Professional Documents
Culture Documents
Giriþ
Elektronik devrelerin bir çoðunun çalýþmasý
için tek yönlü olarak dolaþan (DC) akýma gerek
vardýr.
Bu bölümde doðru akým üreten temel devreler
incelenecektir.
Uygulamada DC üreteçlerine, "doðrultmaç,
doðrultucu, adaptör, güç kaynaðý, redresör" gibi
adlar verilmektedir.
A- TRANSFORMATÖRLER (TRAFOLAR)
Alternatif (dalgalý) akýmý, alçaltmaya ya da yükseltmeye yarayan aygýtlara trafo
denir. Bu elemanlar gerilim dönüþtürme iþlemini yaparken frekansý deðiþtirmez. Yani
giriþe uygulanan gerilimin frekansý 50 Hz ise, çýkýþtan alýnan gerilimin frekansý da
50 Hz olur.
Gerilimi düþürücü trafolarda 220 Volt'un uygulandýðý kýsým (primer, birincil sarým),
ince kesitli telden çok sarýmlý, düþük gerilimin alýndýðý kýsým (sekonder, ikincil sarým)
ise kalýn kesitli telden az sipirli olarak sarýlýr.
120
Þekil 5.3: Çeþitli transformatörler
a- Transformatörlerin yapýsý
Transformatörler karþýlýklý endüksiyon (indüksiyon) olayýnýn genel bir uygulamasýdýr.
Primerde oluþan deðiþken manyetik alaný sekonder sargýsýna ulaþtýran nüveler, þekil 5.4'de
görüldüðü gibi bir yüzü yalýtýlmýþ, % 3-4 oranýnda silisyum katkýsý yapýlmýþ ince (0,35-0,5
mm) çelik saclardan üretilir. Yüksek frekanslý devrelerde kullanýlan trafolarýn nüvesi ise
ferrit maddesindendir.
Ry
U2 U1 U2 (Yük)
U1
c- Transformatör seçimi
Uygulamada çeþitli gerilim ve akým deðerlerinde trafolar kullanýlýr. Kimi trafolarýn
çýkýþ gerilimi tek kademeli olurken bazýlarý ise çok çeþitli deðerlerde gerilim verebilecek
þekilde üretilmektedir.
Eðer, 12 V/1 A çýkýþ verebilecek bir DC güç kaynaðý yapýlmak isteniyorsa, bu iþ için
10-15 Watt'lýk güce sahip bir trafo seçmek gerekir. Üzerinde 12 V/50 Watt yazan bir trafonun
verebileceði maksimum akým ise, P = U.I olduðuna göre
I = P/U = 50/12 = 4,16 = 4 Amper'dir.
122
ucuzdur. O nedenle küçük boyutlu trafolarýn sarýmý yapýlmayýp yenisiyle deðiþtirme yoluna
gidilir.
Ek bilgi: Transformatörlerin güç deðerinin Volt-Amper (VA) cinsinden verilmesinin nedeni
Elektrik enerjisini tüketen alýcýlar üç ayrý özelliktedir: Bunlar, omik, endüktif ve kapasitif.
Omik alýcýlar (akkor lamba, ütü, fýrýn) þebekeden çektikleri akýmýn tamamýný harcarlar.
Omik alýcýlarýn harcadýðý güce aktif güç denir.
Endüktif alýcýlar (balast, bobin, röle, motor) þebekeden çektikleri akýmýn bir kýsmýný
manyetik alana dönüþtürürler. Manyetik alan kuvvet çizgileri ise endüktif alýcýnýn sargýlarýný
keserek (etkileyerek) þebeke gerilimine zýt yönde bir gerilim oluþtururlar. Zýt emk adý verilen
bu gerilim ise alýcýdan þebekeye doðru ikinci bir akým akýþýna neden olur. Üreteç ve endüktif
alýcý arasýnda gidip gelen akýmdan dolayý harcanan güce "reaktif güç (Q)" denir.
Kapasitif alýcýlar (kondansatör) þebekeden çektikleri akýmla þarj olurlar. Daha sonra
çektikleri akýmý þebekeye geri verirler.
