr her tUrIU at yan~ml kaybedebilir. TUrk subayi ve her TUrk bir binicilik g6sterisinde hata i~leyebilir. Fakat sonunda onur endisesi ve karakter mukayesesi, sergilenen bir yan~la TUrk aneak onde gelebilir. Yahur nefesi tutulur, kalbi durur, atl yatlar, kafasl paryalanlr.

Onur yansmda biz her zaman ya ~ta Athlannuzm

ya tene~irde olabiliriz.

Polonya kupasuu kazandtklan gunlerdeki sevincimiz i~te bunun iyin Mussolini kupasnu 'kazanmarmzdan dolan sevincimizin yanmda pek sMuk kalml~ bulunuyor. Roma'da bir at yarql de!il, bir insan yan~l. bir trk yart~1 kazantlmlihr.',186. .

67. Eti Turkleri,


"... Harbiye Nahiyesinden Eti TOrklerden 'Alevi' ~eyh· Mahmut Antakya'nm Saray ho.kUmet caddesinde TUrk aleyhtan bazr aleviler tarafmdan sopa ile yara-

lanmisnr ,
Vine, Antakya'nm Orhlllliye Mahallesinden Eli Turklerden Mehmet Dervis, Edip Galip propaganda i~in gittikIeri ve Antakya'ya on kilometre mesafede bulunan Karamurt nahiyesine bagh Tavla kOyQnde Koyun Etl Turk ~eyhi tarafmdan kabul edildikten sonta TUrk aleyhtan alevilerin taarruzuna u~rayarak bqlanndan ve muhtelif yerlerinden yaralanml~lardlr."i87

68. CHP Genel Baskan Vekili ve B~bakan Celal Bayar, Kamutayda hUkilmetin t~ ve Ot~ politikastm a;:ddad.I (29 Haziran 1938)
" .., Dersim meselesi Bu senenin dahili isleri noktayi nazarmdan size ehemmiyetle bahsetmeye deter bir mevzuu vardir, 0 da Derslm meselesidir. Dersim'de bir islahat prograrmmrz vardtr. Bu program yOrUmekledir. Yolo ktiprU, karakol ve mektep iniast suretiyle. Gecen sene Askeri harekar yaplldl. Bu bUtOn teferruauyla herkesin malumudur. Bu sene i~inde bu program a gore askeri harekatm yU111mesi lazimdir, Geeen seneye nazaran burada bu sene, daha fazla kuvvetlerimiz toplanmt;trr. hirkaf yerde de ufak tefek mtlsademeler olmustur. Dersim iyin tatbik etmekte oldu!umuz programm icabi olarak bu meseleyi sureti katiyede ballet-

86

mek ve Dersim deni1en i~i sureti tedbir daha vsrdrr.

katiyede

tasfiye

etmek

i~in alacallmlz

bir

Yakmda ordumuz Dersim hava1isinde manevra1ar yapacaktn'. Bu mOnasebet1e ordu, Dersim i~in vazife alacak ve umumi bit tarama hareketiyle tedip kuvverlerine mOzahir olaraktan, bu meseleyi kOkUnden sOkUp atacalctrr. (bravo sesleri ve sUrekli alkllllar) Arkad~lar. Dersimliler ne isliyorlar? Dersimli Kurunu Vusta'yi (Orta Cala ait) bir zihniyetle orada oturup lekavet yapmak istiyor. Mal ~alacallz, ili~miyeceksiniz diyor, Adam 6ldUrecelim, kanuni takibat yapmayacaksimz; diyor. Silahla gezecegim, mQsamaha edecek.siniz, diyor. Vatani mUkellefiyetierirni ifa etmeyecegim, imtiyazlt bir insan olarak hepinizin muvacehesinde dolallacagnn, diyor. Bilinmesi laznngelen bir hakikat verdir ki, Cumhuriyet boyle bir vatanda~ tanmuyor. (bravo sesleri, sOrekli alklljlar) Cumhuriyet kulfeue oldu!u kadar nimeue, nimette olduf;u kadar kulfeue mUsavi ve seyyam muameleye tabi insanlardan mOrekkeptir. (bravo sesleri sUrekli alkl~lar)IS8 Bu hakikat aalasilmcaya kadar, kuvvetlerimiz orada fiilen bulunacaknr. Ef;er eilerinde bulunan silahi teslim ederler ve cumhuriyetin emirlerine intiyad ederlerse kendileri i~in yapacajlmlZ fey, muhabbetle gOf;sOrnQztl BfIP deragus etmektir. Bu yapilacaknr, Dersimliler sesimizi illitmelidir. Bu kOrsQden akseden bir sadayr, kendi menfaatlanna gOre. muhakeme etmelidirler. Bizim sesimizde lielkat olduj,u kadar, kudret te vardrr. (alkt'llar) -Bu ikisinden birini intihap etmek, kendilerine aiuir. Bilmelidirler ki lfClkatimiz de kahnnuz da boldur,IS9 ... Cumhuriyet, herkesin kalbinde ve fikrinde gatantil~milltir. hi~bir lleyden pervasr yoktur, Birtakim, vatani hizmetlerden ka~I', bedbahtlara diyoruz ki, geliniz, g6rOnilz, sizin istemediginiz, yadugadlf;IDI7.. veyahut ihanet etti!iniz rejim ne yapmisur? Buna g61silmOztl kabartarak. iftiharla iJave edebilecegimiz diger bir ~ey vardir: Eserirniz seyrederlerken onlara diyoruz. sizi affeulk.; Inkilapcilarm yapici kudretlerinin yanmda bu da bUytlk bir fazilet1eridir. Bu fazileti, nadir meclisler, nadir inkll~lar elde edebilmi~lerdir, Biz emelimizde muvaffak oluyoruz. Idealimizin tahakkuk euilini gOrOyoruz, Gilnahian da affetmek zevkine mazhar oluyoruz. (alklljlar) Bunu ~enrnlzin g61gesinde aneak BOyDk Millet Meclisi idrak edebilmistlr. (alklljlar) Atkada!jlar. af meselesinin ifade eUigi diler bit mana daba vardir, 0 da memleketimizde TUrk vahdetinin ve rejimin ~eliklellmi, ohnasrdrr. Bunu cihana gostermek istiyoruz. Affnmzm bir gayesi de budur. Yoksa birkay bedbahu af· fetmill veya affetmemisiz, bunun maddi hi~bir ktymeti yoktur.190 Bizim Turk vahdeti tlzerinde, daima hassas oldugurnuzu s6ylersem, yanlt~ bit telakkiye ujramayacagma eminim. Kernalist rejim. biltiln eserleriyle, bu milletin kalbinde. nastl bit mevcudiyet oldu!unu gOstermill ve bUtIIn bit terakki amili olarak hepimizin ruhuna girmistir, Prestij ediyoruz. seviyoruz, Biz Kemalizm kaqlsmda hangi memleketten gelirse gels in. hangi manayt ifade ederse etsin, ister sa!, ister sol. ne isterse olsun, herhengi yabanci bir cereyam yadtrgayan insanlartz, Bizim i~in esas olan lfCy, Kernalist rejimdir. Tilrk vahdetidir. TUrk miUiyetyililidir. (alkt,lar) Hatay Meselesi Arkad8!ilar. simdi, bugUniin. esas meselesine geliyorum, Hepinizin heyecanJa

87

bekledigmiz Hatay meselesi, (alkislar) Hatay, herseyden evvel tekrar edelim ki Turktur. (alkislar bravo sesleri) Ve Hatay, ekseriyetiyle, klilliiriiyle Turk- olarak kalacaktrr. (bravo sesleri ve alkislar) Hatay, milli mOdafaa ve milli mOcadele esnasmda bizimle yanyana,_ omuz omuza istiklali iein mOcadele ve mOcahede etmis mtlbarek bir vatan parcasidrr. (alkislar. bravo sesleri) Eger milli mOcadelede kahramanhk gOstermi~ herhangi bir sehrimizle Hatay'in yaptl!1 mtlcadeleyi mukayese edersek, en hafif manasiyla yani his: olmazsa 0 kahraman ~ehrimizle, mOsavi olacak derecede, istikla1i ugrunda fedak.arhk etmistir. Boyle bir halki birakamayiz, Bu Turkiye Cumhuriyeti'nin ancak, yapamayacagi bir i§tir. (bravo sesleri, alkl§lar),,191

69, KUrt isyamnda yararhhk gOsteren Sabiha Gokcen'e madalya verildi.


