Trҫn Đӭc Thҧo

c
La Nouvelle Critique
n° 79-80, 1974. P. 37-42 .

DE LA
PHÉNOMÉNOLOGIE
À LA
DIALECTIQUE MATÉRIALISTE
DE LA
CONSCIENCE
(I)
TRҪN ĐӬC THҦO

Dans PHÉNOMÉNOLOGIE ET MATÉRIALISME

DIALECTIQUE, au moment même où les contradictions
internes de l¶oeuvre de Husserl m¶obligeaient à la liquider, j¶ai
cru pouvoir prendre modèle sur la critique positive de Hegel par
les classiques du marxisme-léninisme, pour chercher à garder
dans une certaine mesure la méthode phénoménologique en la
débarrassant de l¶idéalisme husserlien, et la «remettre sur les
pieds» en l¶intégrant comme un moment dans la dialectique
matérialiste. J¶espérais par là mettre à la disposition du marxisme
un instrument d¶analyse pour entrer dans l¶intériorité du vécu, et

9
opposer ainsi une réponse constructive aux objections des
philosophies du sujet. Je visais en particulier l¶existentalisme, qui,
du moins dans sa fraction sartrienne, voulait se placer sur le
terrain même de la problématique marxiste, et tout en
reconnaissant dans une certaine mesure la vérité du matérialisme
historique pour le domaine des faits sociaux, lui reprochait de
négliger la spécificité des problèmes de la conscience.

Ce projet s¶était précisé dans mon esprit en 1950, et je

rédigeai en moins d¶un an la seconde partie de
PHÉNOMÉNOLOGIE ET MATÉRIALISME DIALECTIQUE
sur «la dialectique du mouvement réel», qui devait montrer, sur
quelques exemples concrets comment la phénoménologie
pouvait être «aufgehoben»ù supprimée, conservée, dépassée, bref
absorbée de manière positive dans le marxisme.

Cependant, dès la publication de l¶ouvrage en 1951, je me

sentais déjà certaine gêne du fait que la méthode ainsi définie, à
savoir l¶analyse vécue pratiquée sur la base du matérialisme
dialectique, ne semblait donner de résultats effectifs que pour la
compréhension du comportement animal exposé dans le premier
chapitre de la seconde partie. Le deuxième chapitre, consacré à
«la dialectique des sociétés humaines comme devenir de la
raison» ne faisait en réalité que reprendre des recherches
antérieures à l¶année 1950, autrement dit antérieures à mon
passage aux positions théoriques du marxisme. En d¶autres
termes, le projet si séduisant d¶une Aufhebung comme
suppression et en même temps absorption et intégration de
Husserl dans Marx, conçu sur le modèle de la Aufhebung, ou ce
que je croyais être la Aufhebung, de Hegel par les classiques du
marxisme-léninisme, ne m¶avait pratiquement aidé en rien pour
la tâche essentielle, à savoir l¶analyse des réalités humaines.

Je trouvais cependant une sorte de justification dans le fait

que la genèse de la conscience animale, qui ne présentait
évidemment en elle-même qu¶un intérêt étroitement limité,
semblait tout de même apporter un résultat d¶importance capitale
sur le plan théorique, à savoir la démonstration de l¶origine
matérielle de la conscience, ce qui écartait a limine toutes les
théories de la transcendance. Quant aux faiblesses trop évidentes
des esquisses présentées sur la dialectique des sociétés et de la
conscience humaines, je pouvais à la rigueur leur chercher une

3
excuse dans la rapidité avec laquelle j¶ai dû rédiger ce deuxième
chapitre, en raison des nécessités immédiates de la lutte réelle.

La suite devait montrer qu¶en réalité «le temps ne fait rien à

l¶affaire», car ce fut pour de longues années que je tombai dans
une stérilité philosophique totale. Un résultat pratique aussi
négatif imposait une remise en question du projet même de
PHÉNOMÉNOLOGIE ET MATÉRIALISME DIALECTIQUE.
Est-il vraiment possible d¶opérer cette Aufhebung de la première
dans le second, sur le modèle de la démarche de Marx sur Hegel?
Et tout d¶abord, le passage même de la dialectique hégélienne à
la dialectique marxiste doit-il s¶interpréter précisément comme
une Aufhebung?

En me remettant à l¶étude des textes hégéliens, je me

convainquis qu¶en fait il n¶en est rien. Marx n¶avait pas du tout
répété sur Hegel la démarche caractéristique de la dialectique
hégélienne elle-même, comme «suppression et conservation»,
une suppression qui est conservation, puisque le moment nié et
dépassé se maintient avec sa structure générale en s¶absorbant
dans le moment qui le dépasse. Un «dépassement» de Hegel,
entendu en ce sens, aurait signifié que les formes générales du
mouvement, comme la négation et la négation de la négation, qui
constituent le «noyau rationnel» inclus dans la dialectique
idéaliste de Hegel, se retrouveraient dans la dialectique marxiste
définies dans l¶ensemble par le même contenu conceptuel
«retourné» et «remis sur les pieds». Or, en réalité, elles s¶y
présentent dans des concepts tout autres; encore que portant le
même nom. Il s¶agit de concepts homonymes parce qu¶ils se
rapportent en fait à la même dialectique des choses, mais ils ne
s¶y rapportent qu¶à travers un contenu théorique non seulement
opposé mais encore intrinsèquement hétérogène. L¶entreprise de
Marx était de «remettre sur les pieds» non pas les catégories
idéalistes de la dialectique hégélienne, mais bien le mouvement
historique lui-même dans son contenu réel, matériel, que Hegel
avait mystifié non seulement en le faisant «marcher sur la tête»,
mais encore en le défigurant dans sa structure interne - en
transformant en particulier la négation réelle, à savoir le
mouvement réel, descriptible en termes strictement positifs et
scientifiques, par lequel chaque mode d¶existence de la matière
implique un moment qui le supprime et le dépasse, en une
«négativité» purement spéculative, la puissance mystique du
î
«négatif», qui n¶est que le concept mystifié du reflet du
mouvement historique réel dans le mouvement idéal de l¶esprit,
et anéantit par là-même toutes ses articulations positives. En
d¶autres termes, il s¶agissait pour Marx de prendre ce
mouvement historique réel en lui-même tel qu¶il est, et de le
reproduire dans la théorie par une conceptualisation entièrement
nouvelle, strictement matérialiste. Marx a donc procédé à la
liquidation positive de Hegel non pas en «retournant»simplement
les concepts hégéliens, mais en les remplaçant purement et
simplement par des concepts entièrement différents, qui
rétablissent non seulement la direction réelle mais encore les arti-
culations effectives du processus des choses dans leur contenu
matériel, contenu en fait visé, mais en même temps renversé sens
dessus dessous et intrinsèquement déformé et défiguré dans les
concepts hégéliens. Pour un tel rétablissement du mouvement
réel, Hegel fournissait des indications utiles puisqu¶il avait visé
le même processus historique. Mais le rétablissement lui-même
n¶a été possible qu¶en prenant et en décrivant ce processus dans
sa réalité propre, ce qui impliquait une élaboration absolument
originale de la méthode dialectique, une création radicale où les
catégories du mouvement se définissent directement sur le
mouvement même de la matière dans sa structure réelle, «de
sorte que la vie de la matière se réfléchit dans sa reproduction
idéale» (LE CAPITAL, Postface de la deuxième édition). Et si
l¶on y retrouve le «noyau rationnel» de la dialectique hégélienne,
ce noyau lui-même ne peut se définir correctement qu¶en langage
marxiste, non hégélien.

Tel était le résultat que je consignai, pour l¶essentiel, dans

mon article sur «le noyau rationnel dans la philosophie de
Hegel» (1)paru en 1956 dans la REVUE DE L¶UNIVERSITÉ
de Hanoi. II ne pouvait plus être question dans ces conditions de
garder le projet de PHÉNOMÉNOLOGIE ET
MATÉRIALISME DIALECTIQUE, puisque le modèle même
sur lequel j¶avais cru pouvoir me guider venait de se révéler tout
autre. II ne restait plus qu¶à refaire tout le travail à partir du début,
poser le problème non pas d¶une analyse vécue,
phénoménologique, de la conscience, pratiquée sur les positions
du matérialisme dialectique, mais bien d¶une application de la
dialectique matérialiste à l¶analyse de la conscience vécue, et le
résoudre par son contenu même, à savoir par la reproduction

Ë
méthodique du processus réel, matériel, où se constitue le
mouvement de la subjectivité.

LE DÉBAT SUR LE PROBLÈME DE LA CONSCIENCE

EN UNION SOVIÉTIQUE

Vers la fin des années 50 s¶ouvrit en Union soviétique une

grande discussion générale, passionnante et passionnée, sur la
nature de la conscience.

Les tâches pratiques posées par le passage du socialisme au

communisme en Union soviétique et les perspectives de la
victoire de la révolution socialiste sur le plan mondial, mettaient
en évidence le rôle croissant à notre époque de la conscience
dans l¶histoire, d¶où la nécessité d¶un développement rapide de
son étude scientifique, ce qui impliquait sur le plan théorique une
élaboration méthodique des concepts de base.

La définition classique de la conscience comme «reflet» ou

«image du monde extérieur» visait essentiellement le problème
philosophique fondamental, problème qu¶elle a en fait résolu
sous son double aspect de manière définitive. Cependant les
classiques du marxisme-léninisme n¶avaient pas encore à se
préoccuper spécialement d¶une science concrète de la conscience.
Pour établir la méthodologie de la recherche en ce domaine, il
serait nécessaire, semble-t-il, de préciser le concept de la
conscience à partir des catégories les plus générales du
matérialisme dialectique, à savoir la matière et le mouvement. Le
monde n¶est que la matière en mouvement ou le mouvement de
la matière, et la tâche de la connaissance est d¶étudier la matière
dans les diverses formes de son mouvementù «Une fois connues
les formes du mouvement de la matière, dit Engels dans LA
DIALECTIQUE DE LA NATURE, nous connaissons la matière
elle-même, et de ce fait la connaissance est achevée». La science
de la conscience devrait donc, semble-t-il, définir celle-ci comme
une certaine forme du mouvement de la matièreù par là elle
prendrait place dans la classification générale des sciences,
laquelle se confond avec la classification des différentes formes
du mouvement de la matière.

Cependant une telle définition assimilerait en fait la

conscience à un simple mouvement matériel, ce qui, quels que
ƒ
soient les caractères spéciaux que l¶on pourrait accorder à ce
mouvement, resterait manifestement incompatible avec «la
signification absolue», sur laquelle insistait Lénine, de
l¶opposition entre la matière et la conscience dans la question
gnoséologique fondamentaleù «Qu¶est-ce qui est premier, qu¶est-
ce qui est second?». En raison de cette opposition absolue sur le
plan philosophique, la conscience devrait être considérée
simplement comme «une propriété de la matière en
mouvement»(Lénine), au sens évidemment d¶une propriété idéale,
comme «image subjective du monde objectif», et non pas comme
un «mouvement de la matière»,qui ne serait semble-t-il, qu¶un
mouvement matériel à côté des autres mouvements matériels.

D¶un autre côté cependant, en insistant ainsi sur l¶idéalité de

la conscience, on s¶enlève le moyen d¶en fonder l¶étude
scientifique, ce qui était précisément le but du débat. En réalité
Lénine avait bien précisé qu¶en dehors des «limites très
restreintes» de la question gnoséologique fondamentale,
l¶opposition entre la matière et la conscience n¶est que relative.
Et Engels en son temps avait expressément considéré la
conscience comme un mouvement de la matière, plus
précisément un mouvement du «cerveau pensant» (ANTI-
DÜRING£ ce que confirme le texte de LA SAINTE
FAMILLEsur «la matière qui pense».

Il reste pourtant que la conscience présente un caractère

incontestablement idéal, caractère qui fait justement l¶intérêt de
son étude, et l¶on ne voit pas dans ces conditions comment il
serait possible de la réduire à une simple «forme du mouvement
de la matière», formule qu¶Engels avait justement évitée.

La controverse qui se prolongea jusqu¶un peu au-delà du

milieu des années 60, n¶a pas abouti à des conclusions officielles
car l¶intérêt se transférait au problème de l¶homme et de
l¶humanisme prolétarien. Cependant, le débat philosophique sur
la nature de la conscience avait mis en lumière les conditions du
problèmeù d¶une part, la définition de la conscience comme
«forme du mouvement de la matière» doit être rejetée, car elle
reviendrait en fait à une identification, pour l¶essentiel, de la
conscience avec la matière, ce qui, rendant insoluble le problème
gnoséologique fondamental, tendrait pratiquement à une
confusion entre le matérialisme et l¶idéalisme. D¶autre part

d
cependant si l¶on veut faire de la conscience un objet de science
et en fonder l¶étude scientifique, il faudrait bien la définir d¶une
manière ou d¶une autre à partir des catégories générales de la
matière et du mouvement.

De ce point de vue, une collaboration étroite s¶était imposée

entre la philosophie et les sciences de l¶homme, notamment la
psychologie et l¶anthropologie, pour établir dialectiquement le
concept de la conscience sur les articulations de sa genèse réelle
dans le mouvement de la matière. Cette tendance suscita de
nombreuses publications d¶une importance considérable qui
ouvraient la voie à une science concrète de la conscience,
notamment L¶ORIGINE DE LA CONSCIENCE de Spirkine,
LA NATURE DE L¶IMAGE de Tioukhtine, LE PROBLÈME
DE LA CONSCIENCE DANS LA PHILOSOPHIE ET LA
SCIENCE DE LA NATURE de Chorokhova, COMMENT
NAQUIT L¶HUMANITÉ de Séménov.

LE SAUSSURISME

En 1964, je reçus les premiers échos des succès

retentissants du structuralisme dans les pays occidentaux.
L¶étude du COURS DE LINGUISTIQUE GÉNÉRALE de
Ferdinand de Saussure s¶imposait comme une nécessité urgente.

Je fus étonné par la hardiesse avec laquelle le principe de

l¶arbitraire du signe, dégagé de l¶étude du langage verbal, se
trouvait étendu à tous les signes en général pour la constitution
d¶une sémiologie comme science générale des signes. Cependant
l¶auteur avait lui-même reconnu au début de la première partie du
livre l¶existence de toute une classe de signes présentés comme
«signes naturels», soit entièrement comme la pantomime, soit
partiellement comme les signes de politesse, les symboles, etc.
Tous ces signes se caractérisent par «une certaine expressivité
naturelle », qui fait leur «valeur intrinsèque». Et bien que les
signes partiellement «naturels» présentent un moment arbitraire
réglé par la convention sociale, ils n¶en obéissent pas moins à des
contraintes internes, déterminées par le contenu intrinsèque lui-
même. Ainsi «le symbole, fait remarquer Saussure, a pour
caractère de n¶être jamais tout à fait arbitraire; il n¶est pas vide,
il y a un rudiment de lien naturel entre le signifiant et le signifié.

©
Pe symbole de la justice, la balance, ne pourrait pas être
remplacé par n¶importe quoi, un char par exemple» (COURS
DE LINGUISTIQUE GÉNÉRALE, p. 101). On peut dire de
même que les signes de politesse impliquent non seulement une
règle conventionnelle d¶utilisation mais encore une certaine
détermination interne du signifiant qui ne peut pas prendre la
forme de n¶importe quel geste - par exemple un pied de nez.

Quelle raison y aurait-il donc à généraliser sans limites le

principe de l¶arbitraire du signe, ce qui oblige à n¶étudier les rites
et les symboles que par leur côté conventionnel, et à éliminer en
fait, sinon en droit, les signes entièrement «naturels» comme la
pantomime? L¶auteur se justifie ici par un recours à l¶idéalù «Pes
signes arbitraires réalisent mieux que les autres l¶idéal du
procédé sémiologique; c¶est pourquoi la langue, le plus
complexe et le plus répandu des systèmes d¶expression, est aussi
le plus caractéristique de tous; en ce sens la linguistique peut
devenir le patron général de toute sémiologie, bien que la langue
ne soit qu¶un système particulier» (p. 101).

Cependant l¶idéal sémiologique fondé sur le principe de

l¶arbitraire du signe ne semble avoir sa pleine valeur que pour le
langage scientifique, qui vise essentiellement à exprimer
distinctement des idées distinctes et, pour ce but, utilise autant
que possible une langue conventionnelle. Déjà le langage
ordinaire cherche à obtenir par l¶intonation, le choix des mots et
des tournures, la disposition de la phrase, une certaine qualité
expressive non réglée en tant que telle par les conventions du
code, et qui contribue, parfois de manière décisive, à la
signification. Et s¶il est vrai que les divers langages symboliques
comportent un élément arbitraire défini par des règles
conventionnelles, il n¶en reste pas moins que leur idéal vise
toujours à établir à travers la convention une signification aussi
directe que possible, grâce à l¶élément proprement symbolique, à
savoir l¶analogie entre le signifiant pris dans son contenu
intrinsèque et le signifié. Ceci est particulièrement vrai pour le
langage de l¶art, dont le but est précisément de créer des oeuvres
significatives par elles-mêmes, autrement dit par la force
d¶expression et la puissance d¶évocation dues à leurs propres
configuration, structure et qualité internes. Il est vrai que
l¶élément conventionnel, par exemple la grammaire, la prosodie,
les «règles de l¶art» établies à chaque époque, dans chaque
{
secteur et même chez chaque artiste, reste une condition de la
compréhension. Mais le moment proprement esthétique se définit
toujours par ce que Saussure appelle l¶«expression naturelle» ou
la «valeur intrinsèque» de l¶oeuvre dans sa totalité signifiante
singulière. Le moment conventionnel joue un rôle nécessaire,
mais par définition anesthétique.

On peut lire ainsi à travers le texte du COURS DE

LINGUISTIQUE GÉNRALE, en transparence et pour ainsi dire
en pointillé, la possibilité et la nécessité d¶une autre sémiologie,
qui étudierait l¶immense variété des modes d¶expression orientés
sur un idéal opposé à l¶idéal scientifique de distinction
conventionnelle fondé sur le principe de l¶arbitraire du signe, et
que nous pouvons appeler l¶idéal esthétiqueù la mimique, le rite,
le symbole, les divers procédés figuratifs, l¶infinité des gestes et
jeux de physionomie qui précèdent la parole, l¶accompagnent
constamment et au besoin se substituent à elle, le tout trouvant
son épanouissement suprême dans l¶art. Il est clair que nous nous
trouvons là devant un ensemble sémiotique homogène, à la fois
largement ouvert et cohérent à sa manière. On peut l¶appeler le
système général des signes intrinsèques, ou esthétiques, - au sens
de l¶aisthésis, la sensation - caractérisés par l¶expressivité
intrinsèque du signifiant et dont l¶unité se constitue dans la
structure dialectique toujours en développement de son contenu
historique, par opposition au système général des signes
arbitraires, posés par la convention sociale, et dont l¶unité se
définit par une structure formelle de rapports différentiels,
oppositifs et négatifs. Bien évidemment, c¶est le premier système
qui fonde le second, puisqu¶il présente directement dans
l¶intuition sensible le contenu de signification, auquel le second
donne une expression conventionnelle, formellement plus
distincte, pour le développer sur le plan discursif. La preuve en
est que l¶on peut parfaitement apprendre une langue
complètement inconnue à partir de signes intrinsèques ou
esthétiques (gestuels et autres) - ce qu¶un explorateur arrivant
dans un pays nouveau est bien obligé de faire - alors qu¶il est très
difficile et en général impossible de reconstituer entièrement un
système de signes esthétiques à partir d¶une description purement
verbale.

Or, la thèse du primat de la langue, comme «patron général

de toute sémiologie», présentée au début de la première partie du
c

livre avec une certaine prudence et des réserves raisonnables, se
transforme subitement et sans justification aucune dans la
seconde partie en une assimilation pure et simple de toute
structure sémiologique à la structure verbale. L¶auteur affirme
tout unimentù «Dans la langue, comme dans tout système
sémiologique, ce qui distingue un signe, voilà tout ce qui le
constitue» (p. 168). Cependant la démonstration n¶a été réalisée
que pour la langue comme système des signes verbaux, sur la
base du fait que le mot, en raison de son caractère arbitraire, ne
peut pas avoir d¶autre propriété que de se distinguer des autres
mots. L¶addition «comme dans tout système sémiologique» vient
de manière absolument inattendue.

En réalité cette assimilation, donnée comme allant de soi,

de tous les signes en général au signe verbal se trouvait déjà
impliquée comme un postulat implicite au principe même des
considérations que l¶auteur venait d¶exposer, sur les rapports de
la signification avec la valeur. La signification définie comme
«la contrepartie de l¶image auditive» dans le mot - par exemple
le concept signifié «arbre», contrepartie de l¶image auditive
signifiante qui peut être, suivant la langue, arbre, arbor, tree,
Baum, etc. - semble tout d¶abord se confondre en quelque
manière avec la valeur linguistique, présentée au début comme
«la propriété qu¶a un mot de représenter une idée».

Cependant la valeur apparaît également comme déterminée

par les rapports oppositifs des signes entre eux. Ainsi le mot
anglais sheep a une valeur restreinte par rapport au mot français
mouton parce que l¶anglais dispose du mot mutton pour désigner
la viande de mouton servie sur la table. «Dans une langue, tous
les mots qui expriment des idées voisines se limitent
réciproquementù redouter, craindre, avoir peur n¶ont de valeur
propre que par leur opposition; si redouter n¶existait pas, tout son
contenu irait à ses concurrents... » (...) «Dans tous ces cas nous
surprenons au lieu d¶idées données d¶avance, des valeurs
émanant du système» ... «En français un concept «juger» est uni
à l¶image acoustique juger;mais il est bien entendu que ce
concept n¶a rien d¶initial, qu¶il n¶est qu¶une valeur déterminée
par ses rapports avec d¶autres valeurs similaires, et que sans elles
la signification n¶existerait pas» (p. 160 à 162).

cc
 Il est clair que s¶il était possible de définir le contenu
originaire du concept par un système de signes intrinsèques, la
langue recevrait de lui l¶essentiel de ses significations, de sorte
que celles-ci ne dépendraient du rapport des mots entre eux, ce
que Saussure appelle la «valeur», que pour la forme logique et la
nuance précise, non pour le contenu réel. Toute la démonstration
de l¶auteur repose donc implicitement sur le postulat signalé plus
haut qu¶il n¶existe pas d¶autres signes que les signes arbitraires
du type verbal, de sorte que toute signification en général,
autrement dit tout contenu conceptuel, revient à l¶unique
propriété que posséderaient les signes, quel que soit le système
auquel ils appartiennent, à savoir la propriété de se distinguer les
uns des autres. Et c¶est ce postulat implicite, qui se trouve
présenté négligemment à la fin de la démonstration comme une
évidence première, de sorte que le caractère spécifique de la
langue comme système des signes verbaux apparaît
paradoxalement comme un simple cas particulier du caractère
général attribué universellement à tout système sémiologiqueù
«Dans la langue, comme dans tout système sémiologique, ce qui
distingue un signe, voilà tout ce qui le constitue».

Bien évidemment, ce postulat avait été réfuté à l¶avance par

Saussure lui-même, quand il remarquait la spécificité des signes
«naturels», caractérisés précisément par leur «valeur intrinsèque».
Cependant il reste tout à fait certain que le langage verbal est
nécessaire pour fixer en des concepts déterminés le contenu de
signification donné seulement de manière intuitive dans le signe
naturel ou ce que nous avons appelé de manière générale le
système des signes intrinsèques ou esthétiques. Et il en résulte
que nous ne disposons pas d¶autres concepts que ceux définis à
titre de signification dans les mots. Autrement dit le concept
s¶identifie pratiquement avec la signification verbale, de sorte
que la théorie linguistique de la signification verbale entraîne des
conséquences qui vont au fond même de la théorie
gnoséologique du concept.

Car si la signification se déterminait simplement par la

valeur linguistique, telle que l¶entend l¶auteur, il en résulterait
que le concept lui-même, comme contenu de cette signification,
n¶aura d¶autre définition que strictement négative. Et c¶est
justement ce qu¶affirme Saussureù «Quand l¶on dit que les
valeurs correspondent à des concepts, on sous-entend que ceux-ci
c9
sont purement différentiels, définis non pas positivement par leur
contenu, mais négativement par leurs rapports avec les autres
termes du système. Leur plus exacte caractéristique est d¶être ce
que les autres ne sont pas» (p. 162).

Le concept, présenté ainsi à la manière hégélienne comme

pure forme de négation, n¶a plus alors d¶autre contenu de
connaissance que la simple structure linguistique de son propre
langage, de sorte que le savoir revient comme chez Hegel à un
pur savoir de soi - avec cette différence cependant que la science
spéculative hégélienne, en finissant par se reposer dans ce pur
mouvement circulaire, gardait cependant dans l¶intériorité du
souvenir toute la richesse du contenu réel nié et supprimé - car
cette négation elle-même s¶est accomplie positivement dans «le
sérieux, la douleur, la patience et le travail du négatif»
(PHÉNOMÉNOLOGIE DE L¶ESPRIT), tandis que la négation
saussurienne, réduisant la signification du discours au simple
rapport oppositif des mots entre eux, s¶opère dans le vide
complet de ces différenciations verbales, de manière qu¶elle ne
peut rien retenir du contenu réel des choses, qui pourtant était
bien visé et exprimé en fait dans le mouvement des signes
jaillissant de la vie sociale.

Il est important de constater qu¶au début de son ouvrage, au

moment où il présentait les concepts fondamentaux de la
linguistique avec la célèbre distinction entre la langue, le
langage et la parole, l¶auteur se faisait une idée toute différente
de la valeur de ces concepts, tels qu¶il les a définis pour sa propre
scienceù «Il est à remarquer que nous avons défini des choses et
non des motsl les distinctions établies n¶ont donc rien à redouter
de certains termes ambigus qui ne se recouvrent pas d¶une langue
à l¶autre. Ainsi en allemand uprache veut dire «langue» et
«langage»; Rede correspond à peu près à «parole», mais y ajoute
le sens spécial de «discours». En latin sermo signifie «langage»
et «parole», tandis que lingua désigne la «langue», et ainsi de
suite. Aucun mot ne correspond exactement à l¶une des notions
précisées plus haut; c¶est pourquoi toute définition faite à propos
d¶un mot est vaine; c¶est une mauvaise méthode que de partir des
mots pour définir les choses»(p. 31).

Bien évidemment, en montrant que le langage de la science

vise à définir à travers ses concepts non pas des mots mais bien

c3
les choses elles-mêmes, l¶auteur montrait un solide bon sens
scientifique inspiré de ce que Lénine appelait le «matérialisme
spontané des savants». Or, il est clair que pour «définir les
choses», il faut bien employer, en dernière analyse, les mots du
langage ordinaire. Car s¶il est vrai que les vocables définis,
comme «langue», «langage», «parole», peuvent être considérés
maintenant comme des mots nouveaux - du reste ils auraient très
bien pu être remplacés par des signes artificiels - puisqu¶ils sont
pris désormais exclusivement dans leur signification scientifique,
telle que Saussure l¶a déterminée dans ses définitions, il reste que
ces définitions elles-mêmes, en tant que définitions de base, sont
nécessairement composées de mots ordinaires avec leur
signification courante. Il n¶y a évidemment pas d¶autre point de
départ possible. Et puisque la définition scientifique, comme
Saussure l¶affirme à juste titre, porte sur la réalité même des
choses, il faut bien admettre que le langage ordinaire implique
déjà dans ses significations verbales spontanément constituées un
contenu de connaissance authentique, reproduisant de manière
véridique, bien que partielle et plus ou moins confuse, le contenu
objectif du réel, de sorte que ce contenu donné dans la
signification des mots peut être précisé et développé par les
combinaisons du discours, mais ne saurait en aucune façon se
ramener au simple rapport des mots entre eux.

Telle est la conséquence nécessaire du matérialisme

spontané des savants, auquel l¶auteur reste fidèle quand il parle
de sa propre science, et c¶est certainement à ce matérialisme qu¶il
doit les découvertes scientifiques qui l¶ont rendu célèbre, comme
la découverte du caractère différentiel du phonème. Cependant,
quand il donne une portée tout à fait générale à la théorie de la
valeur linguistique comme déterminant entièrement la
signification et par conséquent le contenu conceptuel même de la
connaissance par le simple rapport des mots entre eux, autrement
dit quand il passe en fait, consciemment ou non, de la
linguistique à la gnoséologie, il aboutit à une théorie nihiliste qui
supprime complètement le rapport de la connaissance à son objet
réelù les concepts apparaissent finalement comme «purement
différentiels, définis non pas positivement par leur contenu, mais
négativement par leurs rapports avec les autres termes du
système. Leur plus exacte caractéristique est d¶être ce que les
autres ne sont pas». Une telle contradiction entre le savant et le

cî
théoricien ne peut évidemment pas s¶expliquer par des raisons
scientifiques, et c¶est ce qui se montre clairement dans la
remarquable comparaison présentée entre la valeur linguistique
et la valeur économique.

La théorie de la valeur linguistique renvoie, selon Saussure,

à un «principe paradoxal» qui semble régir toutes les valeurs en
général. «Elles sont toujours constituéesù

1) par une chose dissemblable susceptible d¶être échangée

contre celle dont la valeur est à déterminer;

2) par des choses similaires qu¶on peut comparer avec

celles dont la valeur est en cause.

Ces deux facteurs sont nécessaires pour l¶existence d¶une

valeur. Ainsi pour déterminer ce que vaut une pièce de cinq
francs, il faut savoirù 1) qu¶on peut l¶échanger contre une
quantité déterminée d¶une chose différente, par exemple du pain;
2) qu¶on peut la comparer avec une valeur similaire du même
système, par exemple une pièce d¶un franc, ou avec une monnaie
d¶un autre système (un dollar, etc.). De même un mot peut être
échangé contre quelque chose de dissemblableù une idée; en
outre, il peut être comparé avec quelque chose de même natureù
un autre mot»(p. 159 à 160).

II est clair que la conception de la valeur économique

exposée ici par l¶auteur, est précisément celle de l¶économie
politique vulgaire qui,s¶en tenant selon le mot de Marx à
«l¶apparence aliénée des rapports économiques» (LE CAPITAL,
, 3, p. 196) reste constamment sur le plan des phénomènes
superficiels, le plan des échanges, sans se demander comment se
sont constituées les marchandises échangées. En effet, à se
limiter au mouvement des échanges, on peut distinguer deux
rapportsù le rapport d¶échange ou valeur d¶échange entre la
monnaie et la marchandise, et le rapport de «comparaison» entre
une monnaie et une autre monnaie. Cependant la distinction est
purement superficielle, car en fait ces deux rapports n¶en font
qu¶un. Il s¶agit dans les deux cas d¶échanger la monnaie contre la
marchandiseù car la monnaie est également une marchandise, et
le rapport de «comparaison» entre deux monnaies n¶est que le
rapport d¶échange de l¶une en tant que monnaie avec l¶autre en

cË
tant que marchandise. La distinction revient donc à une
tautologie.

Or c¶est précisément sur ce modèle que Saussure a conçu la

distinction linguistique entre la signification et la valeurù le
rapport entre le mot et l¶idée qui définit sa signification est
présenté comme un rapport d¶échange, homologue du rapport
d¶échange entre la monnaie et la marchandise, et le rapport des
mots entre eux est présenté comme un rapport de comparaison,
homologue au rapport de comparaison entre les diverses
monnaies. Et ici encore ces deux rapports en réalité n¶en font
qu¶un. Car pour déterminer la valeur, autrement dit le rapport de
comparaison, par exemple entre redouter et craindre, on dira
avec le LAROUSSEque redouter, c¶est «craindre fortement», ce
qui revient à un rapport d¶échange entre le premier mot, à titre de
terme défini, avec l¶expression qui le définit à partir du second
mot. Et comme cette expression ne fait que représenter l¶idée
signifiée par le premier mot, il en résulte que le rapport de valeur
comme rapport de comparaison des mots entre eux s¶identifie
exactement avec le rapport d¶échange entre le mot et l¶idée qu¶il
signifie.

Inversement le rapport d¶échange entre le mot et l¶idée qu¶il

signifie, revient au rapport d¶échange entre ce mot avec ses
diverses définitions possibles à partir des autres mots, en quoi
consiste précisément le rapport de valeur, autrement dit de
«comparaison», entre ce mot et les autres mots à partir desquels
il se trouve ainsi défini.

Bref, nous restons toujours sur le plan des échanges de

signes, et la distinction entre la signification et la valeur
linguistique est tout aussi illusoire que son modèle économique,
à savoir la distinction entre la valeur d¶échange de la monnaie
exprimée en marchandises et le taux du change entre les diverses
monnaiesù il ne s¶agit toujours que de valeurs d¶échange. En
d¶autres termes, déterminer la signification par la valeur
linguistique, c¶est tourner en cercle dans la sphère de la
circulation, cercle qui correspond dans la science des signes au
cercle caractéristique de «l¶économie vulgaire qui admet
préalablement la valeur d¶une marchandise pour déterminer la
valeur des autres» (LE CAPITAL, I, 1, p. 92, note).

cƒ
 On sait que déjà l¶économie politique bourgeoise classique
pour échapper à ce cercle, avait cherché à «pénétrer l¶ensemble
réel et intime des rapports de production»(ibidem, p. 83, note), ce
qui l¶a précisément amenée à déterminer la valeur par le travail.
Il est vrai qu¶elle faisait toutes sortes de confusions et restait
prisonnière des apparences fallacieuses du mouvement des
échanges dans le salaire, perçu comme «prix du travail», ce qui
l¶engagea dans des contradictions inextricables. Seul Marx, en
distinguant nettement entre le phénomène superficiel et la réalité
profonde des choses put surmonter effectivement les illusions de
la forme des échanges et trouver leur loi intérieure dans le travail
social qui produit les marchandises échangées, parmi lesquelles
la force de travail de l¶ouvrier.

Si donc la sémiologie peut se trouver un modèle dans la

science économique, ce modèle ne serait pas dans l¶économie
politique vulgaire mais bien dans l¶économie marxisteù il
s¶agirait, en d¶autres termes, d¶expliquer le mouvement
superficiel des échanges de signes par le mouvement profond de
leur production sociale. En effet, à chercher le secret de la
signification d¶un signe dans les rapports qui le distinguent des
autres signes, on se condamne à tourner indéfiniment en cercle,
puisque ces rapports d¶opposition sont déjà en fait des rapports
de signification. Si l¶on dit que redouter n¶est pas craindre, cela
implique que l¶on sait déjà implicitement que redouter c¶est
«craindre fortement», et il faut bien l¶expliciter si l¶on veut
établir clairement la distinction. La signification est donc
toujours présupposée dans la circulation des signes, dont elle
détermine précisément la valeur d¶échange. Prise en elle-même,
elle se définit donc comme la valeur proprement dite, et ne peut
se comprendre que par le travail social qui a produit le signe où
elle se constitue.

Bien évidemment, ce qui importe en premier lieu dans cette

production des signes, ce ne sont pas les signes arbitraires qui
tiennent en réalité l¶essentiel de leur signification des signes
intrinsèques, mais bien les signes intrinsèques eux-mêmes qui
déterminent par leur propre structure matérielle les significations
fondamentales. Celles-ci une fois ainsi constituées sont
transmises par convention aux signes arbitraires, pour la
commodité du maniement qui permet de les combiner pour les
développer indéfiniment.
cd
 Or la structure matérielle des signes intrinsèques ne peut se
comprendre que par une action elle-même matérielleù le
modelage du signifiant sur les conditions matérielles de la
pratique sociale, dont le signe intrinsèque apparaît comme
l¶expression spontanée.

La production des signes se présente ainsi comme l¶objet

d¶une sémiologie dialectique qui reproduirait dans ses concepts
la dialectique effectivement réelle par laquelle se constitue, à
partir du mouvement de la production matérielle, le système
historique des signes intrinsèques ou esthétiques avec ses
significations originaires reflétant directement les conditions
matérielles de la pratique sociale et par là-même la réalité
objective du monde extérieur. La dialectique sémiologique se
développe ensuite en organisant ces significations fondamentales,
mais encore confuses, dans un système logique de signes
arbitraires, mais distincts, qui en se substituant
conventionnellement aux signes intrinsèques, permettent par la
répétition illimitée des combinaisons opératoires de tirer toutes
les conséquences possibles des connaissances acquises dans la
pratique et dépasser ainsi idéalement à l¶infini le champ présent
de l¶expérience sensible.

(À suivre)

__________________________
(1) Repris dans La Pensée, n° 119, février 1965.

La Nouvelle Critique
n° 86, 1975. P. 23-29.

DE LA
PHÉNOMÉNOLOGIE
À LA
DIALECTIQUE MATÉRIALISTE
DE LA
c©
 CONSCIENCE
(II)

TRҪN ĐӬC THҦO

________________________________________

Dans notre numéro de décembre 1974 - janvier 1975, nous avons

publié une étude de notre camarade, le philosophe viêt-namien
Trân Duc Thao.  y indiquait selon quel cheminement il était
parvenu, dans les années 1950, à la conviction que son effort
pour garder dans une certaine mesure la méthode
phénoménologique en 1a débarrassant de l¶idéalisme husserlien
et l¶intégrer comme un moment de la dialectique marxiste menait
à l¶impasse. Trân Duc Thao précisait quels rebondissements de
sa réflexion étaient intervenus autour de 1965 à partir des
recherches menées en Union soviétique sur les origines de la
conscience et du langage comme à partir des recherches
sémiologiques et linguistiques dérivées de l¶aeuvre de Ferdinand
de uaussure. Nous présentons aujourd¶hui la deuxième partie de
ce travail élaboré à Hanoi par Trân Duc Thao. P¶effort
d¶élaboration d¶une sémiologie dialectique s¶y poursuit aussi
bien par une critique serrée de la «réflexion phénoménologique»
husserlienne sur la conscience vécue que par une intégration des
apports de la psychologie de l¶enfant etdes recherches
anthropologiques sur les rapports entre outillage, travail,
rapports sociaux, langage et genèse objective complexe de 1a
conscience de soi. C¶est dans l¶hypothèse de travail d¶un
mouvement sémiotique matériel, ou sémiotique de la vie réelle,
que l¶auteur retrace l¶itinéraire de sa recherche pour appliquer
la dialectique matérialiste à l¶analyse de la conscience vécue
dans son rapport au monde extérieur.
______________________________________

Vers la fin des années cinquante, m¶étant remis à une étude

systématique des textes classiques du marxisme-léninisme, je fus
c{
frappé par la formule où Lénine définissait l¶opposition entre le
matérialisme et l¶idéalisme sur le problème du donné sensibleù
«Pour le matérialiste, c¶est le monde extérieur dont nos
sensations sont les images qui est «donné en fait». Pour
l¶idéaliste, c¶est la sensation qui est «donnée en fait», et le monde
est déclaré «complexe de sensation". (MATÉRIALISME ET
EMPIRIOCRITICISME, Ed. sociales, p. 113.) Ce que
reproche ici Lénine aux idéalistes, c¶est d¶avoir faussé, en fait
mutilé, le véritable rapport vécu de la conscience à l¶objet. En
effet, ils estiment que dans ce rapport la conscience n¶atteint que
ses propres sensations, de sorte que l¶objet réel, te monde
extérieur, se réduit à un complexe de sensations. Or, dans
l¶expérience effectivement vécue de tout homme sain d¶esprit, le
rapport de la conscience à l¶objet atteint l¶objet réel lui-même, le
monde extérieur comme réalité objective existant hors de la
conscience et indépendamment d¶elle, autrement dit en dehors et
indépendamment des sensations où il se trouve donné. Et le
matérialiste ne fait qu¶exprimer cette évidence générale.

TROIS TERMES, TROIS RELATIONS

C¶est ce que nous pouvons préciser en examinant la double

formulation de la définition de la matière, comme matière elle-
même et comme concept de matièreù «La matière est la réalité
objective qui nous est donnée dans les sensations» (p.150). Et «la
matière (= le concept de matière) est une catégorie philosophique
servant à désigner la réalité objective donnée à l¶homme dans ses
sensations qui la copient, la photographient, la reflètent, et qui
existe indépendamment des sensations» (p. 132). Nous avons
ainsi trois termesù 1) la réalité objective comme matière ou
monde extérieur; 2) nos sensations qui en sont les images,
autrement dit les images sensibles dans lesquelles cette réalité
objective nous est donnée ; enfin 3) «nous» ou «l¶homme»,
autrement dit le sujet percevant qui a ces sensations ou images
sensibles et auquel la réalité objective est donnée dans ces
images. Entre les trois termes se posent trois relationsù relation de
présence entre la réalité objective et le sujet percevant auquel elle
est «donnée» dans ses sensations, relation d¶appartenance entre
le sujet percevant et «ses» sensations, enfin relation de
conformité (Ubereinstimmung, Engels) entre les sensations et la
réalité objective dont elles sont «l¶image». Et c¶est le mouvement

9

d¶ensemble de ces trois relations qui définit la dialectique
gnoséologique du rapport effectivement vécu de la conscience à
l¶objet: la réalité objective est donnée àl¶homme dans ses
sensations qui en sont l¶image.

Or, pour l¶idéalisme, les trois termes se réduisent à deux,

puisque le monde, comme donné extérieur à la conscience, se
trouve ramené à une construction d¶images sensibles comme
données immanentesùle «complexe de sensations». Il en résulte
que le rapport vécu de la conscience à l¶objet, réduit au rapport
intérieur ou immanent de la conscience à ses propres sensations
ou complexes de sensations, apparaît comme un syncrétisme où
les trois relations que nous venons de distinguer s¶entremêlent
confusément. Cette réduction et cette confusion s¶opèrent par la
médiation de la méthode subjective ou réflexion intérieure de la
conscience sur elle-même, réflexion où elle ne peut saisir que son
propre contenu immanent détaché du monde extérieur. Et elle en
conclut qu¶il n¶y a rien d¶autre dans le monde que ce contenu
immanent lui-même, autrement dit ses sensations plus ou moins
élaborées sous des formes diverses - ce qui est évident, puisque
dès le départ et dans toute sa démarche elle n¶a tenu aucun
compte de la réalité extérieure en tant que telle.

C¶est ce qui apparaît avec une netteté particulière chez

Husserl, qui a porté la réflexion subjective, sous le titre de
«réflexion phénoménologique», à un degré suprême de
raffinement. Sans nier l¶existence de l¶objet réel effectivement
visé par la conscience, il le laisse de côté pour s¶attacher au seul
«donné» qui lui semble absolument certainù le vécu immanent en
tant que tel. Il apparaît alors que ce «donné» comprend deux
momentsù d¶une part le sujet avec ses actes vécus ou noèsis,
d¶autre part l¶objet visé en tant que visé ou «objet intentionnel»,
le noèma. L¶objet intentionnel au début se trouve distingué de
l¶objet réel, puisqu¶il n¶est que l¶objet visé en tant que visé, par
opposition à l¶objet extérieur réellement visé - autrement dit, en
termes matérialistes, il n¶est que l¶image de l¶objet réel. Mais il
se «révèle», au cours de l¶analyse phénoménologique, que l¶objet
extérieur réellement visé n¶était précisément que l¶objet visé en
tant que visé. Autrement dit, en vertu de la réflexion du
phénoménologue sur lui-même, l¶objet réel s¶assimile à l¶objet
intentionnel, qui n¶est en fait que son image, et il en résulte que

9c
le monde extérieur se réduit aux «intentionalités» de ma
conscience.

Il est évident qu¶en procédant sous le titre de l¶analyse

phénoménologique à l¶examen du «pur vécu comme tel»,
Husserl avait en réalité mutilé et déformé le véritable rapport
vécu de la conscience à son objet. Ce rapport, qui se constitue en
fait sur trois termes, n¶en comporte plus que deux sous le regard
du phénoménologueù la noèsis et le noèma, de sorte que les trois
relations distinguées plus haut se confondent dans le syncrétisme
du rapport «noético-noématique». II en résulte que l¶objet réel
qui, dans l¶expérience effectivement vécue de la conscience, était
donné au sujet dans son image subjective, à savoir la sensation,
se ramène maintenant à des constructions idéales plus ou moins
mythiques à l¶intérieur du rapport noético-noématique, de sorte
que le concept de l¶objectivité s¶épuise dans le formalisme de ces
constructions. «Le terme objet, dit Husserl, est partout pour nous
un titre pour des formes a priori de liaison dans la conscience»
(IDEEN, p.302). Une telle définition revient à remplacer l¶objet
réel par un complexe de sensations, la célèbre synthèse des
Abschattungen (silhouettes) qui, encore que réglée par des lois
présentées comme aprioriques, ne pourra jamais rejoindre l¶objet
lui-même comme existant hors de la conscience et
indépendamment d¶elle.

Bref, la véritable description de l¶expérience vécue se

trouve strictement incompatible avec la méthode
phénoménologique comme avec toute méthode subjective en
général. Le concept husserlien de l¶«intentionalité», en réduisant
celle-ci au rapport noético-noématique, a mutilé et déformé
l¶intentionalité réelle et véritable de la conscience, qui ne peut se
définir que sur trois termes articulés sur trois relations, puisque
l¶objet réellement visé n¶est évidemment pas l¶objet intentionnel,
qui n¶est en fait que l¶image de l¶objet réel, mais bien l¶objet réel
lui-même, le monde extérieur que le sujet atteint effectivement à
travers ses sensations qui en sont l¶image. Il serait donc tout à
fait inutile de vouloir liquider l¶idéalisme husserlien tout en
gardant la méthode phénoménologique, pour 1¶«intégrer» à la
dialectique matérialiste à titre de méthode de description du vécu.
Car la réflexion intérieure de la conscience sur elle-même ne peut
que fausser systématiquement, par sa propre démarche
intrinsèque, l¶expérience vécue de la conscience, quelles que
99
soient les positions théoriques et philosophiques sur lesquelles on
voudrait se placer. L¶analyse du vécu ne peut donc procéder
correctement qu¶avec une méthode strictement objective, par une
application de la dialectique matérialiste. Mais comment
envisager une telle application?

La dialectique matérialiste étant la «reproduction idéale de

la vie de la matière» (Marx), ou encore «le reflet exact du
développement de l¶univers» ou reflet exact de «la dialectique
des choses elles-mêmes» (Lénine), son application à la théorie de
la conscience consistera évidemment à reproduire exactement le
mouvement dialectique réel, par lequel, à partir des rapports
matériels entre l¶homme et le monde dans la pratique sociale, se
constitue, avec ses trois relations fondamentales, le rapport vécu
de la conscience, à travers ses sensations, à ce monde extérieur
lui-même. Or si nous considérons la sensation, nous voyons que
sa relation de conformité avec l¶objet réel donné en elle, peut très
bien s¶expliquer, en ce qui concerne le contenu intrinsèque de cet
objet, par des actes mimiques ou plus ou moins analogiques, qui
le reproduisent idéalement en elle comme image sensible. Mais
en ce qui concerne le moment de l¶existence extérieure,
l¶extériorité même de l¶objet, on ne voit pas, semble-t-il,
comment une telle reproduction serait possible, puisqu¶il ne
s¶agit que du fait même d¶exister, de l¶existence en tant que telle,
indépendamment de tout contenu imitable. Or ce moment est tout
à fait fondamental, puisque c¶est par lui que le sujet peut
distinguer la réalité objective de son image sensible subjective,
de sorte que le rapport effectivement vécu de la conscience à
l¶objet, l¶intentionalité réelle de la conscience, atteint
effectivement le monde extérieur lui-même comme réalité
objective à travers son image sensible subjective, et non pas,
comme le croit l¶idéalisme, cette simple image subjective ou
immanente. Le problème est donc le suivantù puisque nous ne
pouvons saisir l¶objet extérieur qu¶à travers son image sensible
où il se trouve donné, comment, ou plus précisément à partir de
quel mouvement réel, matériel, se constitue dans l¶ensemble de
cette image sensible le moment qui reflète l¶objet comme
extérieur, l¶image du rapport d¶extériorité de l¶objet par rapport
au sujet, l¶image de l¶extériorité de l¶objet?

En réfléchissant sur ce problème, je repassai machinalement

la main sur les trois termes sur lesquels se constitue le rapport
93
vécu de la conscience à l¶objet, à savoir le sujet, que je suis moi-
même, l¶image sensible et l¶objet extérieur, et il se trouvait que
c¶était le geste de l¶indication. Ce geste est donc le mouvement
matériel constitutif de l¶intentionalité effectivement réelle de la
conscience prise dans sa forme la plus fondamentale, ce par quoi
la conscience est conscience de l¶objet dans sa réalité objective,
comme existant hors du sujet et indépendamment de lui. Ce point
se trouve confirmé par Lénine dans les CAHIERS
PHILOSOPHIQUESù«Les sens montrent (pokasyvaiout£ la
réalité », et également dans MATÉRIALISME ET
EMPIRIOCRITICISMEù«La question de savoir s¶il faut
accepter ou répudier le concept de matière est pour l¶homme une
question de confiance dans les indications (pokasaniiam£ de ses
organes des sens, la question des sources de notre connaissance».