Bu bilgilerden sonra þu örneði verelim: Üzerinde 100 VA yazan bir trafo þayet omik
özellikli bir alýcýyý besleyecekse, alýcý, trafodan 100 W güç alabilir. Eðer, adý geçen trafoyla
endüktif özellikli bir alýcý beslenecekse, alýcýya reaktif güç de gerekeceðinden 100 VAlik
gücün bir kýsmý manyetik alan oluþturmada harcanýr. Sonuçta 100 VA gücündeki trafodan
100 Watttan daha az bir aktif güç alýnýr.
Örnek: Etiketinde Cos j = 0,6 yazan bir motorun aktif gücü 1000 Watt'týr. Bu motorun
beslenmesinde kullanýlacak trafonun görünür gücü kaç olmalýdýr?
Çözüm: Cos j = P/S S = P/Cosj = 1000/0,6 = 1666,66 VA.
Sonuç olarak, alýcýlarýn enerjiyi harcama biçimleri farklý olduðundan trafolarýn
bazýlarýnda güç deðeri aktif güç cinsinden deðil, görünür güç cinsinden verilir.
124
Nüve elde etmede kullandýðýmýz saclarýn
kalýnlýðý 0,5 mm olduðuna göre,
Besleme gerilimi
AC 220 Volt
Alýcý
Þekil 5.8: AC'yi DC'ye çeviren güç kaynaklarýnýn blok þemasý (kapalý þema)
AC
U, I
AC çýkýþ DC çýkýþ
t (Sn)
+,- - Diyotun çýkýþýndaki DC sinyal
B noktasý
Þekil 5.10: Yarým dalga Þekil 5.11: Yarým dalga doðrultmaç devresinin
doðrultmaç devresi giriþ ve çýkýþ uçlarýndaki elektrik sinyalleri
B noktasý +,-
t (Sn)
-
Diyotlarýn çýkýþýndaki DC sinyal
Þekil 5.13: Orta uçlu trafolu (iki diyotlu) tam dalga
Þekil 5.12: Orta uçlu trafolu, iki diyotlu doðrultmaç devresinin giriþ ve çýkýþ uçlarýndaki
tam dalga doðrultmaç devresi elektrik sinyalleri
U, I Trafonun
A noktasý
+,- sekonderindeki
AC sinyal
Trafo
D4 D1 t (Sn)
AC
D3 D2
U, I
+,- DC
B noktasý
çýkýþ
Ry
t (Sn)
Diyotlarýn çýkýþýndaki DC sinyal
Þekil 5.14: Köprü tipi tam Þekil 5.15: Köprü diyotlu doðrultmaç devresinin
dalga doðrultmaç devresi giriþ ve çýkýþ uçlarýndaki elektrik sinyalleri
128
Çýkýþtan alýnan DC gerilim, giriþe uygulanan AC gerilimin 0,9u kadardýr
Uçýkýþ = 0,9.Ugiriþ.
Devrenin çýkýþ akýmý ise, Içýkýþ = 0,9.Igiriþ'dir.
129
Filtre olarak kullanýlan kondansatörün çýkýþ gerilimini yükseltmesinin nedeni:
Kondansatörler ACnin maksimum deðerine þarj olurlar. ACnin maksimum deðeri etkin
(efektif) deðerden % 41 fazla olduðundan, doðrultmacýn çýkýþýndaki DC, giriþteki AC
gerilimden yaklaþýk % 41 oranýnda daha yüksek olur. Devrenin çýkýþýna yük baðlanýnca
gerilimdeki bu yükselme düþer.
Örneðin 12 Volt çýkýþ verebilen bir trafo kullanýlarak yarým dalga doðrultmaç devresi
yapýlýrsa, devrenin çýkýþýna alýcý baðlý deðilken voltmetreyle ölçüm yapýlacak olursa 16-
17 Volt'luk bir gerilim görülür.
Çünkü, 12 Volt'luk AC'nin maksimum deðeri Umaks = Uetkin.1,41 = 16,92 Volt çýkar.