~... Sabiha Gtikyen, 1937 de Anadolu'da zuhur eden KUrt isyamnda askeri bir tayyare ile fiilen harekata gecen, Sabiha Gokcen, burada buyuk kahramanhklar gostermis, ve en buyuk askeri madalyamn sahibi olmu~tur."l92

70. TUrk-Iran hudut komisyonu toplandi, Turkiye-Suriye konusmalan b~ladt,193

71. Eti Turkleri kunuldu, 18 ~ubat 1926 tarihli Turk-Fransiz dostluk ve i~birli#i anlasmasi yenilendi. (3 Temmuz 1938)194 72. L 'Humanite, Fransa, AtalOrk'Un eebren kabul ettiriyor.195 73. lngiliz-Turk-Fransiz
tsrarla talep

ettigi hal

tarzirn

Arap dunyasma

cephesi tesekkul ediyor.l96

74. Nasir Ulug, Dersim Medeniyete Acrhyor, (Dersim'in Ozturkleri)


"... Turk inkrlabmm yah~ma sahalanndan bir ~ereflisini teskil eden, "Tunceli'nin Medeniyete a91h§I" i,ini en g~ni~ o!yiide rnilletimize bildirmeyi luzurnlu ve faydah buluyoruz. "Ulus" onumuzdeki hafra, icerisinde bu s:ah,maiara genis bir sayl tahsis edecek ve Tunceli'nden a~lrel rejlml altmda Inleyen binlerce Tiirk'un a!a. reis ve seyitlerin elinden nasil kurtarrldrgrru, haydutluk hayaumn nasil tasfiye edildigini, Dersim'de Hurriyetin ve insanhk haklanrun teessOstl devrinin nasil aylldl!1D1 anlatacak.tlr.197

Dersim'in
rindendir.

medeniyete a~t!I~I, Kemalist inkrlabm ba~ardlg) eserlerin Neslimize §Cref verecek derecede bUytik bir hamledir .198 ,

bOyiikle-

TUrk ordusunun manevrasr, "Turk gibi kuvvetli" s6zilntl bir kere daha isbat etmistir. Bundan sonra devam edecek ciddi bir takip haydutlugun k6kUnU kaziyacak, reisin, aganm ve §Criri zulmunden, tehdidinden, boynunu kurtarmis olan Tunceli'nin ezgin, yilgm ve ~~km onblnlerce Tiirkii hak. ve serefin tadim tadacaklar, medeniyetin feyizlerine kavu~acaklardlr:'199

75. Alman lktisat Naztn serenne bir ziyafet verildi, Ve nutuklar soylendi, 6 lkincitesrin 1938 Yukanda, Tunceli Kanununun, TBMM'nde gOru$iildugu, kabul edildigi ve en yogun uygulamasmm yapildrgi yillarda, TUrk basmmda yer alan cesitli haberlerden ve yazdardan ornekler aldtk. Bu listeyi uzatmak mumkun, Fakat bu kadan da devletin ir; politika iliskilerini ve dl$ politikadaki baglanulanm, politik ve ideolojik muhtevasmi gostermeye kafidir. 88

Ashnda, bu haberleri veya yazrlan, alu ana grupta toplamak mumkundtir, Bu altr ana gurubu ~u sekilde tesbit edebilirz.

1. Hukumetin, Iran ve Irak ile yUrUttUgUmusterek ideolojik, politik ve askeri eylemleri belirleyen haberler ve yazilar. Disisleri Bakanlarmm yapuklan ziyaretler, Yeni anlasmalann yapilrnasr, eskilerin yenilenmesi. Bu iliskilerin yUrIltUlebilmesi icin Ingiliz ve Fransiz emperyalist hukumetleriyle surdurulen iliskiler. 1. Kemalizrnin Alman ve ltalyan rejimlerine politik ve ideolojik yakinhgtm 00lirleyen haber ve yazilar. 3. Hatay sancagmm ilhakma iliskin haber ve yazilar, Eti Tlirkleri 4. TUrk i~r.;:i suufr hareketinin engellenmesine iliskin haber ve yazilar, 5. Dersim direnisinin kinlrnasma, Dersim'in kontrol aluna ahnmasma iliskin haber ve yazrlar, "Ozturkler" 6. TUrk irkirun asaleti ve buyuklugune iliskin haber ve yazdar, Bu alu grup haber ve yazmm birbiriyle SIkI bir btittinlUk icinde oldugu ~tiphesizdir. Ornegin, Kurtler, ulusal taleplerini yogunlasurdiklan, yani KUrt direnmeleri somut bir bicimde ortaya r.;:Iktlglzaman, lrak, Iran ve Turkiye Disisleri Bakanlanmn birbirlerine yapuklan ziyaretlerdc bUyUk bir yogunluk goze carpiyor. KUrt dircnmeleri i1e bu ziyaretler arasmda diyalektik bir butunluk gormernek miimkiin degildir. Vine bunun gibi Alman yayilrnast He i1gili eylemler, Turkiye'de de etki yaratmakta gecikmiyor. Almanlann, Avusturya'yi, Cekoslovakya'yr ilhak eune niyetini aciklamalan, Tiirkiye'de de Hatay Sancagmin i1hak edilmesi yolunda bUyUk bir propagandamn olusrnasma yol 3r,;:lyor. Nazilerin bu ulkeleri isgali ile, TUrk hukurnetinin Hatay'i ilhak etmeleri arasmda bUyUk bir iliski vardir. Almanlar bu ulkeler uzerine yururken, bu iilkelerde yasayan ve etnik bakimdan Alman olan halkt kurtarmak gerekcesini ileri suruyorlardi. Zira, gerek Avusturya'da gerek Cekoslovakya'da etnik bakimdan Alman olan halk vardi. Naziler, bunlarm ulusal ve kii ltu rei haklanru korumak gerekcesiyle bu ulkelere girdiklerini ileri suruyorlardt, TUrk hilkUmetinin Hatay'i isgal ettigi sirada ise, Hatay'in eok btiytik bir kisrm Arap idi. TUrk hUkUmeti bu isgali ve ilhaki hakh gostermek icin, "Hatay 40 asirdanberi Turk'tur" diyordu. Fakat 40 asirdanberi TUrk olan Hatay nUfusunun cok btiyiik bir kismi Turkce bilmiyordu. Bunun icin bunlara "Eli Turkleri" deniyordu. lste burada, Tunceli'nin ilhaki ile Hatay'm ilhakmda kullarulan sloganlarm birbirlerine 'rok yakindan benzedigini belirtrnekte yarar vardrr, Her ikisinde de isgal ve ilhaki hakh gostermek icin kullarulan sloganlar "Oztiirk" sozunden kaynaklanmaktadir, Ote yandan Almanya'daki veya ltalya'daki fasist sisternlere duzulen ovguler ile, Haziran 1936 tarihli ve 3008 sayih t~Kanununun kabul edilmesi arasmda onemli bir bUtiinli.ik vardir, Zira t~ Kanunu, ltalya'da ve Almanya'da oldugu gibi, i~r.;:isimfuun smifsal hareketinin gelismesine bUyUk bir baski unsuru olarak ortaya cikmaktadir, Ve bu, Italya ve Almanya'da oldugu gibi "Hem sosyalizme karsiyrz, hem kapitalizme karsryiz" slogam He yapilmaktadir. Kendisinin Ur.;:Uncii alternatif oldugunu ileri siirmektedir. Bu konu, bir CHFnin prograrm, Kadro Hareketi, Resmi ldeloji: Kemalizm, konulan Uzerinde dururken, etrafh bir ~kilde ele ahnacakur, 89