LE MOUVEMENT DE L¶INDICATION EN TANT QUE

SIGNE

Cependant il me semblait toujours que ce geste ne faisait qu¶un

avec la visée intentionnelle de la conscience sur l¶objet, de sorte
que je ne voyais pas comment l¶analyser en lui-même, dans sa
réalité matérielle, condition nécessaire pour définir le passage
dialectique du rapport matériel au rapport vécu. Cette difficulté
tenait évidemment à une persistance de l¶«intuition
phénoménologique» qui, s¶attachant essentiellement au vécu de
l¶intentionalité, ne permettait pas d¶en faire abstraction, pour
considérer spécialement le mouvement matériel qui le sous-tend.

Je pus surmonter cet obstacle au début des années 60, grâce

aux analyses de Spirkine dans ses expériencesd¶apprentissage du
geste de l¶indication aux singes (L¶ORIGINE DE LA
CONSCIENCE®en russe], Moscou, 1960, p. 65-68). Ce signe est
le plus simple qui dépasse le fonds sémiotique du singe, et
marque ainsi le premier pas qui ouvre le passage du sensori-
moteur au conscient.

J¶ai développé l¶analyse du mouvement de l¶indication en

tant que signe en utilisant les résultats de l¶étude critique des
conceptions sémiologiques saussuriennes. Outre les réflexions
déjà présentées, la théorie du signe avec la distinction du
signifiant et du signifié m¶avait inspiré un certain nombre de
remarques.

9î
 Selon Saussure «le signe linguistique unit non une chose et
un nom, mais un concept et une image acoustique. Cette dernière
n¶est pas le son matériel, chose purement physique, mais
l¶empreinte psychique de ce son, la représentation que nous en
donne le témoignage de nos sens... Le signe linguistique est donc
une entité psychique à deux faces» (p. 98-99). Il est évident que
cette conception, plaçant la langue sur le pur plan idéal de la
conscience, la sépare complètement de l¶activité matérielle des
hommes dans la production sociale de leur existence. Cependant
une telle théorie s¶inspirait manifestement d¶une psychologie qui
n¶est plus acceptable de nos joursù «Le caractère psychique de
nos images acoustiques, dit Saussure, apparaît bien quand nous
observons notre propre langage. Sans remuer les lèvres ni la
langue, nous pouvons nous parler à nous-mêmes ou nous réciter
mentalement une pièce de vers» (ibidem). En réalité on ne peut
pas séparer le langage intérieur, à titre de pure opération idéale,
des mouvements réels plus ou moins esquissés, de la voix et du
geste. Ces mouvements s¶accomplissent toujours, même quand
on ne les voit pas nettement de l¶extérieur. L¶opération idéale ne
s¶accomplit que sur la base des actes signifiants matériels, et il
suffit d¶arrêter une partie de ceux-ci - par exemple en serrant la
langue entre les dents - pour ralentir considérablement l¶activité
intellectuelle.

Dans une observation de Piaget, on voit Jacqueline à 6 ans 7

mois chercher sa poupée sans succès. Son père lui demandeù

- Tu n¶as pas idée où tu l¶as mise?

- Non, je n¶ai plus d¶idée dans mon ventre. l faudra que ma

bouche me donne une nouvelle idée.

- Comment ta bouche?

- Oui, c¶est ma bouche qui me donne des idées.

- Comment ça ?

- C¶est quand je parle, c¶est ma bouche qui m¶aide à penser.

Le même jour, ils délivrent une chèvre dont la corde est

enroulée autour d¶un troncù

9Ë
 - Tu vois, elle n¶a pas eu l¶idée de tourner toute seule autour
de l¶arbre.

- Ôais non, c¶est un animal, la chèvre.

- Mais les animaux n¶ont point d¶idées?

- Non. ueulement les perroquets un tout petit peu, parce

qu¶ils parlent un peu. Ôais pas les autres et pas les chèvres.

Quelques jours après ù

- On a encore des idées quand la bouche est fermée, mais

on ne peut pas les dire.

- Alors on n¶a plus d¶idées?

- Ôais si, c¶est la langue (1).

Le signifiant idéal, comme «empreinte psychique» vécue

dans la conscience, repose donc nécessairement sur un signifiant
matériel, dont cette «empreinte»est précisément la reproduction
idéale, et c¶est par ce signifiant matériel que le langage opère la
médiation entre la pratique sociale matérielle et la vie intérieure
de la conscienceù «Dès le début, dit Marx, une malédiction pèse
sur «l¶esprit», celle d¶être «entaché» d¶une matière qui se
présente ici sous forme de couches d¶air agitées, de sons, en un
mot de langage. Le langage est aussi vieux que la conscience - le
langage est la conscience réelle, pratique, existant aussi pour
d¶autres hommes, existant donc alors seulement pour moi-même
aussi... La conscience est donc d¶emblée un produit social»
(IDÉOLOGIE ALLEMANDE, Ed. sociales, p. 59).

Or si nous prenons le langage en son sens le plus large,

comme mouvement des signes en général, et tout d¶abord du
geste uni à la voix, nous voyons qu¶il présente une certaine
expressivité intrinsèque venant de la forme matérielle du signe
lui-même, notamment du signe gestuel. Si donc nous distinguons
du signifiant idéal le signifiant matériel gestuo-verbal qui le
fonde, il apparaît que du côté du signifié, il devrait se présenter
une dichotomie parallèle. Le problème se pose dans la forme de
la 4° proportionnelle (cf. tableau I).

9ƒ
Tableau I

Signifié idéal ------------

> Signifiant idéal

Signifiant matériel ------------

> ?
gestuo-verbal

Expressivité
intrinsèque

Il est assez clair que corrélativement au signifiant matériel

gestuo-verbal, il devrait y avoir également sur le même plan un
signifié strictement objectif, non conscient. Et l¶analyse du
mouvement de l¶indication sur le plan matériel, sensori-moteur,
permet justement d¶en donner un exemple. En effet, si on
l¶observe dans sa forme en arc de cercle, on voit qu¶il produit
l¶image tendancielle d¶un mouvement allant du sujet récepteur à
l¶objet indiqué, image qui se place sur le simple plan sensori-
moteur et par conséquent n¶implique encore, en principe, aucune
conscience. Dans la forme en ligne droite, le geste de l¶indication
produit déjà le rapport vécu le plus élémentaire entre le sujet et
l¶objet. Cependant on peut par abstraction y distinguer également
une image qui se place sur le plan simplement sensori-moteur, à
savoir l¶image tendancielle d¶un mouvement allant du sujet qui
fait le geste à l¶objet indiqué, ce qui se confirme par le fait que
cette image est saisissable du dehors par le singe, dont la
perception ne se place encore que sur le plan sensori-moteur.
Cette image tendancielle est évidemment le signifié objectif du
geste, en tant que celui-ci fonctionne comme signifiant matériel.

On peut remarquer encore que le signifié, aussi bien comme

image tendancielle sur le plan sensori-moteur, que comme image
idéale consciente, se porte immédiatement sur l¶objet extérieur
lui-même et l¶atteint soit tendanciellement soit idéalementù il est
donc, aussi bien sur le plan matériel sensori-moteur que sur le
plan idéal de la conscience, l¶image du rapport d¶extériorité de
l¶objet par rapport au sujet, l¶image de l¶extériorité de l¶objet.

9d
 Nous pouvons donc écrire les deux séries se rejoignant sur
l¶objet réel ainsi qu¶il est indiqué au tableau II.

Tableau II

ü
 
 

 
 
 



   
 


ü
 
  

  
 


 
  


    
 

Nous pouvons prendre ce tableau en un sens tout à fait

général, pour l¶appliquer à la totalité du mouvement des signes,
puisque les signes figurés (dessins, sculptures, constructions,
etc.) peuvent se ramener aux mouvements gestuels qui les a
dessinés, modelés, taillés, construits, etc. Nous voyons alors que
le signifiant idéal, comme acte vécu gestuo-verbal reproduisant
idéalement le signifiant gestuo-verbal matériel, définit bien ce
que Husserl voulait désigner par la noèsis, à savoir l¶activité
idéale du sujet de la conscience, mais qu¶il a mutilé et déformé,
en lui enlevant en particulier l¶acte vécu originaire d¶indication
de l¶objet, acte vécu qui reproduit sur le plan idéal de la
conscience le mouvement réel de l¶indication. Corrélativement le
signifié idéal, comme image idéale reflétant l¶image tendancielle
signifiée sur le plan matériel sensori-moteur, définit bien ce que
Husserl voulait désigner par le noèma, l¶«objet intentionnel»,
mais qu¶il a également mutilé et déformé, en lui enlevant le
moment fondamental qui reproduit idéalement le rapport
d¶extériorité de l¶objet par rapport au sujet, l¶image idéale de
l¶extériorité de l¶objet réel, moment par lequel l¶objet
intentionnel se distingue de, et en même temps se rapporte à, cet
objet réel dont il est l¶image idéalement vécue. Et il en résultait
9©
que l¶extériorité de l¶objet se trouvait remplacée par les formes
aprioriques de la synthèse des Abschattungen, ce qui défigurait
complètement la relation effective de l¶acte vécu à l¶image idéale
de l¶objet, désignée par Husserl comme rapport«noético-
noématique».

LE CONCEPT DE MOUVEMENT SÉMIOTIQUE

MATÉRIEL

Bien évidemment, ces mutilations et déformations de

l¶expérience effectivement vécue de la conscience ne provenaient
pas d¶erreurs personnelles de Husserl dans le travail concret de
description, mais bien de la démarche subjective de la méthode
phénoménologique en tant que méthode de travail. Elles sont
communes à tous les penseurs qui pratiquent, sous une forme ou
une autre, la réflexion intérieure de la conscience sur elle-même.
Ce sera donc seulement par une genèse objective du rapport vécu,
procédant méthodiquement à partir du rapport réel du signifiant
gestuo-verbal matériel à l¶objet réel lui-même à travers son
image tendancielle signifiée, que l¶on pourra décrire correctement
le mouvement effectif de la conscience vécue, le véritable
«rapport intentionnel» entre le sujet et l¶objet.

Si nous appelons mouvement sémiotique matériel le

mouvement par lequel l¶acte signifiant gestuo-verbal matériel
produit l¶image tendancielle signifiée en la projetant sur l¶objet
réel, nous voyons qu¶il se présente comme la couche supérieure
de la pratique sociale matérielle, où il jaillit nécessairement du
mouvement du travail producteur et des rapports de production,
dont il est l¶expression matérielle. Et c¶est évidemment sur cette
couche supérieure de la pratique sociale matérielle que s¶opère le
passage de celle-ci au mouvement idéal de la conscience, qui est
ainsi «d¶emblée un produit social». J¶ai cru pouvoir placer ce
mouvement sémiotique matériel ou plus brièvement cette
sémiotique matérielle, sous le concept, créé par Marx, du
langage de la vie réelleù«La production des idées, des
représentations, de la conscience, est tout d¶abord
immédiatement entrelacée dans l¶activité matérielle et les
relations matérielles des hommes, dans le langage de la vie réelle.
La représentation, la pensée, les relations spirituelles des
hommes apparaissent encore ici comme l¶émanation directe de

9{
leur comportement matériel». Il est vrai que l¶interprétation de ce
passage présente des difficultés considérables, car la phrase
allemande est elliptique et admet deux constructions différentes,
et l¶on ne peut se référer nulle part ailleurs, puisqu¶il n¶existe pas
d¶autre texte classique où il soit question du «langage de là vie
réelle». Quoi qu¶il en soit, le concept de mouvement sémiotique
matériel ou sémiotique matérielle, ou encore si l¶on veut
sémiotique de la vie réelle, resterait de toute façon valable à titre
d¶hypothèse de travail pour appliquer concrètement la dialectique
matérialiste à l¶analyse de la conscience vécue dans son rapport
au monde extérieur.

Reste maintenant le rapport du sujet à lui-même, ce retour

constant de soi à soi, en quoi consiste la structure intime du vécu
en tant que tel.

Ce rapport fut pris par la plupart des idéalistes comme une

sorte de donnée insaisissable, ce que Kant appelait dans une note
célèbre des PARALOGISMES DE LA RAISON PUREune
«intuition empirique indéterminée». Hegel voulut en analyser le
contenu concret par la dialectique phénoménologique du devenir
de la conscience s¶élevant au «savoir de soi». Mais la forme
fondamentale impliquée dans le soi comme rapport à soi-même
restait inexplicable. Husserl essaya de la définir par le
mouvement originaire de «la conscience qui constitue le temps»,
le «flot absolu du Présent vivant». Mais tous ses efforts pour
décrire ce «flot» ne faisaient que répéter indéfiniment la pure
forme temporelle du mouvement de «couler, s¶écouler et venir à
l¶écoulement» devenu lui-même un mystère insondable.

En réalité, avec la méthode subjective, le rapport de soi à

soi se présente nécessairement dans le pur formalisme abstrait du
Moi = Moi, une sorte de miroir intérieur qui renvoie
immédiatement au sujet sa propre image comme soi-même, de
sorte qu¶il devient impossible de se poser une question
quelconque sur son origine et son fondement. Et s¶étant enfermé
dans le vide circulaire d¶une telle abstraction, l¶Ego ne conçoit
plus les autres que sur ce modèle narcissique de son image
spéculaire comme autant de monades fixées chacune sur son
propre miroir intérieur, dont le contenu ne fait que reproduire
indéfiniment cette même forme égologique. Cette illusion qui
transforme le rapport avec les autres en un miroir à plans

3

multiples, où l¶Ego se retrouve constamment lui-même, a été
systématiquement développée par Husserl avec une rare
précision dans sa fameuse cinquième MÉDITATION
CARTÉSIENNEconsacrée à la «théorie transcendantale de la
perception d¶autrui», où il apparaît clairement que l¶Ego
«constitue» entièrement les autres à partir de lui-même, de sorte
que dans l¶acte même par lequel il reconnaît leur existence
objective comme «autres» que lui-même, il continue toujours à
tourner en rond pour revenir à soi-même, sans jamais pouvoir
sortir effectivement de son solipsisme originel et fondamental

LA DIALECTIQUE RÉELLE DE LA CONSCIENCE DE

SOI

En opposition absolue avec cette conception narcissique,

spéculaire et circulaire, qui sous les formes les plus variées reste
au plus profond de la pensée idéaliste, Marx a défini la
dialectique réelle de la conscience de soiù «Comme l¶homme ne
vient pas au monde avec un miroir, ni en philosophe à la Fichteù
Je suis moi, c¶est tout d¶abord dans un autre homme qu¶il se mire
lui-même. C¶est seulement grâce à son rapport avec l¶homme
Paul comme avec un être semblable à lui-même que l¶homme
Pierre entre en rapport avec lui-même comme avec un homme»
(Marx-Engels, } RK , t. 23, p. 67, note). Autrement dit, ce
miroir intérieur, constamment postulé par l¶idéaliste comme
inhérent au sujet humain dès l¶origine, en réalité n¶existe pasù Pe
miroir est dans les autres. Plus précisément, ce sont les autres
qui, tout d¶abord à titre d¶hommes réels dans la coopération et les
échanges, puis par leur image sociale rémanente déposée dans le
sujet, font office de miroir. C¶est parce qu¶il s¶est déjà vu lui-
même dans les autres, et qu¶il garde constamment en lui-même
leur image sociale rémanente, que chacun se voit en soi-même,
autrement dit dans cette image de son milieu social qu¶il a
acquise et porte maintenant en soi-même.

Bien évidemment l¶analyse de l¶image individuelle du

milieu social à notre époque, avec la dialectique qui la constitue
comme reflet idéal de soi-même, présenterait en raison de sa
complication extrême des difficultés tout à fait considérables.
Mais le mouvement de l¶indication, replacé dans le milieu
originaire où il s¶est constitué, à l¶époque du passage de

3c
l¶Ancêtre anthropoïde au premier Préhominien, offrait un cas
suffisamment simple pour une première application de la
dialectique de la conscience de soi telle qu¶elle a été définie par
Marx.

LE GESTE ORIGINAIRE DE L¶INDICATION

Il apparaît en effet que, dans cette première forme encore

embryonnaire du collectif au travail à la fin de l¶évolution
anthropoïde, le geste originaire de l¶indication avec
l¶exclamation qui l¶accompagne s¶échange nécessairement en des
renvois réciproques, où chaque sujet se voit lui-même dans les
autres comme dans un miroir et s¶entend lui-même dans les
autres comme dans un écho. Cette figure réciproque du signe
reste encore ici sur le plan matériel, sensori-moteur, puisque nous
n¶avons pas encore franchi la limite du niveau animal. Cependant,
avec les contradictions qui apparaissent dans le développement
du travail en commun, il se produit des situations particulières où
le mouvement du signe envoyé par un sujet individuel s¶identifie
immédiatement avec celui des autres, de sorte qu¶il revient
immédiatement sur lui-même, ce qui signifie qu¶il s¶adresse à
lui-même à partir des autres avec lesquels il vient de s¶identifier.
Et c¶est cette réflexion sémiotique sur les autres identifiés avec
soi-même qui, en se répétant sur le plan intérieur de l¶image
rémanente des autres à titre de langage intérieur ou sémiotique
intérieure, produitce rapport apparemment immédiat de soi à soi,
autrement dit ce «miroir intérieur» que le sujet croit posséder
immédiatement en soi-même. En effet, dans une telle réflexion
intérieure, le mouvement sémiotique matériel adressé à soi-
même se transpose en un mouvement de pures images qui se
reflètent les unes les autres, en quoi se constitue l¶acte vécu de la
conscience comme un mouvement idéal dont toute l¶existence
consiste apparemment dans ce retour constant à soi-même.

Or dans la considération de cette première forme vécue

ainsi constituée sur le mouvement matériel du travail et des
rapports entre les travailleurs, exprimés dans la sémiotique
matérielle ou langage de la vie réelle avec sa structure réciproque,
dont résulte le mouvement du signe adressé à soi-même comme
sémiotique intérieure ou langage intérieur, je constatai un
phénomène tout à fait remarquable. Toutes les fois que, dans
l¶effort pour analyser la structure même du mouvement vécu tel
39
qu¶il venait de se constituer ainsi, je me laissais aller à oublier
son origine et son fondement réels dans la pratique sociale
matérielle, et retombais par là même dans la routine de la
méthode subjective, avec une réflexion plus ou moins
«phénoménologique», cette image rémanente du milieu social,
que j¶avais décelée par la méthode objective comme la réalité
effective du «miroir intérieur», s¶évanouissait comme par
enchantement. Et il semblait alors, irrésistiblement, que le vécu
était toujours là, se rapportant à lui-même par lui-même, comme
une entité «en et pour soi», ce qui faisait revenir au solipsisme
phénoménologique. Ceci résulte manifestement de l¶opération
même de la réflexion intérieure, qui mutile le champ
effectivement vécu de sa dimension primordiale, à savoir l¶image
rémanente du milieu social. Car dans la conscience spontanée de
soi qui se profile toujours plus ou moins derrière la conscience de
l¶objet, cette image sociale est constamment présente, bien
qu¶obscurément à l¶arrière-plan, et c¶est elle qui en fait inspire à
chaque instant le mouvement de la subjectivité.

Quand Moïse inscrivait la Loi sous la dictée du Seigneur sur

le mont Sinaï, il entendait évidemment ses propres paroles, qu¶il
s¶adressait à partir de l¶image divine avec laquelle il s¶identifiait.
Dans cette image se reproduisaient idéalement en un système
composite les symboles réels du commandement et de la
domination pour l¶oppression et l¶exploitation, élaborés par le
groupe social dominant dans la sémiotique matérielle de la vie
réelle, et qui reflètent les antagonismes apparus dans les rapports
de production à l¶époque du passage de la communauté primitive
au régime esclavagiste chez le peuple hébraïque. Et en écoutant
les paroles qu¶à titre divin il s¶adressait ainsi à lui-même, il
s¶identifiait comme auditeur à l¶image humaine, qui reproduit
dans la conscience la sémiotique matérielle élaborée par les
masses populaires opprimées et exploitées et dont le contenu
reflète la face opposée de ces mêmes antagonismes. Autrement
dit, la structure contradictoire du mouvement sémiotique matériel
ou langage de la vie réelle, qui reflète les contradictions sociales
des rapports de production, s¶est réfléchie elle-même dans la
sémiotique intérieure ou le langage intérieur par un clivage de
l¶image intérieure du milieu social, ce qui produit unescission
dans la conscience de soi, puisque le sujet se voit lui-même dans
cette double image sociale à la fois comme humain et comme

33
divin. Dans un tel déchirement intérieur, le langage qu¶il
s¶adresse à lui-même en lui-même se partage sur les deux pôles
opposés de son rapport à soi, ce qui lui donne, en raison de la
réciprocité essentielle au mouvement sémiotique, la forme d¶un
dialogue intérieur, représenté comme un dialogue de l¶homme
avec Dieu. L¶échange de paroles réalisé par ce dialogue avec soi-
même aboutit à un accord entre les deux pôles de l¶image sociale
sur la base des intérêts du groupe social dominant, qui occupe en
raison même de sa domination le pôle dominant, ce qui se reflète
dans le rapport à soi par une réconciliation avec soi-même,
représentée dans la forme de l¶Alliance du Seigneur. Cette
Alliance, rapportée ensuite par Moïse au peuple, assurait donc
l¶accord de celui-ci pour la domination du régime social
représenté par Moïse, puisque c¶était précisément au titre humain,
autrement dit au nom du peuple, que Moïse avait parlé à Dieu,
image sémiotique du groupe social dominant.

«En ce qui concerne l¶individu, dit Marx, il est clair qu¶il ne

se rapporte au langage comme à son propre langage qu¶en tant
que membre d¶une communauté humaine... Le langage lui-même
est le produit d¶une communauté et également, d¶un autre coté,
l¶être-là de cette communauté, et son être-là qui se dit lui-même»
(GRUNDRISSE DER KRITIK DER POLITISCHEN
OKONOMIE, Dietz Verlag, p. 390). C¶est évidemment par son
image idéale déposée en chaque sujet singulier par l¶expérience
de la réciprocité sociale dans la dialectique des signes que la
communauté se dit elle-même dans le langage de ce sujet,
langage auquel il se rapporte comme à son propre langage, en
d¶autres termes dont il a conscience comme étant son propre
langage.

Or, comme il vient d¶être mentionné plus haut, cette image

sociale intérieure dans laquelle le sujet «se mire et se reconnaît
lui-même» (Marx), et qui s¶esquisse plus ou moins obscurément
à l¶arrière-plan comme le fond sur lequel l¶acte vécu proprement
dit se détache comme une forme, s¶évanouit complètement
lorsqu¶on cherche à analyser l¶expérience de la conscience par la
méthode subjective, autrement dit par la réflexion intérieure sur
soi-même. L¶effort que l¶on fait pour concentrer le regard de
l¶attention sur le «vécu en tant que tel», effort que Husserl a
accompli avec une rare perfection et une maîtrise consommée,
pour transformer ce vécu en un objet intérieur, l¶objet de la
3î
phénoménologie, fait disparaître précisément le fond social sur
lequel il se détachait dans l¶expérience spontanée de la
conscience de soi, de sorte que le sujet se présente maintenant
paradoxalement comme absolument seul avec lui-même, ayant
complètement perdu de vue le milieu social qui parlait et parle
toujours en lui.

LES TROIS PLANS DE L¶EXPÉRIENCE VÉCUE

Pour exposer la situation dans son ensemble, nous pouvons

dire que dans l¶expérience effectivement autrement dit
spontanément vécue de la conscience, nous avons affaire avec
trois plans. Au premier plan se conscience, nous avons affaire
avec trois plans. Au premier plan se présente l¶objet réel, le
monde extérieur lui-même, donné dans son image sensible
comme existant hors de la conscience et indépendamment d¶elle,
ce qui signifie qu¶il existait avant elle et existerait tout aussi bien
sans elle. Au second plan arrive le vécu avec ses deux momentsù
l¶acte vécu du sujet comme acte signifiant idéal, et sa
signification intentionnelle, à savoir l¶image sensible projetée sur
l¶objet comme image signifiée, de sorte que l¶objet se trouve
donné dans cette image. Enfin tout à fait à l¶arrière, au troisième
plan, apparaît plus ou moins confusément et sous une forme
estompée l¶image intérieure du milieu social, où le sujet se voit
et se reconnaît constamment lui-même, en quoi consiste
précisément la forme idéalement monadique de son vécu, comme
vécu en soi-même. Cette image sociale intérieure se répartit
inégalement sur les divers groupes sociaux existants, avec une
priorité déterminée pour le moment qui reflète le groupe social
dominant, et elle s¶objective, suivant la dialectique du devenir
social, en des formes idéologiques fascinantes, où le sujet se
reconnaît lui-même, et qui s¶imposent ainsi à lui comme la loi
intérieure de son être le plus profond.

Or quand, avec la méthode subjective, le regard de

l¶attention se détourne du monde extérieur, pour se concentrer
sur le vécu comme tel de manière à le faire venir au premier plan,
le monde extérieur se trouve nécessairement repoussé au second
plan, et l¶image intérieure du milieu social, qui déjà
n¶apparaissait qu¶obscurément au troisième plan, s¶efface
totalement. Il en résulte que l¶existence du monde extérieur se

3Ë
trouve dès l¶abord en fait «mise entre parenthèses» et apparaît, à
mesure que progresse l¶analyse, comme de plus en plus illusoire,
ce qui était inévitable puisque l¶on n¶en tient systématiquement
aucun compte. D¶autre part, l¶image sociale intérieure s¶étant
évanouie, le sujet apparaît comme absolument isolé. La méthode
subjective porte ainsi en elle, à titre de simple méthode, par le
mouvement interne de son fonctionnement, l¶idéalisme solipsiste
comme la graine porte son germe. Husserl n¶a fait qu¶élever tout
ce processus à un degré supérieur de précision, en inventant
l¶épochè et la réduction phénoménologique, ce qui l¶a amené à
affirmer avec une netteté intrépide, dans le paragraphe sur le
«solipsisme transcendantal» de la phénoménologie, la nécessité
pour le phénoménologue de «constituer» l¶univers entier avec les
seules ressources de sa conscience singulièreù go solus ipse. Il
est vrai que la réflexion intérieure de la conscience sur elle-même,
en amenant le vécu au premier plan, dispose également des
formes idéologiques, puisqu¶elles faisaient déjà partie de ce vécu
en tant que formes de la reconnaissance de soi. L¶idéalisme
objectif a cru pouvoir dépasser le solipsisme en intégrant le sujet
individuel dans ces formes idéales présentées comme formes
d¶universalité. Cependant le point de départ reste toujours le
subjectif pris comme un «donné», et les formes idéales de
l¶universalité, ce que Hegel appelait les «figures de l¶Esprit», ne
sont considérées en fait que dans leur sens idéalement vécu, ce
qui ramène de nouveau à la subjectivité singulière du philosophe.
L¶«objectivité» n¶est donc ici qu¶illusoireù le solipsisme reste au
fondement, et dans une dialectique idéaliste «objective» poussée
jusqu¶à ses dernières conséquences comme celle de Hegel, il
s¶étale triomphalement à la fin dans l¶éternité du mouvement
circulaire du Savoir absolu comme uavoir de uoi.

PAS D¶ANALYSE POSSIBLE DU VÉCU EN TANT

QUE TEL

La méthode subjective étant donc inutilisable en raison du

principe même de sa démarche, l¶analyse de la conscience ne
sera possible que par une méthode strictement objective. Il est
vrai que nous parlons toujours du vécu, nous décrivons sa
structure et l¶analysons dans son mouvement comme dans sa
signification, puisque c¶est bien lui-même que nous voulons
connaître. Mais à aucun moment il ne peut être question de

3ƒ
 l¶analyser directement en tant que tel. La connaissance de soi,
comme toute connaissance en général, doit procéder sur le plan
de l¶objet. Autrement dit, nous nous constituons objectivement
une image scientifique du vécu par la dialectique des signes
matériels de la vie réelle, et ce n¶est qu¶une fois cette image
idéale ainsi objectivement constituée que nous la retrouvons et la
reconnaissons dans l¶expérience spontanément vécue de la
conscience. Il va de soi que celle-ci est toujours présente,
puisque sans elle nous ne saurions même pas de quoi il est
question. Mais elle n¶est présente que par son propre mouvement
spontané, ce qui exclut par principe toute «réflexion intérieure».

Tel était le cheminement des idées, exposées ici de manière

plus claire et plus systématique qu¶elles ne m¶étaient arrivées
alors, qui m¶ont inspiré la rédaction des RECHERCHES SUR
L¶ORIGINE DU LANGAGE ET DE LA CONSCIENCE. Ces
essais pour une sémiologie dialectique se développant en une
genèse de la conscience m¶ont confirmé à quel point la méthode
subjective, plus particulièrement dans sa forme
phénoménologique, sous le prétexte fallacieux d¶une «fidélité
absolue au donné vécu en tant que tel», défigurait
systématiquement la totalité du champ de l¶expérience
effectivement vécue. J¶ai pu ainsi m¶apercevoir que c¶était
précisément la conception de mon ancien livre,
PHÉNOMÉNOLOGIE ET MATÉRIALISME DIALECTIQUE,
qui m¶avait arrêté pendant de longues années. C¶est la raison
pour laquelle j¶en ai interdit la ré-édition.

_________________________

(1) Jean Piaget. Pa Formation du symbole chez l¶enfant. 1945, p.

271, obs. 125.

Revue Internationale
N°2, 1946, p. 168-174

MARXISME & PHÉNOMÉNOLOGIE

Trҫn Đӭc Thҧo

3d
 Par opposition au communisme grossier qui ne supprime la propriété privée que
par sa généralisation, dans un nivellement où se trouve niée la personnalité humaine,
le marxisme se propose une suppression positive qui sera une véritable appropriation.
II ne s¶agit pas pour l¶homme de prendre possession - au sens de l¶avoir - mais de
jouir de son œuvre, en y reconnaissant son être propre. Dans la société «sans classes»
où s¶appliquerait, grâce au développement de la technique moderne, la formule «de
chacun suivant ses capacités, à chacun suivant ses besoins», les biens créés par la
communauté sont éprouvés par les individus comme des objectivations d¶eux-mêmes,
ou, en se reconnaissant, ils jouissent d¶eux-mêmes, dans la plénitude du sens que ce
mot comporte pour une conscience humaineù «l¶homme s¶approprie son être universel
d¶une façon universelle, donc en tant qu¶homme total. Chacun de ses rapports
humains avec le mondeù voir, entendre, flairer, goûter, toucher, penser, regarder, sentir,
vouloir, agir, aimer, bref tous les organes de son individualité, qui sont immédiats
dans leur forme d¶organes communs, sont dans leur rapport objectif ou dans leur
comportement vis-à-vis de l¶objet, l¶appropriation de cet objet, l¶appropriation de la
réalité humaine; la façon dont ils se comportent vis-à-vis de l¶objet est la
manifestation de la réalité humaine. Cette manifestation est aussi multiple que les
déterminations et les activités humaines, l¶activité humaine et la souffrance humaine,
car les souffrances prises au sens humain sont une jouissance propre de l¶homme» (K.
Marx, Economie politique et philosophie, 1844, p. 29 de la trad. Molitor).

Ce texte nous semble donner la véritable signification du matérialisme historique,

dans son opposition au matérialisme vulgaire. La réalité, c¶est cela même que nous
produisons, non pas uniquement sur le plan proprement physique, mais au sens le plus
général, qui englobe toute activité humaine, y compris les activités dites «spirituelles».
«La plus belle musique n¶a pas de sens pour l¶oreille non musicale, n¶est pas un objet,
parce que mon objet ne peut être que la manifestation d¶une des forces de mon être»
(bid., p. 32). Le réel, c¶est ce monde plein de sens dans lequel nous vivons et qui n¶a
justement son sens que par notre vie mêmeù cette nature devenue humaine par le
travail des générations. Le renversement dialectique de l¶idéalisme au matérialisme
gardait chez Marx, tout le contenu spirituel développé dans l¶hégélianisme.
L¶identification du monde de l¶esprit avec ce monde, que nous perçevons, ne lui fait
pas perdre la richesse de son sensù il ne s¶agit pas de «réduire» l¶idée au réel, mais de
montrer dans le réel lui-même la vérité de l¶idée.

Alors que le matérialisme vulgaire avait défini l¶être comme pure matière
abstraite, le matérialisme historique se référait, du moins à son origine, à une
expérience totale où le monde se donne à nous avec cette plénitude de sens humain,
avec laquelle il existe pour nous, pendant que nous vivons en lui. C¶est précisément à
cette expérience que revenait Husserl, quand au début de ce siècle, il créa l¶école
phénoménologique en rassemblant une pléiade de jeunes philosophes autour de son

3©
mot d¶ordre fameuxù «zu den sachen selbst»ù revenir aux choses mêmes! Il ne
s¶agissait pas, évidemment, de l¶objet physique, défini par un système d¶équations,
mais de tout ce qui pour nous existe, dans le sens même dans lequel il existe pour
nous. La suppression de la primauté du physique devait précisément permettre de
prendre conscience de l¶existence concrète dans la plénitude de sa signification.
Dégoutée des abstractions desséchées du criticisme et de la philosophie des sciences,
la nouvelle génération accueillit comme une rosée fertile cet appel qui lui ouvrait
toute la richesse du monde vécu.

«L¶appropriation » se faisait, il est vrai, sur le plan individuel et théorique, par un

retour à la conscience de soi, où s¶explicitent les significations cachées - «aliénées» -
dans la vie naïve. Sous sa forme existentialiste, la phénoménologie n¶est encore qu¶un
appel du sentiment de l¶action, plutôt qu¶un guide pour une action effective.
L¶absence d¶un passage à une pratique cohérente la dénonce comme philosophie
bourgeoise. Elle n¶en réalisait pas moins le maximum de vérité accessible à la
bourgeoisie, en montrant dans l¶existence effectivement vécue la source dernière où
l¶être puise son sens. Il suffisait d¶une prise de conscience de la signification objective
de cette existence pour trouver dans les conditions économiques l¶élément déterminant,
en dernier ressort, de la structure générale de l¶expérience du monde.

Les textes classiques du marxisme définissent, il est vrai, la primauté de

l¶économique d¶une manière inacceptable pour le phénoménologue. Les
superstructures sont considérées comme de simples illusions, reflétant sur le plan
idéologique les rapports «réels», alors que l¶originalité de la phénoménologie a
consisté précisément à légitimer la valeur de toutes les significations de l¶existence
humaine. Mais le marxisme ne consiste pas simplement à affirmer la nécessité d¶une
référence dernière à l¶infrastructureù le cours de l¶histoire ne s¶explique que par la
lutte des classes, dont la dialectique se fonda sur l¶autonomie des superstructures. Les
rapports de production doivent changer quand ils se trouvent dépassés par les forces
productives. Mais ce changement exige une lutte, et se réalise sous la forme d¶une
révolution, précisément parce que les anciens rapports se maintiennent grâce à
l¶énorme superstructure qui persiste à vivre, alors qu¶il a perdu sa base économique.
L¶autonomie des superstructures est aussi essentielle à la compréhension de l¶histoire
que le mouvement des forces productives. Mais comment en rendre compte, s¶il ne
s¶agit que de simples reflets du processus réel? La résistance de l¶idéologie est due,
dira-t-on, à une illusion. Mais comment cette illusion se maintient-elle, et, du reste, la
notion même de l¶illusion ne suppose-t-elle pas celle de la vérité?

Nous allons essayer de trouver une solution, non par des discussions, mais par
l¶examen d¶un exemple. «La mythologie grecque, déclare Marx dans l¶Introduction à
la Critique de l¶Économie politique, n¶était pas seulement l¶arsenal de l¶art grec, mais
sa terre nourricière. La conception de la nature et des relations sociales, qui est au
3{
fond de l¶imagination et partant de l¶art grec, est-elle compatible avec les machines
automatiques, les chemins de fer, les locomotives et le télégraphe électrique?... L¶art
grec suppose la mythologie grecque, c¶est-à-dire la nature et la société elles-mêmes
façonnées déjà d¶une manière inconsciemment artistique par la fantaisie populaire».
On voit immédiatement que l¶art grec n¶est pas un simple reflet des conditions de la
vie matérielle antiqueù il s¶agit plutôt d¶une construction s¶édifiant sur une activité
esthétique spontanée, et, corrélativement, une intuition mythologique du mondeù «la
nature et la société façonnées déjà d¶une manière inconsciemment artistique par la
fantaisie populaire». L¶art spontané est «la terre nourricière» de l¶art réfléchi, et c¶est
cet art spontané qui, comme moment de l¶expérience totale, se trouve conditionné par
la structure générale de cette expérience, sa structure économique.

En langage phénoménologique, nous dirons que la vie en ce monde, l¶expérience

de ce monde, comporte un ensemble de significations, parmi lesquelles la
signification esthétique. L¶allure générale de cet ensemble est évidemment dessinée
par certaines conditions élémentaires, les conditions économiques. Il ne s¶agit
nullement d¶une détermination sur le mode causal, mais simplement d¶une
délimitation nécessaire, qui définit l¶expérience vécue comme expérience de ce monde.
Les moments particuliers n¶en gardent pas moins leur vérité, comme intuitions
effectivement vécues, et c¶est cette vérité qui fonde celle des produits de la culture. Il
ne s¶agit pas, bien évidemment, d¶intuitions passives, révélatrices d¶un au-delà
incompréhensible, mais du simple fait de comprendre, immédiatement, le sens de
notre vie en ce monde, le sens des activités auxquelles nous nous livrons
spontanément, du seul fait que nous vivons une vie humaine. C¶est ce monde de la vie
(Lebenswelt) qui supporte toutes les constructions du monde culturel. La beauté de
l¶art grec se réfère à cette manière propre à la société grecque de sentir le monde, sur
le mode esthétique, dans son activité artistique inconsciente. Dans cette expérience
esthétique, le beau se révèle de la seule manière dont il puisse se révéler, étant donné
les conditions matérielles de l¶existence des Grecs. Cette limitation ne diminue pas
mais exprime son authenticité, en tant qu¶il s¶agit bien d¶une expérience effective en
ce monde. Le rapport de l¶art grec au mode de production antique ne supprime pas,
dès lors, la valeur propre de ses chefs-d¶euvre, mais la fonde. L¶«infrastructure» sur
laquelle cet édifice s¶est élevé n¶est pas à proprement parler l¶infrastructure
économique, mais bien ce monde esthétique spontanément constitué par l¶imagination
grecqueù le monde de la mythologie. Ce monde n¶est pas le reflet des rapports
matériels de productionù il exprime la manière dont la vie des Grecs prenait un sens
esthétique, la manière dont ils vivaient, sur le mode esthétique. Leur art ne faisait
qu¶expliciter ce sens de leur vie.

La primauté de l¶économique ne supprime pas la vérité des superstructures, mais

la renvoie à son origine authentique, dans l¶existence vécue. Les constructions

î

idéologiques sont relatives au mode de production, non pas parce qu¶elles le reflètent
± ce qui est une absurdité ± mais simplement parce qu¶elles tirent tout leur sens d¶une
expérience correspondante, où les valeurs «spirituelles» ne sont pas représentées, mais
vécues et senties, et que toutes les expériences particulières s¶insèrent dans
l¶expérience totale de l¶homme dans le monde. En tant que celle-ci se définit à chaque
moment dans ses lignes les plus générales, par les rapports économiques existants, et
qu¶une modification dans ces rapports entraîne une réorganisation de l¶ensemble, il
sera vrai de dire que le mouvement de l¶histoire se réfère en dernier ressort aux
conditions de la vie matérielle. Chaque état nouveau de la technique implique une
«culture» nouvelle, non pas que celle-ci doive le refléter, mais parce qu¶elle n¶est
authentiquement culture que si elle exprime les intuitions originales que les nouvelles
conditions de vie ont fait apparaître. II n¶en reste pas moins vrai que les
superstructures constituées sur une expérience antérieure se maintiennent par le
souvenir de leur vérité, de sorte qu¶une révolution est nécessaire pour leur substituer
une organisation nouvelle.

Cette interprétation du marxisme ne prendra évidemment tout son sens que par
des analyses concrètes où l¶Etat, le droit, l¶art, la religion, la philosophie de chaque
époque seront rapportés aux intuitions politiques, juridiques, esthétiques, religieuses,
philosophiques correspondant à l¶économie de la même époque et constitutives de
l¶existence qu¶on y menait. Les idéologies successives seront aussi comprises dans
leur vérité historique, compréhension qui nous permettra de dégager la valeur
éternelle de ces moments privilégiés où l¶humanité sut fixer dans ses œuvres la
signification de son être, être qui encore le nôtre en tant que nous nous y
reconnaissons nous-mêmes, tels que nous sommes, véritablement, et tels que nous
aspirions toujours à être, quoique d¶une manière entièrement renouvelée. «La chose
difficile, fait remarquer Marx, n¶est pas de comprendre que l¶art grec et l¶épopée
soient liés à certaines formes de développement social, mais de comprendre qu¶il
puissent encore nous procurer des jouissances esthétiques et soient considérés à
certains égards comme norme et comme modèle inaccessibles.

«Un homme ne peut pas redevenir un enfant sans retomber en enfance. Mais ne se
réjouit-il pas de la naïveté de l¶ enfant, et ne doit-il pas lui-même aspirer à reproduire,
à un niveau plus élevé, la sincérité de l¶enfant? Est-ce que, dans la nature enfantine, le
caractère propre de chaque époque ne revit pas dans sa vérité naturelle? Pourquoi
l¶enfance sociale de l¶humanité, au plus beau de son épanouissement, n¶exercerait-elle
pas comme une phase à jamais disparue un éternel attrait»? (K. Marx, Introduction à
la Critique de l¶Economie politique, p. 351-352, dans Contribution à la Critique de
l¶Economie politique, trad. Laura Lafargue).

L¶application de la méthode dont nous venons de dépasser le principe, entraînera

évidemment une révision radicale de la doctrine, dans son contenu orthodoxe, bien
îc
qu¶elle s¶effectue par un retour à l¶inspiration originelle. Nous allons essayer de
montrer, par un exemple concret, comment cette «reprise» peut-être en même temps
une transformation totale.

La Réforme, selon Marx, serait la forme idéologique qu¶a prise, au XVIe siècle,
l¶effort de la bourgeoisie pour se libérer de la domination papaleù le reflet illusoire
d¶une lutte d¶intérêts «réels». Il est clair qu¶une telle explication supprime
précisément la signification même du phénomène à étudier, comme phénomène
religieux. Le lien avec l¶économique étant évident, nous proposerions, pour notre part,
de l¶interpréter de la manière suivante.

La constitution de l¶Eglise en puissance temporelle était nécessaire, au moyen âge,

pour maintenir la vie spirituelle contre la brutalité des mœurs féodales. Dans le
malheur des temps, la contemplation se réfugiait dans les cloîtres, tandis que les
autorités ecclésiastiques cherchaient par une organisation politique et militaire, à
défendre l¶héritage des Pères. Avec le développement de la bourgeoisie et du pouvoir
central qu¶elle appuyait, la sécurité revenait, permettant une vie régulière, et qui
pouvait prendre un sens spirituel. II n¶était plus nécessaire de quitter le monde pour
adorer Dieuù il suffisait de remplir honnêtement sa tâche quotidienne, en la pénétrant
d¶un sens absolu, en tant que chaque chose s¶interprétait comme une manifestation de
la volonté divine. Au culte de Dieu hors du monde, seul possible du temps des
désordres de la féodalité, se substituait spontanément, dans la vie vécue, un culte de
Dieu dans le monde, par la pratique des vertus bourgeoisesù l¶honnêteté dans les
affaires, le mariage, le travail, l¶épargne. L¶intuition religieuse, au moyen âge,
s¶évadait de ce monde, pour se réaliser dans un monde à part qui comportait ses règles,
ses rites, ses moyens d¶existence. La matérialisation de la foi dans les oeuvres, la
détermination quantitative de la valeur religieuse de celles-ci n¶étaient pas l¶effet
d¶une décadence où se serait perdu le sens de la spiritualité, mais simplement
l¶expression d¶une expérience religieuse qui devait concrétiser les valeurs de la foi
dans certains actes, certains objets spéciaux, pour pouvoir constituer un monde
religieux comme monde à part, monde où, seul, elle pouvait se réaliser. Avec les
progrès de la bourgeoisie et les conditions nouvelles de l¶existence matérielle, au
début des temps modernes, l¶organisation ecclésiastique, avec son appareil de rites et
de règles, apparaissait comme inutile, sans relation avec la vie religieuse spontanée,
l¶expérience religieuse nouvelle. Les scandales bien connus, qui avaient provoqué au
moyen âge une multitude de tentatives de schismes et d¶hérésies, n¶avaient jamais pu
compromettre sérieusement le prestige et la puissance de l¶Eglise, dont l¶existence
répondait au mode de vie réligieuse, seul possible sous la féodalité. La Réforme du
XVIe siècle connut au contraire un succès durable parce qu¶elle exprimait les
exigences d¶une expérience authentique. Le culte de Dieu dans le monde impliquait
l¶abandon des cloîtres, la suppression des rites et de la hiérarchie. Le salut se fait par

î9
la foi et non par les œuvres. Il ne s¶agit plus de constituer un monde à part, mais
d¶éprouver la présence divine dans les moindres actes de la vie ordinaire. Le dogme
de la prédestination répondait précisément à cette intuition de la volonté de Dieu dans
chaque événement de ce monde, intuition qui donne un sens absolu à la vie sur cette
terre. L¶accumulation du capital prend la forme d¶une ascèse, pratiquée dans la crainte
de Dieu. Le protestantisme est la religion de la bourgeoisie, la forme dans laquelle elle
peut vivre une vie religieuse authentique. Aussi la foi fut-elle facilement maintenue
dans les pays protestants. La bourgeoisie française, au contraire, ayant été forcée par
le pouvoir royal de conserver le catholicisme, qui ne correspondait plus à une
expérience effective, versa dans l¶anticléricalisme et l¶irréligion.

Si nous entendons, par expérience religieuse, cette intuition du sens absolu des
êtres, qui transfigure la vie en ce monde et en fait une vie en Dieu, nous dirons qu¶elle
se réalise dans la société bourgeoise - plus généralement, dans les sociétés où règne la
lutte des classes - sous la forme d¶une expérience de la transcendance divine. L¶objet
étant, en effet, en raison de la division du travail, le produit de l¶ensemble de l¶activité
collective, et les différents membres de la société ne se reconnaissant pas les uns des
autres, en raison de l¶opposition des classes, le sujet, en éprouvant, dans une intuition
mystique, le sens absolu des choses, reste dans l¶ignorance de sa nature véritable.
Cette ignorance se traduit dans le concept de la transcendance divine. Dans la société
«sans classe», le sujet s¶approprie l¶objet en se reconnaissant en lui. Il se plait à se
contempler dans son œuvre. L¶absolu de la chose est compris comme son identité
avec moi. La vie en ce monde prend un sens mystique, non par la référence à une
transcendance, mais dans la jouissance de son accomplissement. Il est faux de dire
que la suppression de l¶aliénation entraînera la disparition de toute religionù
l¶appropriation de la réalité humaine s¶épanouit dans une religion de la pure
immanence où «la béatitude n¶est pas la récompence de la vertu, mais la vertu elle-
même» ®1].

Après avoir explicité le sens de l¶idéalisme hégélien comme réalisme authentique,

l¶esprit universel n¶étant précisément que l¶homme en ce monde, après avoir ainsi
découvert le sens de la réalité humaine, dans toute la richesse de son vécu, Marx
devait développer sa doctrine dans les perspectives de la pratique révolutionnaire.
Dans la double lutte que menait au XIXe siècle la bourgeoisie libérale contre les
derniers vestiges de la monarchie et contre un prolétariat particulièrement misérable,
auquel s¶appliquait dans toute sa rigueur la loi d¶airain, la petite bourgeoisie était
encore du côté de la classe exploiteuse et se ralliait normalement aux intérêts du
capital, toutes les fois qu¶il apparaissait nécessaire de réprimer les éléments populaires
qu¶on avait appelés au combat pour la démocratie. La tâche de la pensée
révolutionnaire consistait dès lors uniquement dans une destruction des
superstructures de la classe dominante. II ne semblait pas urgent de se livrer à la

î3
construction d¶une idéologie pour la société future, le prolétariat étant trop engagé
dam les dures réalités matérielles pour pouvoir se détourner de la lutte immédiate. Un
tel travail aurait intéressé la petite bourgeoisie. Mais elle restait, par sa situation
objective, trop attachée au capital pour qu¶on pût espérer la gagner, en tant que classe.
Aussi, Marx, penseur pratique, devait-il réserver tout son effort à la considération de
l¶infrastructure.