Bobinin filtreleme (süzme) iþlemini yapma þekli: Bobinlere deðiþken özellikli akým
uygulandýðýnda sargýlarýn etrafýnda bir manyetik alan oluþur. Bu alan, kendisini oluþturan
etkiye (akýma) karþý koyar. Yani yükselen giriþ akýmýný bastýrýr. Uygulanan akým kesilince
ise bobin etrafýndaki alanýn aniden sýfýr deðerine doðru azalmasý nedeniyle bobinde bir
gerilim (emk) oluþur. Bu emk þebekenin geriliminde yükseltme etkisi yapar.
Yani, diyotun çýkýþýnda bulunan dalgalý (salýnýmlý) akým sýfýrdan itibaren yükselirken
bobin bunu bastýrmaya çalýþýr. Akým tepe deðerinden sýfýra doðru inerken ise bobin bir emk
oluþturarak alýcýya giden gerilimi yükseltmeye çalýþýr.
Süzgeç olarak kullanýlan bobinler (þok bobini), ince çelik saclarýn ya da ferritten yapýlmýþ
nüvelerin üzerine sarýlmýþ izoleli iletkenlerden oluþur. Bobinde kullanýlan iletkenin kesiti ve
sarým sayýsý devrenin akýmýna baðlý olarak deðiþir.
130
titreþim (salýným, ripl) oranýný biraz düþürür. Daha sonra kondansatör dolup-boþalarak
alýcýya giden
akýmýn çok düzgün U, I U, I Filtreli çýkýþ sinyali
hale gelmesini + L
saðlar. C C R
1 2 y
+ + + + + +
-
t (Sn) t (Sn)
Giriþ sinyali
Þekil 5.20: C-L-C filtre
Ry=1 KW
akýmlara karþý çýkýþ geriliminin sabit kalmasý
saðlanmaktadýr. Zener
9.1 V
Hassas yapýda olan elektronik cihazlara sabit deðerli
DC saðlamak için çeþitli tiplerde regüle devreleri -
Þekil 5.21: Zener diyotlu basit
geliþtirilmiþtir.
paralel regülatör devresi
Devrede zener diyotu aþýrý akýma karþý korumak için kullanýlan Rö direncinin deðeri:
Rö = (Ugiriþ-Uzenerdiyot)/Iz [W ] denklemiyle hesaplanýr.
Uçýkýþ=11,4 V
direnç (Rö) zener diyotu ve transistörün beyzini
Ugiriþ=15 V
0,6 V
1KW
Ry=1 KW
aþýrý akýma karþý korur.
Giriþe DC uygulanýnca, zener diyot üzerinde Zener
12 V
sabit bir gerilim oluþur. Bu gerilim, transistörün
-
beyz ucunu tetikler. Tetiklenen transistör ise
iletime geçerek çýkýþa baðlý alýcýyý besler. Þekil 5.22: Transistör ve zener
diyotlu seri regülatör devresi
Giriþ gerilimi deðiþse bile zener diyot
sayesinde çýkýþ ayný kalýr. Bu tip devrelerde
transistör alýcýya seri baðlýdýr. Çýkýþ uçlarý kýsa devre edilirse devreden aþýrý akým geçer ve
transistör bozulur.
Not 1: Seri regülatör devresinde 12 Volt'luk zener diyot kullanýldýðýnda BD135 adlý
transistör silisyumdan yapýldýðý için çýkýþ gerilimi 11,4 V olur.
0,6 Volt'luk gerilim transistörün B-E uçlarý arasýnda düþer. Rö=1-3,3 KW
Devrede kullanýlan transistör germanyum (AC187 vb) olursa + +
Uçýkýþ=12-12,6 V
Zener
çýkýþ geriliminin deðeri 11,8 Volt dolayýnda olur.
Ugiriþ=15 V
12 V
Not 2: Uygulamada kullanýlan seri regülatör devrelerinde
zener diyota paralel olarak bir kondansatör daha baðlanýr. Bu
BD135
eleman, giriþ geriliminde oluþan salýnýmlarý en aza indirme
görevi yapar. Þekil 5.23: Transistörlü
þönt regülatör devresi.