Yukanda Kernalist ideolojinin pragmatist yonlerini aulatirken, savasta ve "bans" Cesitli zaman ve mekan boyulunda, cesitli sirnf ve tabakalara, KUrt ve TUrk unsurlara karst farkh propagandaJar gelisurrneye cahsugnu ifade etrnistik. Kurtlere, savas zamanmda, yani Kurdistan'a ordu gonderildigi, veya ordunun, yani Kurdistan'daki ordunun Kurtleri tepelemeye giri§tig:i donemlerde, "Vahsi, geri, ilkel, hayvan," gibi tabirlerle hitab ediliyordu. Ordu KUrt direnrnelerini kirdigr, KUrt ulusal ve demokratik haklanru kanla bogdugu zarnan ise Kurtlere, "Ozturk, Halis TUrk" deniliyordu. Bu donemlerde, Anadolu'nun Bausmda ve Orta kesimlerinde yasayanlara TUrk, Kurdistan'da yasayanlara, yani Kurtlere ise, "Ozturk, Halis TUrk" deniliyordu, 74 numarada yer alan Nasit Hakkr Ulug'un yazrsi bu bakimdan ilginctir. Yazimn yazIidlgl siralarda, aruk KUrt direnmeleri kmlrmsur, Artrk, haydut1ardan, eskiyalardan degil, "Ozturklerden, halis Tiirklerden" soz edilmektedir. Demek ki Kurtler, ordu karsismda, katliamlar karsismda, KUrt, ulusal ve demokratik haklanm talep ettikleri zarnan ise, TUrk muamelesi gornyorlar, Biitim bunlardan dolayi, Nazilerin Avusturya'ya veya Cekoslovakya'ya yurumesi ve buralan ilhak etmesiyle, Kernalistlerin Kiirdistan'a veya Hatay'a ylirUmeleri ve buralan ilhak ve i§gal etrneleri arasmda gozden uzak tutulrnamasi gereken 90k onemli bir fark vardir. Nazi1er Almanya'nm dismdaki Almanlan, (yani etnik bakimdan Alman olanlan) kurtarmak i9in eyleme girismektedirler. Kemalistler ise, ornegin, KUrt ulusunu, diliyle, kulturuyle, adryla, sarnyla yeryuzunden silmek, Kurdistan ki§i1igini yokedip, Klirdistan topraklarrm tarnamen ilhak edebilmek icin eylem ylirlitmcktedirler.
La farkh ideolojiler gelistirrneye ~alt~tlgml belirtmistik,

TUrk hukumeti {kind Dunya Savasmm oncesinde ve savas sirasmda her ne kadar Alman taraftan bir politika izlernisse de, Ingilizlerle ve Fransrzlarla dost olmayi, bu tilkelerle dostluk iliskileri surdurrneyi de ihmal etmemistir. Ornegin, Hatay sancagmm ilhakmda, Fransa ve Ingiltere ile surdurdugu bu iliskiler bUyUkrol oynamrsur. Bilindigi gibi Hatay, FranSIZ Mandast olan Suriye'ye bagh bir sancaku. Fakat sancakta yasayan TUrklerin hak ve hukuku da 1921 tarihli, Turk-Fransiz anlasmasina gore korunuyordu. 1935 yilt sonlannda, Fransa'mn mandasi Suriye'ye bagunsrzhk verecegi haberleri yayllmaya basladr. Bundan sonra, Kemalistlerle, Fransiz ernperyalistleri arasmda yapdan gizli-acik gorusmeler, pazarhklar sonunda, halkuun % 70 i Amp olan Hatay'm TUrk oldugu "Eti Turkleri" kabul edilerek, TUrk devletine ilhaki saglandr, Bu bakrmdan, Hatay sorunu, Tlirkiye'nin Fransa ile, Klirdistan uzerindeki Lozan emperyalist bOlO~UmUnden beri suregelen iyi iliskilerinin devanunda ve koklesmesinde onernli bir etken oldu. o halde, TUrkiye, ozellikle Nazi Almanyasi He iyi iliskiler surdurmeye cahsirken lngiliz ve Fransizlarla olan iliskilerini de ihmal etmedi. Zaten edernezdi. Zira Kurdistam musterek politik, ideolojik ve askeri eylemlerle kontrol ediyorlardt. . Hatay sorununda Fransiz emperyalistlerinin Kemalistlerle yapugi i$birligi gerek Arap dunyasmda, gerek Avrupa'da tepki He karsrlandi, Ernest Main isimli bir yazar, Kemalizmi siyonizmden daha buynk bir tehlike olarak belirtmekte, Ataturk, Mussolini ve Hitler'i bir arada mUtala etmcktedir,
"... Turkiye, kaybetrnis oldugu Musul'u almak i~in Kurtleri kullanacak. Kilrtlerin Irak tebaasi olmaktan ~ok TUrk tebaasi olmak istediklerini soyleyecek. Kurtler ise, Irak'ta mandanm hitarrundan iki sene evvel Kurdistan daglarinda ~lkrnl~ olan iki ayn isyan hareketinin, Ingiliz ve R.A.F:nin yardimiyla Irak ordusu tarafmdan nasil

90

amansiz

bir sureue

bastmldrgrm

pekala haarlamaktadrrlar.

Suriyelilere gore TOrkiye, Fransa ve Ingiltere'nin sulh arzusundan istifade ile pazarhk etmistlr. Suriyeliler Avrupa barl~l de~erinin. Suriye ile Mendi~i kamsmdadlrlar :,200
DI$

basmda Hatay sorunu Uzerinde yaymlanan baska bir yazida da ~yle denil-

mektedir:
,.... Biz Irak'hlar ~ok sene evvel Musul meselesinde bu felaketleri ~kmi~tik. Aym felaketi bugOn Suriye lskenderun i~in ~kmekledir. Suriye'nin dostu ve mandateri olan hUkumelin kendisine yardunda bulunmamasim teessurle gOr!lyoruz. Iskenderun meselesinde Suriye hakh yere endise ~ekmektedir. Halbuki Suriye ile Fransa arasmda aktolunan muahede mueibinee Hatay'in Suriye'ye ba~h olmasi gerekiyordu. ,,201

Ftansa'da yaymlanan L'Humanite gazetesi ise, "Fransa, AtatUrk.'Un israrla talep ettigi hal tarzmi Arap dUnyasma cebren kabul enirmek istiyor" b~ltg:l altmda suntan yazmaktadtr .
"... <;i1nkilbUtUntazyiklere ra~en TUrk nufus fazla ~lkmadl. Sukuneti ile rneshur bir asker olan Collet, neye mal olursa olsun, Sancak'ta bir Turk eskeriyeti vtlcuda getinnege memur edildi. Muvaffak olamadi, Fakat bundan sonra Turk unsuruna hususl bit vazlyet temln eden, Tutk-tnglliz anla~mllsl meydana ~lktl. Buna ne mana vermeli? Fransa, Saneak'ta, Sancagm kabul etmedigi ekseriyeti kabul euirmek mi istiyor?,,202 pntajlanna boyun egdiA;i konusu Uzerinde durulmaktadlf.203 Alman gazctelcri ise, Hatay'rn TUrk ordusu tarafindan isgal edilmesinden memnun olduklanm, fakat Fransa'dan memnun olmadiklannr belirtmislerdir. TUrk. Fransiz ve Ingiliz yakmlasmasimn, Almanltalyan ittifakma kar$! bir cephe oldugunu yazml$lardif.204

Vine, L'Humanite'de

11 Temmuz

1937 tarihli bir yazida, Fransa'nm

TUrk

Bu haberlerde ve yazilarda, degismeyen ortak yOn, Kemalizmin daima esitlikci, ulusal kurtuluscu, meslek, uk ve server gruplan arasmda hicbir farkm gozeulmcdigi anlayisuun belinilmis olmasidir, Dersim'de, genet oiarak Kurdistan'da, Kurt ulusuna ~l yiirOtiilen bunea farklt politika ve uygulamalardan sonra, Kemalizmin, hala C$itlik.Ci, ulusal kurtulu~u oldugunun Bed surulmesi olgulardan ne kadar kopuk bit ideoloji oldugunu gostermesi baktmmdan Onemlidir. ~u ornege bakaltm.
"... Tilrk rejiminde hayran oldugum kalitelerden bin de, musavatcrhkur. Sosyeteyi seklllendiren cografya, meslek irk ve servet obekleri arasmda hicbir fark gozetmemek, herkesi herkes gibi, aym insanserefine ve haysiyetine sahip olarak anlamak ve almak, i~te musavatcthk! MUsavat ahlakumzm en saglam, ve en derin temellerinden birisi de kadm1annuza kar~1 verdigirniz ~eref, haysiyet ve musavat hakkmda buluyorum, Bu rnusavatcihk Turkiyc'de hicbir memlekerin erisemedigi felsefi ve mutlak. ~eklini bulmustur, Bu feminizmden apayn bir ~ydir. ,,205 Buna ragmen, esitlik imtiyazsizhk adi altmda koyu bir somurge duzeninin stirdiirtilmekte oldugu da dikkatten uzak degildir. "... Basvekil, Denim meselesinin kati tasfiyesi hakkmda mUhim haberler verirken Cwnhuriyet idaresinin en kati bir prensibini ifade etmistir.: Turk milleti, seyyan muameleye tabi insanlardan murekkeptir, Hi~ kimse imtiyaz, Turk kanunlartndan aytlhk
iddia edemez."206