Les progrès de la technique, unis au .mécanisme politique de la démocratie

bourgeoise, amenèrent à partir de la seconde moitié du XIXe siècle, un relèvement
sensible du niveau de vie du prolétariat européen. II s¶ensuivit un commencement
d¶embourgeoisement des masses laborieuses pendant que la petite bourgeoisie se
prolétarisait, notamment dans ses couches intellectuelles que l¶absence de conscience
de classe empêchait de se défendre dans la lutte sociale. La composition de la classe
objectivement révolutionnaire a subi ainsi des modifications radicales. Elle ne
comprend plus simplement, comme au milieu du XIXe siècle, un prolétariat soumis à
la loi d¶airain, mais aussi des couches importantes de prolétaires embourgeoisés et de
petits-bourgeois prolétarisés, dont les besoins intellectuels ne peuvent plus être
satisfaits par le marxisme sous sa forme orthodoxe. La dépréciation systématique de
l¶idéologie comme telle leur laisse la nostalgie des valeurs de la tradition. De là cette
trahison constante des cadres petits-bourgeois, aux moments décisifs de l¶action, qui
entraîna l¶échec des révolutions européennes.

La classe que nous venons de définir - prolétariat plus on moins embourgeoisé et

petite bourgeoisie prolétarisée - à laquelle la démocratie impérialiste assure en temps
normal un niveau de vie relativement élevé, prend conscience de sa situation
objectivement révolutionnaire en temps de crise ou de guerre. II s¶offre alors une
chance pour la société de se libérer d¶un régime d¶aliénation qui l¶oblige à se livrer
périodiquement, pour écouler les produits surabondants de la technique moderne, à de
gigantesques entreprises de destruction. Mais le succès d¶une telle tâche se trouve
compromis par l¶impuissance du marxisme classique à satisfaire les aspirations des
nouvelles couches révolutionnaires, qui s¶orientent vers l¶absurdité d¶un socialisme
plus ou moins «idéaliste». Une révision s¶impose, par les nécessités mêmes de la
pratique.

Une telle revision, qui ne serait pas une infidélité, mais simplement un «retour à
l¶origine», peut profiter des nombreuses recherches de l¶école phénoménologique, qui
bien qu¶elles n¶aient encore donné que des esquisses trop générales, présentent le
mérite de constituer les premières explorations systématiques dans le monde de la vie
vécue. En s¶attachant à comprendre, dans un esprit de soumission absolue au donné, la
valeur des objets «idéaux», la phénoménologie a su les rapporter à leurs racines
temporelles, sans pour cela les déprécier. Il lui manquait les concepts objectifs qui
auraient permis une analyse effective de la notion même de l¶existence. Le rapport
îî
dernier à l¶économique fournit une base solide qui permet à l¶homme d¶assumer sa vie
en ce monde avec la certitude de réaliser des valeurs véritables. Le projet de
l¶existence ne se dessine pas dans un choix arbitraire, mais toujours sur le fondement
d¶une connaissance qu¶il est de notre devoir de rendre aussi claire que possible, afin
que le sens que nous nous assumons par notre vie soit ce sens même qu¶elle avait
d¶ores et déjà et que c¶est justement notre «tâche historique» d¶accomplir. La réalité
humaine, «jetée dans le monde», n¶accède à l¶existence authentique que si elle
reconnaît dans sa situation non pas un simple point de départ pour un élan dans une
direction quelconque, mais l¶être même qu¶elle est, objectivement, et dont elle doit
assumer le sens, si elle veut être véritablement elle-même. Le «donné» n¶est pas un
simple ensemble de déterminations passives, mais porte, immanent à son être-réalisé,
un sens de devoir-être dont l¶accomplissement définit le concept de l¶authenticité. Si,
selon le mot magnifique de Heidegger, «la réalité humaine se choisit ses héros», son
choix n¶est l¶acte d¶une liberté effective que s¶il se porte précisément sur la destinée
préfigurée dans sa situation objective, si son projet n¶est pas un projet quelconque,
mais le projet même de sa déréliction.

L¶essence de l¶analyse marxiste, comme analyse pratique, consiste précisément à

dégager, de la considération du réel, l¶exigence d¶un dépassement dialectique, où
s¶accomplit sa vérité. Dans l¶assomption d¶une telle exigence, l¶homme se réalise
dans son éternité, comme l¶actualité de l¶être qui se pose lui-même, à chaque instant,
comme toujours le même dans un renouvellement perpétuel, qui s¶affirme comme une
éternelle réalisation de soi. «Ma théorie, disait Marx, n¶est pas un dogme, mais un
guide pour l¶action». Cette signification pratique de la pensée révolutionnaire ne
constitue pas un abandon des exigences propres à la spéculation, mais leur réalisation
même, dans leur authenticité. L¶être véritable n¶est pas l¶être-donné comme tel, mais
son sens comme devoir-être, sens qui fait de l¶existence un appel de soi à soiù
«Deviens ce que tu es!». La théorie humaine ne consistera pas dès lors à calculer les
déterminations objectives, dans leur matérialité abstraite, mais à trouver dans le
monde réalisé le sens de l¶existence que nous avons à assumer. Que ce sens ne soit
pas uniquement dans l¶établissement d¶une économie nouvelle, c¶est ce qui s¶impose
par la notion même d¶une réalité humaine. L¶analyse phénoménologique du travail
spirituel concret, comme moment de l¶existence réelle, donnera à la dialectique des
rapports de production la pleine signification d¶une appropriation universelle.

TRҪN ĐӬC THҦO

îË
Revue de Métaphysique et de Morale
Vol. 58, n° 2-3, 1949, p. 317-329.

EXISTENTIALISME
ET
MATÉRIALISME DIALECTIQUE

‘
‘‘ 

 

   ü  

 
 

   

 
     
  ü


  ü

 
     ü  

  
   ü ü       ü
 
         
!      ü 
 
   
 ü     

 

üü

 
   
      üü
 

  


 
  "  

 ü
  
   
 
   üü
 ü 
  
 
 

ü 

 
       
  ü  
       

  
  
  

 
  
  
    



  
üü   
   ü  
 


ü  

  ü ü 

  
ü
      

     ü #
  
     $

 % 
  

 
     ü 






       & 

  ü 
   !     


     ' (
$
   
ü   ü
    
) 
  ü*  + ü
 
    ,  

ü
 ü  
  ü 

)    
ü
     ü ü
 ü      ü 

ü  ü 
    
 

   
      
  
    


   

îƒ
 ü 
   

 
 
üü

 
    
ü    ü  ü
     

ü
  
  ü 
 ü
     
    
 
   


 -


  

   ü    ü&
  
   ü
   


 
  
  
&

    

  .  
  
    


     ü
   
  

  ) 

  
 

  
   

 
 
 

 ü  ü  


% 
     

! 

  ) ü  
 
    ü
  ü    ü   ü 
  ü
 
ü 
  
 
   
ü
  


     ! ü  

)    
  


   ü
 
ü      

$
        ü  ¬
     

ü
  


    
ü 
 / 
ü     

 
      ü
 

   ü 
    ü ü 
ü
  0"0 !       ü  


   


   
  ü   


 
  
ü
 ü ü  




     
 


 
ü   

 
  

  ü 
 
   

  
   
  
      
   
  
 ü 
 


1    00 ! 
   
   
 &!

ü  ü 
   ü ü #
 '  

    
 ü  
    
ü
     
 
 
 ! 

   

ü&  

    ü ü # 
'   ü 

 
  
    
   




     ü üü 
ü

 
2    
ü    
 

 
   
  ü  ü ü
      
  
   

& 



 


 
     

îd



 
     ü
 
ü&  *  
 

)   
ü 
 

ü    
 ü&  
           ü  

       
 ü  
     
 
3 
  
  
  #
 '  

 
  
üü
 

  

ü ü   ü   
      
ü  


 

   ü ü /

 ü
         ü  ü   
ü ü
    & ü
  ü   
  ü 
ü
    
     
*  $

     

 !
  
 ü
  ü 
     ü 1    
      #  
' 
     ü  
    
  

  
      
ü  
ü
      

1  
      üü 


    

  
 ¬    
    
        
     


 ü ü  ü
    
 / ü . 


       
 

 
  &! 

ü&  

   ü ü  ü 
  

      
     
ü  


       
)
#



' 
ü ü   4     

üü   
 

   
 


 
 
  1


         

   
   ü
 ü   ü 

 

 
   !     
   
   
 

       

ü     
 
   


 
 

 

  
   


  



     

ü    ü     
   

     ü&  
   
  

! .    
  ü   

  
      
    ü 
     
   ü 
 

î©
  # 


'    ü #  ' ü

 #  ü
!'     
 
 
   ü     
   
   
  üü  
)  ü  
 


 ü 

      
 
   
 
 

  ü !



    

  
 
  
 

& 

 


$
  
    

   
ü


 
  
    ü 
   

  


     
 
  

  
 
ü ü 


  


 5 

ü
    ü
 ü   
# 
'   

 
   ü 
 ü   ü
   # '
 
ü üü   
 



   
  ü 

 
 




    
ü
 

!  
ü  ü  ü
  ü  

 ü
  
 ü 
 
 ü  ü
           
 


    ü    ü      

     ü   ü   
    ) 
 
   
  

&      


 




 !
  
     6
 
   ü

   
     ü 
       
üü
    
  
 
 
 
ü
 
)   ü
 ü
   
  
  ü +      
  
   
 
 
 
 
.

  

  
 ü !   
 

 ü 7 

  
   
   

  ü ü
  
 

 
 ü   üü 
   
     ü     
 
   

   
  
    


  
 ü  

   
  
    

 
(  
 
&
      ü



!   
   ü   
  
 4
  

  

  ü
 

 

î{
    ü
    
  

  

  

8   ü ! 
 ü



      



 ü 
  
    
 


    
 .  üü   ü   




  ü
  ü
 8    

    ü

  

&   .  

 
ü  

   1   

   #
'
 ü
  # '  

 
    ü           

   
üü    ü 
 

 
  

 
  3  
      


 

  ü       
  



  
  



4 

     

   


 ü
     
 
  
üü  
  

 
   
 
¬
  
      

 
  



   
 ü 
  
 

 
  

  

)    
  
 4 ü       
 

  

  

    
 
  
   
   
    
 ü  2 +    

 
  
  



   


 
 

 ü     
   ü            
 
ü
  
 
   
 
 /     
 


  
 
  
ü  #  ü

 ' 
  üü    
   
 

     
       
 ü  
    
  
    

/  

      


        

     
 ü  
  
 
  
    
 
 

  

  
 

 ü
 

Ë

ü 

          
 

      

ü
      
    
 
        
 3

ü         

 

 
ü   
+  
 ü   
 
    



 ü

  

 
  
 
!       
 
         
   ü     

     
    
 


      ü  





   ü 

  ü    
 

 

   $
    ü
 
    
 

                  

 ü
   

 ü     

       

    ü   ü
 
       ü   6
 

  

 
  
ü  

 
 
    


   
 




  ü   

   ü
   
 



9

& ü   

!  
 

   

 ! 

 
 
    ü
 

 
  ü    
       
    ü  ü
  ü
  
ב
 
    
 ü 
  1   
     
ü*  

 
  ü
  
    
   

   
 

 
     

  
  
         
     

       ü
   &    
 
    
 
 
üü
       

   
 ü
     
 ü
     
   
               

     
     
 :   &!
 


  
 ü

  
   
 7

   
 ü
     
 ü  
 
    
     ü 
   
üü
 

    $
 !           
  

ü*    
 ü
    
    



 )   
 

!      

Ëc

      
 ü       %
  

     
    
  
  ü    

  ü    
     



 
 
   
 ü
      

6 ü
 
   

    ü  



   ü
  
   ü 


     ü   %   
   ü  
      ü   
 

       ü    
       
     

 

  ü

       
 ü    
ב      
  
 ü
  ü
 


 
  
   



       ü
  ü 
  ü   
   /

  
 
  
  


.  ü 
 ü       #  '

  &
   ü       
   

 

 
  ü    
ü  

  

    
   

 ü       ü   &!  
  .  

 
ü    


    % 
 
  ü  
 
         



      ;   
ü
¬
 
 ü

 ü
  
    

   

 





    
     ü  
    )   
!  
    ü

ü
  
 
  

  
  


    
  


    
  
   
 ü
 

   
   ü

       

 
  
  
 
   ü

 ü
        

üü
 
  

 ü   
 ü
 
 
 
 "

üü

 ü
  
    .    
   
  
  
 

 
 

)

 6

   



ü  ü 

ü
  
    

Ë9
üü 

  
      


     ü     
 

6    
   ü
  
   

ü 
  ü 

  
  

 $



 
!   
  

 
 ¬
 




   


    4

   
 ü
  
#

ü
' !     
 
ü
 

   !       
 
 
 

ü
 
    ü     
       ü
    
         
 

   /


¬

  ¬
   üü 
  

 
  
   ¬  ü
 ü  ü  


       


   
 
 ü

 
    
   
  

ü
 ) 
 
    
  
 

 

,   ü
 
    
 

#ü

'     
    
        

 ü   
  
   ü
   

   



    ü 
  ü         
   ü 

ü
  

 

   


        ü
  
  
 ü 

   ü
   

 
  
      8   +   ü  
  
ü  
! 
   ü         


 ü

  

        
  &       &! 

   
 
  
      
   

 ü    


 ü
   

           ü 
 ü

 
     
   



 

¬
 

<

4 
  
ü
   
    
  

    *
   
 
   

Ë3
   
   
 
   
 ¬ 
  
       
   
  

 .    

ü&     

ü
     
  üü     

 

 
   
   


  





  
 
     
 üü  


7        
!  !

&
 

    
  
  
 ü

  
     
  ü
  ü

ü
 

  
 
 ü
 ü 
       1 
 
ü
   üü  
  ü
¬  
  


 ü
 
 

 
   
     ü
    ü

    
 
üü
 
ü

     
     

 
 
  
 
    




  
  #ü  '   
  


 

¬
    
   
    


ü  
    ü      

  üü


    
 ü 

 
  üü 


 
    
ü 

  # ü 
 ' 
üü
 
  
  ü !  # ü   ' 4  


 ü
      
 
 
 
    
 
 
  
 
 (  
ü 
    ü
  
   
!

    
 ( 
      
  ü 
   
=   
  


  !    ü
   ü
   
ü  / 
üü  
  

   
üü
  ü 
ü
  
 
 
 
 

 
  
      
ü  
 

    

      



  
   

 
  ü


 

    ü 
   ü 

Ëî
 8
     
 
  
 ü




   ü  ü  

 ü  
  

   ü   
 
 

   üü  
.   ü
     ü
&
! 
  ü  


    
üü
      
 üü         
üü


 

    .
üü


  
 



  
   )  

  ü
    
  

 1  ü ! 
ü  
 
 ü



 
ü


    


  


 
¬   

  "
üü



    

  ü
   
   ü     


       -
 ü 

 ü
     
ü
  


 
  

 ü

¬
   ü

1    ü       üü
 ü

    
  
 8  
    

    
  ü&
   ü
 ü
  &!   
ü



     

 /    &    

0"0 ! 
   
  
 ü 
   

) ü       
  ü ü  4  
         

ü  8   

  
 
 
 
  
‘ - ü  



  ü   
    
 
 

<


  
    
  .


 

  ü  
    
ü  
&
 ü   
     
 ü    
 %    
ü  
          ü    

  ) 
  ü 
   ü 
 

     ü         

 
       
  ü
 

 
 $

 
       



  

  

üü    
     

ü
 

 
 
  
     ü


   
   .    

    
 ü
  
üü 
 

ËË
 
   
  
   
 
 
 
  
 
    

              
   
     üü 
 ü 



üü

   
 
üü  ü    ü 

  
 &!  
   
  ü&
  

  
üü

ü
 %
    ü


    
   
       

  
 ü 
   
   
  ü


          
 

 

ü  üü      
 ü   
  



   ü
  ü     
üü
  
        
 
 

üü)     


-
  
 
    

   
  
 ü
 
 üü .     



   
    
  
 "  
   
 

     
   ü    

   


  ü    ü  ü

   
  
 

      )     !   ü

 

       -   

 ü  


   
 ü
 ü
  >  ü
    

 
        ü
  
)    
 ü   
 
  
 
      

 ü
      
       

 

 ü
     
 8      
 
  ü      
      ü  
  

üü

       
    
 ü


ü
   



 
   
üü
  

      
    ! 
  ü 
¬
 

  ü
 



    

 

$
 
  
    
   
   

      ü
        
  !

& ü
    
ü


 

  

  

  
   +  


  
     

 6 

    

˃
    ü   #
   
'     ü  ü
 ü
  ü 
 4

 

   
 ü
 
  
     ü! 

   


1 0?""" !  
 
üü



 &      




 ü   ü          ü
!
 + 
   



     üü

         ü  ! 
3 


*
       ü 
 

   

!  
      

   

   &
    

    ü  

 
 
   ü
 

üü!  


ü 

 7   
   ü
  üü  
      ü
 !  



  


"  

   
   


   


  

 ü   
    
ü     ü   


  ü 

 6 ü 
     
ü
    
       &
 

    ü 
 / 
     ü 

   
 
  ü

 

 

    
 
 


 

  9 
   


      

  

 

  ü 

 


  ü
 
     
 ü
  ü!  
  
  
 
ü
)
ü 

  

&


  
ü    
 !
  ü

 

ü


  
ü



 ü   
  
 ü 9   ü )   ü
  ü
ü   *
   

ü
    
; 
 ü
  
  

        
 +  
 

ü       

 ü 
   üü 
  
     

  
ü
   

 
    
  
ü 
  
  

  1  
  
  ü  
 
                  

Ëd
  ü     
ü 
  

   

      ¬
 

TRÂN DUC THAO

Lettre de Kojève à Tran-Duc-Thao

Paris, le 7 Octobre 1948

Cher Monsieur,

Je viens de lire dans les «Temps Modernes» votre article sur la «Phénoménologie de
l'Esprit» qui m'a beaucoup intéressé. Je voudrais d'abord vous remercier des paroles
plus qu'aimables que vous avez cru devoir écrire à mon sujet. J'y suis d'autant plus
sensible que le fait d'avoir fait publier mon livre dans l'état chaotique que vous
connaissez continue à me donner des remords.

Quant au fond même de la question, je suis, dans l'ensemble, d'accord avec

l'interprétation de la phénoménologie que vous donnez. Je voudrais signaler, toutefois,
que mon œuvre n'avait pas le caractère d'une étude historique; il m'importait
relativement peu de savoir ce que Hegel lui-même a voulu dire dans son livre; j'ai fait
un cours d'anthropologie phénoménologique en me servant de textes hégéliens, mais
en ne disant que ce que je considérais être la vérité, et en laissant tomber ce qui me
semblait être, chez Hegel, une erreur. Ainsi ®1], en renonçant au monisme hégélien, je
me suis consciemment écarté de ce grand philosophe. D'autre part, mon cours était
essentiellement une oeuvre de propagande destinée à frapper les esprits. C'est
pourquoi j'ai consciemment renforcé le rôle de la dialectique du Maître et de l'Esclave
et, d'une manière générale, schématisé le contenu de la phénoménologie.

C'est pourquoi je crois personnellement qu'il serait au plus haut point souhaitable que
vous déve¬loppiez, sous forme d'un commentaire complet les grandes lignes
d'interprétation ®2] que vous avez esquissées dans l'article auquel je me réfère.

Une petite remarque seulement. Les termes «sentiment de soi» et «conscience de soi»
sont de Hegel lui-même qui dit expressément qu'à la différence de l'homme, l'animal
ne dépasse jamais le stade du «sentiment de soi». Le terme «lutte de pur prestige» ne
se trouve effectivement pas chez Hegel, mais je crois qu'il s'agit là uniquement d'une
différence de terminologie, car tout ce que je dis au sujet de cette lutte s'applique

Ë©
parfaitement à ce que Hegel appelle la «lutte pour la reconnaissance». Enfin, en ce qui
concerne ma théorie du «désir du désir», elle n'est pas non plus chez Hegel et je ne
suis pas sûr qu'il ait bien vu la chose. J'ai introduit cette notion parce que j'avais
l'intention de faire, non pas un commentaire de la phénoménologie, mais une
interprétation; autrement dit, j'ai essayé de retrouver les prémisses profondes de la
doctrine hégélienne et de la construire en la déduisant logiquement de ces prémisses.
Le «désir du désir» me semble être l'une des prémisses fondamentales en question, et
si Hegel lui-même ne l'a pas clairement dégagée, je considère que, en la formulant
expressément, j'ai réalisé un certain progrès philosophique. C'est peut-être le seul
progrès philosophique que j'ai réalisé, le reste n'étant plus ou moins que de la
philologie, c'est-à-dire précisément une explication de textes ®3].

Le point le plus important est la question du dualisme et de l'athéisme que vous

évoquez dans la dernière section de votre article (pages 517 à 519). Je dois dire que je
ne suis pas d'accord avec ce que vous y dites, mais je crois que la divergence ne
repose que sur un malentendu.

Votre raisonnement serait certainement exact s'il se rapportait à un dualisme

proprement dit, c'est-à-dire abstrait et non dialectique. Je dirais comme vous que tout
dualisme est nécessairement é' te, puisque, s'il y a deux types d'Être (Nature et
homme), il y a nécessairement l'unité des deux qui leur est, d'une façon quelconque,
«supérieure», et cette unité ne peut être conçue autrement que comme une entité
divine. Mais le dualisme que j'ai en vue est dialectique. En effet, je me suis servi de
l'image d'un anneau en or, mais il n'existerait pas non plus en tant qu'anneau s'il n'y
avait pas de trou. On ne peut pas dire, toutefois, que le trou existe au même titre que
l'or et qu'il y a là deux modes d'être, dont l'anneau est l'unité. Dans notre cas, l'or est la
Nature, le trou est l'Homme et l'anneau - l'Esprit ®4]. Ceci veut dire que si la Nature
peut exister sans l'Homme, et a, dans le passé, existé sans l'Homme, l'Homme n'a
jamais existé et ne peut pas exister sans la Nature et en dehors d'elle. De même que
l'or peut exister sans le trou, tandis que le trou n'existe simplement pas s'il n'y a pas de
métal qui l'entoure. Etant donné que l'Homme ne s'est créé que dans et par, ou plus
exactement encore, en tant que négation de 1a Nature, il s'ensuit qu'il présuppose la
Nature. Ceci le distingue essentiellement de tout ce qui est divin. Etant donné qu'il est
la négation de la nature, il est autre chose que le divin païen qui est la Nature elle-
même; et étant donné qu'il est la négation de la Nature, qui, comme toute négation,
présuppose ce qui est nié, il est ®5] différend ®6] du Dieu chrétien qui, lui, est au
contraire antérieur à la Nature et la crée par un acte positif de sa volonté.

Je ne dis donc pas qu'il y a simultanément deux modes d'êtreù Nature et Homme. Je
dis que jusqu'à l'apparition du premier Homme (qui s'est créé dans une lutte de
prestige), l'Être tout entier n'était que Nature. A partir du moment où l'Homme existe,
l'Être tout entier est Esprit, puisque l'Esprit n'est autre chose que la ®7] Nature qui
Ë{
implique ®8] l'Homme, et du moment où le monde réel ®9] implique, en fait, l'Homme,
la Nature au sens étroit du mot ®10] n'est plus qu'une abstraction. Donc, jusqu'à un
certain moment du temps, il n'y avait que Nature et à partir d'un certain moment, il n'y
a plus qu'Esprit. Or, puisque ce qui est vraiment réel dans l'Esprit (l'or de l'anneau),
c'est la Nature ®11], on peut dire, comme vous le faites, que l'Esprit est le résultat de
l'évolution de la Nature elle-même ®12]. Toutefois, je n'aime pas cette façon de parler,
parce qu'elle peut faire croire que l'apparition de l'Homme peut être déduite a priori,
comme n'importe quel autre événement naturel. Or, je crois que ce n'est pas le cas et
que si l'ensemble de l'évolution naturelle peut, en principe, être déduite a priori,
l'apparition de l'Homme et de son histoire ne peuvent être déduites qu'a posteriori,
c'est-à-dire, précisément, non pas déduites ou prévues, mais seulement comprises.
Ceci est une façon de dire que l'acte de l'auto-création de l'Homme reste un acte de
liberté et que toute la série des actes humains qui constituent l'histoire est, elle aussi,
une série d'actes libres. C'est pourquoi je préfère parler de dualisme entre la Nature et
l'Homme, mais il serait plus correct de parler d'un dualisme entre la Nature et l'Esprit,
l'Esprit étant cette même Nature qui implique l'Homme. Donc, mon dualisme est non
pas «spatial», mais «temporel»ù Nature d'abord, Esprit ou Homme ensuite. Il y a
dualisme parce que l'Esprit ou l'Homme ne peuvent pas être déduits à partir de la
Nature, la coupure étant faite par l'acte de liberté créatrice, c'est-à-dire négatrice de la
Nature.

Je vous serais très reconnaissant, Cher Monsieur, si vous pouviez me dire en quelques
mots dans quelle mesure les explications, d'ailleurs très insuffisantes que je vous
donne dans cette lettre sont susceptibles de lever les objections que vous m'avez faites.

Croyez, je vous prie, Cher Monsieur, à toute ma sympathie.

A. Kojève

________________

1. En margeù «par exemple».

2. En margeù «les grandes lignes de l'interprétation».
3. En margeù «ou un commentaire (mon "attaque" du "monisme" n'était pas plus qu'un
programme)».
4. Kojève avait d'abord écritù «et l'unité l' sprit». Il a corrigé en marge, pour écrireù
«et l'anneau - l' sprit».
5. Ce «est» est barré, et remplacé en marge par le texte suivantù «présuppose
(ontologiquement et dialectiquement£ cette Nature et est donc».
6. Sic - il faut évidemment lireù «différent».
7. «Pa» est barré, et remplacé en marge par «cette même».
8. Adjonction en margeù «désormais».
ƒ

9. Kojève avait d'abord écritù «du moment où la Nature»; il a corrigé en margeù «du
moment où le monde réel».
10. Un astérisque simple renvoie à cette adjonction en bas de pageù «c¶est-à-dire le
monde réel moins l'Homme».
11. Un astérisque double renvoie à cette adjonction en bas de pageù «l'Homme n'étant
que la négation (réelle, c¶est-à-dire active£ de la Nature».
12. Un astérisque triple renvoie à cette adjonction en bas de pageù «Ceci d'autant plus
qu'avant l'apparition de l'Homme la Nature était seule à exister réellement».

Réponse de Tran-Duc-Thao à Kojève

Paris, 30/10/1948

Cher Monsieur

Je viens de recevoir votre lettre et vous remercie beaucoup des éclaircissements que
vous m'y donnez. Ils rejoignent du reste ce que je pense moi-même, car, comme vous
avez pu le remarquer, j'ai lu votre livre avec la plus grande sympathie. Je crois
simplement que vous n'allez pas assez loin et qu'en refusant de tirer les conséquences
matérialistes de l'humanisme athée, vous laissez place, sans vous en apercevoir, à un
retour de l'humanisme religieux. Si l'espace ne m'avait pas été mesuré, et si je n'avais
pas eu d'abord à m'attacher au fond de la question, j'aurais insisté encore davantage
sur le progrès considérable que vous avez fait sur les interprétations ordinaires de
Hegel. Mais puisque vous pensez que le domaine de l'esprit est d'essence historique,
vous ne sauriez vous étonner que votre doctrine qui pouvait sembler révolutionnaire il
y a une dizaine d'années, ne le soit plus après les événements qui, depuis, ont
bouleversé le cours du monde et lui ont donné une figure toute nouvelle.

Naturellement, il ne s'agit pas ici de quelque médiocre problème d'érudition et l'on ne

saurait critiquer un travail comme le vôtre sur les quelques divergences qui peuvent se
présenter avec le texte de Hegel. Aussi bien ne les ai-je signalées que pour mémoire et
en passant. Il fallait d'ailleurs marquer votre originalité, que le lecteur ordinaire
risquait de méconnaître.

Je dois pourtant rappeler à ce propos que je n'ai jamais nié l'existence chez Hegel de la
distinction de la «conscience de soi» et du «sentiment de soi», et je vous demanderais
de croire que je n'ignorais pas les textes qui s'y rapportent. J'ai simplement remarqué,
si vous voulez bien me lire avec attention, qu'elle ne se trouvait pas dans le passage en
question (chap. IV), où elle ne pouvait manifestement jouer aucun rôle, puisqu'il

ƒc
s'agissait, à cet endroit, de supprimer les oppositions abstraites et d'engendrer l'humain
à partir de l'animal.

Quant à la «lutte de pur prestige», elle se présente, dans la définition que vous en
donnez, comme une négation immédiate et inconditionnée de l'existence naturelle. Or
un concept de ce genre ne peut trouver aucune place chez Hegel où la négation est
toujours médiatisée. Pour le cas qui nous occupe, elle ne peut surgir que comme le
résultat de ce dont elle est négation, à savoir la nature qui se nie en s'affirmant. La
lutte des consciences de soi commence sur le plan animal et s'achève, par la logique
interne de son mouvement, sur le plan humain.

A ce sujet, il me serait bien difficile d'accepter la conciliation que vous proposez, où,
reprenant la distinction de Kant entre folgen et erfolgen, vous consentez à dire que
l'esprit est le résultat du devenir de la nature, en spécifiant qu'il s'agit d'un événement
absolument contingent et non d'une conséquence nécessaire. Or, vous savez très bien
que chez Hegel le résultat dérive de son principe dans un mouvement dont la nécessité
est identique à la liberté. Bien entendu il s'agit d'un mouvement dialectique, qui exclut
toute déduction a priori. II ne peut être que compris historiquement ou posé dans une
praxis. Mais compréhension et action impliquent ici une intelligibilité, qui se trouve
justement niée dans votre doctrine de la liberté.

Je ne vous ai jamais attribué, bien évidemment, un dualisme grossièrement «spatial».

Mais je ne crois justement pas possible de transformer le passage dialectique de la
nature à l'esprit en une pure succession contingente, fondée sur un acte de négation
totalement arbitraire. Pour Hegel la négation est identique à l'affirmation et ne fait que
la réaliser dans son être véritable. Si donc il y a dualité. cette dualité est identique à
l'unité. Et il ne s'agit pas du tout de jeux d'espritù j'ai précisément essayé de montrer
comment le marxisme matérialiste permettait de donner un contenu réel à ces notions
dialectiques fondamentales.

Je ne vous reproche donc pas d'avoir séparé la nature de l'esprit, mais bien de n'avoir
pas reconnu que cette séparation ne faisait que réaliser leur identité. Car il en résulte
que la séparation ne peut plus s'expliquer que par une transcendance divine.
Naturellement vous repoussez cette conséquence puisque vous définissez la liberté par
l'exclusion de toute intelligibilité, à quelque genre qu'elle appartienne. Mais l'homme
saurait renoncer à comprendre la raison des choses. Et de ce que vous refusez de
trouver le motif de la séparation dans l'unité elle-même, le théologien conclura qu'elle
dérive d'une incarnation.

Mais peut-être n'appartenons-nous pas à la même famille d'esprits. Car avant

d'aborder la philosophie contemporaine, j'étais un spinoziste convaincu, et je sais que
c'est une doctrine que vous n'appréciez guère. Vous définissez la liberté par la
ƒ9
négation de la nécessité. Je défends la grande tradition rationaliste qui les a toujours
identifiées.

Croyez, Cher Monsieur, à mes meilleurs sentiments.

Thao

Ê
  Ê ‘

‘
P
‘‘‘
‘
‘ 

 Ph n M t: Nh p đ l ch s t t ng
 Ph n Hai: Bi n ch ng pháp cu ti n s t t ng
 Ph n Ba: T t ng nguyên th y - V n đ nh n th c c a loài
ng i trong xã h i nguyên th y
 Ph n B n: Ý nghĩa c a khái ni m th n trong xã h i chi m h u nô
l

PHҪN MӜT
*
NHҰP Đӄ
LӎCH SӰ TƯ TƯӢNG®1]

A ± MӨC ĐÍCH

Theo chӫ nghĩa duy vұt biӋn chӭng và duy vұt lӏch sӱ, tư tưӣng là xuҩt phát tӯ đӡi
sӕng xã hӝi trong đó căn bҧn là quan hӋ sҧn xuҩt và sӭc sҧn xuҩt cӫa xã hӝi. Ý thӭc là
thuӝc thưӧng tҫng kiӃn trúc xây dӵng trên cơ sӣ là chӃ đӝ kinh tӃ cӫa xã hӝi.

Chúng ta nghiên cӭu lӏch sӱ tư tưӣng là đӇ cө thӇ hóa và chӭng minh mӝt cách có hӋ
thӕng mӋnh đӅ căn bҧn cӫa chӫ nghĩa duy vұt biӋn chӭng và duy vұt lӏch sӱ trên đây,
tӭc là chӭng minh rҵng tư tưӣng cӫa con ngưӡi xuҩt phát tӯ thӵc tӃ, và nó có mӝt vai

ƒ3
trò thiӃt thӵc trong đӡi sӕng thӵc tӃ. Chúng ta không chӭng minh mӋnh đӅ đó mӝt
cách hoàn toàn khách quan mà sӁ chӭng minh trong phҥm vi lӏch sӱ cӫa chӫ nghĩa
duy vұt. Phҧi quan niӋm rҵng chính chӫ nghĩa duy vұt biӋn chӭng và duy vұt lӏch sӱ
cũng nҵm trong lӏch sӱ tư tưӣng. Cө thӇ là chӫ nghĩa duy vұt biӋn chӭng và duy vұt
lӏch sӱ đã kӃ thӯa toàn bӝ truyӅn thӕng tư tưӣng và triӃt hӑc trưӟc đây, nó tұp hӧp và
tәng kӃt nhӳng thành tích có giá trӏ cӫa triӃt hӑc, nâng lên và hӋ thӕng hóa lên mӝt
trình đӝ cao hơnù đó là chӫ nghĩa biӇu hiӋn lұp trưӡng vô sҧn cách mҥng xuҩt hiӋn
trong quá trình đҩu tranh giai cҩp lӏch sӱ.

Trên đây là mөc đích cӫa môn lӏch sӱ tư tưӣng vӅ mһt lý luұn. Nhưng, đӗng thӡi môn
lӏch sӱ tư tưӣng cũng còn có mӝt tác dөng nӳa làù duy vұt biӋn chӭng và duy vұt lӏch
sӱ đã biӃn thành mӝt công cө tinh thҫn đưӧc áp dөng hàng ngày; nhӳng khái niӋm cӫa
chӫ nghĩa duy vұt biӋn chӭng và duy vұt lӏch sӱ đã biӃn thành thӵc tiӉn trong xã hӝi ta.
ĐӇ nҳm vӳng đưӧc nhӳng khái niӋm ҩy, đһc biӋt là đӇ nҳm vӳng nӝi dung giai cҩp và
xã hӝi cӫa nó, ta cҫn phҧi tìm nӝi dung ҩy trong quá trình phát triӇn lӏch sӱ cӫa nó,
trong nguӗn gӕc lӏch sӱ cӫa nó. Vì rҵng nhӳng khái niӋm mà nay đã thành nhӳng khái
niӋm phө thuӝc, chӍ nhҵm nhӳng điӇm cөc bӝ thì chính trưӟc kia nó vӕn là toàn bӝ, là
nhӳng hӋ thӕng tư tưӣng. Ví dөù trưӟc kia có tôn giáo - tôn giáo ngày xưa là toàn bӝ
đӡi sӕng, là hӋ thӕng tư tưӣng thӕng trӏ toàn bӝ xã hӝi loài ngưӡi - mà nay thì nó lҥi là
di tích trong ý thӭc cá nhân, nó quyӃt đӏnh mӝt vài nét tư tưӣng cөc bӝ như bӋnh sùng
bái cá nhân. NӃu chӍ xét đӃn nhӳng nét cөc bӝ ҩy, chúng ta sӁ khó mà nҳm đưӧc giai
đoҥn vĩ đҥi cӫa nó. Mà có nҳm đưӧc như vұy ta mӟi nҳm đưӧc nӝi dung tâm lý hiӋn
tҥi mӝt cách rõ ràng hơn.

Trong lӏch sӱ tư tưӣng, nhӳng hình thái cũ đưӧc kéo dài đӃn nay, qua tӯng giai đoҥn
mӝt, nó đã tiӃp thu nhӳng nӝi dung mӟi nhưng không vì thӃ mà nӝi dung cũ đã bӏ mҩt
hҷn, trái lҥi nó vүn kéo dài trong hình thӭc - hình thӭc ҩy vүn qui đӏnh tính chҩt tương
đӕi đӝc lұp cӫa mӛi bӝ phұn tư tưӣng.

Tóm lҥi, chúng ta nghiên cӭu lӏch sӱ tư tưӣng không phҧi vì óc tò mò, đӇ biӃt xem
xưa kia ngưӡi ta đã sai lҫm ra sao? Trái lҥi, chúng ta nghiên cӭu nó là đӇ soi sáng
nhӳng vҩn đӅ hiӋn tҥi - đӇ soi sáng nhӳng khái niӋm lý luұn dùng trong hiӋn tҥi (vì
chính nӝi dung cӫa lý luұn cũng chӍ là nӝi dung tәng kӃt cӫa lӏch sӱ loài ngưӡi) và đӇ
tìm hiӇu nhӳng vҩn đӅ thӵc tiӉn, vì chính trong thӵc tiӉn ta phҧi sӱ dөng lý luұn mà ý
nghĩa cӫa nó chӍ có thӇ soi sáng đưӧc qua lӏch sӱ. Xét tính chҩt toàn bӝ và hӋ thӕng
cӫa nhӳng khái niӋm xem xưa kia nó như thӃ nào mà nay đã thành cөc bӝ và phө
thuӝc - tӭc là xét đӃn nӝi dung cӫa lӏch sӱ tư tưӣng.

B - NӜI DUNG CӪA LӎCH SӰ TƯ TƯӢNG

Ĕ
Tư tưӣng nói đây không phҧi là tư tưӣng cá nhân. Nó là tư tưӣng cӫa xã hӝi, tư tưӣng
ҩy qui đӏnh nӝi dung tâm lý cá nhân. Trưӟc khi nói đӃn nӝi dung cӫa bӝ phұn tư tưӣng
trong thưӧng tҫng kiӃn trúc là gì, cҫn phҧi nêu ra đây mӝt vҩn đӅ như sauù

Trong quyӇn õChͯ nghĩa Mác và v̭n đ͉ ngôn ngͷ h͕c´ có mҩy mӋnh đӅ qui đӏnh
rҵng thưӧng tҫng kiӃn trúc xây dӵng trên cơ sӣ kinh tӃ, có tác dөng bҧo vӋ cơ sӣ - khi
cơ sӣ cũ bӏ thӫ tiêu và xã hӝi chuyӇn sang mӝt chӃ đӝ khác thì thưӧng tҫng kiӃn trúc
cũ cũng bӏ thӫ tiêu và nhưӡng chӛ cho mӝt thưӧng tҫng kiӃn trúc mӟi. Do đó, nhӳng
yӃu tӕ không bӏ thӫ tiêu như ngôn ngӳ thì không thuӝc thưӧng tҫng kiӃn trúc. Quan
điӇm đó đã gây nên nhiӅu tranh luұn và khó khăn trong môn lӏch sӱ tư tưӣng ± vì
cũng chính trong quyӇn sách trên cӫa Xtalin có đӏnh nghĩaù thưӧng tҫng kiӃn trúc là
nhӳng tә chӭc và quan điӇm vӅ chính trӏ, pháp lý, nghӋ thuұt, tôn giáo, triӃt hӑc, v. v...

Quan niӋm đó làm cho ngưӡi ta không hiӇu cái gia tài triӃt hӑc, văn hóa nói chung cӫa
các thӡi đҥi cũ còn đӇ lҥi nhӳng giá trӏ gì? Và môn lӏch sӱ tư tưӣng sӁ còn tác dөng gì
mӝt khi nӝi dung đã bӏ thư tiêu? Ӣ Liên Xô đã tranh luұn nhiӅu vӅ vҩn đӅ đó. Bây
giӡ®2] ngưӡi ta không thӯa nhұn mӋnh đӅ do Xtalin tәng kӃt đó nӳa. Vì chính Mác
cũng chӍ nói thưӧng tҫng kiӃn trúc lay chuyӇn, chӭ không nói ³thӫ tiêu´ lúc hҥ tҫng
biӃn đәi. Theo quan niӋm hiӋn nay thì toàn bӝ hӋ thӕng tә chӭc và tư tưӣng xây dӵng
trên cơ sӣ kinh tӃ đӅu thuӝc thưӧng tҫng kiӃn trúc. Nhưng trong thưӧng tҫng kiӃn trúc
có mâu thuүn. Có bӝ phұn thӫ tiêu, có bӝ phұn thì không, lúc hҥ tҫng thay đәi.
Thưӧng tҫng kiӃn trúc không bҧo vӋ cơ sӣ mӝt cách đơn thuҫn, mà nó phҧn ánh mâu
thuүn thӵc tӃ cӫa cơ sӣ kinh tӃ. Ví dө thưӧng tҫng kiӃn trúc cӫa xã hӝi tư sҧn không
bҧo vӋ chӃ đӝ tư sҧn mӝt cách đơn thuҫn mà phҧn ánh mâu thuүn cӫa cơ sӣ kinh tӃ tư
sҧn, do đó mà tư sҧn mӟi chuyӇn sang xã hӝi chӫ nghĩa đưӧc. Tư tưӣng tiӃn bӝ cӫa xã
hӝi cӝng sҧn là tư tưӣng Mác - Lê, đã xuҩt hiӋn trong xã hӝi tư sҧn mà sau này thành
tư tưӣng thӕng trӏ. Trong thưӧng tҫng kiӃn trúc, cũng có nhӳng bӝ phұn không trӵc
tiӃp đҩu tranh, nhưng làm công cө đҩu tranh - có thӇ cho cҧ hai bên hoһc chӫ yӃu cho
mӝt bên - như ngôn ngӳ. Trong đҩu tranh dân tӝc, ngôn ngӳ dân tӝc là công cө đҩu
tranh cӫa nhân dân nhiӅu hơn là cӫa giai cҩp thӕng trӏ phҧn dân tӝc, tuy rҵng giai cҩp
thӕng trӏ vүn dùng ngôn ngӳ, nhưng đӕi vӟi chúng, công cө ngôn ngӳ ít tác dөng hơn.
Vì thӃ mà đҩu tranh dân tӝc cũng là đҩu tranh đӇ phát triӇn ngôn ngӳ dân tӝc. Ngôn
ngӳ cũng có phҧn ánh mӝt nӝi dung giai cҩp nào đҩy tuy nó không trӵc tiӃp đҩu tranh.

MӋnh đӅ bҧo rҵngù thưӧng tҫng kiӃn trúc bҧo vӋ cơ sӣ - không bҧo vӋ thì không phҧi
thưӧng tҫng kiӃn trúc, cũng rҩt máy móc - vì nó không phát hiӋn mâu thuүn nӝi bӝ
trong các cơ sӣ đưӧc phҧn ánh lên thưӧng tҫng kiӃn trúcù mӝt bӝ phұn bҧo vӋ cơ sӣ,
mӝt bӝ phұn chӕng lҥi cơ sӣ. Ta phҧi phân biӋt thưӧng tҫng kiӃn trúc gӗm nhӳng tә
chӭc và tư tưӣng cӫa giai cҩp thӕng trӏ (như giӳa giai cҩp tư sҧn) vӟi thưӧng tҫng kiӃn
trúc trong toàn bӝ xã hӝi tư sҧn. Ví dө chӫ nghĩa Mác đã phát sinh và phát triӇn trong
giai đoҥn tư sҧn, mһc dù bӝ phұn tư sҧn là thӕng trӏ trên cơ sӣ quan hӋ sҧn xuҩt tư sҧn.

ƒË
Trong õ thͱc h͏ Đͱc´ cӫa Mác và Enghen, có nói tư tưӣng cӫa giai cҩp thӕng trӏ là
tư tưӣng thӕng trӏ. Mӝt sai lҫm lӟn là cho rҵng m͟i thͥi đ̩i ch͑ có tư tưͧng cӫa giai
cҩp thӕng trӏ. Trên thӵc tӃ còn có tư tưӣng cӫa giai cҩp bӏ trӏ.

Trong s͹ chuy͋n bi͇n tͳ m͡t ch͇ đ͡ này sang m͡t ch͇ đ͡ cao hơn, ý thͱc tư tưͧng cũ
vͣi b͡ ph̵n th͙ng tr͓ cͯa nó, xét v͉ toàn b͡ thì h͏ th͙ng toàn b͡ ̭y không còn nͷa,
nhưng xét v͉ cͭc b͡ thì có ph̯n b͓ thͯ tiêu, có ph̯n không, th̵m chí có ph̯n đưͫc
phát tri͋n cao hơn nͷa. Phҫn bӏ thӫ tiêu là tә chӭc và tư tưӣng cӫa giai cҩp thӕng trӏ
cũ phҫn nào mà không thӇ dung túng đưӧc trong xã hӝi mӟi, như tính chҩt thӕng trӏ
nҳm chính quyӅn cӫa giai cҩp thӕng trӏ cũ. Nhưng không phҧi toàn bӝ tư tưӣng bӏ thӫ
tiêu, trái lҥi nó có thӇ kéo dài nhӳng phҫn nào không trӵc tiӃp đӕi kháng vӟi chӃ đӝ
mӟi. Ví dөù tôn giáo xuҩt hiӋn tӯ cә đҥi, vүn kéo dài tӗn tҥi qua các chӃ đӝ và cҧ đӃn
trong xã hӝi xã hӝi chӫ nghĩa. Tӯ chӃ đӝ phong kiӃn sang chӃ đӝ tư sҧn, phҫn nào nó
đã mҩt tính chҩt thӕng trӏ cӫa nó. Nói chung, trong xã hӝi tư sҧn, tôn giáo không đưӧc
công nhұn trong bӝ phұn thӕng trӏ - không thuӝc bӝ phұn Nhà nưӟc. Ӣ chӃ đӝ phong
kiӃn, thì tôn giáo đưӧc công nhұn là mӝt bӝ phұn cӫa Nhà nưӟc; khi chuyӇn sang chӃ
đӝ tư sҧn, nó có nӝi dung mӟi là bҧo vӋ tư sҧn, do đó nӝi dung tư tưӣng cӫa nó cũng
có thay đәi phҫn nào. Ví dөù nó tiӃp thu phҫn nào đҩy thành tӵu khoa hӑc tӵ nhiên -
có đӅ cao lý tính phҫn nào. ĐӃn xã hӝi chӫ nghĩa, tôn giáo không còn trong bӝ phұn
Nhà nưӟc, cũng không còn trong tư tưӣng đưӧc công nhұn là đúng đҳn nӳa, nhưng nó
vүn kéo dài. Nó có quyӅn sӕng, quyӅn hành đӝng, thұm chí quyӅn giáo dөc nӝi bӝ...
Vì thӃ mà cuӝc đҩu tranh tư tưӣng vүn kéo dài trong lĩnh vӵc tư tưӣng, tuy trong thӵc
tӃ cuӝc đҩu tranh giai cҩp đã kӃt thúc. Nó kéo dài không nhӳng trong thưӧng tҫng
kiӃn trúc cӫa xã hӝi, mà còn kéo dài hơn nӳa trong tâm lý cá nhân. Ví dө bӋnh sùng
bái cá nhân. Trên đây là nói vӅ bӝ phұn lҥc hұu.

Ngoài ra, còn có bӝ phұn không phҧi là lҥc hұu nhưng cũng không phҧi đһc biӋt tiӃn
bӝ như ngôn ngӳ, như cҧ mӝt tài sҧn khái niӋm chung vӅ luұn lý, vӅ nghӋ thuұt, khoa
hӑc, triӃt hӑc, v. v... xưa là toàn bӝ nay không phҧi toàn bӝ nӳa nhưng ta vүn dùng
trong đӡi sӕng hàng ngày. Nhӳng cái đó không thӇ bӏ thӫ tiêu, cũng như nhӳng cái
thuӝc phong tөc, tұp quán đӅu còn dư lҥi.

Bên cҥnh bӝ phұn trên còn có bӝ phұn tiӃn bӝ nhiӅu hay ít.