R2
R3 3,3 K
T1
1K
d- Transistörlü hata yükselteçli seri regülatörler
R1
Ugiriþ=15 V
132
Devrenin giriþ gerilimi yükselince pot üzerinden polarma alan T2 transistörünün
iletkenliði de artar. T2'nin iletken olmasý T1'in beyzindeki gerilimi ve akýmý düþürür. T1'in
beyz akýmýnýn düþmesi ise alýcýya giden akýmý azaltýr. Alýcýnýn akýmýnýn azalmasý çýkýþ
geriliminin düþmesine yol açar.
+ 12 V
Rö 820-2,2 KW
BD135
Trafo (3-4 W)
AC 220 V
AC
4X1N4001
C2 100-1000 mF
12 V
+
C1 470-2200 mF -
+
- Zener
-
12 V
+
Þekil 5.25: 12 V sabit çýkýþlý güç kaynaðý
Þekil 5.25'de verilen devrede, trafo ACyi düþürür, diyotlar doðrultur, kondansatör filtre
eder, Rö, zener diyotu ve transistörün beyz ucunu aþýrý akýma karþý korur, zener diyot sabit
bir gerilim oluþturur,
transistör zenerden
AC
aldýðý sabit polarma 12 V
gerilimiyle iletime
AC 220 V
2N3055
geçerek alýcýyý besler. 4X1N4001 +
Devrede 12 Volt'luk ze-
Rö 820-2,2 KW
transistör kullanýldýðý
0-12 V / 1 A
Trafo (4-10 W)
T1
için çýkýþ gerilimi 11,4 BC237
BC107
ila 12 Volt olur. 0,6 BD135
P 5-50 K
133
Zener 12 Volt'luk sabit bir gerilim oluþturur. Pot zener diyottan aldýðý 12 Volt'luk
gerilimi bölerek T1 transistörünün beyzine verir. T1 transistörü iletime geçerek T2
transistörünü sürer. T2 iletime geçtiðinde ise alýcýya akým gitmeye baþlar. Çýkýþa
baðlanan C2 kondansatörü alýcýya giden DC sinyalleri bir kez daha filtre ederek tam
düzgün DC sinyalin oluþmasýný saðlar.
78XX
1-Giriþ
2-Þase
3-Çýkýþ
134
*78SXX serisi regülatörlerin çýkýþ akýmý 2 A'dir.
Çeþitleri: 78S05, 78S06, 78S08, 78S09, 78S10, 78S12, 78S15, 78S18, 78S24.
*78HXX serisi regülatörlerin çýkýþ akýmý 5 A'dir.
Çeþitleri: 78H05, 78H12....
*78PXX serisi regülatörlerin çýkýþ akýmý 10 A'dir.
Çeþitleri: 78P05...
Regülatör entegrelerinin sabit akým kaynaðý olarak kullanýlýþý
78XX serisi gerilim
regülatörleri "sabit akým veren" Giriþ Giriþ Çýkýþ Çýkýþ
eleman olarak da kullanýlabilir. 7805
R1 50 W
Bunu yapabilmek için entegrenin Þase
çýkýþýna seri olarak direnç eklenir.
3-35 V
Elemanýn þasesi ise eksi uca deðil, 1 mF
entegreye seri olarak baðlanan
direncin çýkýþýna baðlanýr.
Örneðin 7805 adlý regülatör Þekil 5.29: Regülatör entegrelerinin sabit
entegresinin þase ucu 50 W 'luk seri akým kaynaðý olarak kullanýlýþý
direnç ile birlikte pozitif çýkýþa
baðlanacak olursa çýkýþ akýmý,
Içýkýþ = U/R = 5/50 = 0,1 A = 100 mA olur.
Sabit akým çýkýþlý devrelerin kullaným alanlarýndan birisi
pil þarj devreleridir. 1-Giriþ
2-Þase
79XX
b- Negatif (-) çýkýþlý gerilim regülatörleri 3-Çýkýþ
Þaseye göre negatif DC verirler. Yaygýn olarak kullanýlan
çeþitleri: 7905, 7906, 7908, 7909, 7912, 7915, 7918, 7924'dür.