91

Burada hit; kimsenin Tiirk kanunlanndan aynhk iddia eoemeyecegi kati surette ifade edilmistir, Yani herkes kendini Turk kanunlanmn belirttigi gibi TUrk kabul edecektir. TtlrklU~nnden mudu oldugunu ifade edecektir. Kurdistan'm SOmiirgelc~ilmesinin, KUrt ulusunun ulusal vadt~mlO reddedilmesi yoluyla gerceklestirildigim ilgili yerlerde ifade etmistik,

7. "Tunceli Kanunu 'nun ve Genel Miifetti§liklerin Yiiriirliikten Kaldmlmasi

"Tunccli'nin Idarcsi Hakkmda Kanun"un uygulanmasr son olarak 4809 sayrlt Kanun He bir yrl daha uzaulnus ve l Ocak 1947'de yUrtirIi.ikten kalkrrusnr, Boylece 11 yrh

askm bir zaman yurijrlOkte kalmrsur, "Tunceli kanunu'nun yururlukten kaldrnlmasr siyasal ve ekonomik bakirndan Dersirn'in iyice ilhak edildigi ve somurge y6netiminin i~ine ahndlgml gostermcktedir. Nitekim Dersim'in yonetimi ile iJgili son kanun 4993 sayihdir, Bu kanun, "Tunceli Il Merkezinin Kalan Kasabasma Nakli"ni ongormekte, Kalan Ilcesinin ve KUtahya'nm AItIR~ llcesinin kadrosunu kurmaktadir. Boylece Tunceli iii gecici olarak bulundugu Elazig'dan Kalan kasabasma nakledilmis olmaktadir, (Kabul tarihi 30.12.1946, Or;Uncti Tcrtip Dustur, Cilt 28) 1948 ydmda da Genel Mufeuislikler kaldinldr, Arnk, Kurdistan'm her tarafmda isgal, ilhak ve somurgelesurme eylemleri tamamlanrmsu. 5442 sayih II ldaresi Kanunu yilrUrlUge girdigi zaman, artlk genel valilikler (Genel MUfeui§likler) yokm, (Kabul tarihi, 10 Haziran 1949. Resmi gazetede yaym ve ilam 19 Haziran 1949, Ytiriirluge girdigi tarih 31 Temmuz 1949, SaYI 7236) KtirtlUgUnti reddeden, kolelesmis, ajanlqml§ bir yerli suuf yaraulrmsu, Gencler, asimilasyon politikasi He somurgecilerin istedigi bicimde ye~tiriliyordu,

93

II. Yasanan Hayat ve Gercek Somutlar Karsismda Profesorlerin Tutum ve Davraruslanmn Elestirisi

1. Genet Olarak
Yukanda beliruigirniz gibi Tunceli Kanununun en buyuk sonuclanndan biri, Dersim dircnrnesidir. Kanun, 1937 vc 1938 yillannda Dersim'de son dcrece keyfi bir sckilde uygulanrrusur. Dersim, muhteva, nitelik olarak, Nazi katliarnlan da dahil olmak uzcre, dUnyada esine az rastlanan jcnosit (soy krnmi) olaylanndan biridir. Ana karmndaki cocuklann, emzikteki cocuklann katlcdilmesi, katliamlann ozellikle cocuklan hedef almasi, cocuklann kafalannm kesilrnesi ve krliclara takrlmasi, bu jenosidin en onemli ozelligidir, Gene kizlarm, kadmlann rnagaralara doldurulup zehirli gazlarla bogulrnalan, magaralarda yakrlrnalan ikinci derecedeki olaylanhr. Ne vat ki uluslararasi dcnge Nazi rcjiminin desifre edilip mahkum edilmcsini gctirdig] haldc, Kemalizmin Kurdistan'daki eylemlerinin gizli kalrnasuu gercktirmistir, Gcrccktcn lkinci Dunya Savasmrn sonunda, gerek Corcil, gerek Ruzvelt, gerek Stalin, Nazi eylcmlerinin desifre edilmesinde musterek gayret sarfetmislerdir, Fakat Kemalizmin, Ktlrdistan'daki jcnosit eylernlcrinin gizli kalmasmda ise, uluslararasi denge acismdan yarar gorUlmU~tUr.(Unkil Kurdistan uluslararasi bir somurgedir. Kemalistlcr Kurdistan'i dunyanm en buyuk ernperyalist ve sornurgeci dcvletleri ile onak politik, idcolojik vc askcri cylernlcrde bulunarak sornurgelesurmislerdir, Bu konuda sadecc TUrk dcvletinin dcgil, baska bircok devletin politikasi usuiste cakrsmaktadu. Boyle olunca Kurdistan uzerindc yurutulcn eylcmlcrin gizli kalmasi da normal sayilmahdir, Turk-lngiliz-Fransiz, Irak-Iran-Suriye ... ittifaki basta KUrt ulusuna karsidrr, Temcl amac ortak sornurgc Kurdistan'i iyice dcnetlcmcktir.207 Burada uzerinde durdugumuz husus, Tunceli Kanununun bizzat kendisidir, Cunkil somut oldugu ve on yih askm bir sure uygulandigr icin verilen hukumleri, van Ian sonuclan denetlcmc olanaJdan da vardir. Hukuk, iktisat, siyasi ilimler vs. okutan fakultelerde, cesitli nedenlerle, Hitler, iktidara gelisi, Nazi uygulamalan vb. konulan anlatihrkcn su sorulan sormak gelenek haline gelrnistir, % 98 okuma yazma bilen bir toplamda Hiller gibi bir diktator nasil iktidara gelebilrnistir? Aydmian, universiteleri, profesorleri bu kadar bol bir toplurnda, Naziler hangi yollarla iktidar olabilrnislerdir? Bu kadar dusunurler, sanatcilar, filozoflar yetistiren bir toplum, Hitler gibi bir diktatore nasil evet dcrnistir? SiyasaJ tecrubcsi, siyasal bilinci cpeyce yuksck alan Alman toplurnu, topluma rsrk tutrnasr gereken profesorler, universiteler, aydmlar, dii~UnUrler, sanatcilar neden gorevlerini yapamamislardrr? Hitler'e Nazilere karsi durarnanuslardir. vs, Gencl olarak ta bu sorular, Na95

zizmin, yrgmlan "buyilleyen" totaliter ideolojisi He actklarur, tlretirn iliskileri ile uretici gucler arasmdaki causrna ile, ilgili ternel nedenlere dokunulmaz. Ornegin, Prof.Dr. BUlent Daver, ~agda~ Siyasal Doktrinler, (SBFY, Ankara 1968) isirnli kitabmda, bu konu Be ilgili olarak,
"... Nasil oldu da Alman halki gibi, bilimde, felsefede, edebiyaua, teknikte, sanatta en yuksek derecelere varrms bir ulus Nazilerin srmsrks, dar ceketini giydi ve akin akm Gamah Hac bayraklannm altma kostu." (s. Ill)