Thӵc ra, quan niӋm sai lҫm trên không phҧi chӍ do Xtalin mà thӵc tӃ Xtalin chӍ là
ngưӡi tәng kӃt thành lý luұn mӝt hưӟng cӫa tư tưӣng cũ đã phát triӇn nhiӅu ӣ Liên Xô
trưӟc đó. Xu hưӟng đánh giá dĩ vãng mӝt cách khá nghiêm khҳc phát triӇn nhiӅu trong
thӡi kǤ tӯ 1947 đӃn 1951 - 1952. MӋnh đӅ sai lҫm cӫa Xtalin có liên quan đӃn cái
hưӟng mà Xtalin đã hӋ thӕng hóa tӯ 1937ù càng tiӃn lên xã hӝi chӫ nghĩa, đҩu tranh
giai cҩp càng gay go, quyӃt liӋt. Do đó cũng phҧi thӫ tiêu di tích cӫa chӃ đӝ cũ.
Hưӟng do Xtalin tәng kӃt trên đã dүn tӟi thái đӝ hҽp hòi, bè phái. HiӋn nay, hưӟng

ƒƒ
mӟi ӣ Liên Xô là trӣ lҥi vӟi nhӳng ý kiӃn đã đưӧc trình bày trong nhӳng đoҥn kinh
điӇn cӫa Mác - Enghen làù khi cơ sӣ thay đәi, thưӧng tҫng kiӃn trúc sӟm hay muӝn
phҧi lay chuyӇn.

Xuҩt phát tӯ hưӟng này, ta quan niӋm nӝi dung lӏch sӱ tư tưӣng như thӃ nào?

Nghiên cͱu tư tưͧng s͵ là ph̫i phân bi͏t cái gì có giá tr͓, cái gì không, cái gì liên
quan vͣi di tích l̩c h̵u trong m͡t b͡ ph̵n l̩c h̵u cͯa xã h͡i hay trong tâm lý cá
nhân, cái gì có tính ch̭t ti͇n b͡ tuy phát sinh trong giai đo̩n trưͣc, nhưng c̯n phát
tri͋n hơn nͷa trong hi͏n t̩i. Trong mӛi mӝt giai đoҥn tư tưӣng, không có phân biӋt rõ
ràng, đơn thuҫn, nên viӋc nghiên cӭu không phҧi dӉ dàng. Thӵc tӃ là trong mӛi tác
phҭm, có hai phҫn. Mà ngay trong mӝt tư tưӣng cũng có hai phҫnù tiӃn bӝ và lҥc hұu.
Mà bӝ phұn tiӃn bӝ cũng phҧi chӏu ҧnh hưӣng cӫa tư tưӣng thӕng trӏ - cӫa giai cҩp
bóc lӝt. Thұm chí ngay trong bӝ phұn tư tưӣng thӕng trӏ cũng có cái hҥt nhân vӕn
không phҧi là lҥc hұu. Ví dөù khái niӋm tӵ do cӫa tư sҧn; mӝt khi giai cҩp tư sҧn đã
cҫm chính quyӅn thì khái niӋm đó đóng mӝt vai trò bҧo thӫ, lҥc hұu và phҧn đӝng,
nhưng trong giai đoҥn tư sҧn đang lên thì khái niӋm đó đã đóng mӝt vai trò tiӃn bӝ
nhҩt đӏnh. Như thӃ chӭng tӓ khái niӋm đó có mӝt hҥt nhân không phҧi là phҧn đӝng.
Bҵng chӭng là đӃn xã hӝi xã hӝi chӫ nghĩa, vӅ phҫn cӫa giai cҩp tư sҧn có bӝ phұn
không nhӳng tӗn tҥi mà còn phát triӇn. Ví dөù chӃ đӝ bҫu cӱ. Trong khi tư sҧn đang
lên, bҫu cӱ là tiӃn bӝ, đӃn giai đoҥn sau thì thành lҥc hұu, có nӝi dung phҧn đӝng,
nhưng bҧn chҩt nó không phҧi là phҧn đӝng. ĐӃn xã hӝi xã hӝi chӫ nghĩa, chӃ đӝ bҫu
cӱ không nhӳng không bӏ thӫ tiêu mà trái lҥi đưӧc phát triӇn, mӣ rӝng, có đưӧc mӝt
tính chҩt tiӃn bӝ hơn. Xét vҩn đӅ trong phҥm vi tư tưӣng lҥi càng khó. Ví dөù tư tưӣng
tӵ do cá nhân, tӵ do ngôn luұn... đã đóng vai trò tiӃn bӝ trong giai đoҥn tư sҧn đang
lên, nhưng nó lҥi có tính chҩt lӯa bӏp trong giai đoҥn tư sҧn đã cҫm quyӅn; đӃn xã hӝi
xã hӝi chӫ nghĩa, pháp lý xã hӝi chӫ nghĩa không thӫ tiêu nó mà còn bҧo vӋ, cӫng cӕ
nó. Nhҩt là tӯ sau Đҥi hӝi XX cӫa Đҧng cӝng sҧn Liên Xô tӟi nay, vҩn đӅ đó lҥi càng
đưӧc thҩy rõ hơn. Xã hӝi ta càng tiӃn thì chӃ đӝ pháp trӏ càng đưӧc quy đӏnh rõ hơn đӃ
bҧo vӋ quyӅn tӵ do cá nhân. Xét vҩn đӅ tӵ do cӫa giai cҩp tư sҧn lúc đang lên mà văn
hóa tư sҧn đã đӅ cao không phҧi là dӉ dàng. Vì thӃ ta phҧi đi sâu hơn vào lӏch sӱ tư
tưӣng, nghĩa là phҧi trӣ lҥi nhӳng giai đoҥn xa hơn, vì ӣ nhӳng giai đoҥn đó nhӳng
hình thái tư tưӣng ҩy còn tương đӕi đơn giҧn hơn. Cái mà sau này thành nhӳng nét
phӭc tҥp, cөc bӝ thì trưӟc kia là cҧ mӝt hӋ thӕng, là toàn bӝ. Ta có thӇ nghiên cӭu trên
nhӳng viӋc lӟn. Ví dөù tư tưӣng sùng bái cá nhân là kӃ thӯa cҧ dĩ vãng tôn giáo.
Nhưng phҧi phân tích nӝi dung nhân dân cӫa nó, vì có nӝi dung nhân dân thì trưӟc
đây nó mӟi phát triӇn đưӧc. Vì thӃ, nӃu phân tích trong tôn giáo hӗi xưa thì tương đӕi
dӉ thҩy hơn, vì trong tôn giáo có nӝi dung bҧo vӋ giai cҩp thӕng trӏ, nhưng đӗng thӡi
có nhӳng nӝi dung tuy là duy tâm mà vүn phҧn ánh đòi hӓi cӫa nhân dân, vì có thӃ nó
mӟi đưӧc nhân dân duy trì hai mươi thӃ kӹ nay; dù nó phҧn ánh mӝt cách lӝn ngưӧc,
nhưng nhân dân có thҩy mình trong đó.

ƒd
Nguyên lý chung mà ta sӁ dӵa vào đӇ phân tích cái gì có giá trӏ, cái gì không giá trӏ làù
đ̿t m͕i giá tr͓ tinh th̯n trong công cu͡c lao đ͡ng và đ̭u tranh cͯa nhân dân. Cái gì
ph̫n ánh đúng đ̷n công cu͡c đó đ͉u có giá tr͓. Ӣ mӛi giai đoҥn lao đӝng cӫa nhân
dân càng có tính chҩt tұp thӇ thì lý tưӣng nhân đҥo càng ngày càng rӝng rãi. Trong bҩt
cӭ giai đoҥn nào, nhӳng hình thái đҩu tranh cӫa nhân dân cũng có nӝi dung đҥo đӭc
chân chính, vì nӝi dung đó phҧn ánh, bҧo vӋ nhӳng hình thӭc tұp thӇ do công cuӝc lao
đӝng sҧn xuҩt cӫa nhân dân xây dӵng nên. Tҩt cҧ nhӳng giá trӏ ҩy đã xây dӵng đӡi
sӕng tұp thӇ và tư tưӣng cá nhân trong đӡi sӕng xã hӝi. Vi thӃ mà nó có giá trӏ.

Nghiên cӭu lӏch sӱ tư tưӣng là nghiên cӭu nhӳng giá trӏ dĩ vãng. Ví dөù khai thác
trong văn hӑc nhӳng giá trӏ nhân đҥo là khai thác nhӳng cái nhân dân đã sáng tҥo và
xây dӵng trong xã hӝi trưӟc, mһc dù xây dӵng mӝt cách cөc bӝ, vì bӏ ҧnh hưӣng tư
tưӣng cӫa giai cҩp thӕng trӏ, bӏ tha hóa thành giá trӏ tôn giáo, thành triӃt hӑc duy tâm.
Nhưng cũng không phҧi vì thӃ mà mҩt hӃt giá trӏ. Xét công trình kiӃn trúc thӡi cә đҥi,
ta thҩy nó đӅu biӋn hӝ cho chính quyӅn áp bӭc bóc lӝt cӫa quân chӫ chӫ nô, nhưng
nay không phҧi vì thӃ mà ta phá hӫy cҧ nhӳng công trình kiӃn trúc đó. Nguyên nhân
làm ta không nhӳng giӳ lҥi nhӳng công trình đó mà còn nghiên cӭu nó chu đáo, tҩt
nhiên không phҧi chӍ vì trong thӵc tӃ khách quan, nhӳng công trình ҩy là cӫa nhân
dân lao đӝng làm nên, mà, trong hình thӭc còn lҥi, nhҩt đӏnh nó cũng phҧn ánh tұp thӇ
lao đӝng hӗi trưӟc. Đó là cái giá trӏ còn tӗn tҥi trong hiӋn tҥi và đưӧc hiӋn tҥi thông
cҧm. Hình thӭc đó trưӟc là cӫa cҧ xã hӝi, nay chӍ là nhӳng nét cөc bӝ đưӧc sӱ dөng.
Nhӳng nét ҩy có giá trӏ cá biӋt cӫa nó không thӇ nào thay thӃ đưӧc. Giá trӏ cá biӋt ҩy
do chӛ trưӟc kia nó phҧn ánh cҧ hӋ thӕng, nên nay nó cũng nhҳc lҥi cho ta cҧ hӋ thӕng
ҩy. NӃu đi vào vҩn đӅ tư tưӣng thì trong hӋ thӕng tư tưӣng cӫa xã.hӝi cũ, tư tưӣng
thӕng trӏ là tư tưӣng tha hóa, nó phҧn ánh quyӅn lӧi cӫa giai cҩp thӕng trӏ, đһc biӋt
phҧn ánh quyӅn tuyӋt đӕi cӫa quân chӫ đӝc đoán thӕng trӏ trong chӃ đӝ quân chӫ chӫ
nô. Nhưng trong nӝi dung tư tưӣng cӫa ông thҫn ҩy nhҩt đӏnh có nhӳng giá trӏ khác.
Nhӡ nhӳng giá trӏ ҩy, nó mӟi đưӧc nhân dân ӫng hӝ, tha thiӃt. Sӣ dĩ, ông thҫn, tôn
giáo ³sӕng đưӧc´ tӟi ngày nay vì nó lôi cuӕn đưӧc lòng thành cӫa bao nhiêu giáo đӗ.

Cái mà ta còn thưӣng thӭc trong nhӳng công trình nghӋ thuұt cũ là lòng tin tưӣng tôn
giáo đã đưӧc thӇ hiӋn trong hình thái nghӋ thuұt - nhưng lúc trưӟc là hình thái xã hӝi
cӫa nhân dân. Không có cái đó, nó sӁ không thӇ lôi cuӕn đưӧc nhân dân. Cͭ th͋ là ṱt
c̫ nhͷng giá tr͓ sau này bi͇n thành nhͷng giá tr͓ cͭ th͋ hàng ngày, ngày xưa đã xṷt
hi͏n dưͣi hình thͱc tôn giáo. Sӣ dĩ trong tôn giáo đã xuҩt hiӋn đưӧc nhӳng giá trӏ sau
này đưӧc công nhұn là chân chính tuy lúc bҩy giӡ bӏ lҥc hưӟng, bӏ biӃn thành công cө
bóc lӝt, nó phҧi có nguӗn gӕc nào đó trong lao đӝng đҩu tranh cӫa nhân dân. Nghiên
cӭu lӏch sӱ tôn giáo, ta sӁ thҩy rõ. ĐӃn mӝt giai đoҥn nào đó, đһc biӋt là đӃn giai đoҥn
phát triӇn hàng hóa, ngay ӣ thӡi cә đҥi đã có nhӳng hưӟng mӟi phҧn ánh quyӅn lӧi
cӫa nhân dân mӝt cách trӵc tiӃp chӭ không gián tiӃp như trong hình thái tôn giáo nӳa,

ĩ
nghĩa là vӟi sӵ phát triӇn hàng hóa trong thӡi cә đҥi, đã xuҩt hiӋn tư tưӣng khoa hӑc
trên đó tư tưӣng duy vұt, thӃ giӟi quan khoa hӑc đã xuҩt hiӋn đӇ đҩu tranh trӵc tiӃp
chӕng tôn giáo, nó phҧn ánh trӵc tiӃp cuӝc đҩu tranh xã hӝi. Đó là giá trӏ chân chính
mà nay ta phát triӇn. Giá trӏ ҩy trong hình thái cũ là trӯu tưӧng, đһc biӋt là chӫ nghĩa
duy vұt trong xã hӝi cũ xuҩt hiӋn dưӟi hình thӭc duy vұt máy móc, nói chung không
thӇ thoát khӓi trình đӝ ҩy. Vì sao chăng nӳa trong xã hӝi cũ nó cũng phҧn ánh quyӅn
lӧi giai cҩp bóc lӝt mà đã có mӝt thӡi tiӃn bӝ, cө thӇ là phҧn ánh quyӅn lӧi tҫng lӟp
công thương nói chung. Chӫ nghĩa duy vұy máy móc phҧn ánh trong xã hӝi cũ quyӅn
lӧi cӫa tҫng lӟp công thương, sau là giai cҩp tư sҧn. Nó là tư tưӣng đҩu tranh chӕng
tha hóa bҵng tôn giáo cӫa xã hӝi. Do đó nó là nguӗn gӕc, cơ sӣ cӫa chӫ nghĩa duy vұt
biӋn chӭng mӝt phҫn nào đó. Chӫ nghĩa duy vұt cӫa tư sҧn có phҫn hӳu hҥn cӫa nó là
tư sҧn, nhưng có phҫn chân chính là duy vұt, căn bҧn không xuҩt phát tӯ quyӅn lӧi tư
sҧn mà xuҩt phát tӯ quyӅn lӧi cӫa nhân dân, tӯ chӛ mӝt phҫn nào giai cҩp tư sҧn trong
mӝt giai đoҥn nào đó, đã đi cùng vӟi quyӅn lӧi cӫa nhân dân. TriӃt hӑc duy vұt trӵc
tiӃp xuҩt phát tӯ công cuӝc đҩu tranh chӕng tôn giáo, nó đã xuҩt hiӋn thì cũng xuҩt
hiӋn mӝt loҥt chӫ nghĩa duy tâm có liên quan vӟi tôn giáo nhưng không trӵc tiӃp.
Nhӳng chӫ nghĩa duy tâm đó có tính chҩt duy lý. Nhӳng triӃt lý đó có giá trӏ không?
Nghiên cӭu nó vӟi thái đӝ nào? Cho nó là hoàn toàn phҧn đӝng hay có phҫn nào giá
trӏ?

Ta phҧi nghiên cӭu triӃt hӑc duy tâm vӟi tinh thҫn phê phán, cũng như khi nghiên cӭu
chӫ nghĩa duy vұt máy móc cũng phҧi vӟi tinh thҫn phê phán. Nhưng có phҧi phê
phán tuyӋt đӕi không? Tҩt nhiên triӃt hӑc duy tâm có phҧn ánh phҫn bҧo vӋ quyӅn lӧi
thӕng trӏ, nhưng trong hình thӭc duy tâm ҩy cũng phҧi có mӝt nӝi dung chân chính
nào đó, có thӃ nó mӟi xӭng đáng là mӝt nӝi dung triӃt hӑc, có thӃ nó mӟi đҩu tranh
tương đӕi thành công vӟi mӝt giӟi hҥn nào đó chӕng lҥi chӫ nghĩa duy vұt máy móc.
Cũng như trong tôn giáo, nhӳng yêu cҫu chính đáng cӫa nhân dân (yêu cҫu công lý,
bác ái, nhân đҥo) đã bӏ xuyên tҥc và bӏ tha hóa, bӏ lӝn ngưӧc, đӝc quyӅn hóa, tұp trung
vào mӝt ông thҫn, nhưng thӵc sӵ có đưӧc phҧn ánh và bҧo vӋ mӝt phҫn nhӓ nào đó
nên mӟi lôi kéo đưӧc nhân dân. Trong triӃt hӑc duy tâm, nhӳng yêu cҫu mӟi, đһc biӋt
là nhӳng yêu cҫu khoa hӑc, lý tính cũng đã đưӧc phҧn ánh mӝt phҫn nào. Vì thӃ ta
không th͋ l̳n l͡n tri͇t h͕c duy tâm vͣi tôn giáo. Tri͇t h͕c duy tâm căn b̫n có tính
ch̭t duy lý, có n͡i dung khoa h͕c nhưng b͓ đ̫o l͡n. Nӝi dung đó xuҩt phát tӯ lao
đӝng đҩu tranh tӯ hình thái mӟi cӫa xã hӝi. Thí dө rõ nhҩt là triӃt hӑc Hêghen. TriӃt
hӑc Hêghen là hình thӭc duy tâm triӋt đӇ nhҩt, nhưng đӗng thӡi lҥi có nӝi dung duy lý
(mà nӝi dung duy lý căn bҧn là duy vұt) phong phú nhҩt. Khi phê phán nhӳng chӫ
nghĩa cũ, đӭng vӅ phương diӋn giá trӏ chân chính nhҩt đӏnh phҧi là nӝi dung, phҫn bҩt
chính nhҩt đӏnh phҧi là phҫn hình thӭc. Tinh thҫn thӫ tiêu giá trӏ cũ dүn ta tӟi quan
niӋm cho rҵng nӝi dung là bҩt chính. Nhưng nӃu chӍ giӳ phҫn hình thӭc thì hӓi rҵng
hình thӭc đó ӣ đâu ra? Giӳ nó làm gì? Nhҩt đӏnh hình thӭc không thӇ tӵ nó xuҩt hiӋn
đưӧc, có giá trӏ đơn đӝc đưӧc. Nhҩt đӏnh nó phҧi có nӝi dung, có thӃ mӟi giӳ lҥi đưӧc

ƒ{
nó. Trong công cuӝc xây dӵng bây giӡ, nӝi dung cũ chӍ còn là hình thӭc. Nói thӃ là
đúng. Ví dөù hình thӭc dân tӝc trong văn nghӋ. Nhưng đӭng vӅ phương diӋn lӏch sӱ,
muӕn tìm hiӇu hình thӭc đó, nhҩt đӏnh ta phҧi đi sâu vào nӝi dung lӏch sӱ cӫa nó ngày
xưa đã phát triӇn thành hình thӭc đó. Nӝi dung lӏch sӱ đó chính là phҧn ánh công cuӝc
lao đӝng đҩu tranh cӫa nhân dân. Ví dөù hình thӭc dân tӝc không phҧi chӍ là hình thӭc
thuҫn túy mà nó có nӝi dung lӏch sӱ cӫa nó là công cuӝc lao đӝng đҩu tranh cӫa nhân
dân trong lӏch sӱ. Hình thӭc tôn giáo, quân chӫ phong kiӃn, v. v... chӍ là hình thӭc thôi.
Nhưng nӃu xét vӅ mһt lӏch sӱ, nӝi dung lӏch sӱ cӫa nó là có dӵa vào nhân dân lúc đó
và nay mӟi thành hình thӭc. Văn nghӋ ta hiӋn nay, hình thӭc là dân tӝc, nӝi dung là xã
hӝi chӫ nghĩa, nhưng đӭng vӅ mһt lӏch sӱ, hình thӭc đó là nӝi dung thӵc tӃ cӫa dĩ
vãng. Vì thӃ mà hình thӭc dân tӝc đưӧc đӅ cao.

PHӨ LӨC
.LӎCH SӰ TƯ TƯӢNG

1) Khoa hӑc và thưӧng tҫng kiӃn trúc. Nhӳng đӏnh luұt khoa hӑc luôn luôn đúng
trong mӑi xã hӝi khác nhau, nhưng như thӃ không có nghĩa là khoa hӑc không thuӝc
thưӧng tҫng kiӃn trúc. Vì tuy nӝi dung khoa hӑc luôn luôn đúng, nhưng trong mӛi xã
hӝi, nhӳng cách hiӇu nӝi dung đó khác nhauù nó có thӇ máy móc, duy tâm, v. v... Do
đó, tӯ nhӳng qui luұt cá biӋt đӃn nhӳng hӋ thӕng khoa hӑc, phҫn nguyên lý, quan
niӋm đӅu thay đәi. Nó chӍ không thay đәi trong phҥm vi thӵc tiӉn. Cho nên khoa hӑc
tӵ nhiên thuӝc thưӧng tҫng kiӃn trúc, nhưng nó giӳ đưӧc phҫn chân chính cӫa nó rõ
hơn các bӝ phұn khác trong khi biӃn chuyӇn; khoa hӑc xã hӝi cũ cũng có phҫn chân
chính giӳ lҥi trong khi tiӃn triӇn, nhưng phҫn ҩy không rõ bҵng trong khoa hӑc tӵ
nhiên. Ví dө như chӫ nghĩa Mác giӳ lҥi phҫn chân chính trong kinh tӃ hӑc tư sҧn Anh,
chӫ nghĩa xã hӝi không tưӣng và triӃt hӑc cә điӇn Đӭc, đһc biӋt là Hêghen.

2) Thưӧng tҫng kiӃn trúc là mӝt bӝ phұn cӫa xã hӝi,nên nhӳng cái gì không
thuӝc xã hӝi là không thuӝc thưӧng tҫng kiӃn trúc Cө thӇ là tâm lý cá nhân. Nó
biӋn chính sӵ tӗn tҥi cӫa môn tâm lý hӑc phân biӋt vӟi sinh vұt hӑc và xã hӝi hӑc. Tuy
nhiên, ngưӡi ta muӕn phӫ đӏnh tâm lý hӑc nhưng nó vүn còn, dù là nghèo nàn và chưa
ai qui đӏnh đưӧc rõ nӝi dung. Vҩn đӅ đһt ra làù ³Sӵ tӗn tҥi cӫa tâm hӗn không đưӧc
công nhұn nӳa thì còn lҥi cái gì là tâm lý cá nhân´? Có thӇ rҵng đһc tính tâm lý cá
nhân là hình thӭc tư tưӣng do dĩ vãng đӇ lҥi. Nӝi dung ý thӭc cá nhân là nӝi dung xã
hӝi, nhưng không thӇ phӫ nhұn tính chҩt cá nhân cӫa nó, vì mӛi ngưӡi tiӃp thu nӝi
d

dung xã hӝi và thӇ hiӋn nó mӝt cách khác nhau, dù hӑ có ӣ cùng mӝt giai cҩp. Cách
tiӃp thu và thӇ hiӋn ҩy phҫn nào không phҧi là sinh lý hay ý thӭc tư tưӣng xã hӝi thì
tҩt phҧi có tiӇu sӱ cá nhân. TiӇu sӱ đó vӟi nhӳng đӝt biӃn trong quá trình phát triӇn cá
nhân tҥo thành mӝt cơ cҩu đһc biӋt (cách tiӃp thu đһc biӋt nhӳng nӝi dung xã hӝi), và
chính cái này biӋn chính cho tâm lý hӑc.

3) Sùng bái cá nhân. NӃu không có cơ sӣ xã hӝi, dù có phә biӃn thì vүn là bӋnh cӫa
cá nhân. NӃu là bӋnh thì nó cũng có mӝt lý do lӏch sӱ xã hӝi, tӭc là nó có mӝt dĩ vãng
lӏch sӱ là tôn giáo mà ngày xưa là thưӧng tҫng kiӃn trúc, nhưng khi chuyӇn sang xã
hӝi xã hӝi chӫ nghĩa thì nó chӍ là nhӳng nét tâm lý cá nhân thôi. Nghӏ quyӃt cӫa Đҧng
Cӝng sҧn Liên Xô xem nó như mӝt bӋnh phә biӃn cӫa tâm lý cá nhân đưӧc nhӳng lý
do lӏch sӱ làm cơ sӣ phát triӇn.

4) NӃu quan niӋm thưӧng tҫng kiӃn trúc mӝt cách rӝng rãi thì mӣ ra mӝt phҥm vi
nghiên cӭu mênh mông mà có thӇ nói bây giӡ chúng ta mӟi bҳt đҫu bưӟc vào. ĐӇ
nghiên cӭu nó, có thӇ vұn dөng ba khái niӋm đӇ phân tích nhӳng mâu thuүn và
chuyӇn biӃn cӫa thưӧng tҫng kiӃn trúc qua các giai đoҥn xã hӝiù hình thӭc, nӝi dung
lӏch sӱ và nӝi dung hiӋn tҥi.

Hình thӭc là cái qui đӏnh tính chҩt tương đӕi đӝc lұp cӫa mӑi bӝ phұn. NӃu chӍ nҳm
nӝi dung hiӋn tҥi thì chúng ta sӁ đánh đӗng loҥt mӑi bӝ phұn cӫa thưӧng tҫng kiӃn
trúc. Không thӇ phân biӋt chính trӏ, triӃt hӑc v. v... vì trưӟc nhӳng câu hӓiù cӫa ai? cho
ai? chӕng ai? v. v... thì tҩt nhiên phҧi trҧ lӡi đӗng loҥt. Cùng mӝt mөc đích, lұp trưӡng
tư tưӣng, nhưng mӛi bӝ phұn có tính chҩt tương đӕi đӝc lұp do ӣ hình thӭc. Như thӃ
có sa vào hình thӭc chӫ nghĩa không?

Kinh nghiӋm cho biӃt rҵng không phân biӋt các bӝ phұn thì không thӇ xây dӵng đưӧc
thành tích. Nhưng tҥi sao hình thӭc lҥi làm cho mӛi bӝ phұn có mӝt hӋ thӕng riêng
tương đӕi đӝc lұp cӫa nó, ví dө văn nghӋ có mӝt hӋ thӕng cҧm tính, lý tính riêng khác
chính trӏ, triӃt hӑc. v. v... Sao hình thӭc lҥi đóng vai trò phân biӋt ҩy?

- Vì nó có mӝt nӝi dung, không phҧi nӝi dung đӗng loҥt hiӋn tҥi mà là nӝi dung dĩ
vãng khác nhau. Ví dө hình thӭc dân tӝc là hình thӭc, nhưng nó có mӝt nӝi dung lӏch
sӱ. Lӏch sӱ ҩy đã đӇ lҥi mӝt cơ cҩu đһc biӋt cӫa hình thӭc dân tӝcù ví dө hình thӭc dân
tӝc cӫa mӝt dân tӝc trҧi qua mӝt chӃ đӝ phong kiӃn nһng nӅ, thì hình thӭc đó cũng
thông qua xã hӝi phong kiӃn trong đó nhân dân trҧi qua mӝt quá trình đҩu tranh chӕng
phong kiӃn lâu dài. Nӝi dung dĩ vãng cӫa hình thӭc là quá trình lao đӝng đҩu tranh
cӫa nhân dân trong nhӳng điӅu kiӋn nhҩt đӏnh. Sӣ dĩ bây giӡ ta phân biӋt đưӧc các bӝ
phұn là vì nó đã phân biӋt trong dĩ vãng do nӝi dung lӏch sӱ khác nhau. Nӝi dung lӏch
sӱ ҩy trong dĩ vãng có thӇ có mӝt hình thӭc khác vӟi hình thӭc hiӋn nay, nhưng chính
nó lҥi qui đӏnh hình thӭc hiӋn nay. Ví dөù ngày xưa lúc xây dӵng nhà thӡ hay cung

dc
điӋn, mөc đích là đӇ thӡ mӝt ông thҫn hay tôn sùng mӝt ông vua. Bây giӡ chúng ta
thưӣng thӭc, nhưng thӵc ra chúng ta thưӣng thӭc cái gì? Không phҧi thuҫn túy nhӳng
khӕi, nhӳng nét, v. v... mà là tình cҧm nӗng nhiӋt mà ngưӡi xưa đã đһt vào ông thҫn,
vào tôn giáo vӟi nӝi dung chân chính cӫa nó, tӭc là sӭc sáng tҥo, nguyӋn vӑng cӫa
nhân dân. Chúng ta thưӣng thӭc phҫn chân chính cӫa cái nӝi dung lӏch sӱ ҩy, dù nó bӏ
lӝn ngưӧc nhưng hiӇu vӟi tư tưӣng hiӋn nay, vӟi hình thӭc nghӋ thuұt chӭ không vӟi
tính chҩt tôn giáo. Ví dө hình thӭc gothique cao vӑt mà lҥi đóng phía trên, trong dĩ
vãng đã làm con ngưӡi thҩy phҩn khӣi trong mênh mông cӫa Thưӧng đӃ. Do là hình
thӭc tôn giáo trong dĩ vãng. Nhưng thӵc ra bҩy giӡ nhân dân phҩn khӣi không phҧi ӣ
chӛ đóng lҥi mà ӣ cái chiӅu cao vӑt lên, thӇ hiӋn sӭc phát triӇn cӫa nhân dân bҩy giӡ
dù dưӟi chӃ đӝ áp bӭc bóc lӝt. Bây giӡ chúng ta thưӣng thӭc sӭc phát triӇn ҩy trong
hình thӭc vươn lên cӫa nhӳng cӝt và cung gothique ҩy. Chính nӝi dung ҩy đã phân
biӋt hình thӭc nghӋ thuұt này thành mӝt công trình kiӃn trúc có mӝt giá trӏ riêng biӋt
không thӇ thay thӃ đưӧc, giá trӏ ҩy là ӣ quá trình lӏch sӱ đã xây dӵng ra nó vӟi nhӳng
qui luұt riêng cӫa nó, nên có tính chҩt tương đӕi đӝc lұp.

Khi phân tích nӝi dung lӏch sӱ, cӕ nhiên không phҧi chӍ có nӝi dung nhân dân mà có
cҧ nӝi dung cӫa giai cҩp thӕng trӏ, nhưng cái ta đӅ cao là nӝi dung nhân dân cӫa nó,
còn cái nӝi dung cӫa giai cҩp thӕng trӏ trong lӏch sӱ thì chúng ta chӍ coi là hoàn toàn
hình thӭc thôi.

5) Vҩn đӅ hình thӭc và nӝi dung Cái hình thӭc ngày nay là ӣ nӝi dung trưӟc kia cӫa
nó còn đӇ lҥi. Vҩn đӅ đһt ra làù nӝi dung dĩ vãng sao lҥi qui đӏnh hình thӭc ngày nay
đưӧc?

Lҩy ngh͏ thu̵t nói chung làm ví dө, ta thҩyù nó có nӝi dung nhưng phҧi có hình thӭc
cҧm tính đһc biӋt, khác vӟi triӃt lý, v. v... NghӋ thuұt là mӝt ngành riêng có vӕn cũ cӫa
nó. Mӝt nӝi dung nào đҩy đưӧc diӉn tҧ bҵng nghӋ thuұt thì đưӧc diӉn tҧ qua hình
tưӧng chӭ không qua khái niӋm tәng quát như triӃt hӑc, qua chӫ trương chính sách
như chính trӏ, qua luұt lӋ như pháp lý. NghӋ thuұt có mӝt tính cách tương đӕi đӝc lұp,
vì nó có mӝt nӝi dung dĩ vãng qui đӏnh mӝt cái vӕn hình tưӧng bây giӡ. Hình tưӧng
nghӋ thuұt mà ngày nay ta dùng không nhӳng chӍ là hình tưӧng thu lưӧm đưӧc trong
mӝt thӡi gian ngҳn dӵa vào nhӳng kinh nghiӋm thӵc tӃ trưӟc mҳt, mà còn là di sҧn
cӫa toàn bӝ gia tài nghӋ thuұt xưa. Ví dө mӝt chӳ dùng cӫa nhà văn, mӝt nét vӁ cӫa
hӑa sĩ ngày nay... có cҧ mӝt nӝi dung dĩ vãng, trong đó nhӳng chӳ, nhӳng nét ҩy đã
đưӧc dùng đӇ diӉn tҧ mӝt sӕ điӇn hình cӫa dĩ vãng, nên nó có mӝt nӝi dung tiӅm tàng
phong phú.

Nӝi dung ҩy có hai mһtù ti͇n b͡ và l̩c h̵u. Trong bҩt kǤ tác phҭm nghӋ thuұt nào cӫa
dĩ vãng đӇ lҥi cũng đӅu có hai mһt ҩyù mһt tiӃn bӝ phҧn ánh quá trình tiӃn bӝ cӫa lӏch
sӱ, công trình đҩu tranh lao đӝng sҧn xuҩt cӫa nhân dân; mһt lҥc hұu lҥi biӋn chính,

d9
cӫng cӕ uy quyӅn bóc lӝt cӫa giai cҩp thӕng trӏ, cӫng cӕ tính chҩt hҽp hòi cӫa nhӳng
cơ cҩu xã hӝi cũ. Tӯ nhӳng tác phҭm đҫu tiên cӫa nghӋ thuұt nguyên thӫy đã có
nhӳng hình tưӧng phҧn ánh hiӋn thӵc vӟi tính chҩt tiӃn bӝ cӫa hiӋn tưӧng ҩy. Ví dөù
nhӳng bӭc tranh, chҥm... đҫu tiên đã có giá trӏ hiӋn thӵc, nó diӉn tҧ công trình lao
đӝng đҩu tranh cӫa nhân dân trong nhӳng nét điӇn hình hóa nhӳng cҧnh tưӧng cӫa
ngưӡi đi săn, hoһc đӃn giai đoҥn thӏ tӝc trung kǤ - nhҩt là hҥ kǤ - có nhӳng hình tưӧng
yêu tinh, quӍ ác.. nhưng cũng có giá trӏ nghӋ thuұt, vì nó tưӧng trưng cho các cuӝc
chiӃn tranh lúc đó, có giá trӏ lӏch sӱ, vì qua chiӃn tranh này mӟi phá vӥ đưӧc nhӳng
ràng buӝc hҽp hòi cӫa chӃ đӝ thӏ tӝc. Qua nghӋ thuұt Cә đҥi Đông phương và Hy Lҥp,
ta thҩy nhӳng nét tưӧng thҫn, nhӳng nét cӫa công trình kiӃn trúc càng ngày càng đưӧc
hӧp lý hóa, có tính chҩt điӅu hòa và thăng bҵng, phҧn ánh công trình tә chӭc sҧn xuҩt
trên mӝt qui mô ngày mӝt rӝng lӟn và hӧp lý trong kinh tӃ hàng hóa thӡi cә đҥi. Sau
cә đҥi, nghӋ thuұt bӓ hưӟng duy lý trӯu tưӧng, theo hưӟng nӝi tâm, vì quá trình đҩu
tranh cӫa nhân dân đánh đә chӃ đӝ nô lӋ, dҫn dҫn xây dӵng quyӅn sӕng cӫa con ngưӡi
qua thӡi phong kiӃn. Và đӃn thӡi kǤ tư sҧn thì cái đưӧc thӇ hiӋn trong cӕ gҳng cӫa
nghӋ thuұt là làm n͝i b̵t cá tính cӫa mӛi nhân vұt hay mӛi sӵ vұt. Ӣ thӡi Trung cә,
hưӟng nghӋ thuұt là tìm đưӧc giá trӏ phә cұp trong cá thӇ, do đó mӑi nhân vұt có mӝt
giá trӏ phә cұp trong bҧn thân nó. Nӝi dung ҩy xuҩt phát tӯ công trình đҩu tranh cӫa
nhân dân, tӯ quá trình phát triӇn sӭc sҧn xuҩt, mӣ rӝng quan hӋ sҧn xuҩt. N͡i dung ̭y
là nӝi dung còn lҥi trong gia tài nghӋ thuұt, làm cho hình thӭc nghӋ thuұt cũ còn giá trӏ
đӇ ta thưӣng thӭc, và dӵa vào đó xây dӵng nӅn nghӋ thuұt hiӋn đҥi phong phú. Hình
thͱc ngh͏ thu̵t cũ có n͡i dung nhân dân nhưng bӏ hҥn chӃ; bên cҥnh nó lҥi có nӝi
dung thӕng trӏ, thưӡng là qua tôn giáo. Ngày nay ta giӳ lҥi và sӱ dөng không phҧi vì
nӝi dung tôn giáo phҧn ánh quyӅn lӧi cӫa giai cҩp thӕng trӏ, mà là giӳ lҥi phҫn nghӋ
thuұt chân chính vӟi tính chҩt nhân dân cӫa nó. Trong nhӳng tưӧng cũ có hai mһtù vӯa
là thҫn thánh (công cө tinh thҫn cӫng cӕ quyӅn thӕng trӏ), vӯa là nghӋ thuұt chân
chính (lý tưӣng đҩu tranh cӫa nhân dân, bưӟc đҫu là đҩu tranh hӧp lý hóa điӅu hòa sӵ
vұt và sӵ viӋc, sau đi sâu vào cá thӇ vì xây dӵng nhӳng giá trӏ phә cұp trong tӯng cá
thӇ). Có thӇ trong dĩ vãng hình thӭc ҩy khác hình thӭc bây giӡ. Nó là nghӋ thuұt tôn
giáo, nhưng ta chӍ thưӣng thӭc nó vӟi tính chҩt nghӋ thuұt thôi, vì nӝi dung nhân dân
là ӣ nghӋ thuұt chӭ không phҧi là ӣ tôn giáo. Đây là mӝt vҩn đӅ chung đһt ra trong
công tác khai thác vӕn nghӋ thuұt cũ. Có hai nӝi dung song song. Nhưng phҫn chӫ
yӃu bây giͥ là phҫn cӫa nhân dân.

d3
 PHҪN HAI
*
BIӊN CHӬNG PHÁP
CӪA
TIӄN SӰ TƯ TƯӢNG®1]

Phҥm vi bài này là nghiên cӭu tiӅn sӱ tư tưӣng tӭc là giai đoҥn ý thӭc trưӟc khi thành
tư tưӣng. Nói đӃn tư tưӣng thì đã có nhұn thӭc theo mӝt đưӡng lӕi nào đҩy, do đҩy
toàn bӝ ý thӭc theo mӝt hӋ thӕng thưӡng gӑi là ý thӭc hӋ. Nhưng trưӟc khi có ý thӭc
hӋ đã có ý thӭc rӗi, ý thӭc ӣ trình đӝ thҩp tӭc là ý thͱc c̫m tính. Phҧi nghiên cӭu ý
thӭc cҧm tính mӟi hiӇu đưӧc ý thͱc tư tưͧng. Lên đӃn ý thӭc tư tưӣng thì ý thӭc hình
như đӝc lұp tӵ túc vӟi thӃ giӟi khách quan, hình thӭc đӝc lұp và tӵ túc ҩy xét đӃn thӵc
chҩt là ҧo tưӣng vì thӵc ra ý thӭc tư tưӣng không là đӝc lұp tӵ túc mà bҳt nguӗn tӯ lӕi
sӕng thӵc tiӉn. Trong bҧn chҩt cũng như trong ý muӕn cӫa nó, nó bҳt nguӗn tӯ đӡi
sӕng thӵc tiӉn, nhưng ӣ trình đӝ ý thӭc tư tưӣng thì điӇm ҩy không đưӧc rõ. Ví dөù
đӕi vӟi tôn giáo, triӃt hӑc duy tâm, hay ngay mӑi phương pháp tư tưӣng duy vұt máy
móc, dù có duy vұt chăng nӳa thì hình như ý thӭc tư tưӣng cũng là đӝc lұp, tách rӡi
đӡi sӕng thӵc tiӉn. Duy vұt máy móc thӵc tӃ không nêu ra đưӧc nguӗn gӕc chân chính
cӫa ý thӭc tư tưӣng thành ra trong duy vұt máy móc, phҫn nào nghiên cӭu ý thӭc tư
tưӣng thì vүn có hưӟng duy tâm, vүn đһt ý thӭc tư tưӣng ngoài đӡi sӕng thӵc tiӉn. Có
thӇ trong lӡi nói nó là duy vұt nhưng trong thӵc tӃ nó vүn đһt ý thӭc tư tưӣng ngoài
biӋn chӭng pháp duy vұt cӫa lӏch sӱ. Muӕn nêu rõ thӵc chҩt ý thӭc tư tưӣng, phҧi đi
sâu vào nguӗn gӕc cӫa nó ӣ giai đoҥn đã có ý thӭc nhưng chưa thành nhұn thӭc, tư
tưӣng. Chúng ta đã qua giai đoҥn ҩy rӗi, nhưng qua nhӳng kinh nghiӋm cӱ đӝng cӫa
đӝng vұt thì ta thҩy nó đã có mӝt hình thái ý thӭc nào đҩy, chӭ không thӇ nói đӝng vұt
là hoàn toàn máy móc, mà phҫn nào đҩy ta cũng thông cҧm đưӧc cӱ đӝng cӫa đӝng
vұt. Cӱ đӝng ҩy biӇu lӝ ý thӭc cҧm tính chӭ chưa phҧi là tư tưӣng. Nhưng nghiên cӭu
bҵng cách thông cҧm thì rҩt nguy hҥi; ӣ đây do đӅ tài bҳt buӝc, ta phҧi nghiên cӭu mӝt
cách khách quan đӇ bҧo đҧm giá trӏ khách quan cӫa công viӋc nghiên cӭu.

Nghiên cӭu khách quan là như thӃ nào?

Nghiên cӭu khách quan là nghiên cӭu qua nhӳng cӱ đӝng và thái đӝ cӫa đӝng vұt; ta
không đi sâu vào tҩt cҧ cӱ đӝng cӫa đӝng vұt, ta chӍ phác qua nhӳng giai đoҥn chính
cӫa quá trình phát triӇn và lý do biӃn chuyӇn cӫa hình thái cӱ đӝng đӇ tìm hiӇu vӅ mһt
khách quan và mӝt phҫn nào chӫ quan trong con vұt nӃu có thӇ đưӧc. Ta cũng không
đi sâu vào tҩt cҧ đӝng vұt mà chӍ nghiên cӭu nhӳng trưӡng hӧp điӇn hình. Nhӳng giai
đoҥn chính cӫa nhӳng hình thái cӱ đӝng cũng có thӇ coi là nhӳng giai đoҥn chính cӫa
dî
sӵ tiӃn triӇn đӝng vұt; nó là nhӳng giai đoҥn chính cӫa cuӝc tiӃn hóa cӫa hӋ thҫn kinh
mà hӋ thҫn kinh là bӝ phұn qui đӏnh ý nghĩa đһc biӋt, chính yӃu cӫa đӝng vұt. HӋ thҫn
kinh bao trùm các bӝ phұn khác, nó là cơ quan chӍ huy cӫa toàn bӝ cơ thӇ; cuӝc tiӃn
triӇn cӫa hӋ thҫn kinh là kim chӍ nam cӫa cuӝc tiӃn triӇn sinh vұt. Ta chӍ theo con
đưӡng chính, càng ngày càng tiӃn, đó là con đưӡng đi đӃn nhân loҥi.

I - NHӲNG GIAI ĐOҤN CHÍNH TRONG CUӜC TIӂN TRIӆN CӪA Hӊ

THҪN KINH VÀ CӪA NHӲNG HÌNH THÁI CӰ ĐӜNG

Trên con đưӡng chính, xuҩt phát tӯ nhӳng tӃ bào đҫu tiên, ta đã thҩy nhӳng cӱ đӝng
đҫu tiên là nhӳng cӱ đӝng đáp lҥi kích thích, nó là nhӳng phҧn ӭng thuҫn túy cӫa
nhӳng vұt đơn bào; nhӳng phҧn ӭng ҩy không phҧi là nhӳng hiӋn tưӧng máy móc,
hay thuҫn túy lý hóa. Nó là hiӋn tưӧng sinh lý hóa. Xét hình thӭc thì nó đánh dҩu mӝt
bưӟc tiӃn triӇn cao hơn trình đӝ sinh lý thông thưӡng tӭc là trình đӝ trao đәi bҵng
cách đӗng hóa và dӏ hóa giӳa cơ thӇ và vұt chҩt xung quanh. Nhӳng quan hӋ tiêu hóa
ҩy là nhӳng quan hӋ trӵc tiӃp, cơ thӇ chưa đһt thành mӝt đơn vӏ toàn bӝ đӕi vӟi hoàn
cҧnh. Nhӳng phҧn ӭng đҫu tiên đã tiӃn lên mӝt trình đӝ cao hơnù đơn vӏ toàn bӝ tương
đӕi đӝc lұp vӟi hoàn cҧnh. Trình đӝ ҩy là trình đӝ tâm sinh lý tuy chưa nói đưӧc rҵng
đã có ý thӭc. Nó chӍ là bưӟc cuӕi cùng cӫa sinh lý và mӣ đҫu cho trình đӝ tâm lý. ĐӃn
trình đӝ xoang tràng thì có thӇ nói đã đӃn trình đӝ tâm sinh lý.

Xoang tràng. - Xoang tràng là đӝng vұt đҫu tiên có mӝt tә chӭc thҫn kinh. Nhӳng tӃ
bào đưӧc sҳp xӃp thành mҥngù đây là mӝt tә chӭc chưa thӕng nhҩt nhưng bҳt đҫu đã
là mӝt tә chӭc. Vӟi mҥng thҫn kinh thì có cái gӑi là cҧm giác. Ví dөù trưӟc mӝt chҩt
có thӇ tiêu hóa đưӧc như mӝt mҧng tӃ bào thì xoang tràng có cӱ đӝng hҩp thө thӭc ăn
bҵng cách mӣ miӋng và nuӕt. Ӣ trình đӝ xoang tràng đã có nhӳng vұn chuyӇn di đӝng,
không theo hưӟng nào nhưng là do mӝt kích thích gây nên. Ví dөù chiӃu mӝt tia sáng
vào con xoang tràng thì nó vұn chuyӇn theo kiӇu di đӝng (tӭc là cӱ đӝng theo bҩt cӭ
hưӟng nào) cho đӃn lúc ra ngoài tia sáng ҩy. Tia sáng là mӝt kích thích, con vұt đã
cҧm thҩy kích thích ҩy mà cӱ đӝng, tӭc là tә chӭc thҫn kinh tiӃp thu kích thích và qui
đӏnh cӱ đӝng di chuyӇn ҩy.

Giun. - ĐӃn trình đӝ giun thì hình thái di đӝng tiӃn lên mӝt trình đӝ tә chӭc cao hơn
là vұn đӝng có hưӟng. Giun biӇn hưӟng theo ánh sáng, giun đҩt hưӟng theo hưӟng đӕi
lұp tӭc là theo bóng tӕi. Tә chӭc thҫn kinh cӫa nó đҥt tӟi mӭc qui đӏnh vұn đӝng có
hưӟng, tӭc là bӝ phұn tiӃp thu có khҧ năng phân tích (phân biӋt kích thích) và qui đӏnh
nhӳng cӱ đӝng đáp lҥi mӝt cách tương ӭng vӟi nhӳng kích thích ҩy. Giun đã có mҳt
đơn giҧn, phân biӋt đưӧc sáng tӕi, có tә chӭc thҫn kinh bҳt đҫu tұp trung, vӟi mӝt bӝ
não đơn giҧn có hai hҥch thҫn kinh và mӝt dây thҫn kinh ӣ bөng. Do tә chӭc ҩy,
nhӳng cӱ đӝng đáp lҥi kích thích đã phân biӋt kích thích nӑ vӟi kích thích kia và đáp
ӭng kích thích khác nhau.

dË
Cá. - ĐӃn trình đӝ cao hơn là cá thì hӋ thҫn kinh đưӧc tұp trung hơn nӳa. Lҫn đҫu tiên,
xuҩt hiӋn bӝ óc vӟi ba cơ cҭu múi (tҩt cҧ đӝng vұt có xương sӕng đӃn ngưӡi sau này
đӅu có tә chӭc óc năm múi). Sau óc có dây thҫn kinh ӣ lưng, trong xương sӕng. Vӟi
tә chӭc thҫn kinh tương đӕi cao như thӃ thì quan hӋ giӳa cơ thӇ và hoàn cҧnh đưӧc tә
chӭc hơn, tӭc là cá có cӱ đӝng đi thҷng tӟi đӕi tưӧng, đӟp vұt làm mӗi, gһp loҥi cá dӳ
thì nó biӃt chҥy. Cӱ đӝng ӣ đây đã có đӕi tưӧng (trưӟc kia thì mӟi có hưӟng).

Các loài thông thưӡng trong lӟp có vú. - Cũng trong ngành xương sӕng, nhưng ӣ
mӝt trình đӝ cao hơn là trình đӝ nhӳng loài thông thưӡng trong lӟp có vú thì quan hӋ
thích ӭng giӳa cơ thӇ và hoàn cҧnh phӭc tҥp hơnù con vұt đã biӃt đi quanh đӇ đҥt tӟi
mӝt đӕi tưӧng mà nó không trông thҩy. Ví dө các vұt có vú trong rӯng biӃt đi quanh
đӇ tìm mӗi. Đi quanh đã bҳt đҫu xuҩt hiӋn ӣ lӟp bò sát, nhưng mӟi chӍ là bҳt đҫu thôiù
như rҳn có tә đã biӃt vӅ tә nhưng chưa có cӱ đӝng đi quanh rô rӋt như loài có vú
thông thưӡng.