79XX serisi gerilim regülatörleri
Þekil 5.30: 79XX serisi pozitif
*79LXX serisi regülatörlerin çýkýþ akýmý 100 mA. çýkýþlý regülatör entegrelerinin
Çeþitleri: 79L05, 79L12, 79L15... ayaklarýnýn diziliþi
135
regülatör entegresiyle yapýlan kademeli güç kaynaðý devresinde çýkýþ geriliminin deðeri,
Trafo (220/6V/4-10 W)
Giriþ
7805 Çýkýþ
entegresi 7812 +5 V
AC 220 V
yapýldýðý zaman AC Þase
C1 470-2200 mF
4X1N4001
kullanýlan 6V
trafonun çýkýþ
C2 100 nF
C3 100 nF
gerilimi de 12- +
14 Volt
-
olmalýdýr. -
Þekil 5.34: 7805'li 5 Volt sabit çýkýþlý güç kaynaðý
Giriþ Çýkýþ
Trafo (220/9V/4-10 W)
7909
-9 V
AC 220 V
AC Þase
9V
4X1N4001
C1 470-2200 mF
C2 100 nF
C3 100 nF
-
+
Þekil 5.35: 7909 entegreli "-9 Volt" negatif çýkýþlý güç kaynaðý
AC 6 V
220 mF
2
aygýtlarda gereken yüksek gerilimi elde etmek Trafo -
220 mF
220 mF
D1 1N4001
giriþ geriliminin iki katý deðerde
bir DC gerilim oluþur. C1
Bu tip devrenin pratik bir - C3
kullanýmý þu olabilir: Elde 1
DC 18 V
220 mF
AC 220 V
D2 1N4001
mevcut olan AC 6 Volt çýkýþlý bir
Çýkýþ
AC 6 V
trafonun gerilimi ikileyici ile DC
220 mF
12 Volt yapýlabilir. Ancak, gerilim 2
artarken çýkýþtan alýnabilecek +
akýmýn da % 50 oranýnda C2
azalacaðý unutulmamalýdýr. D3 1N4001
c- Gerilim n'leyiciler
Gerilim katlayýcý devrelerinde kondansatör ve diyot sayýsýný uygun gerilimli ve
uygun kapasiteli olmak koþuluyla, ne kadar arttýrýrsak, çýkýþtan o kadar yüksek gerilim
elde edebiliriz.
Bu nedenle çokluðu ifade edebilmek için gerilim "n'leyici" kavramý kullanýlýr.
Örneðin gerilimi 8 kat yükseltmek istersek devrede uygun gerilimli 8 adet kondansatör
ve 8 adet diyot kullanmamýz gerekir.
Aslýnda gerilim n'leyici devreleri gerilim ikileyici devrelerinin arka arkaya
baðlanmasýyla oluþturulmaktadýr
Þekil 5.38'de verilen þemada C1 kondansatörü Ugiriþ gerilimi deðerine þarj olurken,
bundan sonraki bütün kondansatörler 2.Ugiriþ deðerine þarj olmaktadýr.
138
Ug.8
Giriþ
gerilimi
(Ug)
Ug.4
Þekil 5.38: Gerilim n'leyici
Sorular
1- Doðrultmaçlarda kullanýlan filtre çeþitlerini çizerek gösteriniz.
2- Entegre gerilim regülatörleri hakkýnda bilgi veriniz.
3- Trafo, diyot, kondansatör ve zener diyot sembollerini çizerek tanýmlayýnýz.
4- Gerilim ikileyici devresini çizerek anlatýnýz.
5- Köprü diyotlu doðrultmaç devresini ve giriþ-çýkýþ sinyallerini çizerek, devrenin
çalýþmasýný anlatýnýz.
6- Zener diyotlu basit paralel regülatör devresini çizerek çalýþmasýný anlatýnýz.
7- Transistör ve zener diyotlu basit paralel regülatör devresini çizerek çalýþmasýný anlatýnýz.
8- Seri regülatörlü, 0-12 V ayarlý çýkýþlý güç kaynaðý devresini çiziniz. Devredeki
elemanlarýn görevlerini yazýnýz.
139