dedikten sonra bunun nedenlerini totaliter ideolojiyc dayandirarak aciklamaktadir. Siyasal Bilgiler Fakultesinde hem ogrencilik, hem de ogretim liycligi yapan Mete Tuncay ise, Yavuz Abadan bashku yazismda bu olgulann bir kisrmru ~u sekildc dile getiriyor:
"... Yavuz Beyin Almanya'da gecirdigi yillar sirasmda, siyasi buhran iktisadi buhram kovaliyor, kisa omurlu Weimar demokrasisi kosar adrrnlarla ucuruma gidiyordu. Ogrenciler uzlasmaz kamplara bolunmnslerdi. Sagcilar birbirlerini ellerini kaldirarak "Hell Hitler" diye selarnhyor, solcular srkih yumruklanm gostererek "Rot-Front" i~aretini veriyorlardr, Yavuz beyin bu donemdeki gozlcmlcri onda asm ideolojilere karst tam bir guvensizlik yaratu, Bircok arkadasmm tersine, ne ra~ist ne komilnist oldu. Naziler iktidara yaklasukca, bu akil-dtlsmanhgmm icyuzunu daha iyi secmeye basladi. Bir keresinde Alman dostlanyla birlikte bir stadyumda Hitler'i dinlerneye gittl. Goebbels'in 0 koca kutleyi onceden nasi] usta bir rcjisor gibi hazrrladigrru, costurup histerik bir vecd icine soktugunu gordu. "Fuhrer" konusmaya basladigmda, arnk ne soylese o;tghk o;l~ltga alkislanacaktr. Heidelberg'deki son gunlerinde, Naziler universiteye de elatular, Hocasi Anschutz namuslu bir bilgindi. Nazilerin "H u kuk b Izi m iTadem izdir", iddiasma karsihk, "B u ii.lkede Anayasa kalmannstrr kl, dersl okunsun' diyerek isrifasuu verdi. Tezini hazirlamis olan geno; TUrk ogrencisini de, universite de kalarak biraz daha direnrnek fikrinde clan meslekdaslanndan guvendigi birine cmanet cui, (Aslmda, Yehudiolmayan Alman akadernisyenlerinden pek ~lZ1, Anschutz'un gosterdig! erdern yolundan gidebilmistil) Yavuz Bey, g irdig] silzlii smav larda, yarundaki 'fok iyi yctisrnis, Almany ahudisi arkadaslanrnn, i~birlik'fi profesorlcr iarafmdan soruian ITk kanunlannm hukukiligi konusundaki sorularla nasil kallcscc donduruldugune de tarnk oldu ... 0 srralar Turkiye'ye Nazilerden kacan ban Alman bilim adamlan gclrnisti .. ."208

Tunceli Kanunu nasil bir kanun idi? Tunccli Kanunu dolayrsiyla yurutme organma verilen yetkilcrin, Hitler'in yurutme organma verdigi yctkilerden farkh bir tarafi var mrdir? Hitler'e tapmak ilc BUyUk ~ef ve Daimi ve Dcgismez Genet Baskan Gazi Mustafa Kemal'e tapmak arasinda bir fark var rmdir? Bu kanun Valiye yargichk gorevi veriyor, Dersim'in valisi aym zamanda Dorduncu Gcnel Mufeuis, savcthk ve yargichk gorevlenni de kendi uhdesinde toplamaktadir, Bu aym zamanda bolgedeki asked birliklerin kumandaru bir generaldir. Idarn kararlan verip bunu .infaz yetkisine haizdir. Tek tek bakanlann oldugu gibi bir blitiin olarak Bakanlar Kurulunun sahip oldugu tUm yetkileri tek basma kullanmaktadir, Verdigi idam kararlanru bizzat infaz etmesi, TBMM'inin yetkisine de sahip oldugunu gostermcktedir. Zira 1924 Anayasasma gore, (Md.26) herhangibir mahkemeden vcrilen idam kararlanrun TBMM tarafindan onaylandlktan sonra infaz edilecegi hukme baglanmisur. 96

Genel Mufettislik, valilik, savcihk, yargichk, komutanhk gibi idari, askeri, hukuki, politik yetkilerin sahibi olan kisi, hem, herhangibir ki~i hakkmda takibat yaprna, takibati durdurma yetkilerine sahiptir, Hem de vermis oldugu herhangibir cezayi tecil etme ortadan kaldirrna yetkisine sahiptir, Bu. genis yetkilere sahip kisinin politik gorevleri He ilgili bir yetkidir, Haklanndaki takibat durdurulan, cezaian tecil edilen, veya cezalan ortadan kaldmlan kisiler, genet olarak Kurtltiklerini, Kurt kisiliklerini, reddeden. kolelestigini, yani Turklestigini acikca kabul edenlerdir. Butun bunlarla birlikte rnerkezi otoritenin bolgedeki ajanlan olmayi kabul edenlerdir. Yani KUrt ulusuna ihanet eden isbirlikcilerdir. Hukumetin veya meclisin cok onemli yetkilerini kullanan bu kisinin, herhangibir kisiyi, aileyi, kfiyU veya kasabayr tum olarak Genel Mufeuislik srmrlan disma (Dersim-Bingol-Blazig) surgune gonderme yetkisi vardir, Boylesine durumlan hukukilestiren bir yasa geregi kurulan siyasal mahkemede durusma nasil yaprhr? Gayet basil. Samg:a iddianame verilmez. Verilen kararlar kesin olup temyiz edilemez. Bir eelsede idam kararlan verilir ve verilen kararlar aym anda infaz edilir. Aslmda, fiili durum, yasanmrs hayat, bu kanunda belirtilen hukurnlerden, bu hUkUmlerin uygulanmasmdan cok daha korkunctur. Gebe kadmlann kursuna dizilmeleri, agzl kapah rnagaralara doldurulup yakilmalan.magaralara zehirli gaz sikrlmasr, cocuklann kafalanrun kesilmesi, insan kafalanmn klhc;lara takrhp dolasrlmasr, kadmlara ve gene kizlara tecavuz bu kanunun 10 ylil askm uygulanmasmda her zaman vardir, Cocuklarm tepelenerek oldurtilmesi, kafalanmn taslara vurularak oldurulmesi, sik srk rastlanan olaylardandsr, Ve bu kanun makable ~amil oldugu ic;in cok genis bir zaman boyutu icinde uygulannusur, Bu zarnan boyutunun derinligini yetkili kisinin istek ve iradesi tayin eder. GOriildUg-U gibi ceza hukukunun terneli olan sucun ~hsiligi prensibi cocuklann da katledilmesi suretiyle tamamen yokedilmistir, Bu katliamlar. neden, ana karmndaki, emzikteki cocuklara, gebe kadmlara, gene krzlara kadar vardmlrmsur? Bu uygulamayi yurutenlerin cevaplan gayet acik, Kurtlugun kokunu kazunak icin. llerde yeniden olusabilecek herhangibir ulusal bilinclenmeyi kokunden kurutmak, yoketmek icin, BUtUn bunlan sadece, Nuri Dersimi anlaumyor. Dersim'de savasan TUrk subaylan da anlauyor. Simdi ak sach ak sakalh olmus bu subaylar, yapuklanmn "vahset" oldugunu bizzat kendileri soyluyorlar. Ve bunlan biraz da vicdan azabi duygulan icindc anlattyorlar ... Burada onemli olan bir noktayi daha belirtelim. 1924 Anayasamn 26. maddesi geregince herhangibir mahkemeden verilen idam kararlanmn, ancak, TBMM'nin onaymdan soma, infaz edilebilecegi hukme bag:landlgml belirtmistik. Bunun yanmda Dersim mahkemelerinden verilen idam kararlanrun vali ve kumandanm emri He infaz edilebilecegini de belirtmistik. Ve bu durumun anayasarnn acrk bir ihlali oldugunu soylemistik, Bu neden bOyledir? D&dUncii Genel Mtlfettislik bolgesinden, Dersim mahkemelerinden veri len idam kararlan TBMM'ne gelseydi, Meclis bunu onaylamayacakrmydt? SUphesiz lei onaylayacaku. Kararlar hie tarusilmadan, "Pek munasibtir" denerek onaylanacakti. Zira Meclisin yapisr bu idi. CHF'nin TlizUg:UHe ilgili cahsrnada gosterildig:i gibi, uyeleri, Btiylik Sef Gazi Mustafa Kemal'in ortak kabul etmez iradesi He belirleniyordu, 0 halde neden? Temet nedeni su: Herhangibir mahkemeden verilmis idam karan Meclise geldig:i zaman bu karar zabulara geciyor, Zabitlarda yer ahyor, Meclis zabulan tarandrgi zarnan ise, belirli donemlerde, belirli yerlerde kac kisinin idam edildig-ini anlamak miimkUndUr. Dersim'de ise sayisiz denebilecek kadar cok ~Urt hakkmda