KhӍ. - Trong lӟp có vú có mӝt trình đӝ cao là trình đӝ bӝ khӍù đһc điӇm tә chӭc cӫa
lӟp có vú nói chung là sӵ phát triӇn cӫa bӝ óc. Tӯ cá lên đӃn lӟp bò sát và lӟp có vú
thì múi đҫu tiên cӫa bӝ óc chia làm hai và phҫn cao nhҩt là vӓ óc. Trong lӟp có vú có
bӝ khӍ là phát triӇn đһc biӋt vӓ óc. Ӣ khӍ thông thưӡng, hình thái cӱ đӝng đҥt tӟi trình
đӝ cao hơn hình thái đi quanh. Đó là hình thái dùng trung gian. Ví dө kéo mӝt cành
cây và hái quҧ ӣ đҫu cành, kéo mӝt sӧi dây và lҩy mӗi buӝc ӣ đҫu dây. Hành đӝng
trên chӭng tӓ mӝt trình đӝ tә chӭc cao hơn cӫa hӋ thҫn kinh, vì như con chó cũng có
thӇ bҳt mӝt đҫu dây, nhưng nó thông biӃt dùng dây làm vұt trung gian, nó chưa đӃn
trình đӝ dùng trung gian.

KhӍ nhân hình. - Trình đӝ tӕi cao cӫa tiӃn hóa đӝng vұt là khӍ nhân hình. Hình thái
cӱ đӝng rút dây tiӃn lên mӝt bưӟc nӳa, chuyӇn thành hình thái cӱ đӝng dùng dөng cө
(chӭ chưa phҧi là công cө). Dөng cө là vұt dùng đưӧc nhưng mӝt cách ngүu nhiên.
Công cө là vұt ta làm ra, bҧo vӋ đӇ dùng trong nhӳng trưӡng hӧp cҫn thiӃt. KhӍ nhân
hình biӃt dùng gұy đӇ kӅu thӭc ăn nӃu gұy đӇ cҥnh nó. Nó chưa biӃt làm ra cái gұy ҩy
và giӳ đӇ dùng vӅ sau. Đҩy chӍ là trưӡng hӧp lӧi dөng vұt có sҹn trưӟc mҳt đӇ đҥt mӝt
mөc đích nhҩt thӡi, sau đó thì vӭt đi. Ӣ trình đӝ khӍ nhân hình, ý thӭc đҥt tӟi mӝt mӭc
khá cao nhưng chưa thӇ nói là nhұn thӭc mà hãy còn là ý thӭc cҧm tính. Ý thӭc nhҩt
thӡi phát sinh trong hoàn cҧnh trưӟc mҳt, chӭ chưa bao quát đưӧc mӝt hoàn cҧnh rӝng
rãi. Đҩy là trình đӝ cao nhҩt cӫa ý thӭc cҧm tính tiӃn gҫn đӃn nhұn thӭc.

II - TҤI SAO CÓ CUӜC TIӂN HÓA ҨY?

NHӲNG BƯӞC TIӂN BӜ ҨY BҲT NGUӖN TӮ ĐÂU?

dƒ
Rõ ràng nhӳng bưӟc tiӃn bӝ ҩy theo quy luұt tӵ nhiên. Ӣ đây, quan điӇm duy tâm
không thӇ nào áp dөng đưӧc. Đây là chӛ thӱ thách quyӃt đӏnh giӳa duy tâm và duy vұt.
Ӣ giai đoҥn cao thì còn phҧi tranh luұn, duy tâm còn có hình thӭc duy lý nào đҩy. Ӣ
đây quan điӇm duy tâm không còn mӝt ngoҥi diên duy lý nào hӃt. Đây cũng là chӛ có
thӇ chӭng minh mӝt cách quyӃt đӏnh quan điӇm duy vұt trong vҩn đӅ ý thӭc. NӃu
chӭng minh đưӧc bưӟc tiӃn triӇn tӯ ý thӭc cҧm tính lên nhұn thӭc cũng là do nguyên
nhân vұt chҩt thì ta sӁ chӭng minh đưӧc bҵng khoa hӑc vҩn đӅ ý thӭc tư tưӣng nói
chung. Hãy đóng khung vҩn đӅ trong phҥm vi khách quan là tә chӭc thҫn kinh và hình
thái cӱ đӝng. Vұy nguyên nhân nào phát sinh nhӳng diӉn biӃn ҩy? Tҥi sao nhӳng
đӝng vұt càng ngày càng tiӃn hóa thì lҥi có tә chӭc thҫn kinh càng thích ӭng vӟi hoàn
cҧnh, càng khҳc phөc đưӧc hoàn cҧnh? Tӯ đâu xuҩt phát nhӳng tiӃn bӝ ҩy?

Tҩt nhiên chӍ có thӇ giҧi thích cái sau bҵng cái trưӟc. Phҧi có cӱ đӝng đã. Nhӳng cӱ
đӝng đó xuҩt hiӋn tӯ nhӳng quan hӋ tӵ phát giӳa cơ thӇ và hoàn cҧnh - cө thӇù tӯ
nhӳng vұt đơn bào có nhӳng phҧn ӭng đơn giҧn đҫu tiên như đi tӟi đi lui trưӟc mӝt
kích thích, đӗng hóa đӕi tưӧng có lӧi cho cơ thӇ cӫa nó. Ví dөù mӝt vi trùng hҩp thө
mӝt vi trùng khác, trưӟc mӝt giӑt acide thì vi trùng đó đi lui theo mӝt hưӟng khác. Tӯ
hình thái đơn giҧn nhҩt đó, đӝng vұt tiӃn lên hình thái di đӝng vӟi nhӳng loҥi xoang
tràng. Ta thҩy nhӳng cӱ đӝng cӫa xoang tràng xuҩt hiӋn tӯ trong cӱ đӝng tӵ phát cӫa
nhӳng con vұt đҫu tiên. Tӯ đơn bào đҫu tiên lên đӃn xoang tràng (đa bào) tҩt phҧi có
giai đoҥn trung gian là giai đoҥn tұp đoàn đơn bào, sӕng cùng nhau nhưng vô tә chӭc.
Do quan hӋ giӳa nhӳng đơn bào vӟi nhau và quan hӋ giӳa nhӳng tұp đoàn đơn bào ҩy
và ngoҥi cҧnh mà tұp đoàn ҩy phҧi có mӝt hình thái nào ҩy cө thӇ là hình túi. Nhӳng
đơn bào bên ngoài có thӭc ăn, trái lҥi nhӳng đơn bào phía trong không có thӭc ăn nên
phҧi chӃt và do đó có lӛ hәng. Lúc ҩy có nhӳng cӱ đӝng tӵ phát như co lҥi dãn ra vì
mӛi mӝt tӃ bào đã có nhӳng cӱ đӝng ҩy. Do nhӳng cӱ đӝng ҩy con vұt co lҥi dãn ra.
Nhӳng phҧn ӭng đơn thuҫn cӫa mӛi tӃ bào cӝng lҥi biӃn thành phҧn ӭng cӫa cái túi là
co lҥi, mӣ ra. Nhӳng phҧn ӭng ҩy xuҩt phát mӝt cách tӵ đӝng tӯ nhӳng kích thích bên
ngoài và bên trong. Kích thích bên trong là do hoҥt đӝng cӫa tӯng tӃ bào, tӃ bào có
thӭc ăn phҩn khích hơn tӃ bào không có thӭc ăn. Do cӱ đӝng co vào và dãn ra mà
xuҩt hiӋn cӱ đӝng di chuyӇn xuҩt hiӋn theo nguyên tҳc phҧn lӵc - ӣ đây là phun nưӟc
- phun nưӟc vӅ phía này thì con vұt tҩt chuyӇn đi vӅ phía kia, do đó tӵ nhiên con vұt
di chuyӇn.

ĐӃn trình đӝ cao hơn là xoang tràng, ta thҩy phát triӇn nhӳng hình thái cӱ đӝng đã
thӇ hiӋn trong nhӳng hình thái tӵ phát. Rӗi tӯ đҩy lҥi phát sinh mӝt hình thái mӟi. Ví
dөù xoang tràng gһp mӝt tia sáng mҥnh thì di đӝng vì tia sáng ҩy kích thích con vұt,
làm cho con vұt có cӱ đӝng co vào dãn ra (phun nưӟc hoһc quҵn quҥi). Đӕi vӟi ngoҥi
cҧnh, trong phҥm vi tia sáng, con vұt di đӝng đӃn mӝt mӭc nào đó thì tҩt nó sӁ đi ra
ngoài phҥm vi ánh sáng. NӃu vào mӝt chӛ thұt tӕi thì con vұt cũng bӏ kích thích và
cũng di chuyӇn. ChӍ có chӛ ánh sáng tương đӕi hӧp vӟi đòi hӓi cӫa cơ thӇ thì con vұt

dd
ngӯng lҥi. Lý doù trong khu vӵc ánh sáng vӯa thì có điӅu kiӋn sӕng thích hӧp nhҩt,
nhiӅu thӭc ăn nhҩt. Tә chӭc thҫn kinh là theo nhӳng quan hӋ tӵ phát (sau này gӑi là
kinh nghiӋm) dүn con vұt tӟi nhӳng khu vӵc hӧp vӟi cơ thӃù sáng vӯa, tӕi vӯa. Lúc
đҫu thì chuyӇn đӝng chưa có hưӟng, nhưng khách quan nó hưӟng vӅ khu vӵc sáng
đӅu. Nó chưa có mӝt tә chӭc hưӟng nó vào chӛ ҩy. Hưӟng khách quan này do nhӳng
quan hӋ khách quan tҥo ra.

ĐӃn trình đӝ sau là trình đӝ giun thì hình thái tӵ phát trong nhӳng quan hӋ khách quan
ӣ trình đӝ trưӟc biӃn thành nhӳng tә chӭc nhҩt đӏnh, tӭc là tә chӭc thҫn kinh cӫa giun
đã tiӃp thu và tәng kӃt hình thái tӵ phát ӣ trình đӝ trưӟc. Con giun hưӟng vӅ chӛ có
điӅu kiӋn sinh sӕng tӕt nhҩt. Ӣ biӇn, chӛ có ánh sáng đӅu thì có nhiӅu giun biӇn nhҩt
vì ӣ đó có nhiӅu thӭc ăn. Giun đҩt thì ӣ chӛ tӕi. Ӣ đây mӝt quan hӋ thích ӭng đã đưӧc
tә chӭc trong hӋ thҫn kinh nhưng không phҧi do mӝt lý do siêu hình nào, mà do
nhӳng quan hӋ tӵ phát trưӟc ӣ xoang tràng. Hưӟng tӵ phát khách quan đӃn mӝt lúc
nào đó biӃn thành tә chӭc thҫn kinh. Tә chӭc cӫa tӃ bào thҫn kinh là giӳ lҥi nhӳng
đưӡng lӕi chuyӇn đӝng cũ. Mӝt kích thích đã đưӧc liên kӃt vӟi mӝt cӱ đӝng thì đӃn
mӝt lúc nào đó, kích thích đó đưӧc hӋ thҫn kinh tiӃp thu dӉ hơn và gây mӝt phҧn ӭng
nhҩt đӏnh.

Bây giӡ xét đӃn nhӳng quan hӋ tӵ phát ӣ giun, thì ta thҩyù giun chưa nhҵm mӝt đӕi
tưӧng - chӍ mӟi có mӝt hưӟng chung chung - mҳt giun mӟi biӃt phân biӋt ánh sáng và
bóng tӕi, chưa biӃt phân biӋt đӕi tưӧng. Nhưng trong đӡi sӕng cӫa con giun, nó có
nhӳng cӱ đӝng tӵ phát đҥt tӟi đӕi tưӧng. Cө thӇù giun biӇn hưӟng vӅ phía ánh sáng
đӅu. Hưӟng vӅ phía ánh sáng ҩy thì gһp đӕi tưӧng là mӗi. Đây là cӱ đӝng đi tӟi vұt
làm mӗi, là cӱ đӝng tӵ phát trong tә chӭc cӱ đӝng có hưӟng. Trong cӱ đӝng có hưӟng
tӵ nhiên có đưӡng đi tӟi mӗi. ĐӃn trình đӝ sau (cá), hình thái tӵ phát biӃn thành hình
thái chӫ quanù hình thái đưӧc tә chӭc. Ӣ đây, tә chӭc cӫa hӋ thҫn kinh chӍ là tiӃp thu,
tәng kӃt hình thái đã có ӣ giai đoҥn trưӟc.

Ӣ lӟp cá, hình thái cӱ đӝng mӟi có đӕi tưӧng, chưa biӃt đi quanh. Nhưng nhӳng loài
cá lên mһt đҩt sau này thành bò sát ӣ đӏa kǤ thӭ 2 (và sau nӳa thành loài có vú ӣ đӏa
kǤ 3, và phát triӇn thành loài khӍ ӣ cuӕi đӏa kǤ 3). Qua nhӳng cӱ đӝng tӵ phát cӫa lӟp
bò sát, ta thҩyù con vұt lúc đҫu chưa có tә chӭc đi quanh, nhưng hoàn cҧnh xung
quanh (sӕng trên đҩt) bҳt buӝc nó phҧi đi vòng vì gһp vұt cҧn trӣ. Hình thái tӵ phát ҩy
do quan hӋ khách quan giӳa cơ thӇ và hoàn cҧnh gây ra, đӃn loài có vú đã có tә chӭc
trong thҫn kinh. Tә chӭc cӫa hӋ thҫn kinh rõ ràng là lһp lҥi nhӳng con đưӡng trưӟc đã
đi, nhưng mӝt cách tӵ phát. Thӵc tӃ khách quan này đưӧc phҧn ánh trong hӋ thҫn kinh,
thích ӭng vӟi hoàn cҧnh khách quan vì trưӟc kia đã có nhӳng cӱ đӝng tӵ phát. Trong
nhӳng điӅu kiӋn đһc biӋt cӫa mӝt sӕ loài có vú, đһc biӋt là loài sӕng trên cây thì
nhӳng hình thái cӱ đӝng phát triӇn hơn vì phҥm vi cӱ đӝng lӟn hơn. Vұt sӕng trên cây
trông thҩy nhiӅu vұt hơn, phҧi đáp lҥi nhiӅu cҧn trӣ phӭc tҥp hơn; nhưng do nhӳng

d©
quan hӋ tӵ phát ҩy, tҩt nhiên phҧi xuҩt hiӋn nhӳng hình thái phӭc tҥp hơn tӭc là hình
thái dùng trung gian. Không phҧi con vұt tӵ nó biӃt dùng cành đӇ lôi quҧ, nhưng trong
hoàn cҧnh sӕng trên cây có nhӳng cӱ đӝng tӵ phátù lôi cành lҩy quҧ.

ĐӃn giai đoҥn khӍ hҥ tҫng, hình thái đó đã đưӧc tәng kӃt, thӇ hiӋn trong tә chӭc thҫn
kinh quy đӏnh hình thái cӱ đӝng đһc biӋt cӫa bӝ khӍù dùng trung gian. Ӣ giai đoҥn
trưӟc đã có cӱ đӝng dùng trung gian, nhưng tӵ phát, đӃn giai đoҥn sau nó biӃn thành
hình thái có tә chӭc. Đӡi sӕng trên cây phát triӇn, kӃt hӧp vӟi đӡi sӕng dưӟi mһt đҩt,
khi chuyӇn xuӕng mһt đҩt, con khӍ tӵ nó dùng dөng cө. Vӟi tӕ chӭc cũ là dùng trung
gian, nó có thӇ bҳt mӝt cành gҫn mӗi, dùng cành ҩy cũng giӕng như dùng mӝt vұt
trung gian, nhưng trong điӅu kiӋn khách quan cành đó không phҧi là vұt trung gian,
không trӵc tiӃp dính vӟi mӗi, chӍ ӣ bên cҥnh mӗi. Trên thӵc tӃ khách quan, cӱ đӝng
ҩy có hình thӭc mӟi; dùng dөng cө (nhưng mӝt cách tӵ phát). Đҩy chính là quá trình
phát triӇn cӫa nhӳng hình thái tӯ thҩp lên cao, do nhӳng điӅu kiӋn tӵ phát ӣ trình đӝ
cũ mà đưӧc tә chӭc ӣ mӝt trình đӝ cao hơn. Đó là bi͏n chͱng pháp cͯa t͹ nhiên.
Trong biӋn chӭng pháp tӵ nhiên chưa có ý thӭc tư tưӣng, nhưng đã có nhӳng đһc tính
cӫa biӋn chӭng pháp, tӭc là sӵ phát triӇn mâu thuүn ӣ mӛi trình đӝ nhҩt đӏnh, và do sӵ
phát triӇn mâu thuүn ҩy, do nhӳng điӅu kiӋn khách quan xây dӵng nhӳng hình thӭc
mӟi mӝt cách tӵ phát trong nhӳng mâu thuүn ҩy, thì xuҩt hiӋn mӝt hình thái tә chӭc
mӟi, mӝt trình đӝ mӟi, trong đó nhӳng mâu thuүn cũ đưӧc giҧi quyӃt. Mâu thuүn căn
bҧn ӣ đây là mâu thuүn giӳa cơ thӇ và hoàn cҧnh thӇ hiӋn trong cӱ đӝng đi tìm thӭc
ăn. Tә chӭc cӫa con vұt là tә chӭc khҳc phөc hoàn cҧnh đӃn mӝt mӭc nhҩt đӏnh,
nhưng trong phҥm vi hình thái tә chӭc ҩy, ӣ trình đӝ ҩy lҥi xuҩt hiӋn nhӳng hình thӭc
mӟi do diӅu kiӋn khách quan gây lên. Do nhӳng điӅu kiӋn ҩy, tӵ nhiên xuҩt hiӋn
nhӳng hình thӭc mӟi trong phҥm vi hình thái cũ, và đӃn mӝt giai đoҥn nào đҩy thì
chuyӇn thành tә chӭc mӟi. BiӋn chӭng pháp tӵ nhiên mӝt mһt dӵa hoàn toàn trên
nguyên nhân tӵ nhiên (không có mӝt nguyên nhân siêu hình nào) mà tә chӭc hӋ thҫn
kinh, do đҩy con vұt thích ӭng vӟi hoàn cҧnh. Nhưng do cách xuҩt hiӋn tӵ phát cӫa
nhӳng điӅu kiӋn sinh sӕng thì nhӳng mâu thuүn ӣ mӛi trình đӝ phát triӇn theo mӝt
đưӡng lӕi nào đҩy, gây lên nhӳng tә chӭc mӟi. Trong biӋn chӭng pháp tӵ nhiên có
nhӳng bưӟc nhҧy vӑt, có hiӋn tưӧng biӃn chҩt tӯ trình đӝ này sang trình đӝ khác,
nhưng cái mӟi cũng xuҩt phát tӯ cái cũ. Mâu thuүn phát triӇn theo điӅu kiӋn khách
quan mà ta có thӇ quy đӏnh đưӧc chӭ không phҧi là siêu hình.

ĐӃn đây, ta đã phác qua biӋn chӭng pháp tӵ nhiên trên mһt khách quan tӭc là qua hình
thái cӱ đӝng và tә chӭc thҫn kinh. Nhưng cái chính là quá trình phát triӇn ý thӭc trong
hình thái cӱ đӝng và tә chӭc thҫn kinh.

III - NHӲNG HÌNH THÁI Ý THӬC CҦM TÍNH TƯƠNG ĐƯƠNG VӞI
NHӲNG HÌNH THÁI CӰ ĐӜNG VÀ TRÌNH ĐӜ TӘ CHӬC

d{
ĐӃn đây ta bҳt đҫu đi vào lĩnh vӵc chӫ quan nhưng mӝt cách khách quan. Đӕi tưӧng
cӫa ta là chӫ quan, do đó vҩn đӅ cũng phӭc tҥp vì không có bҵng chӭng cө thӃ như
trong phҫn khách quan, nhưng đӅ tài bҳt buӝc thӃ, không thӇ làm khác đưӧc.

Ӣ trình đӝ phҧn ӭng đҫu tiên trong nhӳng phҧn ӭng cӫa nhӳng vұt đơn bào, tҩt nhiên
không có gì gӑi là ý thӭc, là cҧm giác.

ĐӃn trình đӝ xoang tràng, vӟi tә chӭc thҫn kinh đҫu tiên, vӟi phҧn ӭng đҫu tiên có tә
chӭc - tuy tә chӭc còn rҩt rӡi rҥc lӓng lҿo ta đã có quyӅn nói là có cҧm giác. Cҧm giác
chính là hoҥt đӝng cӫa tә chӭc tӃ bào thҫn kinh, tiӃp thu kích thích và đáp lҥi bҵng
mӝt phҧn ӭng đơn giҧn, chưa có hưӟng, chưa nhҵm mӝt cái gì ngoài nó. NӃu xét theo
kinh nghiӋm bên trong, đó cũng là đһc tính cӫa cҧm giác. Nhưng không thӇ dӵa vào
kinh nghiӋm bên trong đӇ quy đӏnh khái niӋm cҧm giác. ĐӃn trình đӝ vұn đӝng có
hưӟng cӫa giun, nӃu chúng ta phân tích cӱ đӝng cӫa con vұt, thì nói chung nó chưa
thoát khӓi phҥm vi cҧm giác nhưng đã có cҧm giác có hưӟng, phӭc tҥp hơn vì biӃt
phân biӋt nhӳng khu vӵc khác nhauù khu vӵc có ánh sáng và khu vӵc bóng tӕi. Đây
chưa có đӕi tưӧng nhưng đã có khu vӵc cҧm giác.

ĐӃn trình đӝ cao hơn là cá, ta đã thҩy con vұt thoát khӓi trình đӝ cҧm giác, đã nhҵm
đӕi tưӧng bên ngoài tӭc là cҧm giác đã chuyӇn lên tri giác (biӃt đưӧc mӝt cái gì bҵng
cҧm giác). Ӣ trình đӝ cҧm giác, không thӇ nói cҧm giác mӝt cái gì, nó chӍ là mӝt trҥng
thái phҩn khích. ĐӃn trình đӝ cá cũng chӍ mӟi là mӝt cái hình bên ngoài, nhưng cái
hình đó cũng đã là mӝt đӕi tưӧng. Đӕi vӟi con cá, mӗi là đӕi tưӧng tuy chưa vӳng
chҳc. Tri giác chӍ có tính chҩt hình thӭc, chưa có nӝi dung vӳng chҳc vì chưa nҳm
đưӧc cái gì tӗn tҥi ngoài nó mӝt cách tương đӕi đӝc lұp.

Có thӇ so sánh trình đӝ tương đương cӫa trҿ emù trҿ em 2 tháng biӃt trông nhưng chưa
biӃt giơ tay bҳt. Vào khoҧng 5, 6 tháng, nó đã biӃt bҳt đӕi tưӧng, nhưng đӕi tưӧng
chưa có tính chҩt vұt tӗn tҥi đӝc lұp, vì nӃu che đӕi tưӧng bҵng mӝt tӡ giҩy, đӭa bé bӓ
tay xuӕng, hình như quên hҷn đӕi tưӧng ҩy. Trong ý thӭc thông thưӡng, nó tương
đương vӟi ý nghĩa ³con ma´(ma chӍ có khi ta trông thҩy, lúc ta không thҩy nӳa thì nó
cũng mҩt ± đó là chӛ khác nhau giӳa con ma và mӝt vұt có thұt), tӭc là nó chӍ nҳm
đưӧc đӕi tưӧng trong lúc trông thҩy. ĐӃn 8, 9 tháng, nӃu đһt mӝt tӡ giҩy trưӟc đӕi
tưӧng, đӭa bé biӃt gҥt tӡ giҩy ra đӇ lҩy vұt, chӭng tӓ đӕi tưӧng còn tӗn tҥi trong lúc
không thҩy nӳa. Ӣ đây đӕi tưӧng đã có tính chҩt tӗn tҥi đӝc lұp vӟi ý thӭc. Tri giác
nҳm đưӧc đӕi tưӧng vӟi tính chҩt vұt tӗn tҥi. Rõ ràng xuҩt hiӋn sau trình đӝ cá là trình
đӝ có cӱ đӝng đi quanh (đi tìm mӝt vұt không trông thҩy - vұt đó đã có tính chҩt đӝc
lұp vӟi ý thӭc, tương đӕi ngoài chӫ quan). Đӕi tưӧng ҩy là vұt khách quan, nhưng mӑi
vұt còn rӡi rҥc chưa liên hӋ vӟi nhau. Mӝt con chó buӝc vào mӝt cái cӝt, trông thҩy ӣ
xa miӃng thӏt, tӯ miӃng thӏt đӃn nó có mӝt sӧi dây, nhưng nó không nҳm đưӧc tính

©

chҩt trung gian cӫa cái dây. Có thӇ rҵng nó bҳt đҫu dây, nhưng không biӃt dùng dây
đӇ kéo miӃng thӏt.

ĐӃn trình đӝ cao hơn hay ngay ӣ trình đӝ ҩy, nhưng vӟi điӅu kiӋn thích hӧp hơn, mӝt
con mèo (trình đӝ không cao hơn chó) biӃt bҳt dây, vì trong điӅu kiӋn đһc biӋt cӫa đӡi
sӕng trong nhà, mèo quen chơi vӟi cuӝn dây (trái lҥi chó thì không) nên mèo biӃt kéo
dây.

Trong tӵ nhiên, phҧi đӃn trình đӝ cao hơn là khӍ hҥ tҫng mӟi có trình đӝ ý thӭc tri giác,
không nhӳng vӅ vұt tӗn tҥi bên ngoài mà còn vӅ quan hӋ giӳa các vұt bên ngoài. Cө
thӇ là quan hӋ trung gian. Nhưng nhӳng quan hӋ ҩy chӍ là nhӳng quan hӋ sҹn có trưӟc
mҩt, chưa thoát khӓi trҥng thái sҹn có trưӟc mҳt ± vì nӃu đһt mӝt cái gұy bên cҥnh con
khӍ hҥ tҫng thӍ nó chưa biӃt dùng.

Nhưng đӃn khӍ thưӧng tҫng thì đã biӃt dùng gұy. Giӳa gұy và dây, vӅ ý thӭc dùng ӣ
chӛ khác nhauù vұt trung gian có quan hӋ liên tөc vӟi mӗi; trái lҥi gұy tuy cũng ӣ
trong mӝt thӏ dã nhưng không có quan hӋ liên tөc vӟi mӗi. Đây, con mҳt khӍ thưӧng
tҫng đã đi xa hơn trҥng thái trӵc tiӃp trưӟc mҳt, đã tưӣng tưӧng đưӧc quan hӋ liên tөc
giӳa gұy và mӗi trong khi nó dùng gұy đӇ kӅu. Trí tưӣng tưӧng đã xuҩt hiӋn bҵng
cách bҳt đҫu vưӧt qua trҥng thái trưӟc mҳt, tưӣng tưӧng mӝt quan hӋ không có trưӟc
mҳt, tuy cũng đã có trong kinh nghiӋm trưӟc. Vӟi óc tưӣng tưӧng, chúng ta đã đҥt tӟi
trình đӝ cuӕi cùng cӫa ý thӭc cҧm tính (tӭc là ý thӭc trong phҥm vi trҥng thái trưӟc
mҳt). ĐiӅu kiӋn đӇ cho khӍ lҩy gұy đӇ kӅu là gұy phҧi đһt bên cҥnh quҧ chuӕi (mӗi),
nӃu không thì nó không biӃt đi tìm gұy - dù chӍ phҧi quay đҫu mӝt tý. NӃu nó quay lҥi,
thì nó lҥi quên mҩt quҧ chuӕi. Nó chưa thӵc sӵ thoát khӓi hoàn cҧnh trӵc tiӃp trưӟc
mҳt. KhӍ thưӧng tҫng chưa có nhұn thӭc nhưng đã tiӃn đӃn bưӟc cuӕi cùng cӫa ý thӭc
cҧm tính thuҫn túyù bưӟc vưӧt qua trình đӝ cҧm tính thuҫn túy.

IV ± NӜI DUNG VÀ THӴC CHҨT CӪA NHӲNG HÌNH THÁI CҦM TÍNH

Ta đã phân tích nhӳng hình thái ý thӭc cҧm tính tương đương vӟi nhӳng bưӟc tiӃn cӫa
hình thái cӱ đӝng. Bây giӡ ta đi sâu vào nӝi dung cӫa nó đӇ xem nó xuҩt phát tӯ đâu,
thӵc chҩt nó là gì? Ta tìm hiӇu tҥi sao xuҩt hiӋn nhӳng hình thái cӱ đӝng cӫa đӝng vұt.
Đi tӯ hình thái thҩp nhҩtù cҧm giác đơn thuҫn, phân tích nӝi dung cӫa nó trên cơ sӣ
hình thái cӱ đӝng ӣ trình đӝ ҩy, ta thҩy mӭc tương ӭng cӫa hình thái đó là mӝt quan
hӋ tương ӭng chung giӳa kích thích và cӱ đӝng đơn thuҫnù vұn chuyӇn và tiӃp thu.
Như thӃ quan hӋ tương ӭng ӣ đây đơn giҧn nhҩtù đáp lҥi kích thích, con vұt chuyӇn
theo bҩt kǤ hưӟng nào; tiӃp thu cũng có tính cách đơn giҧn. Đây mӟi có quan hӋ sinh
lý có lӧi hay có hҥi, giӳa kích thích và vұt thӇ. Cҧm giác, trong phҫn nào mà ta hiӇu
đưӧc (chӍ là đӭng bên ngoài thôi, vì ta không có kinh nghiӋm trӵc tiӃp vӅ nó) là hoҥt
đӝng tiӃp thu kích thích và đáp lҥi bҵng mӝt cӱ đӝng đơn thuҫn (chưa có hưӟng). Nӝi

©c
dung ý nghĩa cӫa nó chӍ là quan hӋ đáp lҥi ҩy, vì cái cho ta biӃt rҵng có cҧm giác chӍ
là mӝt cӱ đӝng đơn thuҫn đáp lҥi kích thích. Nӝi dung ҩy thӃ nào? Nó là mӝt rung
đӝng đơn thuҫn, chính cái rung đӝng chӫ quan ҩy là cái rung đӝng thӵc sӵ cӫa tә chӭc
thҫn kinh xuҩt hiӋn ӣ trình đӝ xoang tràng. Cái rung đӝng ҩy cũng chӍ là tәng kӃt
nhӳng quan hӋ tӵ phát ӣ giai đoҥn trưӟc. Ví dө trong tұp đoàn tӃ bào đҫu tiên chưa có
tә chӭc thҫn kinh, nhưng đã có quan hӋ kích thích và đáp ӭng do quan hӋ giӳa tӃ bào
trong tұp đoàn tӃ bào vӟi nhau và giӳa chúng vӟi ngoҥi cҧnh. Rӗi tӯ đҩy lҥi xuҩt hiӋn
mӝt hình thái mӟi. Ví dө xoang tràng thì ӣ trình đӝ cҧm giác, nhưng quan hӋ giӳa nó
và hoàn cҧnh là mӝt quan hӋ thӵc tӃ đương chuyӇn lên mӝt trình đӝ cao hơnù xoang
tràng chưa có hưӟng nhưng nó vұn chuyӇn cho đӃn lúc gһp điӅu kiӋn sinh sӕng dӗi
dào nhҩt. Chӛ thích ӭng nhҩt chính là ӣ chӛ ánh sáng điӅu hòa nhҩt, như thӃ thӵc tӃ
nó đã đҥt đưӧc mӝt hưӟng nào đҩy xét vӅ quan hӋ khách quan giӳa con vұt và ngoҥi
cҧnh. Nhưng hưӟng này chӍ là kӃt quҧ, con vұt chưa nҳm đưӧc. ĐӃn trình đӝ sau, tӭc
là trình đӝ giun, thì con vұt đã biӃt đi theo hưӟng có lӧi cho cơ thӇ, tӭc là đã khҳc
phөc đưӧc thêm mӝt quan hӋ vӟi hoàn cҧnh, bҵng cách tәng kӃt hình thái tӵ phát ӣ
giai đoҥn trưӟc. Mà chính đҩy là nӝi dung ý nghĩa cӫa hình thái cҧm thӭc cӫa trinh đӝ
này.

Giun lҥi có hình thái cӱ đӝng tӵ phát là đҥt đӃn đӕi tưӧng. Lên đӃn trình đӝ cá thì cӱ
đӝng ҩy đưӧc quy đӏnh trong tә chӭc thҫn kinh, vӟi con mҳt phân biӋt đưӧc hình.
Phân tích hình thái ý thӭc ӣ trình đӝ cá, thì ta thҩy đã bҳt đҫu có tri giác (thҩy hình
nhưng chưa nҳm đưӧc vұt). Nӝi dung cӫa nó chính là nҳm đưӧc quan hӋ đưӡng thҷng
tӯ mình đӃn hình và chuyӇn đӃn hình, tӭc là mӝt quan hӋ mӟi, xuҩt hiӋn trong nhӳng
cӱ đӝng tӵ phát ӣ trình đӝ trưӟc, đã đưӧc khҳc phөc trong tә chӭc thҫn kinh.

Tӯ cá qua lӟp bò sát lên lӟp có vú, trong đӡi sӕng thӵc tӃ cӫa con vұt đã xuҩt hiӋn
nhӳng hình thái cӱ đӝng mӟiù khác vӟi đӡi sӕng trong nưӟc, con vұt phҧi vòng quanh
các cҧn trӣ trên mһt đҩt, con vұt chưa có tә chӭc đi quanh, nhưng đӃn mӝt lúc nào đҩy,
tә chӭc thҫn kinh nҳm đưӧc quan hӋ này. Phân tích nӝi dung ý nghĩa cӫa tri giác thì
chúng ta cũng thҩy rҵng tri giác đã nҳm đưӧc đӕi tưӧng vӟi nhӳng đưӡng lӕi quanh co
đưa tӟi, tӭc là nӝi dung cӫa cái hình thái cҧm thӭc ҩy chính là cái quan hӋ đưӡng vòng
đã đưӧc khҳc phөc trong tә chӭc thҫn kinh.

Lên đӃn khi hҥ tҫng, tә chӭc cӱ đӝng khҳc phөc đưӧc mӝt quan hӋ cao hơn tӭc là
quan hӋ tiӃp trí trong không gian giӳa nhӳng vұt liên tөc vӟi nhau. Phân tích hình thái
ý thӭc, ӣ đây trong ý thӭc con vұt đã nҳm đưӧc quan hӋ tiӃp trí ҩy, nó thҩy mӝt vұt
trung gian có thӇ lôi kéo mӝt vұt khác (nó kéo dây lҩy mӗi). Quan hӋ trung gian giӳa
dây và mӗi, tӭc là cái quan hӋ mӟi đưӧc khҳc phөc trong tә chӭc cӱ đӝng rút dây
(dùng trung gian).

©9
ĐӃn trình đӝ dùng dөng cө (khӍ nhân hình), ta thҩy hình thái ý thӭc có mӝt nӝi dung
cao hơn, là tưӣng tưӧng gұy đӇ cҥnh quҧ chuӕi trong cùng mӝt thӏ dã nhưng không
liên tөc, khi dùng gұy đӇ kӅu, con vұt đã tưӣng tưӧng đưӧc đҫu gұy trên quҧ chuӕi,
mӝt quan hӋ thӵc tӃ chưa có trưӟc mҳt. Ӣ đây bҳt đҫu có hình tưӧng, nhưng nӝi dung
ý nghĩa cӫa nó cũng chӍ là mӝt quan hӋ thӵc tӃ đã khҳc phөc đưӧc trong tә chӭc thҫn
kinh, là quan hӋ liên tөc có thӇ có đưӧc giӳa dөng cө và mӗi. Đҩy là quan hӋ sӱ dөng,
tuy chưa phҧi là tính chҩt dөng cө cӫa dөng cө ҩy (vì sau khi dùng thì nó vӭt đi).
Quan hӋ này đã đưӧc quy đӏnh trong tӕ chӭc thҫn kinh, và chính đây là nӝi dung ý
nghĩa cӫa hình thái cҧm thӭc hình tưӧng.

Tóm lҥi phân tích nӝi dung ý nghĩa cӫa ý thӭc cҧm tính, chúng ta không thҩy gì khác
nhӳng quan hӋ thӵc tӃ đã đưӧc khҳc phөc trong tә chӭc thҫn kinh và đã xuҩt hiӋn
trong hình thái cӱ đӝng tӵ phát ӣ trình đӝ trưӟc.

Khi nói đӃn ý thӭc, bӅ ngoài ta tưӣng đҩy là mұt cái gì khác hҷn thӵc tӃ và không thӇ
đӏnh nghĩa đưӧc bҵng nhӳng thuӝc tính thӵc tӃ (đӝ dài, trӑng lưӧng v. v...), ví dө khi
ta cҫn mӝt cái bàn, ý thӭc cҫn không có trӑng lưӧng; ta thҩy mһt trӡi tròn, nhưng tri
giác cӫa ta không tròn. Ý thӭc nҳm đưӧc thӵc tӃ khách quan nhưng nó có vҿ không có
tính chҩt cӫa thӵc tӃ khách quan. Thӵc ra, nó là cái hoҥt đӝng nҳm đưӧc thӵc tӃ.
Nhưng nói như vұy có phҧi là bҧn chҩt cӫa nó khác thӵc tӃ không? NӃu phân tích nӝi
dung ý nghĩa, ta thҩy nӝi dung ý nghĩa ҩy chӍ là nӝi dung thӵc tӃ khách quan đã đưӧc
khҳc phөc trong tӗ chӭc cӱ đӝng. Hoҥt đӝng ý thӭc nҳm đưӧc mӝt đӕi tưӧng nào đҩy
chính là hoҥt đӝng cӫa hӋ thҫn kinh quy đӏnh mӝt cӱ đӝng nào đҩy trong đó đã nҳm
đưӧc mӝt sӕ quan hӋ thӵc tӃ. Ví dө như lúc ta hình dung mӝt vұt ӣ xa, thì ta đã nҳm
đưӧc con đưӡng đi tӟiù chính con đưӡng ҩy đã đưӧc phҧn ánh trong đưӡng lӕi hoҥt
đӝng cӫa hӋ thҫn kinh quy đӏnh cӱ đӝng đi quanh. Hoҥt đӝng ý thӭc không có gì khác
hoҥt đӝng cӫa luӗng thҫn kinh, ta không thӇ tách rӡi ý thӭc chӫ quan khӓi thӵc tӃ
khách quan vì hoҥt đӝng chӫ quan chính là hoҥt đӝng cӫa mӝt bӝ phұn cӫa vұt thӇ
khách quanù tӭc là hӋ thҫn kinh.

Đi sâu vào điӅu ҩy, chúng ta có thӇ xét lҥi nhӳng lұp luұn cӫa chӫ nghĩa duy tâm dӵa
vào tính chҩt đһc biӋt cӫa hoҥt đӝng ý thӭc mà tách rӡi ý thӭc chӫ quan vӟi thӵc tӃ
khách quan.

V- Ý NGHĨA CӪA BIӊN CHӬNG PHÁP CӪA Hӊ THҪN KINH TRONG

VҨN Đӄ DUY TÂM VÀ DUY VҰT

TruyӅn thӕng duy tâm tӯ nguӗn gӕc nhân loҥi đã tҥo nhiӅu lұp luұn đӇ biӋn chính tư
tưӣng tách rӡi ý thӭc khӓi thӵc tҥi, đӅ cao ý thӭc là thӵc tҥi cao hơn thӵc tҥi vұt chҩt
và có khi xem ý thӭc là đӝc nhҩt, phӫ đӏnh thӵc tҥi vұt chҩt. Qua mҩy nghìn nãm, lӏch
sӱ tư tưӣng quy lҥi có 3 ý kiӃn chính (kӇ theo thӭ tӵ luұn lý)ù

©3
l) Lұp luұn cӫa Descartesù õTôi ý thͱc tͱc là tôi t͛n t̩i´ Như thӃ sӵ tӗn tҥi cӫa ý thӭc
là đӝc lұp vӟi tҩt cҧ cái gì ӣ bên ngoài. Giҧ sӱ mӑi vұt đӅu không tӗn tҥi thì như thӃ
vүn có ý thӭc giҧ sӱ đó. Tӗn tҥi cӫa ý thӭc là tuyӋt đӕi, không thӇ phӫ đӏnh đưӧc. Vì
giҧ sӱ tôi không có thì vүn phҧi có tôi giҧ sӱ như thӃ.

2) Lұp luұn cӫa Kant và sau này đưӧc phát triӇn vӟi nhà triӃt hӑc duy tâm cuӕi cùng
là Husserlù lұp luұn tiên nghi͏m chͯ nghĩa. Ý thӭc không phҧi thӵc tҥi, nó là mӝt cái
gì nhҵm thӵc tҥi. Ví dөù tôi trông thҩy cái bàn, thì tôi không phҧi cái bàn. Ý thӭc cҧm
thҩy tư tưӣng thӵc tҥi, nhưng nӃu đһt ý thӭc là thӵc tҥi thì lҥi phҧi có mӝt cái gì (mӝt
ý thӭc khác) quan niӋm cái ý thӭc đã đưӧc xem là thӵc tҥi đó. Vұy ý thӭc nҳm đưӧc
thӵc tҥi nhưng không phҧi là thӵc tҥi.

Trên đây là hai lұp luұn phә biӃn trong triӃt hӑc duy tâm.

3) Có mӝt tư tưӣng xuҩt hiӋn vӟi tôn giáo và kéo dài trong triӃt hӑc cә đҥi và cҧ trong
triӃt hӑc duy tâm cұn đҥi nӳa. Đҩy là tư tưͧng ý thͱc chi͇m hͷu th͹c t̩iù cái gì là
chân lý thì không phҧi là xuҩt hiӋn tӵ nhiên mà là cái có ý nghĩa tư tưӣng. Ví dөù tӯ
đӡi nguyên thӫy công cө và kӻ thuұt còn đơn giҧn nhưng dùng mӝt cách tinh vi (cung
tên thӡi nguyên thӫy là thô sơ, nhưng ngưӡi ta sӱ dөng nó rҩt khéo léo và thӵc tӃ).
Nhưng quan niӋm cӫa ngưӡi nguyên thӫy đӕi vӟi công cө ҩy lҥi rҩt duy tâm. Ví dө
như nӃu hӑ săn đưӧc vұt gì vì bҳn khéo, thì hӑ không quan niӋm rҵng đҩy là vì mình
khéo, mà lҥi cho là do bӓ bùa hoһc làm lӉ nào đó nên cung tên có mӝt hiӋu lӵc thiêng
liêng. Vì thӃ mà có cúng lӉ trưӟc khi đi sҧn. Mӝt ví dө khácù mӝt ngưӡi chӃt vì mӝt lý
do nào đó dù rҩt rõ ràng như bӏ đá rơi vào đҫu, thì hӑ cũng cho rҵng do bӑn thҫy mo
làm bùa. Như thӃ thӵc tҥi không đưӧc quan niӋm vӟi tính chҩt là thӵc tҥi mà chӍ đưӧc
quan niӋm trong phҥm vi ý thӭc vӟi ý nghĩa mà ý thӭc gán cho nóù ý thӭc nҳm thӵc
tҥi mӝt cách duy tâm chiӃm hӳu thӵc tҥi trong mình. Đây là tư tưӣng chung trong xã
hӝi nguyên thӫy mà đӃn xã hӝi văn minh thì thành lұp luұn. Các nhà triӃt hӑc duy tâm
và các nhà tôn giáo cho rҵng chân lý cӫa thӵc tҥi khác thӵc tҥi mà lҥi thӵc hơn là thӵc
tҥi. Chân lý ҩy chӍ có trong tư tưӣng, trong đӡi sӕng chân lý ӣ trên trӡi, còn đӡi sӕng
ӣ thӃ gian chӍ là ҧo tưӣng thôi. Tư tưӣng cӫa Thưӧng đӃ xây dӵng trong ý thӭc cӫa
Thưӧng đӃ mӟi là chân lý.

Ӣ đây không trình bày lý luұn chӕng lҥi nhӳng lұp luұn ҩy (phҫn này thuӝc phҥm vi lý
luұn duy vұt biӋn chӭng đã đưӧc hӑc rӗi). Ta chӍ đһt vҩn đӅ trong phҥm vi lӏch sӱ tư
tưӣngù tҥi sao có nhӳng lұp luұn đó? Trong hình thái cҧm thӭc ta chưa đһt đưӧc toàn
bӝ vҩn đӅ, vì còn phҧi xét tӟi hoàn cҧnh lӏch sӱ và xã hӝi thì mӟi giҧi quyӃt đưӧc vҩn
đӅ nguӗn gӕc cӫa tư tưӣng duy tâm; nhưng chính trong giai đoҥn ý thӭc đӝng vұt có
gӕc rӉ sâu nhҩt cӫa nhӳng ҧo tưӣng đó mà sau này phát triӇn trên cơ sӣ xã hӝi. Gӕc rӉ
đó là thӃ nào?

©î
1) Xét lұp 1uұn 1. - ³Tôi ý thӭc tӭc là tôi tӗn tҥi´. Tính chҩt đӝc lұp cӫa ý thӭc do
đâu? Ngay lúc xuҩt hiӋn hình thái ý thӭc đҫu tiên, hình thái cҧm giác, ta thҩy nó đã có
mӝt cái ҧo tưӣng đӝc lұp. Cҧm giác là rung đӝng cӫa luӗng thҫn kinh tiӃp thu, truyӅn
kích thích, gây phҧn ӭng. Lúc đҫu, trong nhӳng tұp đoàn tӃ bào đҫu tiên có chuyӇn
đӝng cӫa toàn bӝ cơ thӇ, nhưng đӃn mӝt lúc nào đó cái chuyӇn đӝng ҩy đưӧc tұp trung,
do đҩy nhӳng tӃ bào thҫn kinh thành hình. Không thӇ phân biӋt rung đӝng chӫ quan
vӟi rung đӝng thӵc tӃ cӫa tӃ bào thҫn kinh. NӃu xét cái rung đӝng ҩy trong phҥm vi
chӫ quan cӫa nó thì hình như nó tách rӡi thӵc tӃ bên ngoài. Trong phҥm vi cҧm giác
thì chӍ có rung đӝng thuҫn túy thôi, nó không biӃt gì ngoài nó. Cҧm giác chӍ là cҧm
thôi, không có đӕi tưӧng. Thӵc ra rung đӝng chӫ quan ҩy là rung đӝng cӫa các tӃ bào
thҫn kinh, nó không thӇ tách rӡi nguyên nhân kích thích và cӱ đӝng thӵc tӃ. Đӭng vӅ
mһt triӃt hӑc, nӃu cҧm giác có triӃt lý tính thì nó có thӇ nóiù ³Tôi chӍ là cҧm giác mà
thôi, tôi rung đӝng mà không cҫn đӃn gì ngoài tôi´. Thӵc ra nó là mӝt bӝ phұn cӫa
hoҥt đӝng cơ thӇ, nó có ý thӭc vì nó là rung đӝng cӫa mӝt thӭ tӃ bào đһc biӋt, tӃ bào
than kinh. Tính chҩt đӝc lұp hình như là tuyӋt đӕi cӫa cҧm giác do ӣ tính chҩt đһc biӋt
cӫa hoҥt đӝng thҫn kinh. Thӵc ra thì nó cũng thuӝc vӅ thӃ giӟi khách quan. Cҧm giác
vӟi tính chҩt là rung đӝng cӫa tӃ bào thҫn kinh là cơ sӣ cӫa mӑi hình thái tư tưӣngù ta
có thӇ nҳm đưӧc toàn bӝ thӃ giӟi khách quan trong tư tưӣng, nhưng căn bҧn hình ҧnh
thӃ giӟi khách quan đó cũng là xây dӵng trên cҧm giác - tӭc là rung đӝng cӫa tӃ bào
thҫn kinh. Vì là thӵc tӃ khách quan nên tҩt cҧ hình ҧnh ҩy cũng hình như là thuӝc mӝt
thӃ giӟi riêng không liên quan gì đӃn thӃ giӟi khách quan. Hoҥt đӝng cӫa hӋ thҫn kinh,
khách quan là hoҥt đӝng cӫa mӝt bӝ phұn cӫa thӃ giӟi vұt chҩt, nhưng nó có mӝt
phҥm vi riêng mà xét trong phҥm vi hoҥt đӝng riêng ҩy nó gây ҧo tưӣng đӝc lұp,
nhưng thӵc ra thì không như thӃ. Sӣ dĩ ta phҧi xuӕng tӟi trình đӝ thҩp nhҩt đӇ chӭng
minh điӇm này là vì lұp luұn cӫa Descartes đưӧc đӅ ra cho mӑi hình thái ý thӭc kӇ cҧ
hình thái thҩp nhҩt (chӍ có cҧm giác thôi cũng là ³có´).

2) Xét tұp luұn 2. - Có ý thӭc tӭc là có ý thӭc vӅ mӝt cái gì, tҩt nhiên ý thӭc khác cái
nó nhҵm. Lұp luұn này thӵc ra có gӕc rӉ trong ý thӭc cҧm tính bҳt đҫu tӯ mӝt trình đӝ
nhҩt đӏnh trong lӏch sӱ biӋn chӭng cӫa hӋ thҫn kinh, lúc con vұt bҳt đҫu có tri giácù ý
thӭc nhҵm mӝt cái gì. Chính quan hӋ ³ý thӭc nhҵm đӕi tưӧng´ là quan hӋ hoҥt đӝng
cӫa hӋ thҫn kinh ӣ trình đӝ đã nҳm đưӧc đӕi tưӧng, nҳm đưӧc quan hӋ giӳa cơ thӇ và
hoàn cҧnh đӃn mӭc đҥt tӟi đӕi tưӧng. Ví dөù con cá đӟp mӗi. Khách quan, ta thҩy tri
giác cӫa nó không có ý nghĩa gì khác là nӝi dung, đҥt đưӧc do tә chӭc thҫn kinh đã
khҳc phөc quan hӋ xuҩt hiӋn trong nhӳng cӱ đӝng tӵ phát ӣ trình đӝ trưӟc (giun). ĐӃn
lӟp có vú thông thưӡng thì đã biӃt đi quanh, tӭc là đã nҳm đưӧc đӕi tưӧng mӝt cách
tương đӕi vӳng hơn, vì tә chӭc thҫn kinh đã tәng kӃt nhӳng đưӡng lӕi quanh co xuҩt
hiӋn trong kinh nghiӋm cӫa nhӳng loài bò sát. Tӭc là lҩy quan hӋ duy tâm (ý thӭc
nhҵm đӕi tưӧng) và quan hӋ duy vұt - giӳa cơ thӇ và đӕi tương, trong đó mӝt quan hӋ
không gian nào đҩy đã đưӧc tә chӭc thҫn kinh khҳc phөc, là giӕng nhau và quan hӋ

©Ë
duy tâm thӵc chҩt là quan hӋ duy vұt. ĐiӇm này rõ ràng ӣ trình đӝ cҧm tính mà trӣ
nên vô cùng phong phú và phӭc tҥp ӣ trình đӝ lý tính. Nói ý thӭc là ý thӭc nhҵm đӕi
tưӧng không đúng, vì quan hӋ ý thӭc nhҵm đӕi tưӧng chӍ là quan hӋ giӳa cơ thӇ và
hoàn cҧnh, đã đưӧc quy đӏnh trong hӋ thҫn kinh.

3) Lұp luұn thӭ 3. - Căn bҧn dӵa vào quan hӋ sҧn xuҩt hҽp hòi cӫa xã hӝi nguyên thӫy
và các xã hӝi có giai cҩp nhưng cũng có nguӗn gӕc trong lӏch sӱ ý thӭc cҧm tính.
Hình thái ý thӭc chiӃm hӳu đӕi tưӧng xuҩt hiӋn rõ ràng trong hoҥt đӝng đi tìm đӕi
tưӧng và hҩp thө đӕi tưӧng. Ví dө mӝt con chó đi tìm mӝt miӃng thӏt, trong lúc đi tìm
thì cũng đã nҳm đưӧc đӕi tưӧng ҩyù nó có trong ý thӭc cӫa con chó dù không xuҩt
hiӋn trưӟc mҳt, và nó tӗn tҥi trong ý thӭc mӝt cách tương đӕi vӳng chҳc (không trông
thҩy miӃng thӏt, con chó vүn đi tìm và có thӇ rҩt lâu nӃu nó đói. Vұy nó chiӃm hӳu
mӝt cách lâu dài và tưӧng trưng nhӳng vұt không có trưӟc mҳt). Như thӃ, tӯ lúc có
hình thái đi tìm mӗi mӝt cách có tә chӭc (vӅ mһt khách quan) và đi tìm có ý thӭc (vӅ
mһt chӫ quan), ý thӭc không nhӳng là nҳm đӕi tưӧng, mà vӅ mһt chӫ quan nó chiӃm
hӳu lâu dài đӕi tưӧng trong ý thӭcù bҵng chӭng là nó đi tìm. Nhưng quan hӋ này ӣ đâu
ra? Nó xuҩt phát tӯ trình đӝ trưӟcù trưӟc khi biӃt đi tìm thì nó đã phҧi có «kinh
nghiӋm» bҳt đưӧc đӕi tưӧng đó, quan hӋ chiӃm hӳu chӫ quan đó phҧi xuҩt phát tӯ
quan hӋ chiӃm hӳu khách quan, nhưng đӃn mӝt trình đӝ nào đó mӟi đưӧc tә chӭc
trong hӋ thҫn kinh và chӫ quan con vұt mӟi nҳm đưӧc đӕi tưӧng. NӃu nó có tư tưӣng
triӃt hӑc thì nó có thӃ nói là chân lý chӍ là ³cái tôi´ nҵm trong chӫ quan, vì trưӟc khi
đó nó trong thӵc tӃ khách quan thì tôi đã có nó trong chӫ quan và đi tìm nó thì tôi sӁ
gһp. Thӵc ra đó là mӝt ҧo tưӣng vì rõ ràng là nó kӃt tinh nhӳng hình thái cӱ đӝng tӵ
phát ӣ trình đӝ trưӟc. Lұpluұn này còn có nhӳng nguyên nhân xã hӝi, nhưng nhӳng
nguyên nhân này phҧi dӵa vào mӝt cơ sӣ sâu hơn tӭc là giai đoҥn cҧm tính.

PHӨ LӨC

1 - Trong đӝng vұt, phát triӇn ý thӭc cҧm tính không phҧi là nhұn thӭc. Nhұn thӭc đi
sâu cҧm tính, ӣ trình đӝ đӝng vұt chưa nҳm đưӧc tính chҩt cӫa đӕi tưӧng nghĩa là
chưa có nhұn thӭc. Mӟi chӍ có mӝt sӵ quen thuӝc cҧm tính đӕi vӟi hoàn cҧnh xung
quanh và chӍ nhӳng đӕi tưӧng trӵc tiӃp trưӟc mҳt. Trong phҥm vi sӵ quen thuӝc đó,
tҩt nhiên cũng có trình đӝ tӯ thҩp đӃn cao, tӯ cҧm giác đơn thuҫn đӃn bưӟc đҫu cӫa
năng lӵc tưӣng tưӧng - hiӋn tưӧng mà ta đã thҩy trong con khӍ biӃt dùng dөng cө. Và
trong quá trình biӃn chuyӇn tӯ thҩp đӃn cao đó con vұt ngày càng quen thuӝc vӟi hoàn
cҧnh.

©ƒ
Trҿ con lúc mӟi đҿ đã có toàn bӝ tӃ bào thҫn kinh. Vұy tҥi sao lҥi phҧi trҧi qua nhӳng
giai đoҥn chính trong quá trình phát triӇn cӫa đӝng vұt? - Vì nhӳng tӃ bào thҫn kinh
phҧi chín muӗi rӗi mӟi hoҥt đӝng đưӧc. Lúc trҿ con mӟi đҿ, thì nhӳng bӝ phұn cҩp
thҩp đã chín muӗi, còn bӝ phұn cҩp cao dҫn dҫn mӟi thành thөc. Quá trình sinh lý hóa
đó chӭng minh rҵng nhӳng bӝ phұn phӭc tҥp xuҩt hiӋn sau trong quá trình tiӃn hóa
cӫa đӝng vұt, nên trong quá trình thành thөc cӫa trҿ con, nhӳng cӱ đӝng tương đương
cũng xuҩt hiӋn sau.

Bӝ óc cӫa ngành có xương sӕng có 5 múi. Trong con ngưӡi thì múi đҫu là to nhҩt.
Múi thӭ tư gӑi là tiӇu não (cervelet). Trҿ con mӟi đҿ chưa mӣ mҳt, chưa có hưӟng
theo hưӟng nào, mӟi chӍ có phҧn ӭng đơn giҧn nhҩt như bú, dãy... Trình đӝ chín muӗi
mӟi đӃn múi thӭ năm. Bӝ phұn quy đӏnh nhӳng hoҥt đӝng có hưӟng đҫu tiên là múi
thӭ tư (tiӇu não). (NӃu cҳt tiӇu não cӫa mӝt con chim, thì nó mҩt hưӟng không đӭng
đưӧc). ĐӃn mӝt lúc nào đҩy, quá trình thành thөc tiӃn lên thì trҿ con có hưӟng, rӗi tiӃn
tӯng bưӟc đӃn trình đӝ thông minh. ĐiӇm này chӭng minh rҵng hӋ thҫn kinh đưӧc xây
dӵng tӯ dưӟi lên trên, nhӳng lӟp tӃ bào tích lũy tӯ dưӟi lên trên và thành lұp nhӳng bӝ
phұn càng ngày càng phӭc tҥp. Bӝ phұn gҫn đây nhҩt là vӓ não và múi trán trong vӓ
não. Đó là bӝ phұn cao nhҩt trong hӋ thҫn kinh. Vұy cơ cҩu cӫa hӋ thҫn kinh lһp lҥi
đҥi khái quá trình tiӃn hóa cӫa đӝng vұt đã xây dӵng loài ngưӡi, cũng giӕng như khi
đào mӝt khu đҩt, ta thҩy có nhӳng lӟp đҩt khác nhau trong đó lӟp ӣ dưӟi là lӟp xa
nhҩt, lӟp ӣ trên là lӟp gҫn đây nhҩt. Đi tӯ dưӟi lên, ta sӁ lһp lҥi đưӧc quá trình tiӃn
hóa cӫa mһt đҩt. Vì thӃ, bây giӡ ta biӃt đưӧc dĩ vãng.

2 - hân bi͏t giͷa tư tưͧng và nhͷng hi͏n tưͫng khéo léo cͯa m͡t s͙ đ͡ng v̵t như
ong, ki͇n, kh͑.

Cӱ đӝng cӫa đӝng vұt có nhiӅu hình thái phӭc tҥp nhưng tính chҩt phӭc tҥp ҩy là cӕ
đӏnh. Ví dөù cӱ đӝng làm tә, tích lũy mұt cӫa ong là do nhiӅu cӱ đӝng đưӧc phӕi hӧp
vӟi nhau mà thành. Và tҩt nhiên, hình như nó có mӝt tә chӭc rҩt phӭc tҥp, nhưng tә
chӭc đó là cӕ đӏnh. Đҩy không phҧi là mӝt hình thái phӭc tҥp tìm ra trưӟc mӝt hoàn
cҧnh mӟi đӇ đáp lҥi hoàn cҧnh ҩy. Đҩy là mӝt tә chӭc sҹn có (bҧn năng) trong cơ cҩu
cӫa giӕng loài. Trong giӕng loài ҩy, tӯ lӭa nӑ đӃn lӭa kia, tә chӭc sҹn có ҩy cӭ đưӧc
lһp đi lһp lҥi mà thôi. Ví dөù con ong làm mұt mӝt cách rҩt phӭc tҥp -hình như nó rҩt
thông minh - nhưng khi ngưӡi ta lҩy mұt đi thì nó vүn làm lҥi, chӭng tӓ nó không
thông minh. Vì nӃu nó thông minh thì đã không làm lҥi, nghĩa là nó không đáp lҥi
nhӳng hoàn cành mӟi. Tӯ đâu có nhӳng bҧn năng ҩy?

Bҧn năng ҩy cũng có lý do, có quá trình xây dӵng cӫa nó. Nó không phҧi do mӝt
Thưӧng đӃ nào sҧn sinh ra. Nó là do quá trình tiӃp thu kinh nghiӋm quen thuӝc, cũng
giӕng như nhӳng quá trình quen thuӝc mà ta đã thҩy ӣ tҩt cҧ nhӳng loҥi đӝng vұt khác.
Nhưng trong trưӡng hӧp này, thói quen đã tiӃn tӟi mӝt mӭc đӝ rҩt phӭc tҥp do nhӳng

©d
điӅu kiӋn nào đҩy. Ví dө trong trưӡng hӧp con ong hay nhiӅu loài bӑ khác có bҧn
năng rҩt phӭc tҥp, ta không hiӇu tҥi sao trong mӝt đӡi sӕng tương đӕi ngҳn ngӫi (ong
sӕng có mҩy tháng) mà đã xây dӵng đưӧc kinh nghiӋm phong phú như thӃ, lâu dài
như thӃ.

Có thӇ, nhӳng ong ӣ nhӳng giai đoҥn trưӟc sӕng lâu hơn bây giӡ (hàng mҩy năm
chҷng hҥn), nhưng tӯ đӏa kǤ thӭ tư, khi qua nhӳng thӡi kǤ băng đá thì nhӳng loài ong
không sӕng lâu đưӧc nӳa. Tuy thӃ, cơ cҩu hӋ thҫn kinh cӫa nó vүn giӳ lҥi đưӧc tә
chӭc quen thuӝc đã đưӧc xây dӵng trưӟc kia. Đó cũng là mӝt giҧ thuyӃt thôi. Nhưng
nói chung, điӇm quan trӑng ӣ đây là thói quen, không phҧi là tư tưӣng. Vұy tiêu chuҭn
cӫa tư tưӣng là gì? Bҳt đҫu tӯ bao giӡ thì có tư tưӣng? Tҥi sao nói đӝng vұt chưa có tư
tưӣng?

Phҥm vi hoҥt đӝng cӫa tư tưӣng là đҥi thӇ. Đҥi thӇ tӭc là tính chҩt cӫa vұt thӇ, cӫa đӕi
tưӧng mà chúng ta tưӧng trưng bҵng ý tưӣng và bҵng khái niӋm. Ví dөù trong khái
niӋm cây thì chúng ta tưӧng trưng mӝt sӕ đһc tính nào đҩy cӫa mӝt sӕ vұt thӇ (cây).
Do hӋ thӕng đһc tính ҩy, đưӧc qui đӏnh mӝt loài vұt thӇ là loài cây. Nhӳng đһc tính
trong khái niӋm là nhӳng hình thái tưӧng trưng, nhưng tưӧng trưng cho nhӳng tính
chҩt có thӵc trong đӕi tưӧng. Nhӳng tính chҩt ҩy là nhӳng khía cҥnh nào đҩy cӫa qui
luұt phát triӇn cӫa đӕi tưӧng. Ví dөù cây mӑc tӯ hӝt, tiӃn lên có rӉ, thân cây, lá. Tҩt cҧ
nhӳng vұt thӇ phát triӇn theo quy luұt này là cây.

Nói chung, đã nói đӃn tư tưӣng thì tҩt nhiên nói tư tưӣng vӟi khái niӋm. Tư tưӣng tӭc
là hiӇu biӃt vұt thӇ, hiӇu biӃt thӵc tӃ trong nhӳng tính chҩt cӫa nó. Tính chҩt ҩy là
nhӳng khía cҥnh cӫa qui luұt phát triӇn cӫa nó. Ӣ mӝt trình đӝ thҩp, chӍ nҳm đưӧc
nhӳng tính chҩt đơn giҧn, chưa nҳm đưӧc qui luұt, nhưng nhӳng tính chҩt ҩy căn bҧn
cũng là nhӳng khía cҥnh cӫa qui luұt. Nói chung, chúng ta có thӇ nói tư tưӣng là ý
thӭc hiӇu biӃt thӵc tӃ trong qui luұt phát triӇn cӫa thӵc tӃ ҩy; nhưng muӕn hiӇu biӃt
thӵc tӃ trong quy luұt thӵc tӃ cӫa nó, tҩt nhiên phҧi nҳm đưӧc qui luұt trong tính phә
cұp cӫa nó. Vì thӃ, tư tưӣng là thuӝc phҥm vi đҥi thӇ. Tư tưӣng hiӇu biӃt cá thӇ qua
đҥi thӇ, trong đҥi thӇ. Cá thӇ là thuӝc phҥm vi cҧm tính, ý thӭc quen thuӝc vӟi hoàn
cҧnh xung quanh. Ý thӭc cҧm tính không phҧn ӭng theo tính chҩt trӯu tưӧng, theo qui
luұt phát triӇn cӫa đӕi tưӧng. NӃu nҳm đưӧc qui luұt, tҩt nhiên đã phҧi có ngôn ngӳ, vì
mӝt tiӃng nói là tưӧng trưng cho mӝt khía cҥnh nào đҩy cӫa qui luұt phát triӇn đӕi
tưӧng. Ví dөù nói bàn có 4 chân là qui đӏnh rҵng muӕn làm mӝt cái bàn thì phҧi đһt 4
chân. Đó là qui luұt xây dӵng cái bàn. Ta thҩy rõ nhӳng đӝng vұt nhҩt đӏnh chưa có tư
tưӣng đưӧc. Vұy bao giӡ thì có tư tưӣng? Có phҧi hӉ có tiӃng nói thì có tư tưӣng ngay
không? Có thӇ như thӃ, nhưng tiӃng nói đã là đҥi thӇ ӣ trình đӝ khái niӋm chưa.

Nhӳng tài liӋu vӅ các dân tӝc lҥc hұu, còn ӣ trình đӝ thӏ tӝc, chӭng minh rҵngù ý thӭc
ӣ trình đӝ đó tuy đã đҥt đưӧc mӝt trình đӝ đҥi thӇ nào đҩy nhưng chưa qui đӏnh đҥi thӇ

©©
đưӧc bҵng qui luұt khách quan nhҩt đӏnh - chӍ mӟi qui đӏnh mӝt cách chung chung, nó
còn là mӝt thӭ hình ҧnh đҥi cương. Bҵng chӭng rҵng ӣ đây cái đҥi thӇ chưa phân biӋt
vӟi cái cá thӇ làù trong nhӳng ý kiӃn mê tín cӫa nhӳng xã hӝi lҥc hұu ӣ trình đӝ thӏ tӝc,
ta thҩy rõ ràng là bҩt kǤ mӝt vұt nào cũng có thӇ chuyӇn loài đưӧc. Ngưӡi biӅn thành
chim, chim biӃn thành ngưӡi - hoһc trong phép phù thӫy thì biӃn ngưӡi này thành
ngưӡi kia, đӭng đây mà làm điӅu gì ӣ chӛ khác. Có đưӧc nhӳng y kiӃn như thӃ cũng
đã là tiӃn bӝ rӗi, vì ӣ đӝng vұt thì chưa đưӧc như thӃ. Đó đã là mӝt cách vưӧt qua
đưӧc không gian thӡi gian trӵc tiӃp trưӟc mҳt, nhưng nҳm mӝt cách thô sơ, lӋch lҥc.
Ví dөù ngưӡi lҥc - là thӏ tӝc ngày xưa lҩy chim lҥc làm vұt tә - tӭc là ngưӡi thӏ tӝc ҩy
tӵ nhұn mình là chim. Như vұy hӑ cũng đã có mӝt ý niӋm vӅ chim rӗi, vì phҧi nҳm
đưӧc giӕng loài mӟi xӃp qui đӏnh mӝt cách mơ màng. Nó là ý tưӣng còn có tính chҩt
cҧm tính. Do đó, trong phҥm vi cҧm tính có sӵ lүn lӝn mӝt tұp thӇ ngưӡi vӟi mӝt loài
chim; hay trong phép thù thӫy mà bӓ bùa, hoһc làm chài thì nhҩt đӏnh ngưӡi ta lүn lӝn
nhӳng cá thӇ trong cùng mӝt loài. Ví dөù mӝt ngưӡi trong thӏ tӝc này giӃt mӝt ngưӡi
trong thӏ tӝc kia; thӏ tӝc kia báo thù, quí hӗ giӃt đưӧc mӝt ngưӡi nào khác cӫa thӏ tӝc
ҩy thì cũng đã thӓa mãn rӗi, chӭng tӓ là hӑ lүn lӝn cá thӇ này vӟi cá thӇ kia trong
cùng mӝt thӏ tӝc. Hӑ chưa phân biӋt đưӧc cá thӇ và đҥi thӇ, chưa phân biӋt đưӧc
nhӳng cá thӇ trong đҥi thӇ ҩy. Trình đӝ này là trình đӝ trung gian giӳa cҧm tính và lý
tình. Có thӇ nói nó có mӝt phҫn tư tưӣng, mӝt phҫn chưa. Ngôn ngӳ cũng còn lung
tung, mӟi là ngôn ngӳ hình ҧnh, chưa phҧi là ngôn ngӳ khoa hӑc. Do đó mà có nhiӅu
chuyӋn mê tín. Hình ҧnh nӑ lүn lӝn vӟi hình ҧnh kia, nhưng dù sao cũng có thӇ nói đã
có mӝt hӋ thӕng tư tưӣng nhưng là hӋ thӕng tôn giáo, lүn lӝn có qui luұt, có trұt tӵ
không phҧi lung tung (chӭng cӟ là khi hӑ đã coi mình là chim lҥc thì không coi mình
là hә). Trұt tӵ xây dӵng trên cơ sӣ lүn lӝn nhưng vүn có trұt tӵ. Ví dөù phép phù thӫy
có tính chҩt cӕ đӏnh, có qui luұt (đӑc mӝt bài chú thì không đưӧc phép trұt mӝt chӳ
nào).

3 - Quá trình ti͇n tri͋n cͯa quan h͏ s̫n xṷt trong xã h͡i nguyên thͯy.

l) Giai đoҥn tӯ 1 triӋu đӃn 50 vҥn năm gҫn đây là giai đoҥn đã có công cө nhưng chưa
theo điӅn hình. Tӭc là sҧn xuҩt chưa đưӧc tә chӭc. Đӭng vӅ mһt sinh vұt lúc bҩy giӡ,
nhӳng đӝng vұt sҧn xuҩt nhӳng công cө ҩy đã thoát khӓi trình đӝ khӍ nhưng chưa tiӃn
hóa lên ngưӡi. Nhӳng bӝ xương tìm đưӧc ӣ trình đӝ ҩy có tính chҩt trung gian giӳa
khӍ và ngưӡi. Nó là vưӧn ngưӡi (Pithécantropus), khӕi óc vào đӝ 900 ± 1.000 cm3) -
trung gian giӳa óc khӍ (600 cm3) và óc ngưӡi (1.300 ± 1.700 cm3). VӅ tә chӭc xã hӝi
cӫa nó, ta không nҳm đưӧc gì hӃt, chӍ biӃt có sҧn xuҩt, nhưng sҧn xuҩt chưa đưӧc tә
chӭc. Và xét theo mӝt xương hàm ӣ giai đoҥn ҩy thì hình như ngưӡi lúc đó chưa biӃt
nói vì lưӥi còn nhӓ và chưa đưӧc mӅm dҿo. Bҩy giӡ chưa phҧi là hҥ kǤ đӗ đá cũ. Nó
là giai đoҥn tiӅn cә thҥch.

©{
2) ĐӃn hҥ kǤ đӗ đá cũ (50 - 20 vҥn năm gҫn đây), đã có công cө điӇn hìnhù quҧ đҩm.
Tӭc là nhӳng ngưӡi sҧn xuҩt ra quҧ đҩm ҩy có tә chӭc xã hӝi, nhưng vӅ trình đӝ xã
hӝi ta cũng không nҳm đưӧc gì hӃt; chӍ biӃt trình đӝ hiӇu biӃt thì cao hơn, vì bӝ óc và
đҫu lâu ӣ giai đoҥn này to hơn. Do đó có thӇ ưӟc đoán rҵng đã có ngôn ngӳ.

Trӣ lҥi vҩn đӅ nguyên do tiӃn hóa đӝng vұt, và do đó vҩn đӅ nguyên do tiӃn hóa cӫa
hӋ thҫn kinh Cө thӇ là câu hӓiù cơ năng và khí quan và cӱ đӝng cӫa cơ thӇ, cái nào đi
trưӟc. Vҩn đӅ đһt ra như thӃ là đһt dưӟi hình thӭc cũ, dưӟi danh tӯ cũ nên không
chính xác và không giҧi quyӃt đưӧc. Cơ năng và khí quan bao giӡ cũng đi đôi vӟi
nhau, cùng nhau xây dӵng. Không có vҩn đӅ trưӟc sau, cũng như không thӇ hӓi gà và
trӭng cái nào đi trưӟc. Ta giҧi quyӃt vҩn đӅ này bҵng cách vưӧt ra ngoài nó và danh tӯ
trӯu tưӧng ҩy. Phҧi quan niӋm mӝt hoҥt đӝng khác chưa phө thuӝc khí quan nhưng
xuҩt phát tӯ hoàn cҧnh khách quan, và xây dӵng theo lӕi biӃn lưӧng trӣ thành chҩt. Vì
thӃ vҩn đӅ là trưӟc giai đoҥn ҩy có nhӳng hoҥt đӝng tӵ phát nào đҩy (do quan hӋ giӳa
hoàn cҧnh mӟi và tә chӭc cũ), rӗi do biӃn lưӧng trӣ thành biӃn chҩt mà xây dӵng khí
quan và cơ năng cùng đi vӟi nhau. Ví dө khi có mӝt sӕ biӇn cҥn thành mһt đҩt, phҫn
lӟn cá bӏ chӃt nhưng mӝt vài loài nào đҩy có điӅu kiӋn đһc biӋt (chҷng hҥn có bong
bóng thӣ đưӧc, như mӝt giӕng cá gҫn đây hay còn) nên sӕng đưӧc trên mһt đҩt.
Nhưng tҩt nhiên nó phҧi thay đәi vì hoàn cҧnh mӟi (mһt đҩt khác nưӟc biӇn), do đó
không đi thҷng mà bҳt buӝc phҧi đi vòng. ĐiӅu kiӋn ҩy qui đӏnh sӵ xuҩt hiӋn tә chӭc
đi quanh, bҳt đҫu bҵng đi cong (bò sát), sau mӟi đi quanh hҷn (có vú). Vұy vҩn đӅ là
do hoàn cҧnh mӟi có mӝt sӕ hoҥt đӝng tӵ phát, có mӝt hình thái cӱ đӝng mӟi, lâu dҫn
xây dӵng và đӃn mӝt lúc nào đҩy tҥo nên khí quan và cơ năng.

GHI CHÚ®2]

1 - KӂT LUҰN Vӄ NGUӖN GӔC Ý THӬC TRONG TIӂN HÓA ĐӜNG VҰT

- Ý thӭc là sҧn phҭm cӫa hӋ thҫn kinh.

- Sӵ tiӃn triӇn tӯ cơ thӇ lên ý thӭc là mӝt biӃn chҩt theo qui luұt biӋn chӭng.

Ôͭc đích

HiӇu rõ ý thӭc không ӣ ngoài nhұp vào mà do sӵ phát triӇn cӫa cơ thӇ, là sҧn phҭm
cӫa thҫn kinh dưӟi ҧnh hưӣng cӫa khách quan.

{

Nghiên cӭu sӵ tiӃn hóa cӫa đӝng vұt, ta thҩy mӛi trình đӝ có mӝt trҥng thái ý thӭc nào
- khái niӋm, ý thӭc cũng như tri giác hoàn toàn là cơ cҩu cӫa cӱ đӝng. Cӱ đӝng là nӝi
dung khách quan cӫa ý thӭc, tri giác, nhҩt là trong đӝng vұt. Do đó ta phҧi hoàn toàn
căn cӭ vào hình thӭc và nӝi dung khách quan - cơ đӝng - cӫa tri giác và ý thӭc đӇ
phân tích nó - đӇ tránh sai làm chӫ quan.

®NӃu trình đӝ sau là mӝt hình thái chӫ đӝng hoàn cҧnh hơn cӫa trình đӝ trưӟc, và cũng
nҳm đưӧc khách quan hơn]

Thҫn kinh là tә chӭc cӫa cӱ đӝng, mӝt tә chӭc đӇ tҥo nên nhӳng kích thích dҳt tӟi mӝt
cӱ đӝng. Nhӳng cӱ đӝng ӣ mӝt trình đӝ cao hơn đòi hӓi mӝt tә chӭc cao hơn. Tuy
nhiên mӛi mӝt trình đӝ cӫa cӱ đӝng trên đ͉u bao g͛m c͵ dͭng cͯa trình đ͡ dưͣi và
ph̫n ánh đi͉u ki͏n khách quan - con khӍ hҥ tҫng rút dây nhưng chưa nҳm đưӧc hiӋn
tưӧng đó, vì thӃ khi không có dây nó chӏu - trái lҥi khӍ thưӧng tҫng đã nҳm vӳng đưӧc
quan hӋ trung gian đó nên dùng gұy đӇ kӅu. Ý thӭc là mӝt sҧn phҭm chӫ quan nhưng
nó mang tính chҩt cӫa khách quan (cӫa hiӇu biӃt), vì ý thӭc xây dӵng trên cơ sӣ cӱ
đӝng mà cӱ đӝng là phҧn ӭng cӫa sӵ vұt vӟi hoàn cҧnh khách quan.

®Luӗng thҫn kinh qui đӏnh mӝt tә chӭc nào đҩy cӫa cӱ đӝng]

u͹ ti͇n tri͋n cͯa ý thͱc có liên tͭc và gián đo̩n.

Khi mӝt cӱ đӝng tiӃn triӇn đӃn trҥng thái ý thӭc, nó đã qua mӝt biӃn chҩt, do đó nó
gián đoҥn (ý thӭc bҳt các cӱ đӝng, bҳt ӣ chӛ nó có thӇ không dүn tӟi sӵ bҳt thӵc sӵ).
Nhưng nó không hoàn toàn mӟi và khác hҷn mà xuҩt phát tӯ cơ sӣ cӫa cӱ đӝng, nên
xét cho cùng nó vүn mang tính liên tөc.

Ý thӭc là nguӗn gӕc cӫa tư tưӣng. Mà nӝi dung cӫa ý thӭc chӍ là phҧn ánh cӫa thӃ
giӟi vұt chҩt khách quan quanh ta, nên dù tư tưӣng có cao xa đӃn đâu cũng chӍ là phҧn
ҧnh khách quan.

9 - SӴ TIӂN TRIӆN TӮ KHӌ LÊN NGUӠI

Ôͭc đích - Yêu c̯u

Giҧi thích vì đâu phát hiӋn nhӳng đһc tính cӫa loài ngưӡi. Làm nәi bұt vai trò lao
đӝng - góp phҫn xây dӵng quan điӇm lao đӝng.

1 - Đһc tính cӫa ngưӡi đӕi vӟi loài vұt

{c
Căn cӭ vào vai trò tinh thҫn, tư tưӣng cӫa loài ngưӡi, tôn giáo cho rҵng loài ngưӡi là
mӝt hiӋn tưӧng vô cùng đһc biӋt cӫa thiên nhiên, khác hҷn, không liên lҥc gì vӟi loài
vұt và do mӝt Đҩng Thưӧng đӃ tҥo ra. Nhưng ý thӭc tư tưӣng, tinh thҫn là nhӳng đһc
tính nhiӅu tính chҩt chӫ quan. Ta phҧi xét theo phương diӋn khách quan.

VӅ phương diӋn thӇ chҩt các nhà khoa hӑc xét rҵng có tӟi hơn 2000 đһc điӇm sinh lý
hӑc cӫa loài ngưӡi đӕi vӟi loài vұt.

Nhưng qui lҥi có 4 đһc điӇm chínhù

- bàn tay - dҿo hơn

- đi trên hai chân - (có mӝt tư thӃ) dáng đi cao và đӭng

- hӋ thҫn kinh phӭc tҥp hơn

- tә chӭc cә hӑng có thӇ nói đưӧc.

VӅ sinh hoҥt có đһc tínhù

- lao đӝng sҧn xuҩt

- ngôn ngӳ

- đӡi sӕng xã hӝi có tә chӭc.

®Đһc điӇm căn bҧn là đһc điӇm vӅ xã hӝi - lao đӝng]

- Có nhӳng loài vұt có hành đӝng như lao đӝng, nhưng sӵ thӵc không lao đӝng sҧn
xuҩt vì nó không sӱ dөng công cө (khác dөng cө nhҩt thӡi), và không kӃt tinh sáng
kiӃn - đӇ sҧn xuҩt. YӃu tӕ sӱ dөng công cө sҧn xuҩt chӭng tӓ sӵ chinh phөc đưӧc
hoàn cҧnh thiên nhiên, biӃn thӃ giӟi thiên nhiên thành thӃ giӟi cӫa con ngưӡi, khác
vӟi loài vұt cao nhҩt cũng chӍ lӧi dөng hoàn cҧnh thiên nhiên đӇ thích ӭng vӟi thiên
nhiên.

- NhiӅu giӕng vұt có thӇ nói đưӧc (vҽt, quҥ...) nhưng không có ngôn ngӳ. Ngôn ngӳ
đã tҥo ra thӃ giӟi mӟi cӫa loài ngưӡi, mӝt thӃ giӟi vô hҥn có thӇ hoàn toàn khác vӟi
thӃ giӟi mà loài ngưӡi xúc tiӃp.

- Xã hӝi cӫa đӝng vұt chӍ là nhӳng đàn chung sӕng có tính chҩt cá thӇ, còn xã hӝi loài
ngưӡi dù tӯ khi nguyên thӫy đã có tính chҩt mӝt tұp thӇ xã hӝi.

{9
9 Mҫm mӕng nhӳng đһc tính trong loài khӍ

Lý luұn duy tâm căn cӭ vào nhӳng đһc tính trên đӇ cho rҵng loài ngưӡi không liên
quan gì vӟi loài vұt và phҧi do mӝt đҩng Thưӧng đӃ tҥo nên. Nhưng chúng ta dùng
khoa hӑc đӇ xét, ta thҩy nhӳng đһc tính ҩy không tuyӋt đӕiù

- Bàn tay ngưӡi dҿo hơn nhưng không hoàn toàn khác tay khӍ nhân hình, và có dҥy dӛ
khӍ có thӇ làm đưӧc rҩt nhiӅu viӋc gҫn như ngưӡi.

- KhӍ đi còng nhưng có nhӳng lúc đi thҷng - con gibbon gҫn như thưӡng xuyên đi
bҵng 2 chi sau.

- Sӵ phát triӇn cӫa hӋ thҫn kinh loài ngưӡi là kӃt quҧ cӫa sӵ phát triӇn thành đӝng vұt
mӝt mӭc cao, không có sӵ phân cách tuyӋt đӕi

- Tә chӭc phát âm không đӕi lұp vӟi loài khӍ nhân hình - nhiӅu loài vұt có thӇ biӃt nói.

®Ngưӡi ta tìm đưӧc nhӳng bӝ xương trung gian giӳa khӍ và ngưӡi (trán ít vҽt, hӕc mҳt
ít gӗ...) vào khoҧng 1.000.000 năm trưӟc đây]

Vê phương diӋn sinh hoҥtù

- KhӍ dùng dөng cө nhҩt thӡi rӗi vӭt đi, nhưng trong nhӳng hoàn cҧnh đһc biӋt và
thưӡng xuyên nào nó biӃt giͷ dͭng cͭ trong thӡi gian ngҳn

Vài nhà bác hӑc, nhҩt là giáo sư Koehler (Đӭc), nghiên cӭu khӍ nhân hình đã thҩy
nhӳng cӱ đӝng chu̱n b͓ cho vi͏c làm dͭng cͭ và trong hoàn cҧnh bình thưӡng -
không luyӋn tұp - đã có nhӳng cӱ đӝng đһc biӋt chӭng minh nhӳng trình đӝ caoù «mӝt
con khӍ lҳp mӝt cái gұy nhӓ vào mӝt ӕng gӛ rӛng to hơn đӇ làm mӝt cái gұy dài hơn
kӅu chuӕi, hoһc cao hơn, đã gұm đҫu mӝt mҧnh gӛ cho nhӓ hơn đӇ lҳp vӯa ӕng» hay
đã «biӃt chӗng nhӳng hӝp gӛ lên nhau - dù mӝt cách không hӋ thӕng - đӇ vӣ lҩy nҧi
chuӕi» (Koehler).

- Nghiên cӭu tiӃng kêu cӫa khӍ, ngưӡi ta nhұn thҩy chúng có mҩy chөc tiӃng kêu khác
nhau và mӛi loҥi tiӃng tương đӕi đã tương ӭng vӟi nhӳng hoàn cҧnh khác nhau nhҩt
đӏnh. Và đôi khi hình như đã phát biӇu nhӳng hiӋn tưӧng khách quan - kêu con khác
lҥi cùng khiêng hӝp nһng chӭ không thuҫn biӇu hiӋn chӫ quan.

{3
- KhӍ chưa có tә chӭc tұp thӇ nhưng đã có nhӳng hành đӝng có thӇ làm cơ sӣ cho tә
chӭc xã hӝiù thái đӝ cӝng tác (gӑi nhau cùng khiêng đӗ vұt, bày vӁ cho nhau cách lҳp
gұy dài hơn).

®Kêu là sӵ phát biӇu cҧm đӝng chӫ quan cӫa đӝng vұt thành âm thanh].
Sӵ phân biӋt căn bҧn là nhӳng đһc điӇm xã hӝi. NӃu cҫn tìm nguӗn gӕc loài ngưӡi,
ngưӡi ta kӇ tӯ lúc có công cө - Poài ngưͥi xṷt hi͏n tͳ khi có lao đ͡ng.

Ngưӡi ta tìm ra công cө trong tӭ đӏa kǤ. Nghĩa là bҳt đҫu tӯ lúc ҩy, mӝt loài khӍ biӃt
lao đӝng. Cái gì thúc đҭy sӵ chuyӇn biӃn ҩy?

®Nhҩt kǤù phát triӇn cá

Nhӏ kǤù phát triӇn bò sát
Tam kǤù phát triӇn có vú
Cuӕi tam kǤù phát triӇn khӍ
Đҫu tӭ kǤù phát triӇn ngưӡi]

Đҫu tӭ kǤ có mӝt trұn lҥnh làm nhiӅu rӯng bӏ mҩt đi. Mӝt sӕ khӍ phҧi xuӕng đҩt và
thӭc ăn hiӃm hoi hơn trưӟc. Loài khӍ bҳt buӝc phҧi phát triӇn mӝt khҧ năng có sҹn tӯ
trưӟc nhưng không vұn dөng đӃn lҳmù như năng dùng dͭng cͭ. Trong điӅu kiӋn mӟi,
nhӳng dөng cө không phҧi chӍ dùng xong vӭt đi mà đã đưӧc giӳ lҥi và cũng vì hoàn
cҧnh phҧi cҧi tiӃn dөng cө - làm thành công cͭ.

®Khoҧng 1.000.000 - 20.000 năm trưӟc đây, có nhӳng lúc cҧ mӝt bӇ đá tӯ bҳc cӵc tràn
xuӕng miӅn ôn đӟiù nghiên cӭu các đӏa tҫng và vào núi hiӋn tҥi còn mang nhӳng vӃt
rҥch cӫa đưӡng đi cӫa nhӳng bӇ đá ҩy].

Trong sӵ chuyӇn biӃn này có gián đoҥn và liên tөcù sӵ chuyӇn đәi vӅ lưӧng (thưӡng
xuyên tính cӫa sӱ dөng dөng cө) chuyӇn thành biӃn đәi vӅ chҩtù dөng cө tiӃn lên công
cө; cӱ chӍ tӵ nhiên thành đӝng tác lao đӝng, sӵ biӃn chuyӇn cӫa hoàn cҧnh tӵ nhiên
thành hoàn cҧnh cӫa mình. Do đó có nhӳng chuyӇn biӃn vӅ cơ thӇ, và nhӳng chuyӇn
biӃn ҩy là kӃt quҧ cӫa sӵ xây dӵng đӝng tác lao đӝngù

- Hai bàn tay trưӟc ngày càng dùng càng dҿo; tay sau đӇ đi - chân

- Hai tay sӱ dөng không dùng đӇ dӵa nên ngưӡi phҧi thҷng lên đӇ dӵa vào chân sau.

Đӡi sӕng xã hӝi phӭc tҥp hơn - bӝ máy phát âm ngày càng phӭc tҥp và phát triӇn hơn.

®Giá trӏ căn bҧn đӡi sӕng con ngưӡi là s͙ng t͹ do, nghĩa là tҥo ra hoàn cҧnh cӫa mình
và đó là kӃt quҧ lao đӝng]

{î
®Phә biӃn kinh nghiӋm và chuyӇn dөng cө. Dù lҥc hұu hay văn minh nhưng mӝt sӕ
loài có lao đӝng đҫu là ngưӡi và khác hҷn loài vұt ӣ lao đӝng. Nhưng chênh lӋch vӅ
trình đӝ chӍ là kӃt quҧ cӫa hoàn cҧnh, điӅu kiӋn cơ thӇ tương đӕi giӕng nhau nӃu đһt
vào mӝt hoàn cҧnh lӏch sӱ nào có thӇ văn minh đưӧc - lӏch sӱ kháng chiӃn - căn bҧn
phương pháp tư tưӣng. Sӵ phân chia tuyӋt đӕi là phương pháp cӫa thӕng trӏ đӇ tách ra,
kìm hãm phát triӇn đӇ bóc lӝt mãi] .

Trong đӡi sӕng, khӍ đã có mҫm mӕng cӫa ngôn ngӳ và đӡi sӕng tұp thӇ (tiӃng kêu có
vҿ yêu cҫu giúp đӥ). Vӟi sӵ phát triӇn, đӡi sӕng lao đӝng dҫn dҫn tiӃn lên đӡi sӕng
chung, cùng sӱ dөng dөng cө, cùng lao đӝng. Cuӝc sӕng tұp thӇ tiӃn triӇn trên cơ sӣ
cӫa sӵ phát triӇn cӫa dөng cө lên công cө, theo nhӳng qui luұt cӫa sӵ phát triӇn ҩy.

Trong cuӝc sӕng tұp thӇ lao đӝng, ngôn ngӳ xuҩt hiӋn. Sӵ phát âm có tính chҩt khách
quan phҫn nào đã có mҫm mӕng trong loài khӍ ngày càng đưӧc qui đӏnh chính xác
hơn, và nҧy sinh nhӳng ngôn ngӳ mӟi phát xuҩt tӯ cơ cҩu lao đӝng (tiӃng kêu thành
tiӃng hô, nhӏp ngôn ngӳ là nhӏp lao đӝng - dҫn dҫn đưӧc phân tích tӍ mӍ...). Cҩu tҥo
cӫa bӝ máy phát âm theo sӵ biӃn chuyӇn cӫa ngôn ngӳ ngày càng phát triӇn, tә chӭc
cao hơn theo đӡi sӕng tұp thӇ và lao đӝng. Tә chӭc tұp thӇ ngày càng đưӧc qui đӏnh
chính xác phҧn ánh sӵ đòi hӓi cӫa đӝng tác lao đӝng - nҧy sinh kӹ luұt. Có 2 kӹ luұt
chӫ yӃuù

- Bҧo vӋ công cө.

- Cùng nhau sҧn xuҩt công cө.

Ta thҩy rҵng nhӳng mҫm mӕng có sҹn trong loài khӍ thưӧng tҫng đã biӃn lưӧng qua
biӃn chҩt lên trình đӝ ngưӡi nhӡ lao đӝng. Như thӃ, lao đӝng không chӍ xây dӵng đӡi
sӕng hiӋn tҥi cӫa chúng ta mà đã xây dӵng nên chúng ta trong dĩ vãng nӱa, nó đã xây
dӵng nên giá trӏ căn bҧn cӫa loài ngưӡi.

PHҪN BA
*
TƯ TƯӢNG NGUYÊN THӪY
VҨN Đӄ NHҰN THӬC CӪA LOÀI NGƯӠI
TRONG XÃ HӜI NGUYÊN THӪY ®1]

{Ë
I - NHҰP Đӄ LӎCH SӰ TƯ TƯӢNG NGUYÊN THӪY

Trong hai bài trưӟc, ta mӟi nói đӃn tiӅn sӱ tư tưӣng. Phҫn đó là cҫn thiӃt vì tư tưӣng
xây dӵng trên cơ sӣ cҧm tính. Có nҳm đưӧc cơ sӣ cҧm tính cӫa tư tưӣng mӟi nҳm
đưӧc giá trӏ thӵc tӃ cӫa tư tưӣng. Sӣ dĩ tư tưӣng phҧn ánh thӃ giӟi vұt chҩt và ҧnh
hưӣng tӟi nó, là vì cҧn bҧn tư tưӣng xuҩt phát tӯ thӃ giӟi vұt chҩt qua cҧm tính. Cҧm
tính là sӵ phҧn ánh trӵc tiӃp quan hӋ giӳa cơ thӇ và thӃ giӟi vұt chҩt dүn đӃn ý thӭc
nhұn xét, ý thӭc hiӇu biӃt, sau này đӃn nhұn thӭc lý tính, ý thӭc phҧn ánh ngoҥi giӟi
mӝt cách gián tiӃp chӭ không phҧi trӵc tiӃp. Trên cơ sӣ phҧn ánh gián tiӃp (tҩt nhiên
cũng còn nhiӅu lý do khác) đã xuҩt hiӋn nhiӅu lý thuyӃt mơ hӗ, đһt tư tưӣng là mӝt cái
gì ngoài thӵc tӃ, đӕi lұp vӟi thӵc tӃ. Chính đây là vҩn đӅ căn bҧn cӫa triӃt hӑc.

Vҩn đӅ căn bҧn cӫa triӃt hӑc xuҩt phát tӯ tình trҥng cӫa tư tưӣng - đӃn giai đoҥn thành
hình cӫa nó - hình như là tách rӡi thӵc tӃ. NӃu tư tưӣng tách rӡi thӵc tӃ thì làm sao có
chân lý, làm sao tư tưӣng có hiӋu lӵc. Vӏ trí cӫa tư tưӣng hình như là tách rӡi thӵc tӃ
đã gây ra vҩn đӅ căn bҧn cӫa triӃt hӑcù làm sao có đưӧc mӝt tư tưӣng phҧn ánh mӝt
thӃ giӟi khách quan, ҧnh hưӣng đӃn thӃ giӟi khách quan? Ta biӃt rҵng do chӛ quan hӋ
giӳa tư tưӣng và thӃ giӟi khách quan đã thành vҩn đӅ, thì có mӝt xu hưӟng đһt tư
tưӣng là mӝt cái gì thӕng trӏ thӃ giӟi khách quan. Câu hӓi là tҥi sao tӯ vұt chҩt lҥi xuҩt
hiӋn đưӧc mӝt tư tưӣng có giá trӏ? Nhà triӃt hӑc duy tâm lҥi quay ngưӧc câu hӓi ҩy và
cho rҵngù chính tư tưӣng là thӵc tӃ, là chân lý; tư tưӣng tҥo ra thӃ giӟi khách quan -
cho nên không lҩy gì làm lҥ mà tư tưӣng có hiӋu lӵc và ҧnh hưӣng đӕi vӟi thӃ giӟi
khách quan. Đһt vҩn đӅ như thӃ là lӝn ngưӧc, vì ta biӃt rҵng tư tưӣng không phҧi tҥo
ra thӃ giӟi khách quan. NӃu lҩy tư tưӣng trong lӏch sӱ loài ngưӡi thì rõ ràng các hình
thái ý thӭc kӃ tiӃp nhau tӯ trình đӝ thҩp lên trình đӝ cao, mà trình đӝ thҩp nhҩt là cҧm
tính, rõ ràng nó không thӇ nào tҥo ra đưӧc cái thӃ giӟi khách quan. Ý thӭc đӝng vұt
không thӇ tҥo ra thӵc tӃ, mà rõ ràng xuҩt phát tӯ quan hӋ sinh sӕng thӵc tӃ. Vұy giҧi
pháp duy tâm đӕi lұp vӟi thӵc tӃ lӏch sӱ.

(Nhưng không phҧi vì thӃ mà đã hӃt vҩn đӅ. NӃu công nhұn tư tưӣng xuҩt phát tӯ thӵc
tӃ, thì phҧi giҧi thích tҥi sao, do quá trình nào mà tư tưӣng phҧn ánh đúng thӵc tӃ và
ҧnh hưӣng tӟi thӵc tӃ?