97

idam karan verilmistir. Bunun ise gizli tutulmasi gerekir, Zira Kurdistan'daki butun yargilamalar gizlidir. Bu TUrk Devletinin Kurdistan politikasmda tesbit ettigi ternel prensiplerden biridir, Seyh Sait ulusal direnisinden beri bu boyledir. Yargilamalar, bazen hem hukuken, hem fiilen, bazan da, hukuken olmasa bile, fiilen gizlidir. Boylece TUrk devleti Kurdistan uzerinde yiiriittiigU irkcr, ve sornurgeci eylernlerini, jenosit eylemlerinit Ttirk emekci Ylgmlanndan gizledigi gibi, dtinya kamuoyundan da gizleme olanagi bulmustur, Bu sayede Ttirk "solu" ve Ttirk "sosyalist" hareketine bile kendi propagandasmi ve avukathgim yapllfrnl~tlf.209 Tunceli Kanunu kisaca bu. Vurgulanmasi gereken temel soru da su: Bu kanunun ve uygulamasirun Hitler'in iradesinden ve uygulamasmdan, muhteva olarak herhangibir farki var rmdir? Bu kanun yapildigi ve uygulandigi siralarda, Ttirkiye'de pro fesorler , aydmlar, sanatcilar, dusunurler yokmuydu? Hukukcular yokmuydu? Elbette vardr, Fakat Nazi Alrnanyasmdaki profesorler, nasil Hitler'e tapmiyorlarsa, Ttirkiye'deki profesorler de Btiytik Sef ve Daimi ve Degismez Genel Baskan Gazi Mustafa Kemal'e tapiruyorlardt. Bu tapmmalan somut orneklerle gostermekte yarar vardir. a) Universite Konteranslan ve Universite Haftalan Istanbul Universuesinin 1933 yilmdaki ar,:tll~1rnunasebetiyle Maarif Vekili Yusuf Hikrnet Bey ozetle asagidaki konusmayi yapnnsur:
"... Arkadaslar, ~ereflerle, ilrni zaferlerle, ~anh kesiflerle dolu clacagma katiyetle emin oldugum, istikbali parJak bir yol uzerinde, bugun ilk adim anyoruz, Yurdumuzun en bUyUk bilgi evini aO;lyoruz. Bu muvaffakiyetimizi Biiyiik Relsimizin, isabetli kararma, Cumhuriyet hukumetimizin azirn ve gay retine , seleflerimizin yorulmak bilmez gayretine borcluyuz, 8iiyiik ~eflmizin dedigi gibi Ne Mutlu Turkum Diyene, Biz ilk medeniyetleri kuranlann torunlanyiz. Bundan U~dort yuz sene evveline kadar, rnedeniyet sahasindaki her turlu yenilikler, daima bizlerden, Orta Asya'dan dtmyarun her tarafma yayrlan Turk brakisefallerden ~lknu~trr. Farabi'ler, lbni Sina'lar, Biruni'ler, Ulu Beyler, hep bizim rrkinuzdandrr. Sonra koyu bir taassup, korkunc bir irtica ruh ve fikir her ~eyi ezdi, yikn, kavurdu, Yurdumuzda ovunulebilecek yegane ~eyler mazide kaldi. Karanhklar icerisinde. siyasi, askeri, i1mi, iktisadi, herseye §amil bir ini~ basladi, asirlarca durdurulamadi. Milletin, cumhuriyet hUkUmetinin ve Biiyiik Relslmlzln bUtUn dikkatleri, en kalbi temennileri, en musfik hisleri uzerinizdedir. Milli mucadelenin en ~etin gunlerinde, bashca emellerinden birinin Maarif Vekaletine geemek oldugunu soylemis olan Buyuk Gazi, karakter, zeka, kabiliyet ve ~ah~kanhStyla TUrl$:lUge hizrnet edebilecek her gencin candan a~lgl, kuvvetli yardimcisi, yorulmak bilmez arastmcisi drr, Onun emriyle, size daha ziyade, tekemmul ettirilecek bir bilgi evi kurduk. Dunyarun en buyuk alimlerinden muallimler getirdik. Size her tUrIU inkisaf amillerini temin icin ugrasryoruz, Bundan istifade etmegi biliniz, Calisuuz. Insaniyete, TUrklUge hizmet ediniz."210

Bu konusmaya kar~l, Rektor Old. Prof.Dr. Neset Orner Beyin (trdelp) cevabi da
ozetle ~yle:
"... BUyUk Kurtanci ve yot gosterici Gazi Hazretlerinin essiz dehasmdan dogan Istanbul Universitesi bugun ilk tedris yihna bashyor ... Milli UlkUden ilham alan TUrk

98

ruhu, hicbir mitskil karsismda zekasi, essizdir.

bir an bile sarsrlmaz: Turk dimagl, TUrk karakteri,

TUrk

Hakiki bir ilimle, bayagi ilim komisyonculugu arasmdaki tezat snlasrlmazsa, ilmin bayati ehemmiyeti, elbette idrak edilmez. Genis ve tam manasiyla ilim, yalruz maddi ve musbet ilimler degil, kultur ilimleri de, bir millet irrin, bir ziynet degil, en hayati bir ihtiyac, bir zarurettir. Bu hakikatm anlasrlmasr bize aneak Cumhuriyet devrinde nasip oldu. t~te bUtUn inkilaplaruruz gibi, yeni universite de, bunun neticesidir. Ve i~te bunun icindir ki, butun inkilaplan yaratan e¥>iz deba, nihayet Universiteyi de ya-

raui,
TUrk tarihinde milli ahlak ananelerinin hakim oldugu zamanlan milletimizin §evket ve kudret zarnanlan olarak goruyoruz. Cunku bu ahlak, dairna guzeli, iyiyi, dogruyu, arayan bir ahlakur, Fedak arh gl, feragati, yurt ve millet sevgisini en yuksek derecesine pkaran bir ahlaktir. Milli vabdetin muazzam sbengi karsrsmda, §ahsi hirslan yokeden, bir ahlakur. Hicbir teolojik esasa dayanrnayan, daima layik bir mahiyeue kalan bu eski Turk ahlaknu, ve onun yaratngi mllli Turk seclyesinl bugunku ve yannki nesillere en saf ve en temiz ~ekilde verrnek inkilap gcnrrliginin ruhunda daima y~ayan bu kudrcti inkisaf euirmek universitemizin mukaddes bir vazifesidir. Cumhuriyet ve inkilap ulkusune h.er zaman candan bagh olan TUrk genrrligi, mili inktlap tarihi kurstlsunde bu asil hislerine hakiki bir makes ve yuksek bir ilham menbat olacakur, Siz TUrk rrocuklarlsmlz, Gazi rrocuklarlslDlz.,,211

Rektor Ord.Prof.Dr. Neset Orner, Bey bu konusmayi yapllktan bir miiddet sonra nebus tayin edilmistir, Verine isc, Ord.Prof. Cemil Bilscl'in Rektor olmasi kararasurrlrmsur. Ord.Pro f. Cemil Bilscl, 1943 yilrnda, (7. Doncm) Milli $ef tarafmdan nebus tayin edilinceye kadar Rcktor kalrmsur, 7. Doncmden santa, 8. donemde de meous tayin edilmistir.

Oed.Prof. Cemil, Universite ders yrhmn ikinci a~lh~l mUnasebetiyie Birincitesrin 1934 te yapugt konusmada ozetle §Oyle demektedir:
,.... Turk alimlcrinin ve talebcsinin ogretme ve ogrenmc yolunda her mihnete katlandiklan, tarihi bir hakikatur. Yolculugun mesakkat oldugu devirlerde buyuk Turk alimleri uzak ilim merkezlerini sehirdcn schire, kitadan kuaya dolasrrlardr. Ve Turk gencleri gun dogmadan bunlann kursuleri onande yer almaga kosarlardr, Bunu temin eden sey, hsua zorlugunu zevk yapan sey, ogretme ve tlgrenme askrdir. Ilim i~in her rnihneti iktiham ve vazifeye ~evk ile devam hsrsidir. Ve bu, biltiln Turk ellerinin ezeli ~iandlr. (~iddetli alkI~lar) Bunu ecnebi profesorler de bilmeli ogrenciler de.,,212

Aym konferanslar dizisinde konusan Anayasa Hukuku Profesoru Ord.Prof.Dr. Ali Fuad Bey (Basgil) "Tarihimizin Ulu Simasi Gazi" diyerek Buyuk $efe ovguler :Iuzrnektedir, 213 Ord.Prof. soylemistir.: Cemil Bilsel, Universitenin Ur;iincii Ar;lh~ ytlmda ise §unlan

"... Atatnrk'un herbiri bash basma sanhte bir bUyUge bu vasfi verecek buyuk eserleri vardir. Fakat, hicbir bOyUgOn de etisemedigi, buyuk eserleri vardrr. BUtUn bu buytlkltlklerle ~ark ve Garbm Ulular Ulusu olsn Ataturk'u, bUytik eserlerinden biri olacak clan Istanbul Universitesinin bu arrlh~ gununde minnet ve sevgi ile anar, esslz ve