Chúng ta đã thҩy ӣ trҥng thái cҧm tính đã có sӵ tương ӭng giӳa ý thӭc và ngoҥi cҧnhù
ý thӭc phҧn ánh quan hӋ giӳa cơ thӇ và ngoҥi cҧnh. Nhưng làm sao lên đưӧc đӃn trình
đӝ tư tưӣng, bao quát đưӧc toàn bӝ thӃ giӟi khách quan, cho đӃn nhӳng ngôi sao xa
nhҩt, nhӳng phҫn tӱ nhӓ nhҩt (nguyên tӱ, phân tӱ, nhӳng chuyӇn đӝng cӫa nguyên
tӱ...). Tҥi sao tӯ mӝt bӝ phұn rҩt nhӓ là bӝ óc loài ngưӡi lҥi xuҩt hiӋn đưӧc nhӳng tư
tưӣng rҩt lӟn lao bao quát đưӧc toàn thӇ thӵc tӃ khách quan. Đҩy là vҩn đӅ. Vì tư
tưӣng bao quát cҧ mӝt lӏch sӱ mênh mông (mênh mông trong không gian và trong

{ƒ
thӡi gian) và còn dӵ kiӃn vӟi mӝt tương lai cũng mênh mông. Tҥi sao lҥi có hiӋn
tưӧng như thӃ?

Vҩn đӅ này trong phҥm vi quan điӇm duy vұt là vҩn đӅ trưӟc kia triӃt hӑc cũ đһt dưӟi
danh nghĩaù lý tính và c̫m tính. Vì triӃt hӑc trưӟc kia cũng biӃt là tư tưӣng không thӇ
nào tách rӡi hoàn toàn vұt chҩt đưӧc, mà đһc biӋt nhұn thҩy mӝt bӝ phұn trӵc tiӃp
phҧn ánh vұt chҩt là cҧm tính, nhưng đӗng thӡi lҥi đһt mӝt bӝ phұn hình như siêu viӋt
bao gӗm thӃ giӟi khách quan là bӝ phұn lý tính.

TriӃt hӑc cũ đһt vҩn đӅù làm sao trong ý thӭc tư tưӣng lҥi có hai phҫn khăng khít vӟi
nhauù mӝt phҫn liên quan chһt chӁ vӟi thӃ giӟi khách quan, và mӝt phҫn khác bao quát
mênh mông là tư tưӣng lý tính. Cái gì đi trưӟc? Tư tưӣng hay cҧm tính? NӃu cҧm tính
đi trưӟc, ta sӁ hiӇu vì sao tư tưӣng có quan hӋ vӟi thӵc tӃ khách quan (lý doù cҧm tính
liên quan chһt chӁ vӟi thӃ giӟi khách quan), nhưng không hiӇu tҥi sao lý tính bao gӗm
đưӧc quan hӋ mênh mông cӫa thӃ giӟi khách quan? NӃu đһt lý tính đi trưӟc thì hiӇu
tҥi sao có khoa hӑc, tҥi sao lҥi có nhӳng tư tưӣng nҳm đưӧc nhӳng quan hӋ phә cұp,
nhưng lҥi không hiӇu đưӧc vì sao nhӳng quan hӋ phә cұp trong phҥm vi siêu hình lҥi
thӵc hiӋn đưӧc trong thӃ giӟi khách quan? Do đó vҩn đӅ giӳa cҧm tính và lý tính
không giҧi quyӃt đưӧc.

Phe kinh nghiӋm chӫ nghĩa nhҩn mҥnh vào tính chҩt thӵc tӃ cӫa tư tưӣng nên không
giҧi quyӃt đưӧc vҩn đӅ giá trӏ phә cұp cӫa lý tính. Phe lý tính nhҩn mҥnh vào chân lý
phә cұp nhưng không giҧi thích đưӧc tính chҩt ӭng dөng thӵc tӃ cӫa nó. Cũng có mӝt
sӕ triӃt gia cũng tìm cách giҧi quyӃt vҩn đӅ bҵng cách nêu ra mӝt giai đoҥn trung gian
giӳa cҧm tính và lý tính, vì nӃu đһt đӕi diӋn cҧm tính và lý tính thì thҩy tính chҩt khác
nhau quá. Lý tính nhҵm nhӳng quan hӋ phә cұp, cҧm tính căn bҧn là nhҩt thӡi (cҧm
giác bây giӡ, ӣ đây). Không hiӇu tҥi sao trong cùng mӝt ngưӡi lҥi có cҧm tính và lý
tính, mà cҧm tính và lý tính đӕi lұp vӟi nhau, đӗng thӡi rõ ràng là mӝt. Mӝt sӕ triӃt gia
tìm giҧi pháp trung gian, nêu ra mӝt thӭ lý tính chưa hoàn toàn duy lý và mӝt cҧm tính
đã bҳt đҫu có nhұn xét. Hӑ cho rҵng không tìm ra đưӧc giai đoҥn trung gian ҩy thì
không thӇ đһt quan hӋ giӳa hai bên. Nhưng trong triӃt hӑc cũ không biӃt qui đӏnh bӝ
phұn trung gian đó như thӃ nào. NӃu nó có tính chҩt cҧm tính (bây giӡ, ӣ đây) thì nó
cũng không thӇ nҳm đưӧc giá trӏ khách quan và phә cұp, trӯ ra nó đã là lý tính. NӃu
nó có tính chҩt lý tính thì căn bҧn nó đã là phә cұp rӗi, vұy không hiӇu vì sao nó lҥi có
thӇ có cҧm giác (bây giӡ, ӣ đây).

Do đó không đһt vӏ trí nhҩt đӏnh cho giai đoҥn trung gian ҩy đưӧc, và không có kinh
nghiӋm bҵng lý tính hay cҧm tính đưӧc. Đӭng vӅ mһt khái niӋm, hai hình thái ҩy vүn
hoàn toàn đӕi lұp. Mà bӝ phұn trung gian thì nhҩt đӏnh là có. Trong đӡi sӕng thӵc tӃ
có mӝt sӕ nhұn thӭc chưa phҧi là nhұn thӭc lý tính, chưa thành hӋ thӕng, chưa dӵa
vào nguyên lý nào, nhưng nhұn thӭc đó rҩt cҫn thiӃt. Vì trong đӡi sӕng có lúc không

{d
có hӋ thӕng mà vүn sӕng, nhưng sӕng cũng không chӍ là cҧm tính. Trong đӡi sӕng
hàng ngày, đҥi đa sӕ nhұn xét cӫa chúng ta là trung gian giӳa cҧm tính và lý tính.
Chính bӝ phұn ҩy làm cơ sӣ trӵc tiӃp cho lý tính. NӃu xây dӵng lý luұn thì cũng phҧi
bҵng cách tәng kӃt nhӳng hiӇu biӃt kinh nghiӋm chưa có hӋ thӕng nhưng đã có giá trӏ
thӵc tiӉn. Chính nhұn thӭc ҩy là nguyên liӋu đӇ xây dӵng lý luұn. Lý luұn tách rӡi
nhұn thӭc đó sӁ là lý luұn suông. Đӭng vӅ mһt khái niӋm thì ta đӏnh nghĩa bӝ phұn
trung gian đó thӃ nào?

NӃu đóng khung vào nhӳng danh tӯ tâm lý hӑc hay lôgic hӑc thì không thӇ đӏnh nghĩa
đưӧc nhӳng bӝ phұn ҩy, tӭc là nhӳng nhұn thӭc tương đӕi rӝng rãi nhưng không phҧi
là phә cұp. Nhưng thӵc tӃ, trong dӡi sӕng chúng ta, vӟi trình đӝ văn hóa bây giӡ,
không có nhұn thӭc nào hoàn toàn tách rӡi lý luұn. Dù là lý luұn nhұn thӭc kinh
nghiӋm, nó cũng bӏ chi phӕi bӣi cҧ mӝt hӋ thӕng tư tưӣng trong đó có mӝt lý luұn
nhҩt đӏnh. Bҩt kǤ mӝt nhұn thӭc nào cӫa chúng ta bây giӡ cũng đã đưӧc đһt vào mӝt ý
thӭc hӋ nào đó. Dù có xuҩt phát mӝt cách hình như là tӵ phát thì sӵ tӵ phát đó cũng đã
có lý luұn cӫa nó. Thành ra nӃu lҩy tài liӋu trӵc tiӃp trong nhӳng hiӋn tưӧng tư tưӣng
cӫa ta hiӋn nay thì không thӇ đӏnh nghĩa đưӧc mӝt cách thuҫn túy và rõ rӋt bӝ phұn
trung gian (bӝ phұn nhұn thӭc nhưng còn cҧm tính chưa có lý luұn). ĐӇ đӏnh nghĩa bӝ
phұn ҩy, ta trӣ lҥi nhӳng giai đoҥn đã xuҩt hiӋn, nhưng chưa bӏ chi phӕi bӣi lý luұn mà
làm môi giӟi cho lý luұn sau này. Đó là giai đoҥn cӫa xã hӝi loài ngưӡi, trưӟc khi có
văn minh, giai đoҥn tư tưӣng nguyên thӫy cӫa loài ngưӡi.

Tư tưӣng nguyên thӫy tҩt nhiên cao hơn trình đӝ đӝng vұt, trình đӝ cҧm tính thuҫn túy.
Ngưӡi nguyên thӫy đã có nhӳng nhұn thӭcù đã biӃt nói, kӇ chuyӋn, có kӻ thuұt, có xã
hӝi, có giáo dөc, có tӗ chӭc, thұm chí có tôn giáo, mӻ thuұt, v. v... Tӭc hӑ đã có nhұn
thӭc, nhưng nhұn thӭc chưa đưӧc đúc thành lý luұn. Nhұn thӭc cӫa ngrưӡi nguyên
thӫy chưa phân biӋt đưӧc rõ ràng đҥi thӇ vӟi cá thӇ. Do đó chưa có lý luұn, vì lý luұn
phát triӇn trong phҥm vi đҥi thӇ. Lý luұn là vұn dөng khái niӋm đҥi thӇ, xây dӵng khái
niӋm đҥi thӇ. Tư tưӣng ngưӡi nguyên thӫy còn ӣ giai đoҥn trung gian giӳa cá thӇ và
đҥi thӇ. Ví dөù đӕi vӟi ngưӡi ӣ trình đӝ mӑi rӧ thì mӝt ngưӡi cӫa thӏ tӝc có giá trӏ
giӕng như mӝt ngưӡi khác cӫa thӏ tӝc ҩy. Bҵng chӭng là có thӇ đem ngưӡi.này chuӝc
cho ngưӡi khác, có thӇ oán ngưӡi này mà giӃt ngưӡi khác, hoһc đánh vào tưӧng mӝt
ngưӡi mà cũng xem như đánh vào ngưӡi ҩy (phép chài). Nhұn thӭc ngưӡi nguyên
thӫy nҳm đưӧc cá thӇ vӟi hình thӭc phә cұp hóa nào đҩy (đã có tính chҩt đҥi thӇ
nhưng chưa phҧi là đҥi thӇ). Ví dөù hӑ xem tưӧng đҩt không chӍ là mӝt miӃng đҩt mà
đӗng thӡi là mӝt con ngưӡi. Đó cũng là nguyên tҳc cӫa đҥo vұt tә. Ví dөù mӝt thӏ tӝc
lҩy mӝt con vұt làm vұt tә như bò, chim, v. v... dân trong thӏ tӝc là con vұt ҩy và con
vұt ҩy là ngưӡi thӏ tӝc, không phân biӋt tính chҩt, đҥi thӇ và cá thӇ trong giӕng loài mà
tính chҩt đҥi thӇ này qui đӏnh. Giӕng như trҿ con lên bӕn lên năm cũng chưa phân biӋt
đưӧc đҥi thӇ và cá thӇ. Danh tӯ nó dùng có tính chҩt đҥi thӇ nhưng nó dùng vӟi ý nghĩ
cá thӇ. Ví dө trҿ con bҳt đưӧc mӝt con sâu, giӃt con ҩy, tìm đưӧc con khác thì đӕi vӟi

{©
nó con này vүn là con trưӟc kiaù nó xem con sau đӗng nhҩt vӟi con trưӟc, chӭ không
phҧi là con cùng trong mӝt giӕng loài, không phҧi đây là mӝt con khác thӃ vào con kia.
Nó không phân biӋt đưӧc hai cá thӇ trong mӝt giӕng loài, vì nó không phân biӋt đưӧc
cá thӇ vӟi giӕng loài. Y như ngưӡi nguyên thӫy đánh mӝt ngưӡi là đánh cҧ thӏ tӝc.
Đây đã có nhұn thӭc, đã nҳm đưӧc mӝt hiӇu biӃt chung nào đҩy (bҵng chӭng là đã có
kӻ thuұt), nhưng chưa phҧi là nhұn thӭc lý tính, vì hiӇu biӃt chung ҩy chưa chi phӕi
đưӧc nhӳng trưӡng hӧp cá thӇ trong phҥm vi trӯu tưӧng cӫa mӝt khái niӋm. Do đó,
nӃu nghiên cӭu nhӳng tư tưӣng cӫa ngưӡi nguyên thӫy (tôn giáo, chuyӋn cә tích, thҫn
thoҥi) ta thҩy ý tưӣng rҩt là lӝn xӝn, ngưӡi thành vұt, vұt thành ngưӡi. Nhưng không
phҧi vì thӃ mà không có hiӇu biӃt. Vұy thì làm sao hӑ sӕng đưӧc trong mӝt xã hӝi có
tә chӭc, dӵa trên kӻ thuұt sҧn xuҩt và quan hӋ kinh tӃ nhҩt đӏnh. Sӕng đưӧc như thӃ là
vì nhҩt đӏnh hӑ có mӝt hiӇu biӃt chân chính vӅ thӃ giӟi khách quan, dù nhұn thӭc chưa
đҥt tӟi trình đӝ lý tính, chưa phân biӋt đưӧc cá thӇ và đҥi thӇ, thành ra đӃn lúc nhӳng
nhұn thӭc ҩy tәng hӧp lҥi chӍ đúc thành chuyӋn, không thành lý luұn. Đây ta nҳm
đưӧc bӝ phұn trung gian trong phҥm vi thuҫn túy cӫa nó (giai đoҥn mà nó chưa có lý
luұn chi phӕi). ĐӃn xã hӝi văn minh, nhӳng nhұn thӭc ҩy tҩt nhiên vүn có, luôn luôn
phát triӇn, nhưng vӅ căn bҧn nó đã bӏ lý luұn chi phӕi. Lý luұn ҩy kӃ tiӃp nhau càng
ngày càng tiӃn bӝ, nhưng bao giӡ cũng có mӝt hình thái lý luұn nào đó, dҫu thҩp dҫu
cao.

NӃu nghiên cӭu nhұn thӭc ӣ trình đӝ lý tính thì không nҳm đưӧc điӇm ngoһtù chӛ nó
chuyӇn lên lý tính. Do đó cũng không giҧi thích đưӧc lý tính, không nҳm đưӧc nguӗn
gӕc và cơ sӣ cӫa nhӳng giá trӏ phә cұp, cӫa nhӳng giá trӏ tư tưӣng loài ngưӡi. šì th͇
trưͣc khi nghiên cͱu lý tính ph̫i nghiên cͱu nhͷng hình thái đơn gi̫n cͯa nh̵n thͱc
trong xã h͡i nguyên thͯy.

Đһt vҩn đӅ như thӃ là đһt vҩn đӅ trong toàn bӝ lӏch sӱ loài ngưӡi, hơn nӳa trong toàn
bӝ lӏch sӱ đӝng vұt. Có thӃ mӟi hiӇu đưӧc đúng đҳn giá trӏ chân chính cӫa tư tưӡng
theo hai mһtù giá trӏ hiӇu biӃt cӫa nó và đӗng thӡi cơ sӣ thӵc tӃ cӫa giá trӏ hiӇu biӃt ҩy.
Theo cơ sӣ thӵc tӃ thì, tư tưӣng loài ngưӡi chӍ là mӝt bӝ phұn rҩt nhӓ trong thӃ giӟi
khách quan, nhưng giá trӏ hiӇu biӃt cӫa nó thì rҩt mênh mông.

Trưӟc khi đi vào giá trӏ cө thӇ, ta hãy phác qua nhӳng giai đoҥn chính trong lӏch sӱ
chung ҩy đӇ đһt đưӧc nguӗn gӕc nhұn thӭc cӫa chúng ta vӟi vӏ trí đúng đҳn cӫa nó
trong toàn bӝ thӃ giӟi khách quan.

II Vӎ TRÍ CӪA XÃ HӜI NGUYÊN THӪY TRONG CUӜC TIӂN HOÁ CӪA
SӴ SӔNG (xã hӝi cũng là mӝt hình thӭc sӕng)

Trong cuӝc tiӃn hóa cӫa các sinh vұt sӕng, xã hӝi loài ngưӡi nói chung - cө thӇ là xã
hӝi nguyên thӫy - có vӏ trí thӃ nào? Trҧi qua nhӳng giai đoҥn nào? (Phҫn này đӇ đһt

{{
cơ sӣ thӵc tӃ cho công viӋc nghiên cӭu lӏch sӱ tư tưӣng, bao giӡ ta cũng có hưӟng đһt
vҩn đӅ trong phҥm vi hҽp hòi trӯu tưӧng cӫa nó).

Ta không biӃt rõ lӏch sӱ cӫa các sinh vұt bҳt đҫu tӯ bao giӡ, nhưng ưӟc chӯng cũng
cách đây 1.000 ± 2.000 triӋu năm. Lӏch sӱ chính quy (tӭc lӏch sӱ trong ҩy ta có thӇ
quy đӏnh tӯng năm, lӏch sӱ có tài liӋu viӃt) cũng chӍ đӝ vào 6.000 năm lҥi nay. So vӟi
khoҧng thӡi gian l, 2 nghìn triӋu năm, 6.000 năm trong lӏch sӱ là mӝt giai đoҥn rҩt nhӓ,
không nói gì đӃn lӏch sӱ quҧ đҩt trưӟc khi có sinh vұt, và lӏch sӱ cӫa vũ trө trưӟc khi
có quҧ đҩt. Do đó, phҧi đһt vӏ trí loài ngưӡi trong lӏch sӱ ҩy đӇ thҩy rõ giá trӏ cao quí
và cơ sӣ thӵc tӃ cӫa nó (vì vӟi mӝt cơ sӣ nhӓ hҽp mà trong tư tưӣng nó đã bao gӗm
đưӧc toàn bӝ cuӝc biӃn chuyӇn mênh mông ҩy). Ӣ đây, ta hҥn chӃ vào giai đoҥn
tương đӕi ngҳn (nӃu so sánh vӟi lӏch sӱ quҧ đҩt và vũ trө) là giai đoҥn lӏch sӱ cӫa sinh
vұt.

Ӣ giai đoҥn 1, 2.000 triӋu năm nay đã xuҩt hiӋn nhӳng hình thái sinh vұt đҫu tiên, nay
còn đӇ lҥi mӝt di tíchù nhӳng cái túi đã biӃn thành than, nhưng phân tích than ҩy thì
biӃt rҵng nó do ӣ nhӳng chҩt hӳu cơ biӃn thành. Con vұt ҩy gӑi là Coryêium
Enigmaticum rӝng đӝ hai phân. Theo lӟp đҩt tìm đưӧc nhӳng túi này thì nó xuҩt hiӋn
vào đӝ 1.000 - 2.000 triӋu năm lҥi nay.

Bҳt đҫu tӯ 500 triӋu năm lҥi đây, đã có đӫ tài liӋu đӇ phân kǤ lӏch sӱ quҧ đҩtù

+ p͓a kǤ thͱ nh̭t (tӯ 500 triӋu năm gҫn đây) đã xuҩt hiӋn lӟp cá. Cuӕi đӏa kǤ thӭ nhҩt
xuҩt hiӋn nhӳng lưӥng thê và bò sát đҫu tiên. Nhưng đӏa kǤ thӭ nhҩt nói chung là giai
đoҥn phát triӇn và thӏnh hành cӫa loài cá.

+ p͓a kǤ thͱ hai (tӯ 300 - 50 triӋu năm gҫn đây) phát triӇn mӝt cách rҩt vĩ đҥi lӟp bò
sát. Có nhӳng con bò sát rҩt to dài đӃn 30 mét. ĐӃn cuӕi đӏa kǤ thӭ hai xuҩt hiӋn
nhiӅu đӝng vұt có vú nhưng mӟi chӍ là nhӳng hình thái rҩt nhӓ.

+ p͓a kǤ thͱ ba (tӯ 50 triӋu năm đӃn nay) lӟp có vú mӟi phát triӇn mӝt cách vĩ đҥi.
Cuӕi đӏa kǤ thӭ ba xuҩt hiӋn nhiӅu đơn vӏ tiӅn phong cӫa bӝ khӍ - trong ҩy cũng có
nhӳng loài tiӅn phong cӫa ngưӡi, mà ngưӡi ta đã tìm ra mӝt vài di tích ӣ Nam Phi. Ӣ
Nam Phi đã xuҩt hiӋn nhiӅu loài khӍ có khӕi óc to hơn các loài khӍ thưӡng. Theo
xương đùi thì hình như nó đã biӃt đӭng. Trong nhӳng hang trong đó ngưӡi ta tìm ra
nhӳng loài khӍ ҩy thҩy rҩt nhiӅu xương đӝng vұt. ĐiӅu ҩy chӭng minh rҵng loҥi khӍ
này ăn nhiӅu thӏt, có khҧ năng bҳt đưӧc nhiӅu đӝng vұt to hơn nó. Ta có thӇ ӭc đoán
rҵng khi ҩy hãy còn là khӍ nhưng ӣ trình đӝ cao hơn các loài khӍ nhân hình. Loài khi
ҩy chưa biӃt dùng công cө (vì ӣ nhӳng đӏa phương ҩy không tìm ra đưӧc mӝt công cө
nào). Nhưng có thӇ rҵng khi ҩy đã biӃt dùng dөng cө mӝt cách thưӡng xuyên (khӍ
thưӡng cũng đã biӃt dùng dөng cө trong nhӳng trưӡng hӧp cҫn thiӃt). Vӟi loҥi khӍ này

c


có thӇ là đã chuyӇn lên giai đoҥn dùng dөng cө chưa phҧi là công cө hҷn hoi - nhưng
đã đưӧc dùng thưӡng xuyênù giai đoҥn trung gian giӳa dөng cө và công cө.

+ p͓a ký thͱ tư (tӯ 1 triӋu năm gҫn đây). Đһc điӇm cӫa đӏa kǤ thӭ tư là có nhӳng di
tích cӫa nhӳng loài đһt vào cùng mӝt phҥm vi tiӃn hóa vӟi loài ngưӡi, tӭc là nhӳng
loài đã biӃt sҧn xuҩt công cө. Chúng ta đã ӭc đoán dùng dөng cө mӝt cách thưӡng
xuyên, có thӇ là giai đoҥn cӫa loài khӍ đã tìm thҩy di tích ӣ Nam Phi. Nhӳng loài đҫu
tiên đã có khҧ năng sҧn xuҩt, tӭc đã biӃt dùng công cө là nhӳng loài vưӧn ngưӡi (ӣ
trình đӝ trung gian giӳa khӍ và ngưӡi). Chӫ yӃu hiӋn giӡ có ba hҥngù

- Ӣ Nam Dương (tӭc Indonêxia) có loài vưӧn hình ngưӡi (ngưӡi vưӧn Java).

- Ӣ Trung Quӕc gҫn Bҳc Kinh có loҥi (Sinanthropus) (có hàng chөc bӝ xương - mӛi
bӝ chӍ còn vài ba cái xương).

- Ӣ Âu Châu chi còn mӝt cái hàm (Heidelberg). Đһc điӇm cӫa nhӳng vưӧn hình ngưӡi
này là có mӝt khӕi óc trung gian giӳa khӍ và ngưӡi, chӯng 1.000 cm3. Khӕi óc cӫa
con khӍ lӟn đӝ 600 cm3 (cӫa ngưӡi đӝ 1 .400 cm3). Đһc biӋt ӣ gҫn Bҳc Kinh, trong
hang tìm ra di tích cӫa loài khӍ ҩy, ngưӡi ta đã tìm ra nhӳng công cө bҵng đá thô sơ và
mӝt ít di tích lӱa là nhӳng than bӃp còn lҥi. Loài vưӧn ngưӡi này lúc đó đã biӃt dùng
công cө, mӝt thӭ công cө rҩt thô sơ chưa có hình thái điӇn hình. Xét xương hàm tìm ra
ӣ Âu Châu (Heidelberg) thì có thӇ ӭc đoán rҵng lúc đó vưӧn hình ngưӡi chưa biӃt nói
thành âm, bӣi vì hình như lưӥi còn nhӓ và chưa biӃt cuӝn lҥi mӝt cách mӅm dҿo như
bây giӡ. Đây cũng là mӝt điӅu quan trӑng. NӃu ӭc đoán đó đúng thì có mӝt bҵng
chӭngù sҧn xuҩt đi trưӟc ngôn ngӳ và kéo dài trong mӝt giai đoҥn khá dài trưӟc khi có
ngôn ngӳ.

Đҥi khái tӯ 1 triӋu năm gҫn đây, khi xuҩt hiӋn nhӳng vưӧn hình ngưӡi đҫu tiên - đã có
nhӳng công cө đҫu tiên đӃn lúc công cө ҩy thành điӇn hình tӭc công trình sҧn xuҩt
cũng thành hӋ thӕng mà có thӇ đoán có ngôn ngӳ, thӡi gian tiӃn hóa kéo dài chӯng 50
vҥn năm (l/2 đӏa kǤ thӭ 4).

Tӯ 50 vҥn năm gҫn đây, xuҩt hiӋn nhӳng công cө có qui cӫ đҫu tiên. Công cө có qui
cӫ nhҩt là qu̫ đ̭m (chelleer). Đó là giai đoҥn đҫu tiên cӫa H̩ kǤ c͝ th̩ch. Cũng
trong giai đoҥn ҩy, xuҩt hiӋn nhӳng xương cӫa nhӳng loài đã có thӇ gӑi là ngưӡi rӗi
(khӕi óc 1.300 cm3) (Ecanthropus Dăsoni).

ĐiӅu kiӋn xuҩt hiӋn và đһc tính cӫa loài ngưӡi là công cͭ s̫n xṷt (đưӧc tә chӭc, có
điӇn hình) và ngôn ngͷ. Giӳa nhӳng giai đoҥn ҩy có nhӳng giai đoҥn trung gianù giai
đoҥn dùng dөng cө mӝt cách thưӡng xuyên, giai đoҥn công cө thô sơ chưa có điӇn
hình và chưa có ngôn ngӳ.

c
c
Tӯ 20 vҥn năm gҫn đây là giai đoҥn Trung kǤ c͝ th̩ch (Moustérien). Nhӳng công cө,
điӇn hình ӣ giai đoҥn này đưӧc tìm ra ӣ Moustier (Pháp). Công cө bҵng đá đã tӃ nhӏ
hơn ӣ Hҥ kǤù nhӳng con dao dài 10 cm, rӝng 1 - 2 phân, hay cao, mũi dùi, mũi dao
khá nhӑn bҵng đá. Chӭng tӓ lúc đó đã biӃt cҥo lông thú đӇ che mình. Đó là mӝt tiӃn
bӝ lӟn. Giai đoҥn này là giai đoҥn tương đương vӟi nhӳng thӏ tӝc lҥc hұu nhҩt còn tӗn
tҥi trên quҧ đҩt - nhӳng thӏ tӝc Úc còn dùng công cө bҵng đá theo điӇn hình
Mousterien (dao cҥo). Trong giai đoҥn trung kǤ, lҫn đҫu tiên đã thҩy nhӳng ngôi mӝ
rõ rӋt, nghĩa là đã thҩy nhӳng bӝ xương đã xӃp theo mӝt trұt tӵ nhҩt đӏnhù xung quanh
có đá - chӭng tӓ rҵng nhӳng ngưӡi chӃt đã đưӧc chôn theo mӝt thӫ tөc nhҩt đӏnh.
Nhӳng bӝ xương ҩy xӃp theo kiӇu nҵm nghiêng chân tay đӅu co lên ngӵc. Tөc chôn
ngưӡi vӟi hình thӭc như thӃ còn lҥi trong thӏ tӝc mông muӝi hiӋn nay. Theo nhӳng
ngưӡi trong nhӳng thӏ tӝc ҩy nói rҵng đây là có ý cӝt ngưӡi chӃt đӇ mà khӓi làm rҫy
ngưӡi sӕng.

Tӯ 25.000 năm gҫn đây là giai đoҥn cuӕi cùng cӫa cә thҥch là Thưͫng kǤ c͝ th̩ch thì
nhӳng công cө đã tinh vi hơn. Đһc biӋt đã có nhӳng mũi tên, đҫu lao, mũi kim bҵng
xương (ta ӭc đoánù ӣ giai đoҥn trưӟc ҩy, da vұt đã đưӧc thuӝc nhưng chưa có gì chӭng
minh rҵng đã có quҫn áo; nhưng giai đoҥn sau này khi xuҩt hiӋn kim tӭc là đã có quҫn
áo). Tұp quán chôn ngưӡi chӃt phát triӇn có phҫn phӭc tҥp hơn. Đã có nhӳng vұt cúng
tӃ sҳp xӃp xung quanh bӝ xương, nhӳng bӝ xương nhuӝm màu đӓ (nhӳng ngưӡi chӃt
trưӟc khi chôn đã đưӧc nhuӝm) và trong giai đoҥn ҩy phát triӇn mӝt nghӋ thuұt rҩt
phong phú, có tính chҩt hiӋn thӵc. Còn rҩt nhiӅu bӭc tranh dùng hai màu đӓ và đen
diӉn tҧ nhӳng vұt săn bҳn như bò, tê, ngӵa, v. v..., và nhӳng bүy đӇ bҳt voi, cҧ nhӳng
lӉ làm phép cӫa phù thӫy (tranh ӣ trong mӝt hang vӁ thҫy mo đeo đôi sӯng nai, khoác
da nai nhҧy múa). Tҩt nhiên không phҧi đӃn giai đoҥn thưӧng kǤ mӟi có phép phù
thӫy. Ӣ giai đoҥn trưӟc đã có nhӳng hang trong đó ngưӡi ta tìm ra mӝt chӛ tích lũy
xương gҩu, đҫu gҩu; chӭng tӓ ӣ đҩy đã có nhӳng lӉ hiӃn tӃ gҩu.

12.000 năm trưӟc Công Nguyên thì xuҩt hiӋn mӝt giai đoҥn mӟi, mӝt kӻ thuұt mӟiù
trung gian giӳa đӗ đá cũ và đӗ đá mӟi, gӑi là Trung Th̩ch, tinh vi hơn giai đoҥn
thưӧng kǤ cә thҥchù có nhӳng mũi tên, nhӳng dao rҩt nhӓ (đӝ 1 cm).

6.000 năm trưӟc Công Nguyênù bҳt đҫu giai đoҥn đӗ đá mӟiù Tân Th̩ch. Giai đoҥn
này là giai đoҥn bҳt đҫu phát triӇn nông nghiӋp (trӗng trӑt, chăn nuôi). Sӵ phát triӇn
đӗ gӕm chӭng tӓ đã có nhiӅu đӗ dӵ trӳ. Đã có làng mҥc và gia đình. Cuӕi giai đoҥn
này, ngưӡi ta tìm ra kim khí, đҫu tiên là nghӅ đúc đӗng đӓ.

Bҳt đҫu tӯ 4.000 năm trưӟc Công Nguyên thì chúng ta vào giai đoҥn đã có tài liӋu lӏch
sӱ, đã có nhӳng vương triӅu đҫu tiên.

c
9
Nhӳng mӕc năm đӅ ra trên đây là mӕc cӫa nhӳng bӝ phұn tiӃn bӝ nhҩt, hiӋn nay hoһc
gҫn đây còn nhӳng chӫng tӝc ӣ trình đӝ ӣ trung kǤ đӗ đá cũ (như ӣ Úc), thưӧng kǤ đӗ
đá cũ (thӏ tӝc Esquimaux ӣ Bҳc Cӵc) và nhӳng thӏ tӝc ӣ trình đó đӗ đá mӟi (thӏ tӝc da
đӓ ӣ Bҳc Mӻ), còn có nhӳng bӝ lҥc gҫn tiӃn lên trình đӝ văn minh đã biӃt dùng đӗng
đӓ và vàng (bӝ lҥc Incas ӣ Mexique).

Bҳt đҫu tӯ trung kǤ đӗ đá cũ, chúng ta có thӇ nghiên cӭu mӝt cách cө thӇ tình hình xã
hӝi và trҥng thái tư tưӣng, bӣi vì hiӋn giӡ còn tӗn tҥi nhӳng thӏ tӝc ӣ trình đӝ ҩy.
Nhưng nӝi dung nghiên cӭu ӣ trình đӝ này chưa giҧi quyӃt đưӧc vҩn đӅ nguӗn gӕc
cӫa xã hӝi và tư tưӣng cӫa loài ngưӡi, vì xã hӝi và tư tưӣng loài ngưӡi đã xuҩt hiӋn ӣ
nhӳng trình đӝ thҩp hơn - đһc biӋt ta có thӅ ӭc đoán đưӧc ngôn ngӳ xuҩt hiӋn ӣ
thưӧng kǤ đӗ đá cũ, nhưng lҥi không có bӝ tӝc nào ӣ trình đӝ đó. Mà chính ӣ đҩy lҥi
xuҩt hiӋn nhӳng vҩn đӅ quan trӑng nhҩtù gia đình nguyên thӫy - ngôn ngӳ - tôn giáo
nguyên thӫy.

III - QUAN Hӊ SҦN XUҨT VÀ XÃ HӜI DƯӞI CHӂ ĐӜ CÔNG XÃ

NGUYÊN THӪY

Quan hӋ sҧn xuҩt trong chӃ đӝ công xã nguyên thӫy nói chung và vӅ căn bҧn là quan
hӋ cӝng đӗng, cùng làm cùng ăn. Cuӕi thӡi công xã nguyên thӫy, loài ngưӡi chuyӇn
lên tư hӳu tài sҧn và chiӃm hӳu nô lӋ. Nhưng tӯ tұp đoàn nguyên thӫy cӝng đӗng đӃn
chӃ đӝ áp bӭc bóc lӝt nһng nӅ nhҩt trong lӏch sӱ là chӃ đӝ nô lӋ, có cҧ mӝt quá trình
chuyӇn biӃn trong đó dҫn dҫn xuҩt hiӋn nhӳng quan hӋ chênh lӋch, mӝt phҫn nào có
tính chҩt bóc lӝt, tuy chưa phҧi là chӃ đӝ bóc lӝt. Nhӳng quan hӋ đó phát triӇn tӯng
bưӟc đӃn chӃ đӝ chӫ nô bóc lӝt nô lӋ. Tӯ đâu xuҩt phát nhӳng mâu thuүn trong chӃ đӝ
cӝng đӗng nguyên thӫy và tính chҩt chênh lӋch ngày càng phát triӇn?

Buәi đҫu trong lúc sӭc sҧn xuҩt còn thô sơ, sӣ dĩ có chӃ đӝ cӝng đӗng là vì quan hӋ
sҧn xuҩt chưa phát triӇn. Càng ngày nó càng phát triӇn theo hưӟng cá thӇ. Công cө cá
nhânù búa, lao, cung, v. v... không có tính chҩt xã hӝi như nhӳng máy móc trong mӝt
nhà máy. Quá trình sҧn xuҩt vӟi nhӳng công cө đó vӅ căn bҧn có tính chҩt cá thӇ.
Tính chҩt đó ngày càng mҥnh thì quan hӋ tư hӳu càng xen vào hình thái cӝng đӗng
chung. Tuy nhiên ngay buәi đҫu, nhӳng sӭc sҧn xuҩt đã có bҧn chҩt xã hӝi, mà vì thӃ
mӟi có quan hӋ cӝng đӗng. Sӭc sҧn xuҩt dù thô sơ bao nhiêu, thì vӅ thӵc chҩt nó vүn
có bҧn chҩt xã hӝiù đã gӑi là công cө thì bҩt kǤ ai cũng có thӃ sӱ dөng đưӧc. Mà muӕn
sҧn xuҩt thì cũng phҧi theo mӝt truyӅn thӕng nào đҩy chӭ không phҧi mӛi cá nhân có
thӇ tҥo ra đưӧc nhӳng công cө sҧn xuҩt mӟi. Do đó có truyӅn thӕng bҳt chưӟc lүn
nhau và sӱ dөng nhӳng kinh nghiӋm tích lũy tӯ đӡi này qua đӡi kia. Vì thӃ mӟi xuҩt
phát đưӧc quan hӋ cӝng đӗng chӭ không phҧi chӍ vì lý do tiêu cӵc là trình đӝ sҧn xuҩt
còn quá thҩp kém.

c
3
Vӟi nhӳng dөng cө ӣ loài khӍ nhân hình, ngưӡi ta đã thҩy nhӳng hình thái cӱ đӝng có
tính chҩt xã hӝi trên cơ sӣ dөng cө, nhҩt là trong quá trình tiӃn triӇn tӯ dөng cө lên
công cө, bưӟc đҫu tiӃn lên hoҥt đӝng sҧn xuҩt. Mӝt con khӍ nhân hình quen dùng dөng
cө như cái gұy, nӃu không có dөng cө đó thì nó có thӇ bҿ mӝt cành cây, uӕn thҷng
mӝt dây thép cong hay lӗng hai khúc lau vào nhau đӇ làm mӝt cái gұy dài hơn. Nhӳng
con khӍ nhân hình đã biӃt mang mӝt cái hòm đһt dưӟi mӝt chӛ treo mӝt nҧi chuӕi đӃ
đӭng lên lҩy chuӕi. Đó là nhӳng hoҥt đӝng chuҭn bӏ dөng cө. Trong trưӡng hӧp có
mҩy con sӕng vӟi nhau, ngưӡi ta đã thҩy nhӳng hiӋn tưӧng cӝng tác đҫu tiênù hai ba
con khӍ góp sӭc vӟi nhau, hay mӝt con khӍ giúp con khác chuҭn bӏ dөng cө. Đó là
hiӋn tưӧng cӝng tác trong lao đӝng thôi, chưa có cӝng đӗng trong lúc thu hoҥch (lúc
bҳt đưӧc nҧi chuӕi thì nhӳng con khӍ lҥi tranh giành nhau). Nhưng trong bҧn chҩt cӫa
sӵ lao đӝng, chúng ta đã thҩy tính chҩt xã hӝiù mӑi ngưӡi có thӇ dùng đưӧc và nó
đưӧc chӃ tҥo theo mӝt kӻ thuұt nhҩt đӏnh, do kinh nghiӋm nhiӅu ngưӡi góp lҥi. Đó là
bҧn chҩt chung cӫa quá trình sҧn xuҩt. Nhưng buәi đҫu, thì nó lҥi có tính chҩt cá thӇ,
mӛi ngưӡi làm mӝt viӋc, sӱ dөng riêng mӝt công cө. NӃu làm chung thì chӍ là nhiӅu
công viӋc hӑp lҥi thành viӋc tұp thӇ. Càng ngày sӭc sҧn xuҩt càng phát triӇn thì tính
chҩt cá thӇ càng phát triӇn. Do đҩy có mâu thuүn giӳa tính chҩt cá thӇ cӫa sӭc sҧn
xuҩt và hình thái cӝng đӗng cӫa quan hӋ sҧn xuҩt, càng ngày càng làm giҧm bӟt tính
chҩt cӝng đӗng và xen vào đҩy nhӳng yӃu tӕ tư hӳu.

Quá trình biӃn đәi quan hӋ cӝng đӗng đưa đӃn tư hӳu tài sҧn và bóc lӝt giai cҩp như
thӃ nào? Chúng ta không nҳm đưӧc trӵc tiӃp nhӳng giai đoҥn đҫu tiên cӫa loài ngưӡi.
Nhưng ta nҳm đưӧc tương đӕi trình đӝ trung kǤ cә thҥch, hiӋn nay còn di tích trong
mӝt sӕ thӏ tӝc ӣ Úc, Polynésie hay mӝt sӕ thӏ tӝc Tây Nguyên nưӟc ta. Nhưng ӣ trình
đӝ hҥ kǤ cә thҥch hay thҩp hơn nӳa là trình đӝ vưӧn ngưӡi (tӯ 1 triӋu đӃn 50 vҥn năm
gҫn đây), đã có công cө sҧn xuҩt, nhưng vӅ trҥng thái xã hӝi ta không nҳm đưӧc gì hӃt.
Nhưng chҳc lúc ҩy đã có tұp đoàn cӝng đӗng rӗi, vì đã có công cө sҧn xuҩt. HiӋn nay
ta không có căn cӭ cө thӇ đӇ mô tҧ đưӧc tұp đoàn đó, vұy ta phҧi dùng phương pháp
gián tiӃp đi tӯ cái biӃt đӃn cái không biӃtù tӯ hình thái cӝng đӗng trong nhӳng xã hӝi
lҥc hұu nhҩt bây giӡ mà tiӃn tӟi diӉn tҧ nhӳng quan hӋ trưӟc.

Ta có thӇ xuҩt phát tӯ trình đӝ tương đương vӟi trung kǤ đӗ đá cũ (Úc - Polynésie).
Đһc điӇm cӫa nhӳng thӏ tӝc đó là chӃ đӝ kӃt hôn tұp thӇ dӵa trên kӹ luұt cҩm giao cҩu
giӳa anh chӏ em đӗng huyӃt. Tҩt cҧ lӭa anh em ruӝt cӫa mӝt tұp đoàn kӃt hôn vӟi cҧ
lӭa chӏ em ruӝt cӫa mӝt tұp đoàn khác. Lúc đҿ con thì sӕ con đó là cӫa tҩt cҧ cái tұp
thӇ cha mҽ đã kӃt hôn. Do đó có lӋ kӃt hôn ngoài thӏ tӝc. Con lӭa trai cӫa mӝt thӏ tӝc
A kӃt hôn vӟi lӭa gái cӫa thӏ tӝc B thì đӭa con đҿ ra thuӝc thӏ tӝc B. Tӯ đâu mà có chӃ
đӝ kӃt hôn này? Nó xuҩt phát tӯ giai đoҥn trưӟc, trong đó không có lӋ cҩm anh chӏ em
đӗng huyӃt kӃt hôn vӟi nhau. Ta có thӇ ӭc đoán là trong giai đoҥn trưӟc (hҥ kǤ đá cũ)
đã có mӝt lӋ kӃt hôn tұp thӇ rӝng rãi hơn tӭc là giao cҩu tӵ do trong cùng mӝt lӭa,
nhưng cũng có lӋ cҩm giao cҩu giӳa cha mҽ và con, giӳa lӭa trên và lӭa dưӟi. Như thӃ

c
î
tӭc là ӣ giai đoҥn trưӟc nӳa (giai đoҥn vưӧn ngưӡi) thì có tӵ do giao cҩu hӛn loҥn.
Tuy thӃ cũng có hình thӭc gia đình đӝng vұt, tӯng cһp sӕng vӟi nhau. Đó là nhӳng gia
đình tӵ nhiên không bӏ hҥn chӃ bӣi mӝt kӹ luұt xã hӝi nào. Kӹ luұt xã hӝi bҩt đҫu có
tӯ khi có lӋnh cҩm giao cҩu giӳa lӭa cha mҽ và lӭa con, rӗi giӳa anh chӏ em đӗng
huyӃt.

Vҩn đӅ nguӗn gӕc loài ngưӡi là mӝt vҩn đӅ căn bҧn, nhưng tài liӋu hiӇm, rҩt nhiӅu giҧ
thuyӃt. Theo nhӳng lý do đӅ ra ӣ trên, chúng ta có thӇ ӭc đoánù

- ëiai đo̩n vưͫn ngưͥi (tiӅn mông muӝi)ù có tӯng cһp tӵ nhiên ӣ vӟi nhau trong cùng
mӝt tұp đoàn, trong . . . đã có quan hӋ cӝng đӗng nhưng chưa có lӋ phân biӋt nào.

- H̩ kǤ đ͛ đá cũ (bưӟc đҫu giai đoҥn mông muӝi)ù có sӵ phân biӋt giӳa lӟp cha mҽ và
lӟp con. Sӵ phân biӋt trong chӃ đӝ kӃt hôn là mӝt triӋu chӭng đӇ ta ӭc đoán vӅ chӃ đӝ
kinh tӃ trong xã hӝi. Đҩy là ch͇ đ͡ lão tr͓ mà ӣ giai đoҥn sau (trung kǤ đӗ đá cũ,
tương đương vӟi nhӳng thӏ tӝc Úc bây giӡ) còn duy trì. Nhӳng ngưӡi già có uy tín có
quyӅn chӍ huy và đһt ra nhiӅu tөc lӋ, có khi rҩt khó khăn cho lӟp trҿù lӟp già đưӧc ăn
nhiӅu nhҩt, lӟp trҿ có nhiӋm vө cung cҩp thӏt đҫy đӫ cho lӟp già. Có nhiӅu lӋ cҩm kӷ
không hiӇu tҥi sao (tabous), do lӟp già đһt ra và nói chung có lӧi cho hӑù ӣ Úc có lӋ
con trai trҿ không đưӧc lҩy vӧ trҿ, con gái trҿ phҧi lҩy chӗng lão thành. Ngưӡi già là
ngưӡi biӃt nhӳng bí mұt tôn giáo, vұy có thӇ làm nhӳng lӉ rҩt phӭc tҥpù lӉ thiӃu niên,
lӉ trưӣng thành. Do đҩy hӑ bҳt thanh niên cung cҩp thӭc ăn cho hӑ. Sӵ phân biӋt kinh
tӃ tương đương vӟi sӵ phân biӋt tôn giáo. Ta có thӇ ӭc đoán rҵng trong thӡi hҥ kǤ đӗ
đá cũ, đӗng thӡi vӟi nhӳng tөc lӋ vӅ kӃt hôn đӗng huyӃt cũng đã có nhӳng phân biӋt
vӅ kinh tӃ. Lӟp già đã trҧi qua nhiӅu kinh nghiӋm sҧn xuҩt, sӱ dөng công cө, hӑ có
công dҥy lӟp trҿ, nên dӵa vào công ҩy mà đһt ra sӵ phân biӋt vӅ cách thӭc hưӣng thө.
Vұy trong cách thӵc hiӋn quan hӋ cӝng đӗng, đã có sӵ phân biӋt. Quan hӋ cӝng đӗng
bҳt đҫu thay đәi, viӋc sӱ dөng công cө ngày càng khó khăn, phҧi đưӧc ngưӡi có kinh
nghiӋm huҩn luyӋn, do đҩy có sӵ phân biӋt giӳa ngưӡi nhiӅu kinh nghiӋm và thanh
niên ít kinh nghiӋmù quan hӋ xã hӝi thay đәi do trình đӝ sҧn xuҩt phát triӇn. Lӟp
ngưӡi nhiӅu kinh nghiӋm hơn, đưӧc uy tín vӟi lӟp trҿ, do đó có quan hӋ cha con, uy
tín cӫa cha đӕi vӟi con. Lòng kính cӫa con đӕi vӟi cha là mӝt quan hӋ rҩt sâu trong tư
tưӣng con ngưӡi. Nó xuҩt phát tӯ khi xã hӝi bҳt đҫu có tә chӭc vӟi chӃ đӝ lão trӏ, sau
thӡi kǤ hӛn loҥn.

ĐӃn giai đoҥn sau, trung kǤ cә thҥch, xã hӝi có sӵ phân biӋt giӳa con trai và con gái,
đàn ông và đàn bà. Sӵ phân biӋt này tương đương vӟi mӝt sӵ phân công mӟi vӅ kinh
tӃ giӳa đàn bà và đàn ông. VӅ phương diӋn chuyên mônù đàn ông đi săn, đàn bà đào rӉ
và cӫ. Đӭng vӅ mһt kinh tӃ, quan hӋ giӳa đàn ông, đàn bà là quan hӋ cӝng tác. Vӟi sӵ
phát triӇn cӫa sӭc sҧn xuҩt, bҳt đҫu xuҩt hiӋn yӃu tӕ trao đӕi đó thì có lӭa con gái đӃn
tuәi kӃt hôn trong các tұp đoàn. Trong xã hӝi mông muӝi trung kǤ, ngưӡi đàn bà đóng

c
Ë
góp mӝt phҫn quyӃt đӏnh trong gia đìnhù vì công viӋc đào rӉ và cӫ thu hoҥch đưӧc
thưӡng xuyên hơn viӋc săn bҳt. Nên khi mӝt tұp đoàn cung cҩp đàn bà cho mӝt tұp
đoàn khác thì tұp đoàn này phҧi trҧ lҥi mӝt sӕ thӭc ăn cho ngưӡi lão thành trong tұp
đoàn kia. Chàng rӇ phҧi cung cҩp thӏt cho bӕ vӧ, ngưӡi vӧ vӅ thӏ tӝc chӗng sӁ cung
cҩp cӫ và rӉ.

Trong bưӟc đҫu chuyên môn hóa cӫa hoҥt đӝng kinh tӃ đã có sӵ trao đәi giӳa tұp
đoàn nӑ và tұp đoàn kia, tә chӭc theo huyӃt thӕng. Vӟi bưӟc chênh lӋch thӭ hai này,
đã có hiӋn tưӧng bóc lӝt nào đҩyù ngưӡi đàn bà bӏ lép vӃ. Ӣ Úc, có lӋ trong mӝt phҫn
thӡi gian trong năm cҩm đàn bà ăn thӏt, thӏt đưӧc dành cho đàn ông, nhҩt là lão thành.
Khi di cư, đàn ông chӍ mang vũ khí, còn đàn bà có khi phҧi khuân vác rҩt nһng.