99

yeti~lImez

kudret

lie dehasmm

onunde sayg: ile egilirim:,214

Ord.Prof. Cemil Bilsel, Universiteyi ~I~ konusmalannda BiiyUk Sef ve Dairni ve Degismez Genel Baskan Gazi Mustafa Kemal Ataturk'e ovgnler dUzmeyi, uzun unvanlanrn golge yaparak bu ovgulere bilimsel(!) krhflar gecirmeyi hicbir zaman ihrnal etmemi~tir.215 Vine bu toplanularda ye~itli profesorler yapuklan konusmalarda aym yolu izlemislerdir, Omegin Ord.Prof, Semseddin Giinaltay, 1936-1937 Ders Yihnda Universiteyi Ayl~ Dersinde yapugi "Turklugun Ana Yurdu ve Irk Meselesi", adh konusmasmda bu yolu iz1emi~tir.216 1938 de BUyUk Sef Gazi Mustafa Kernal oldu. lsmet lnonu MilliSef oldu. Boylece Sef deAi~tL Bu degi~iklikten sonra, Universite Heyeti Baskam, Rektor Ord.Pcof. Cemil Bilsel "Universitenin Milli Sere Saygdan"ru ~ ~de duyurdu.217 Bu uzun almu ire ilgili ayIklamaiar dipnotlan aractllgJ. He yapilacakur,
"Universitenin Milli ~efe Saygilan, Maarif Vekili ile beraber Reisicumhur Milli ~ef Ismet Inonu, Rektor Cemil Bilsel'i kabul buyurmuslardir.

Rektor kendilerine Istanbul Ilniversitesinin tebriklerini ve en derin saygilaruu arzetmis ve Milli ~efimizi, ellerile kurrnus olduklan Universueyi ziyarete davet eylernistir. Bu munasebetle universitenin Milli ~efe saygilan, tasvib edilen bir yazi ile ifade edilmistir. lsmet InonU BUyUk DevIet Reisi Malatya Mebusu hmet hah olundu. Inonu, 348 reyle ve mevcudun inifakiyle Reisicumhur intiUnlverslte Heyetlnde okunup

BUyUk Millet Meclisi Reisi Abdulhalik Renda'mn 11.11.1938 Cuma gOnu Mecliste stlyledigi bu sozler, bir anda bOtUn memlekete yayildi, 24 saauir aci i!finde endiseli olan memleket bir anda kendini topladt, Ba~ml bulrnus olmanm verdi!i emniyeti ve ferahhgi duydu. Halla, buyuk acisuu bir an i!fin bir tarafa birakarak sevindi, Yurdun her bucagmda herkes sevincle birbirini kutladl.218 Memleket kendini kurtaran ve kuran en buyuk evladma !fok bagh idi, Onun 6liimtinden buyuk act duydu. Bu aCI istismar olunabilir, aCI tczahurleri tereddi ettirilebilir, memleket sarsrlabilirdi. AtatUrk'Un otoritesi ortadan kalkuktan sonra bUyOk inkrlaplar yapml~ olan memleketin bunlan rutamayacagrru dusunenler ve bizden 01· mayarak, belki bunu bekleyenler vardi. Anayasanm degi~tirilecegini umanlar vardi. Anayasasma bagh olan TOrkiye,2t9 yeni Reisin etrafmda ve onun emrinde birlesmi~ olarak ayru azimle ve aym kudretle ileri yoluna devam ediyor, En btlyUk aCI ve heyecan gUnunde Anayasasma reUigi vazifeyi geregi gibi yapma, siyasi terbiyesi i!fin bu yak ~re Itir, bagh kalma, ve Anayasasmm em!fok ileri alan Buyuk TOrk Milleti

lktidarda olmayan Ismet Inonu'nun Millet Meclisince devlet Reisligine ittifakla secilrnes! ve bunun butun milletce yOrekten begenilmesi de, Ismet Inonu i~in btlyok ~ereftir. Memleketin buyOk evladi Ismet tnonO butun milletin sevgisi ile i~ b~mdadu.220

100

Buyukluk soz ile olmaz.Bi1yi1k hadiseler yaprlrrus bUylik qlerJe isbat olunur.

onUnde goslerilmi~

bUyi1k kuvvetlerle verme

ve ile,

Millet sevgisi de zorla kazarulmaz. Yurda iyi hizmetle, feragat fazilet ve meziyetle elde olunabilir. lsmet tn6nU asker olarak biiyuktUr. Devlet adam
I

yurda kendini

olarak

bUyliklUr. Insan

olarak

biI )_'UktUr.
Asker olarak bUyUklugii. harpte, Devlet adami olarak bilyUklUgU Lozan'da, Lozan'm tatbiklerinde ve 14 yilhk Cumhuriyet idaresinin yilee i~lerinde, insan olarak biiyliklfigU de fazilet ve ismetinde, ~efkat ve hassasiyetinde g6rUIUr. Bu bUyUklUgU ile lsmet lnonU'yO millet sever. Millet vekilleri su sever. Milletin gen~ligi sever.221 sever. Milletin orduen yok

BUtOn millet tsmet tnonU'yIi sever. C;UnkU btltUn millet bilir ki, memleketi seven Ismet ln6nU'dUt.222

Vine btltiln millet bilir ki, memlekette bugUn halkm iyiligi'iyin ne yapilmissa ve ne varsa, onda Ismet ln6nU'nUn eli vardir. Memleketin hayn iyin lazun oldugu sabit olunea onun yapamayacagi bir fedakarhk yoktur. Yenmeyecegi zorluk yoktur. Herkes bilir ki, millet ve hiikUmet arasmdaki bo~lugu dcldurmayi dU§Unen, bunu program yapan. memurlara telkin eden, millet hizmetinde bulunmanm en bUyUk seref oldugunu soyleyen, "vazife hissini beseri her duygunun UstUnde tutan" idealist millet adami, "Kanunlarla ve BuyOk Millet Meclisinin emirleriyJe vszife almrs olanlar, memurlar, vekiller, hepimiz Millet hizmetinde §eref bulan vatandaslar onun ihtiyaclanna yetismek hisleriyle mesbuuz." diyen O'dur. Vine herkes bilir ki, memlekette tam bir ernniyet ve lam bir refah kurmak iyin, varltglm herseyini feda edercesine yah~an O'dur, Ataturk bu sebepledir ki, onun iyin. Heger bir nebze istirahat imkam bulabiliyorsak bu munhasiran Ismet Inonu'nun i§ ba!jmda bulunduguna emin olmarmzdandir" demi~ti. KOylU ile g6rU~meden ilk basvekil oldugu gundenberi zevk duyan 1nonU, Reisicumhurlugunda da bundan ,<,Ikardigl netice ile daha dun rnemlekete ders verdi.223 O'nun bagh oldugu memlekete, memlek.etin vermesi ve daha dun bunu Reisicumhurluga yarmlmlz i,<,inhUyUk bir teminaurr. her ferdinin sym baghhk ile eevap seyili§i mUnasebetiyle gosterrnesi,

Ismet Inonu'yu BUyiik Millet Meclisi de ~k sever.224 ana, onun kuvvetine, zekasma tecrtlbesine bUyUk itimat besler, 0 Medisl hltabetlyle teshir edenlerdendir, Fakat milletvekilleri onu, kuvvetli hatip oldugu Kadar kudretli devlet adami oldugu icin severler . ... Bununla beraber, lsmet lnonU, Lozan'la oldugu kadar, Lozan'in tatbikleri ve Cumhuriyetin on dort yilhk bUtUn bUyUk i§leriyle de bUyliktUr. On dart yilhk bir basvekillik degme adami yrpraur, 0, bilakis on dart yilhk Basvekaleuen bUyUk kalarak aynldt. Sivas haturu acarken: "lklidar oyle bir mahluktur ki, yeni muvaffakiyetlerle beslenmek ister" demistir. On don yihn her gUnilnU bir basan ile besledi. Millet vekillerinin onu ne kadar sevdigmi ve ne kadar takdir euigini son secimde gordUk. Millet vekillerinden ayn ayn duydum: Mecliste bir katip intihabi yaprhrken bile narnzetler Uzerinde birbiriyle i!jti!jare eden Millet vekilleri, namzet gosterilmemis olan bu secirnde hicbiri digeri ile konusmadan ve hi", tereddUt etmeden ylireklerinden

101

geleni yazdilar, Ittifakla Inonu'nun secilenler iein de yuce bir sereftir. saygisl derindir ve bilyUktUr .. 22S lsmet lnonu'yu ordu da sever.226

secilmis oldugu lsmet Inonu'nun

goruldu. Bu, secenler icin de de Meclise karst baglthgl ve

Ordunun O'na kar~1 ne duydugunu, en selahiyetli bir kumandamrmzm guzel dilinden dinleyelim: General Ali Fuad Erden O'nu omek gostererek diyor ki: "Kurrnay subay, kornutan, muzaffer serdar, muzaffcr diplomat, HUkUmet Reisi, sivil ve suel vasiflan kelalin aym derecesrnde olan, butun tekamtil ve inkisaflarrn sabit mihraki Isrnet lnonU.

lste onumuzde acilan ufuktan sizin istikamet noktalanruz"

Ismer In6nil'yU genclik te sever ... 227 Genclik her memlekette bilhassa idealisttir. BUtUn Turk genyligi bilir ki mernleketin en idealist adami odur. Genclik fcragat 'Ie fazilet ~Igldlr. Butun genclik bilir ki, InonO, feragat vc fazileriy!e geOl;:lige en iyi ornektir.
Genclik soze degil, oze bakar, BUtOn genclik bilir ki Isrnet Inonu, sozil ve 6z0 birbirinden ayn olmayan, inanla 56z soyleyen adamdir. Onun da Turk genyligine buyuk baghhgl vardrr, bu gencligin kudret ve

TUrk gencliginin iyi ve ciddi yeiismesini, en qok i~ edinen, meziyetlerini iyi taruyan ve ana en yak bel baglayan odur.

"TUrk gcoo;-lil1inin kudrctine payan yoktur" TUrk gcncliginin kudret ve kabiliyctine inaru anlatan bu sozlcri mernlekct ve bUtUn dUnya I92S'le hukumet reisi stfauyla O'nun resmi agzmdan duydu. Yannm mesuliyetlerini ilzerine alacagi icin- bu genyligin iyi yetismesi ve iyi yetistirilmesi lazimgelecegini daha 0 vakit soyledi, Bir genein yeti~tigini ve muvaffak oldugunu gormekle bahtiyarhk duyar. Ankara Hukukundan mezun olanlara her yil diplomalaruu eJile verdigi gunun saadetini, genclerin iyi yeti~ligini gormekten duydugu bahtiyarhgi gunlcrce tekrarlardt, Bnrun TUrk gencligi bilir ki, Cumhuriyel selahiyetli agzl ile 0 ilan ctti.228 idaresinin ilrne dayandigmt yine I92S'te

TUrk gen'iJiginin kayusiz ve sartsiz istiklalmi Lozan'da devletlere kabul euirdigi 24 Temmuz g!lnflnU Istanbul Hukuk Fakiiltesi genyleri guzel bir dil~iinil~le kendi gunleri yapmislardrr. Ancak, bu gun, yalruz Hukuk Fakilltesinin bayrarru dcgll, biltOn Turk geno;-liginin bayrarrudir. Lozan'dan getirdigi istiklal butun Turk cvlatlarinm ikbalidir ve bu sebeple Lozan d6nU~Unde, ikbalin mujdesini en evvel TUrk gencligine verdi. Muahedeyi imzaladigi kalemi en yUce bilgi evine sundu, ve Fen Fakultesi fahri profesl:lrlUgUnU kabul etti.229 Zaren imzaladigi Lozan muahedesi yalmz adli imtiyazlan degil, iktisadi ve mali irntiyazlan da sihhi imtiyazlan da, tedrisi imtiyazlan da kaldnnusur. Gecen TIp bayrarmnda soyledigim gibi Turk doktorlugu bu mernleketin butun saghk islerine hakim degildi. Cumhurreisligine gecmesi bUtUn memleketi sevindirdi. Fakat kendisine de arzettigim gibi, belki en r;ok gen9ligi sevindirdi, Ve eliyle kurrnus oldugu universite genyligini bu sebeple de pek ~ok sevindirdi. Ben, gencligirruz bilyUk aCI gllnilnde, onun devlet reisligine secilisini ogrenince Universite genyliginin nasrl sevindigini kendi giizlimle gordum, Universite gen~liginin ona baghhklanm gosterme Itrsatnu

bulacaguu umuyorum. 102

lsmer lnonu, Reisicumhur olah don vesile ile bu memlekete lann herbirinde buyuk sahsiyetlnin hususiyetleri gorulur. Korkmadan diyecegim. de bu yukrur, 230 lsmet Inonu, buyuk fikirleri kudretle

sesini duyurdu,

Bun.

ifade eden sozleri He edebiliyor. basmda Biz,

Buyuk adamlan yine encak bilyuk adamlar geregi gibi tarif Ataturk'un en kudretli ve en esash anlatisun Ismet Inonu'den duyduk, ... [srnet Inonn'nun buyuk bit devlettir." fazilet, kudret ve meziyetleriyle devletin

bulunusu,

Ord.Prof.Rektor

Cemil Bilsel'in, "Universilenin

Mini Sere Saygslarr" nutku

ozetle bu. Universitenin basi, Rektor, Ord.Prof. Cemil Bilsel, Milli $ef hakkmdaki btl ovgulerini universitenin daha sonraki yillardaki ~t$. konusmalannda da stirdtirmU~tUr, Nutkunda2321941·1942 Ders Yrhndaki Dokuzuncu A~l~ Nutkunda;233 1942·1943 Ders yilmdaki Onuncu Yil A91~ Nutkunda234 bu ovguleri izlemek mtimktindtir. Bu ovguler, btl taprn malar elbette sonucsuz kal amazdr, N itekirn 1943 teki mebus tayinleri doneminde Curnhuriyet Halk Partisi Genel Baskam, De~~mez Genel Baskan, Milli Sef, Cumhurreisi lsmet Inonu, Rektor Ord.Prof', Cemi! Bilsel'i mebus tayin etrnistir. Universitenin basi, Rektor, Ord.Prof. Cemi! Bilsel, $efe tapmrnalanm mebusluk gorevi strasmda da 90k iyi stirdtirdiigti icin 1946 yilmdaki mebus tayinlerinde, Milli Sef tarafmdan yine mebus tayin edilmi~tir.23S Ord.Prof.Rekttlr Cemil Bilsel mebusluga ilk tayin edildigi yil (1943) 65 yasmda idi, Onceki Rektor Ord.Prof.Dr. Neset Orner Beyin (lrdelp) de Rektbrli.ikten sonra mebus olarak tayin edildigini haurlayahrn. Rektor Ord.Prof.Cemil Bilsel'in rnebusluga tayininden sonra bosalan Rekt6r1tige, Ord.Prof.Dr. Tevfik Saglam tayin edildi, Rektor Ord.Prof.Dr. Tevfik Saglam da ustadmdan devraldigi bicimde, "Milli ~efe" ovguye dcvam cui. Ornegin, 1943-1944 DeTS Ytlmdaki Onbirinci A91~ Nutkunda,236 1944·1945 Ders Yrhndaki Onikinei Ders Yihm A91~ Nutkunda237 bu ovguleri izlcyebiliriz,
Universite ile Sef iliskilerini bir baska kaynaktan dana izleyebiliriz, Bu, istanbul Universitesi, daha soma da Ankara Universitesi tarafmdan ayn ayn duzenlenen "Universlte Haftasi'tdrr. Universite Haftalannm kurulusunun amaci, "Universitenin 1939·1940 daki yedinci Aftl~ Nutkunda,231 1940·}941 ders yilmdaki Sekizinci A~l~

cahsrnalanru", ilirni, kiilttiril, "yurdun her tarafina" goturmek olarak belirlenmektedir. Halbuki liniversite konferanslan, universitenin bunyesi icinde, sadece universite mensuplanna ve

ogrencilere veriliyordu,
toplanan Oniversite

Rektor Ord.Prof. Cemil Bilsel, 1940 ta Erzurum'da

Haf-

tasinda sunlen ifade etmistir.


"Cumhuriyet MUll ~efimizin ifadesiyle, kendini ilme dayandurmsnr. Hukurnetimiz

Universite Haftasi ilmi yurda goturen ve millile§tlren bir harekettir. bu hareketi takdir etmis ve Partimlz himaye etmi~tir.238

Universite Haftasi di.izenlenmesi icin Maarif Vekili Hasan Ali Yncel imzast He Universite Rekt6rltigOne gonderilen 2?- MaYIs 1940 tanh ve 42014/14-1470 sayih yazi aynen ~yledir:
"15 MaYIs 1940 tarih ve 12{150 sayih yazuuza cevapnr.

103

You might also like