- ĐӃn giai đoҥn thưӧng kǤ đӗ đá cũ, tә chӭc thӏ tӝc đã phát triӇn, cӫa cҧi bҳt đҫu tұp
trung vào anh tӝc trưӣng. Quan hӋ sҧn xuҩt chính vүn là quan hӋ cӝng đӗng, nhưng vӅ
nhӳng vұt thӵc dөng đã có khá nhiӅu chênh lӋchù công cө, thӏt khô, mӥ, da, v. v...
Xuҩt hiӋn sӵ trao đәi giӳa thӏ tӝc này và thӏ tӝc kia qua tay tӝc trưӣng. Do đó tӝc
trưӣng tұp trung cӫa cҧi.

- Vӟi giai đoҥn trung thҥch và tân thҥch, có hình thӭc đҫu tiên cӫa sӵ trӗng trӑt bҵng
cuӕc. NghӅ trӗng trӑt lúc đҫu dành cho đàn bà. Trong bưӟc đҫu cӫa xã hӝi dã man,
cương vӏ ngưӡi đàn bà đưӧc nâng cao (chӃ đӝ «mүu quyӅn»). Nhưng hӑ chӍ dưӧc đӅ
cao trong mӝt giai đoҥn. Vӟi cái cày xuҩt hiӋn, do ngưӡi đàn ông sӱ dөng, vai trò đàn
ông lҥi mҥnh hơn và ngưӡi đàn bà bӏ biӃn thành mӝt thӭ nô lӋ phө thuӝc vào đàn ông.

Ta thҩy trong xã hӝi nguyên thӫy có hình thái cӝng đӗng, trong đó có nhiӅu mâu
thuүn phát triӇn, do đҩy xuҩt hiӋn nhiӅu chênh lӋch. ĐӃn giai đoҥn đҫu cӫa xã hӝi dã
man thì cương vӏ ngưӡi đàn bà đưӧc đӅ cao. Lӟp ngưӡi đӭng tuәi không bӏ lӟp già
thӕng trӏ như trưӟc. Đó là mӝt bưӟc tương đӕi bình đҷng trong quá trình phát triӇn
mâu thuүn. Phҧi nҳm nhӳng mâu thuүn ҩy thì mӟi hiӇu đưӧc quá trình phát triӇn cӫa
tư tưӣng loài ngưӡi. Có thӇ nói không có tư tưӣng nào cӫa ngưӡi nguyên thӫy mà
không xuҩt hiӋn dưӟi hình thái mê tín. NӃu không có mӝt sӵ bóc lӝt nào đҩy thì sao
lҥi có sӵ nô lӋ hóa vӅ mһt tinh thҫn như vұy? Mê tín nһng nӅ chính là hiӋn tưӧng tha
hóa, đi͋n hình, đһt cái tưӣng tưӧng trên cái thӵc tӃ, lҩy cái tưӣng tưӧng làm chân lý.
Do đó, con ngưӡi thӵc tӃ bӏ chi phӕi bӣi cái gì đâu đâu, không phҧi là mình. Nhӳng
hiӋn tưӧng tha hóa phát triӇn sau này bҳt nguӗn tӯ hình thái mê tín nguyên thӫy.

IV - TÔN GIÁO NGUYÊN THӪY

NӃu phân tích quan niӋm thҫn thánh hiӋn nay trong các xã hӝi văn minh ta sӁ thҩy có
hai điӃm đӕi lұpù

c
ƒ
- Ông thҫn là thӵc chҩt con ngưӡi; quan hӋ giӳa ngưӡi và thҫn có mӝt ý nghĩa đӗng
nhҩt (ngưӡi hiӇu thӵc chҩt mình trong thҫn);

- Nhưng đӗng thӡi xa cáchù ngưӡi là xác thӏt, thҫn là lý tưӣng siêu viӋt, xa cách vô
hҥn. Ngưӡi phӫ đӏnh mình và sùng bái thҫn, thҫn là toàn quyӅn, toàn lӵc.

Phân tích hai điӇm này và so sánh vӟi tôn giáo nguyên thӫy, ta thҩy điӇm thӭ hai là
xây dӵng sau này, chӭ buәi đҫu thì ngưӡi chưa xa cách vӟi thҫn đӃn thӃ. Thҫn là
thiêng liêng nhưng vүn đӗng nhҩt vӟi ngưӡi và không có sùng bái như sau này. Trong
tôn giáo xưa nhҩt mà hiӋn giӡ ta biӃt là p̩o v̵t t͝ thì không có xa cách mà thưӡng
xuyên đӗng nhҩtù ngưӡi nhұn mình là vұt tә, loài cӫa vұt tә là tә, đӗng thӡi là mình.
Nhӳng ngưӡi bây giӡ là tә tiên xuҩt hiӋn lҥi. Đó là đһc điӇm cӫa tôn giáo nguyên thӫy.
Quan hӋ trên cơ sӣ phân biӋt giai cҩp, trên cơ sӣ Nhà nưӟc áp bӭc bóc lӝt; phҧi có giai
cҩp thӕng trӏ, có chuyên chính mӟi có nhӳng ông thҫn thӕng trӏ. Xã hӝi nguyên thӫy
không có thҫn như thӃ, mà chӍ có nhӳng vұt thiêng liêng. Nó cũng có mӝt quá trình
tha hoá, nhưng theo mӝt phương thӭc đơn giҧn và cơ bҧn hơn là phương thӭc tha hoá
sau này. Mà chính phương thӭc tha hoá sau này cũng là xây dӵng trên quan hӋ tha hóa
nguyên thӫy có tính chҩt đӗng hóa (đӗng hóa mình vӟi cái gì đâu đâu nhưng là đӗng
hóa chӭ không xa cách). Chính trong quan hӋ sùng bái có mӝt mһt là thҫn xa cách
ngưӡi và ngưӡi bӏ thҫn đàn áp, nhưng mһt khác lҥi có sӵ thân mұt. Thҫn yêu ngưӡi (ví
dө trong Gia-tô, Thưӧng đӃ gӱi con xuӕng thӃ gian hy sinh, chӏu gian khә đӇ cӭu vӟt
loài ngưӡi). Đi đôi vӟi sӧ sӋt có tin tưӣng, yêu mӃn, biӇu hiӋn trong sùng bái. NӃu ta
chӍ nhҩn mҥnh mӝt mһt thì ngưӡi tin tưӣng không thӇ thông đưӧc vì chính trong sӧ sӋt
vүn có yêu mӃn. Nhưng thұt ra thì trong thân mұt cũng có tính chҩt tha hóa, mà ngưӡi
sùng bái không biӃt. Do đҩy tăng cưӡng chia rӁ giӳa ngưӡi vӟi nhauù mӝt thӏ tӝc sâu
và mӝt thӏ tӝc chim thì mӛi bên thân vӟi loài vұt tә cӫa mình, nhưng giӳa hai bên thì
lҥi coi nhau như khác loài và đánh nhau. Quá trình tha hóa này có tính chҩt đһc biӋt,
cҫn đưӧc giҧi thích. Ta không phân tích khái niӋm thuҫn túy mà căn cӭ vào sӵ viӋc
thӵc tӃ.

1) Đҥo Vұt tә

1a)Đһc điӇm cӫa Đҥo Vұt tә.

Có hai phương diӋnù tư tưӣng và tә chӭc.

VӅ mһt tư tưӣng, vұt tә là nguӗn gӕc, là thӵc chҩt, là danh hiӋu cӫa mӝt thӏ tӝc. Đó là
nӝi dung tư tưӡng, trong đó giӕng loài và cá thӇ chưa đưӧc phân biӋt rõ. Ví dө loài
chim là nguӗn gӕc thӏ tӝc chim nhưng không phҧi là con chim nào đһc biӋt mà là toàn
bӝ loài chim, nhưng đưӧc quan niӋm là mӝt giӕng vӯa là chim vӯa là ngưӡi đã sinh ra
thӏ tӝc ngưӡi «chim» và loài chim bây giӡ, nên tuy ngưӡi là ngưӡi nhưng đӗng loҥi

c
d
vӟi chim (không có quyӅn ăn và giӃt chim). Đӗng thӡi hӑ tin rҵng loài này giúp đӥ thӏ
tӝc, và ngưӧc lҥi ngưӡi thӏ tӝc phҧi làm lӉ phát triӇn vұt tә cӫa mình. Hӑ không đưӧc
ăn nhưng phҧi phát triӇn, và thӏ tӝc khác - thưӡng là thӏ tӝc anh em - giúp đӥ trong lӉ
này và có quyӅn ăn vұt tә này. Ӣ đây có mӝt quan hӋ hӛ trӧ. Giӳa thӏ tӝc và vұt tә
cũng có quan hӋ đӗng nhҩt vӅ thӵc chҩt, vì hӑ nhұn mình là loài vұt tә và trong lӉ
trưӣng thành thì lúc quan trӑng nhҩt là lúc mӝt ngưӡi lão thành chӍ vào vұt thiêng trên
đó có vӁ tưӧng trưng vұt tә và bҧo vӟi thanh niên gia nhұp tұp đoàn săn bҳnù «Mày là
cái này». Vұt tә còn là danh hiӋu cӫa thӏ tӝc và ngưӡi trong thӏ tӝc, khi đánh nhau hӑ
mang nhӳng vұt tưӧng trưng vұt tә (vұt thiêng liêng) trên ngưӡi. Sau này lúc có mӝc,
thì vұt tә đưӧc vӁ trên mӝc, và lúc có nhà đưӧc vӁ trưӟc hay trong nhà.

VӅ mһt tә chӭc, có nhiӅu lӉ nhưng có hai lӉ chínhù

a) LӉ phát triӇn vұt tәù vұt tә đưӧc tưӧng trưng trong mӝt sӕ vұt thiêng (gӛ hay đá có
vӁ hình tưӧng trưng vұt tә) đӇ ӣ mӝt chӛ thiêng, đàn bà và trҿ con không đưӧc đөng
và nhìn đӃn; lúc làm lӉ đàn bà, trҿ con không đưӧc dӵ. Nhӡ nhӳng vұt thiêng này mà
phát triӇn vұt tә. Trong lӉ này có sӵ tham gia cӫa thӏ tӝc anh em. Nói chung ngưӡi
mӝt thӏ tӝc không đưӧc ăn vұt tә cӫa thӏ tӝc mình, nhưng trong lӉ này thưӡng lҥi có lӋ
ăn vұt tә đӇ đӗng nhҩt.

b) LӉ trưӣng thànhù qua lӉ này, ngưӡi thanh niên biӃn thành công dân thӏ tӝc, tiӃp thu
quyӅn lӧi và đҧm nhiӋm nhiӋm vө bҵng cách đӗng nhҩt vӟi vұt tә.

Nhӳng lӉ vұt tә là vô cùng phӭc tҥp, nhưng nói chung có đһc điӇm là có sӵ đә máuù
có khi đánh nhau tưӧng trưng (nhưng có đә máu) hay không đánh nhau cũng có đә
máu như thanh niên trong lӉ trưӣng thành chӏu nhiӅu thӱ thách gian khә, nhӏn đói,
đánh đұp, nhә răng, xén thӏt, v. v... (ngưӡi Do Thái hãy còn có tөc cҳt bao qui đҫu,
nhưng làm lúc mӟi đҿ nên không đau đӟn như trong lӉ trưӣng thành nguyên thӫy).

1b) Phân tích nӝi dung Đҥo Vұt tә

Khi phân tích nӝi dung ta phҧi phân biӋt hai phҫnù mӝt phҫn là nhӳng điӇm thiӃt thӵc
đưӧc tưӧng trưng trong tôn giáo, phҫn kia là sӵ tha hóa. Phҫn thiӃt thӵc là có ích,
phөc vө sҧn xuҩt bҩy giӡ, phҫn kia là mơ hӗ. Nhưng c̫ hai ph̯n đ͉u có căn cͱ và căn
cͱ thi͇t th͹c.

Phҫn thiӃt thӵc qui đӏnh quan hӋ hòa bình và trao đәi giӳa các thӏ tӝc đһc biӋt là thӏ
tӝc anh em trong mӝt bӝ lҥc, đӗng thӡi quan hӋ tương trӧ và xây dӵng lүn nhau trong
cùng mӝt thӏ tӝc (quan hӋ cӝng đӗng). Ta có thӇ ӭc đoán và ӭc đoán có căn cӭ rҵng
lúc đҫu tұp đoàn nguyên thӫy chӍ có hai thӏ tӝc, sau này mӟi chia thành các thӏ tӝc linh
tinh nhưng vүn theo hӋ thӕng hai thӏ tӝc đҫu tiên, có quan hӋ anh em, đӗng thӡi có

c
©
ganh đua. Thưӡng có sӵ trao đәi con gái, tôn trӑng nhau, giúp đӥ và đôn đӕc nhau
trong các buәi lӉ vұt tә. Mӝt bҵng chӭng rҵng đҥo vұt tә dӵa trên quan hӋ hòa bình
trao đәi, là nhӳng cuӝc đánh nhau tưӧng trưng trong các lӉ - nhҩt là lӉ phát triӇn vұt tә
- chӍ là mӝt cách nhҳc lҥi nhӳng cuӝc đánh nhau thiӃt thӵc đã có khi tұp đoàn chia đôi
và có đánh nhau, rӗi dҫn dҫn mӟi lұp đưӧc quan hӋ hòa bình. Có thӇ nói lӋ đә máu
tưӧng trưng cho nhӳng cuӝc chiӃn tranh đã đưa đӃn quan hӋ bình thưӡng giӳa các thӏ
tӝc, và thanh niên muӕn thành công dân phҧi thông qua sӵ hy sinh, thӱ thách, tưӧng
trưng cho sӵ hy sinh trưӟc kia đӇ xây dӵng thӏ tӝc.

Nhưng tҥi sao lҥi tưӧng trưng tính chҩt mӝt thӏ tӝc và quan hӋ trong ҩy bҵng mӝt vұt
tә? NӃu chӍ là danh hiӋu thì không thành vҩn đӅ lҳm. Nhưng có chӛ thành vҩn đӅ là vì
sao nó lҥi đưӧc quan niӋm là thӵc chҩt, gây nhӳng lӋ cҩm lҥ lùng. Đây ta sang phҥm
vi mơ hӗ. Tҥi sao có nhӳng quan hӋ giӳa ngưӡi trong thӏ tӝc và vұt tә như không đưӧc
ăn mà phҧi phát triӇn đӇ thӏ tӝc khác ăn? VӅ mһt tư tưӣng, tҥi sao không xem xét vұt
tә chӍ là danh hiӋu mà lҥi coi là thӵc chҩt, thӵc hơn là thӵc tӃ (ngưӡi tӵ coi là chim
chҷng hҥn). ĐiӅu này biӇu hiӋn cái hҽp hòi cӫa thӏ tӝcù ngưӡi nào không cùng vұt tә bӏ
xem như khác loài chӭ không chӍ là khác tұp đoàn. Mơ hӗ là ӣ chӛ tҥi sao xem vұt tә
là tә tiên và có tính cách thӵc chҩt? LӁ cӕ nhiên cái mơ hӗ cũng có căn cӭ thiӃt thӵc.

LӋ cҩm ăn vұt tә là chung cho thӏ tӝc, nhưng lӟp lão thành lҥi có quyӅn ăn. Lӟp này
có uy tín, phө trách làm lӉ, có quyӅn chӍ huy, có quyӅn ăn nhӳng cӫa cҩm. Trong các
chuyӋn thҫn tiên, có kӇ rҵng tә tiên là vұt tә đӗng thӡi ăn vұt tә, nhưng đӃn lúc nào
đҩy mӑi ngưӡi trong thӏ tӝc không có quyӅn ăn mà chӍ có ngưӡi già đưӧc ăn. Như vұy
có sӵ phân biӋt giӳa lӟp lão thành và quҫn chúng thӏ tӝc. LӋnh cҩm ăn ҩy căn cӭ vào
uy quyӅn và biӋn chính cho uy quyӅn cӫa lӟp già. NӃu chӍ có quan hӋ cùng làm cùng
ăn trong thӏ tӝc và quan hӋ hòa bình trao đәi giӳa các thӏ tӝc, thì không có lý do gì
thanh niên trong lӉ trưӣng thành phҧi chӏu nhӳng thӱ thách gian khә và lâu dài như
thӃ. NӃu chӍ là vҩn đӅ bҧo đҧm sӵ thӕng nhҩt trong thӏ tӝc thì không có lý do có sӵ
phân biӋt giӳa lӭa đàn ông đӭng tuәi và lӟp đàn bà trҿ con, bӑn này không có quyӅn
dӵ và trông cuӝc lӉ (lӟp già lúc lӉ buӝc gӛ đá đҫu dây, quay mҥnh thành mӝt tiӃng mà
hӑ cho là tiӃng cӫa tә vӅ, đàn bà trҿ con chӍ đưӧc đӭng xa không nhìn mà nghe tiӃng
đó). Rõ ràng là có quan hӋ uy quyӅn - tuy chưa có áp bӭc thӕng trӏ như sau này - có
bҥo lӵc bҧo vӋ uy quyӅn ҩy cӫa lӟp già và tұp đoàn săn bҳn đӕi vӟi quҫn chúng đàn bà
trҿ con. Vì trình đӝ yӃu ӟt cӫa sӭc sҧn xuҩt nên có tính chҩt hҽp hòi trong quan hӋ sҧn
xuҩt, tuy nói chung là cӝng đӗng nhưng đã có nhӳng điӇm phân biӋt hҽp hòi giӳa lӟp
này và lӟp kia trong mӝt thӏ tӝc, và do đó có hҽp hòi giӳa thӏ tӝc này và thӏ tӝc kia.
NӃu vұt tә là danh hiӋu thì không có lý do gì mӑi ngưӡi không đưӧc ăn, nӃu chӍ là
thӵc chҩt thì lӟp lão thành cũng không có quyӅn ăn mӟi phҧi. Vұy vұt tә là tưӧng
trưng cӫa thӏ tӝc nhưng đӗng thӡi là tưӧng trưng cho uy quyӅn cӫa lӟp lão thành. Bên
quan hӋ danh hiӋu tưӧng trưng có mӝt quan hӋ thӕng trӏ, lӟp già phҫn nào đưӧc xem
là tә tiên, vì thӃ lӉ trưӣng thành phҧi đә máu, phҧi thӱ thách vì qua đó lӟp lão thành

c
{
xác đӏnh uy quyӅn cӫa nó. Mӝt mһt thì hӑ có giáo dөc sӱ dөng khí giӟi, dҥy các mҽo
đi săn cho thanh niên, nhưng mӝt mһt khác hӑ bҧo vӋ uy quyӅn, thӱ thách gian nan.
Thӱ thách như thӃ còn đưӧc duy trì trong các tұp đoàn thӕng trӏ sau này (khi mӝt
ngưӡi gia nhұp tұp đoàn thӕng trӏ cũng phҧi chӏu đánh đұp, thӱ thách).

Nhưng có phҧi chӍ có thӃ? Phҧi chăng quan hӋ hҽp hòi trong cӝng đӗng đã đӫ giҧi
thích tính chҩt tha hóa và tính chҩt thiêng liêng cӫa vұt tә (mҩt thì giӡ và gian nan vô
lý)? Tҥi sao uy quyӅn ҩy là biӃn đưӧc nhӳng ngưӡi trong tұp đoàn thành thiêng liêng
mà phҧi hy sinh mӟi đҥt đưӧc tính chҩt thiêng liêng ҩy? Nó còn có căn cӭ khác.
Nhӳng quan hӋ xã hӝi không đӫ giҧi thích hӃt. NӃu trình đӝ bҩy giӡ rҩt thҩp, chưa có
khái niӋm mà mӟi có nhӳng ý tưӧng, chung chung có hưӟng đҥi thӇ nhưng chưa hoàn
toàn đҥi thӇ, trong đó đҥi thӇ còn lүn lӝn vӟi cá thӇ, nên nó đưӧc xây dӵng mӝt cách
rҩt mӝc mҥc. Ví dө muӕn xây dӵng quan hӋ hòa bình, trao đәi giӳa hai thӏ tӝc, đáng lӁ
nӃu biӃt lý luұn thì qui đӏnh rҵng hai bên hòa hiӋp vӟi nhau trên nhӳng điӇm nhҩt đӏnh
cũng là đӫ, hà tҩt phҧi hàng năm nhҳc lҥi toàn bӝ cuӝc chiӃn đҩu cũ mӝt cách tưӧng
trưng đӃ cӫng cӕ quan hӋ hòa bình đã đưӧc xây dӵng. Trong lӉ này còn có sӵ nhҳc lҥi
tình trҥng cũù có nhӳng trưӡng hӧp đàn ông cӫa mӝt thӏ tӝc này đưa vӧ mình cho thӏ
tӝc kia tӭc là anh em vӧ, đó là nhҳc lҥi giai đoҥn trưӟc chưa cҩm giao cҩu giӳa anh
chӏ em trong tұp đoàn đӗng huyӃt. Như vұy hӑ tưӧng trưng bҵng cách đóng kӏch cҧ
quá trình lӏch sӱ xây dӵng các thӏ tӝc và xây dӵng quan hӋ giӳa các thӏ tӝc. Phҧi nhҳc
lҥi mӝt cách cө thӇ như thӃ vì trình đӝ sҧn xuҩt chưa cho phép xây dӵng nhӳng khái
niӋm đҥi thӇ. Tә chӭc sҧn xuҩt bҩy giӡ mӟi tiӃn tӟi trình đӝ nhӳng tә chӭc tұp thӇ đơn
thuҫn chӭ chưa đӃn nhӳng tә chӭc phӭc tҥp có quan hӋ đưӧc qui đӏnh bҵng nhӳng
khái niӋm. Mãi sau này tә chӭc phân công sҧn xuҩt đҥt tӟi mӭc tinh vi và quan hӋ
giӳa mӑi bӝ phұn đưӧc qui đӏnh mӝt cách rõ ràng, nên phҧi có nhӳng khái niӋm qui
đӏnh đӝng tác cӫa mӛi bӝ phұn ҩy thì mӟi ăn nhӏp vӟi nhau đưӧc. Ví dө khi thӫ công
nghiӋp phát triӇn, có trao đәi hàng hóa giӳa thành thӏ và nông thôn, muӕn sҧn xuҩt có
kӃt quҧ thì phҧi có nhӳng thӇ thӭc nhҩt đӏnh vӅ hình, khӕi, v. v... thì mӟi thành hàng
hóa, mӟi đӏnh giá, mӟi trao đәi và sҧn xuҩt qui mô đưӧc. Sӵ phát triӇn cӫa tә chӭc
phân công và trao đәi phҧi theo nhӳng qui mô nhҩt đӏnh, đó là nhӳng khái niӋm đҥi
thӇ qui đӏnh nhӳng sҧn phҭm theo qui luұt sҧn xuҩt cӫa nó. Sҧn xuҩt nguyên thӫy
chưa theo qui luұt hӧp lý, nó chӍ mӟi tә chӭc theo điӇn hình cө thӇ, cha truyӅn con nӕi.
Nhӳng điӇn hình ҩy là nhӳng ý tưӣng tương đӕi đҥi thӃ nhưng trong ҩy còn có lүn lӝn
vӟi cá thӇ. Trình đӝ sҧn xuҩt này chưa nҳm đưӧc khái niӋm và muӕn nҳm đưӧc ý
tưӣng thì phҧi thông qua quá trình lӏch sӱ xây dӵng nó lên. Vì thӃ quan hӋ trong thӏ
tӝc chӍ đưӧc qui đӏnh bҵng ý tưӣng có hưӟng đҥi thӇ, mà hưӟng này phҧi đưӧc xây
dӵng bҵng kinh nghiӋm cө thӇ, bҵng cách diӉn lҥi mӝt cách tưӧng trưng quá trình lӏch
sӱ, trong đó lӟp già giáo dөc lӟp trҿ có đánh đұp, có cҧ tұp trung thӭc ăn nӳa. Sau này
đưӧc xây dӵng thành tұp quán thì quan hӋ đó cũng phҧi đưӧc xây dӵng lҥi dưӟi hình
thӭc kӏch trong các buәi lӉ. Quan hӋ giӳa các thӏ tӝc cũng phҧi đưӧc xây dӵng dưӟi
hình thӭc kӏch, nhҳc lҥi quá trình lӏch sӱ xây dӵng các thӏ tӝc và quan hӋ trao đӗi hòa

cc

bình giӳa các thӏ tӝc vӟi nhauù tӯ cùng tұp đoàn chiӃn đҩu và phân chia rӗi xây dӵng
quan hӋ hòa bình trao đәi vӟi nhau.

Như thӃ, tha hóa nguyên thӫy có hai nguyên doù

- Tình trҥng thҩp kém cӫa sӭc sҧn xuҩt khiӃn tư tưӣng chưa đҥt tӟi khái niӋm mà mӟi
tӟi trình đӝ ý tưӣng có hưӟng đҥi thӇ và xây dӵng hưӟng đҥi thӇ bҵng hình ҧnh cө thӇ
tӭc là kӏch. Nhưng nguyên do này chӍ giҧi thích khҧ năng xây dӵng tôn giáo nhưng
không giҧi thích hình thái và nӝi dung tôn giáo. Nó mӟi là cơ sӣ chưa phҧi là thӵc
chҩt.

- Quan hӋ xã hӝi là cӝng đӗng và trao đәi, nhưng phҫn nào đã bҳt đҫu quan hӋ đàn áp,
chênh lӋch.

Đҥo Vұt tә còn đӇ lҥi nhiӅu di tích trong các tôn giáo sau này và cҧ trong tư tưӣng
chúng ta nӳa. Quan hӋ đӗng nhҩt thân ái vӟi tә tiên, nhưng đӗng thӡi muӕn đӗng nhҩt
phҧi thông qua gian khә, đә máu, sӁ là cơ sӣ cӫa nhӳng đҥo sau này. Nhưng sau này
sӁ có nhӳng yӃu tӕ xa cách xuҩt hiӋn vӟi sӵ phân biӋt giai cҩp. Ngay trong đҥo vұt tә
đã bҳt đҫu có xa cáchù phҧi có đә máu mӟi đưӧc đӗng nhҩt đҫy đӫ vӟi vұt tә.

Còn mӝt vҩn đӅù Đҥo Vұt tә đã là hoàn toàn nguyên thӫy chưa? Trưӟc nó có tôn giáo
nào khác không? Phân tích nguyên do xã hӝi cӫa Đҥo Vұt tә thì ta thҩy hai nhân tӕ
chínhù quan hӋ ganh đua và trao đәi giӳa thӏ tӝc anh em, và quan hӋ giӳa già trҿ, đàn
ông đàn bà trong cùng mӝt thӏ tӝc. Thӡi thӏ tӝc sơ kǤ, như ta ӭc đoán là ngưӡi trung
kǤ cә thҥch. Vұy giҧ sӱ rҵng ӣ giai đoҥn trưӟc, tӭc là hҥ kǤ cә thҥch, chưa có thӏ tӝc
mà mӟi có gia đình đӗng huyӃt (anh chӏ em giao cҩu vӟi nhau), thì chưa có quan hӋ xã
hӝi giӳa các tұp đoàn, chưa phân biӋt đàn ông đàn bà, mà mӟi phân biӋt lӟp trên lӟp
dưӟi. Trên cơ sӣ ҩy thì chưa thӇ có Đҥo Vұt tә, nhưng chúng ta có thӇ ӭc đoán rҵng
lӟp trên (cha mҽ) đã bӏa ra nhӳng chuyӋn lҥ kǤ đӇ dӑa nҥt và dө dӛ lӟp dưӟiù đây là
nguӗn gӕc cӫa phương thu̵t. Cө thӇ thì chính lӟp già đóng vai trò tә tiên, tӵ đһt cho
mình nhӳng phép thiêng liêng.

Vұy chúng ta ӭc đoánù trưӟc Đҥo Vұt tӗ đã có phương thuұt, và phương thuұt là tôn
giáo đҫu tiên. Nhưng trưӟc nӳa thì chưa có tôn giáo, vì chưa có cơ sӣ phân biӋt chênh
lӋchù quan hӋ sҧn xuҩt là hoàn toàn cӝng đӗng vô kӹ luұt, trong t̵p đoàn h͟n lo̩n.
Trong ҩy có nhiӅu mơ mӝng, nhưng chưa đưӧc tә chӭc thành tôn giáo.

Vұy tôn giáo không phҧi là mӝt cơ cҩu tҩt yӃu cӫa đӡi sӕng xã hӝi loài ngưӡi. Nó
không phҧi là mӝt yӃu tӕ hoàn toàn nguyên thӫy. Nó xuҩt phát tӯ trình đӝ yӃu ӟt cӫa
sӭc sҧn xuҩt và sӵ phân bi͏t h́p hòi phát triӇn trong lòng xã hӝi nguyên thӫy, trong
khuôn khә quan hӋ cӝng đӗng nguyên thӫy. Nó phҧi đưӧc thӫ tiêu vӟi sӵ phát triӇn

ccc
cӫa sӭc sҧn xuҩt, vӟi sӵ thӫ tiêu nhӳng quan hӋ chênh lӋch hҽp hòi trong quan hӋ sҧn
xuҩt.

1c) Phương thuұt

Trong nhӳng hình thái tư tưӡng nguyên thӫy đi song song vӟi tә chӭc xã hӝi, ta thҩy
xuҩt hiӋn tӯng bưӟc nhӳng hình thái ҩy có tính chҩt mơ hӗ (vӅ căn bҧn là ý thӭc tôn
giáo) nhưng đӗng thӡi lҥi có ý nghĩa thiӃt thӵcù là đánh dҩu nhӳng bưӟc tiӃn bӝ đҫu
tiên cӫa ý thӭc vӅ xã hӝi và tӵ nhiên. NӃu ta ӭc đoán rҵng phương thuұt là tôn giáo
đҫu tiên thì trong phương thuұt đã có mӝt ý thӭc tә chӭc nào đҩy, đã có quan hӋ tә
chӭc là qui đӏnh hành đӝng tұp thӇ theo mӝt chӫ trương kӃ hoҥch nhҩt đӏnh. Ý thӭc tә
chӭc ҩy xuҩt hiӋn tӟi cái tә chӭc sҧn xuҩt đҫu tiên trong xã hӝi cӝng đӗng làù hình
thӭc sҧn xuҩt dưӟi sӵ chӍ dүn cӫa lӟp lão thành có kinh nghiӋm trong tұp đoàn; nó lҥi
đưӧc xây dӵng trong ý thӭc tư tưӣng vӟi hình thӭc mơ hӗ tӭc là phương thuұt. Tҥi
sao vұy? Vì chính ®tә] chӭc ҩy có tính chҩt hҽp hòi, có mâu thuүn nӝi bӝ tuy chưa
phҧi là đӕi kháng. ChӍ riêng mӝt sӕ ngưӡi qui đӏnh cái tә chӭc sҧn xuҩt chung, mà lҥi
qui đӏnh bҵng lӕi mӋnh lӋnh. Có thӇ nóiù phương thuұt là hình thái lý tưӣng hóa cӫa
mӋnh lӋnh và cũng là hình thái ý thӭc duy tâm đҫu tiên, lҩy ý kiӃn chӫ quan biӃn
thành thӵc tӃ khách quan. Trong hoҥt đӝng mӋnh lӋnh có cơ sӣ cho chӫ nghĩa duy tâm
xuҩt hiӋn - vì thӵc sӵ mӋnh lӋnh ҩy đưӧc thӵc hiӋn. Lӡi nói chӍ vì nói ra mà biӃn
thành sӵ thӵc, nó có tính chҩt phương thuұt và ngưӡi ra lӋnh đó là thҫy phù thӫy.
Nghĩa là thҫy ra lӋnh thì đưӧc ngưӡi ta theo, nhưng lҥi không hiӇu vì sao ngưӡi ta theo
mình, thành ra tưӣng rҵng lӡi nói cӫa mình có mӝt hiӋu lӵc thҫn bí, mӝt bҧn chҩt
thiêng liêng.

Ta có thӇ ӭc đoán rҵngù phương thuұt là tôn giáo đҫu tiên xuҩt hiӋn trong xã hӝi cӝng
đӗng có tә chӭc đҫu tiên tӭc là gia đình đӗng huyӃt - vào hҥ kǤ đӗ đá cũ - sau giai
đoҥn vưӧn ngưӡi hӛn đӝn.

Ӣ thӡi kǤ này, sҧn xuҩt đã đưӧc tә chӭc dưӟi sӵ chӍ huy cӫa lӟp ngưӡi già (xã hӝi đã
có phân biӋt già và trҿ); phương thuұt là tôn giáo đҫu tiên xây dӵng và cӫng cӕ uy
quyӅn cӫa lӟp già, lӟp này có uy quyӅn cӫa thҫy phù thӫy. Sau này các tôn giáo coi
phương thuұt là tà thuұt (vì trong mӛi xã hӝi có mӝt tôn giáo chính thӕng đưӧc công
nhұn, thì coi tôn giáo khác là tà thuұt), nhưng thұt ra trưӟc kia chính cái tà thuұt ҩy đã
đưӧc công nhұn là tôn giáo chính thӕng. Ta phҧi nhұn rҵng phương thuұt là tôn giáo
đҫu tiên, là nguӗn gӕc, cơ sӣ cho mӑi tôn giáo sau này, vì rҵng các tôn giáo vӅ sau này
dù có nhӳng yӃu tӕ tiӃn hóa cao thӃ nào chăng nӳa, thì nó vүn giӳ tính chҩt phương
thuұt - vì nó vүn lҩy ý nghĩ, tư tưӣng, lӡi nói làm căn cӭ và nguӗn gӕc cho thӵc tӃ, tҥo
ra thӵc tӃ khách quan (ví như nói rҵngù Thưӧng đӃ nói có ánh sáng, tӭc khҩc có ánh
sáng, v. v...).

cc9
Hình thái mӋnh lӋnh là hình thái tә chӭc hҥn chӃ, có mâu thuүn nӝi bӝ, do tính chҩt
hҽp hòi, hҥn chӃ cӫa sӭc sҧn xuҩt gây ra, trên cơ sӣ hҽp hòi đó xuҩt hiӋn hình thái
ngưӧc trong tư tưӡng, là ý thӭc duy tâm, phương thuұt.

1d) Đҥo Vұt tә.

Do sӵ tiӃn bӝ cӫa sӭc sҧn xuҩt, xã hӝi tiӃn lên phân công giӳa đàn ông và đàn bà, giӳa
các thӏ tӝc vӟi nhau. Xã hӝi đưӧc tә chӭc cao hơn trong phҥm vi thӏ tӝc, và quan hӋ
giӳa các thӏ tӝc. Thưӧng tҫng kiӃn trúc xây dӵng trên cơ sӣ tương đӕi ҩy là quan hӋ
cӝng tác có tә chӭc trong thӏ tӝc và quan hӋ trao đәi giӳa các thӏ tӝc. Thưӧng tҫng
kiӃn trúc cӫa quan hӋ ҩy, và cӫng cӕ cho cơ sӣ ҩy, là p̩o š̵t t͝.

Trong tư tưӣng cӫa Đҥo Vұt tә, cái điӇm nәi bұt nhҩt là ý thӭc tұp thӇ. Mӑi ngưӡi
trong thӏ tӝc là đӗng huyӃt vӟi nhau, cùng xuҩt phát tӯ mӝt vұt tә, coi nhau cùng
chung mӝt giӕng loài, cùng mӝt thӵc chҩt, do đҩy thӵc hiӋn đӕi vӟi nhau nhӳng
nhiӋm vө và nhӳng quyӅn lӧi liên đӟi nhҩt đӏnh. (Trong thӏ tӝc phҧi giúp đӥ nhau, nӃu
mӝt ngưӡi trong thӏ tӝc bӏ đánh thì tҩt cҧ mӑi ngưӡi trong thӏ tӝc đi đánh bҩt cӭ mӝt
ngưӡi nào trong thӏ tӝc kia đӇ trҧ thù), đӗng thӡi có nhӳng quan hӋ trao đәi giӳa các
thӏ tӝc trên cơ sӣ bình đҷng. Nhӳng quan hӋ liên đӟi và trao đәi bình đҷng ҩy đưӧc
phҧn ánh trong tư tưӣng tұp thӇ thӵc hiӋn trong Đҥo Vұt tә. Ý thӭc tұp thӇ này (liên
đӟi nhiӋm vө và quyӅn lӧi trong phҥm vi thӏ tӝc) đӗng thӡi lҥi xuҩt hiӋn mӝt cách
ngưӧc, tӭc làù tuy có ý thӭc vӅ tính chҩt liên đӟi ҩy, ngưӡi thӏ tӝc không có ý thӭc ҩy
bҵng thӵc tӃ khách quan, mà ý thӭc ҩy lҥi móc vào mӝt cái gì ӣ ngoài tұp thӇ ҩy - tӭc
là loài vұt tә.

Ý thӭc tұp thӇ đó chӍ đưӧc cӫng cӕ qua các mơ mӝng và các cuӝc lӉ phiӅn phӭc, đau
đӟn nhưng có tác dөng cӫng cӕ đӡi sӕng tұp thӇ. Tҥi sao có hiӋn tưӧng ngưӧc như
vұy? Đó là do tính chҩt hҽp hòi cӫa quan hӋ sҧn xuҩt trong mӝt tұp thӇ nhӓ, đã có
nhiӅu mâu thuүn giӳa già và trҿ, đàn ông và đàn bà, thӏ tӝc này vӟi thӏ tӝc kia.

9) Đҥo Yêu tinh

Sau Đҥo Vұt tә và trên cơ sӣ đҥo này, xuҩt hiӋn mӝt đҥo cao hơn làm trung gian và
môi giӟi giӳa Đҥo Vұt tӗ và Đҥo Quӹ thҫn tӭc là Đҥo Yêu tinh (culte des Esprits).

Con vұt tә là mӝt loài mà quӹ thҫn là cá thӇ (ông thҫn này, thҫn kia). Quan hӋ giӳa
ngưӡi và thҫn là quan hӋ giӳa mӝt tұp đoàn vӟi mӝt cá thӇ. Con yêu, con tinh thì đӭng
giӳa, nó đã có tính chҩt cá thӇ nhưng chưa đưӧc qui đӏnh rõ ràng. Ông thҫn thì có lý
lӏch hҷn hoi (con ai, sinh ӣ đâu, thӃ nào, v. v...), nhưng con yêu thì chưa có lý lӏch rõ
ràng tuy đã có hoҥt đӝng cá thӇ rӗi (có thӇ nói «yêu» cӫa cái cây, cӫa núi, mӝt con
tinh giӃt ngưӡi, v. v... Nhưng yêu này có thӇ biӃn thành yêu kia, hoһc mҩt đi rҩt dӉ

cc3
dàng...). Tính chҩt cá thӇ xuҩt hiӋn trong ý thӭc tư tưӣng là cũng phҧn ánh mӝt tính
chҩt cá thӇ nào đҩy trong cơ sӣ kinh tӃ.

Trong giai đoҥn thӏ tӝc trung kǤ (giai đoҥn sơ kǤ tân thҥch; dã man sơ kǤ), sӭc sҧn
xuҩt đã phát triӇn nhiӅu, đã có đӗ dӵ trӳ, đã có cӫa cҧi làm cơ sӣ cho đӡi sӕng đӏnh cư.
Trên cơ sӣ ҩy, cá tính bҳt đҫu xuҩt hiӋn vӟi nhӳng cӫa cҧi tích lũy trong gia đình. Tӯ
đâu có sӵ tiӃn bӝ ҩy? Nói chung nó theo hai đưӡng lӕiù nông nghiӋp và súc mөc.

- Nông nghiӋp là trӗng trӑt (làm vưӡn) bҵng gұy chӑc đҩt và bҵng thuәng.

- Súc mөc sơ kǤù chăn nuôi nhӓ.

Cũng có nhӳng trưӡng hӧp ӣ trình đӝ săn bҳn và đánh cá tiӃn lên, đã có đӗ dӵ trӳ nӃu
gһp đưӧc nhӳng điӅu kiӋn đһc biӋt thuұn tiӋn; ví dө nhӳng thә dân ӣ Mӻ Châu phía
tây Bҳc Mӻ thì đã tiӃn tӟi giai đoҥn dã man sơ kǤ (thӏ tӝc trung kǤ), hӑ đã có nhà, đã
có đӗ tích lũy do đi săn và đánh cá, thu hoҥch đưӧc nhiӅu tuy chưa trӗng trӑt. Thә dân
đҩt Hoa KǤ bây giӡ đã tiӃn tӟi giai đoҥn dã man sơ kǤ nhưng trên cơ sӣ kӻ thuұt làm
vưӡn. Trên cơ sӣ làm vưӡn thì ngưӡi đàn bà chiӃm đưӧc ưu thӃ. Trong trưӡng hӧp
tiӃn lên bҵng săn bҳn hay đánh cá thì đàn ông vүn giӳ uy quyӅn và hӋ thӕng mүu hӋ
chuyӇn sang phө hӋ. Trong quan hӋ chăn nuôi, đàn ông vүn giӳ uy quyӅn và chuyӇn
sang chӃ đӝ phө quyӅn. Trái lҥi, trong nhӳng thӏ tӝc trӗng trӑt, có thӇ nói là đã có giai
đoҥn m̳u quy͉n, lúc này uy quyӅn trong tay ngưӡi đàn bà (cҫn phân biӋt mүu quyӅn
và mүu hӋ). Sӵ biӃn quyӅn tӯ mүu hӋ sang phө hӋ theo quy luұt duy vұt lӏch sӱ ӭng
dөng theo điӅu kiӋn cө thӇ cӫa mӛi đӏa phương.

Vӟi sӵ tiӃn bӝ cӫa sӭc sҧn xuҩt, ®quan hӋ sҧn xuҩt] cũng tiӃn bӝ theo. Ӣ đây, quan hӋ
sҧn xuҩt nói chung là cӝng đӗng, nhưng trong cӝng đӗng đã bҳt đҫu xuҩt hiӋn quan hӋ
tư hӳu, tuy chưa phҧi là tư hӳu vӅ cơ sӣ sҧn xuҩt (đҩt đai là cӝng đӗng), nhưng mà
nhӳng sҧn phҭm thӵc dөng đã đưӧc tích lũy trong phҥm vi gia đình cá thӇ. Trên cơ sӣ
tích lũy ҩy xuҩt hiӋn chiӃn tranh và tә chӭc trao đәi hòa bình trên cơ sӣ chiӃn tranh.
ChiӃn tranh là hình thӭc trao đәi đҫu tiên; trao đәi hòa bình xuҩt hiӋn trên cơ sӣ tương
quan lӵc lưӧng đưӧc thӱ thách trong chiӃn đҩu. Nhӳng hình thӭc trao đәi rҩt phӭc tҥp,
nhưng nói chung nó thӵc hiӋn trong khuôn khә cũ (trong khuôn khә Đҥo Vұt tә và cҧi
tiӃn Đҥo Vұt tә) . Có hai hình thӭc trao đәi chínhù

- Trong cùng mӝt thӏ tӝc, giӳa tӝc trưӣng và các công dân trong thӏ tӝc (chӫ yӃu là các
chiӃn sĩ);

- Giӳa các thӏ tӝc này và thӏ tӝc kia thông qua tӝc trưӣng.

ccî
Do đҩy uy quyӅn cӫa ngưӡi tӝc trưӣng đưӧc phát triӇn; đó là nguӗn gӕc cӫa chӃ đӝ
quý tӝc sau này. Muӕn trao đәi giӳa các thӏ tӝc thì tӝc trưӣng tұp trung cӫa cҧi cӫa thӏ
tӝc mình, rӗi trao đәi cho ngưӡi tӝc trưӣng thӏ tӝc kia - anh tӝc trưӣng này nhұn cӫa
rӗi phân phӕi cho mӑi ngưӡi trong thӏ tӝc, tuy nhiên vүn giӳ ưu tiên cho mình. Ӣ đây
uy quyên ngưӡi tӝc trưӣng đưӧc đӅ cao nhưng mӟi là bưӟc đҫu, vì tӝc trưӣng vүn còn
tương đӕi bình đҷng vӟi các chiӃn sĩ trong thӏ tӝc. Do hoҥt đӝng trao đәi này, nhӳng
tӝc trưӣng có thӇ lên xuӕng nhanh chóng, vì anh nào tích lũy cӫa đưӧc nhiӅu hơn thì
lên làm tӝc trưӣng và thay thӃ anh cũ. Do đó cương vӏ tӝc trưӣng chưa đưӧc cӫng cӕ.
Ăn nhӏp vӟi đà tiӃn cӫa quan hӋ sҧn xuҩt lúc ҩy, trên cơ sӣ Đҥo Vұt tә, xuҩt hiӋn p̩o
Yêu tinh.

Tҩt cҧ nhӳng lӉ thӵc hiӋn trong nhӳng bưӟc quan trӑng cӫa đӡi sӕng (như lӉ trưӣng
thành, cưӟi xin, làm ma) đӅu thӵc hiӋn bҵng cách làm cho mӝt con yêu (có thӇ là vұt
tә) nhұp vào mình trong nhӳng lӉ đӗng bóng nhҧy múa. Do đó ngưӡi có đưӧc mӝt
tính chҩt thiêng liêng, nhӡ tính chҩt thiêng liêng ҩy mà bҧo đҧm đưӧc danh dӵ và
quyӅn tư hӳu trong xã hӝi. Nhӳng lӉ này rҩt linh tinh phӭc tҥp, nhưng cũng có nhӳng
nét điӇn hình chung. Ví dө mӝt lӉ điӇn hình là lӉ trao cӫa khi mӝt anh tӝc trưӣng lҩy
vӧù anh ta tұp trung cӫa cҧi trong thӏ tӝc rӗi cho chiӃn sӍ cӫa mình mang cӫa ҩy đӃn
nhà bӕ vӧ. Bӕ vӧ nhұn cӫa ҩy và đӏnh ngày cho anh kia đưa dâu vӅ. ĐӃn lúc nào đҩy
như lúc đҿ con, bӕ vӧ phҧi trҧ lҥi cӫa đã nhұn trưӟc vӟi sӕ lãi rҩt nһng (tӹ lӋ có thӇ
đӃn 200% hay 300%). Trong đӡi sӕng cӫa đӭa con ҩy cũng có nhӳng cuӝc trao cӫa
(các lӉ trưӣng thành, v. v...); mӛi lҫn như thӃ tӝc trưӣng lҥi tұp trung cӫa cҧi trong thӏ
tӝc mình đӇ cho bên kia, hoһc là nhұn cӫa bên kia và phân phӕi cho nhӳng ngưӡi
trong thӏ tӝc mình.

Trong nhӳng lӉ này, anh tӝc trưӣng đưӧc đӅ cao, trong lúc đó anh ta phô trương mһt
nҥ, huy hiӋu, v. v... Bên nhұn cӫa có trách nhiӋm trҧ lҥi nӧ ҩy vӟi lãi nһng, mӛi lҫn
trao đәi lҥi càng tăng cưӡng cӫa đӇ đưӧc đê cao; đӃn mӝt lúc nào đҩy không trҧ nәi thì
bӏ mҩt cương vӏ, mҩt cӫa cҧi, có khi bӏ bҳt. Mӛi lҫn tӵ đӅ cao bҵng cách cho cӫa thì
anh tӝc trưӣng đưӧc thêm mӝt cái tên vinh dӵ, đưӧc đӗng nhҩt vӟi mӝt con yêu, hoһc
vӟi mӝt con yêu mӟi, hoһc đӗng nhҩt mӝt cách cao hơn; con yêu ҩy trӣ thành mӝt
danh hiӋu đӇ xây dӵng và cӫng cӕ uy quyӅn cӫa anh tӝc trưӣng. Ta thҩy rõ bưӟc
chuyӇn biӃn tӯ vұt tә (loài chung cӫa thӏ tӝc) đӃn yêu vұt thiêng liêng (tưӧng trưng
cho mӝt tӝc trưӣng, tưӧng trưng cho uy quyӅn cӫa tӝc trưӣng). Sӭc mҥnh cӫa tұp thӇ
bҳt đҫu phө thuӝc vào anh tӝc trưӣng ҩy. Trên cơ sӣ mӟi, quan hӋ sҧn xuҩt mӟi ҩy,
đưӧc xây dӵng ý thӭc uy quyӅn cá nhân, ý thӭc phú quý, ý thӭc này xuҩt hiӋn vӟi
hình trái ngưӧc là hình thӭc tôn giáo yêu tinh. Tuy nhiên trong nӝi dung ý thӭc ҩy có
phҫn chân chính phҧn ánh sӵ sҧn xuҩt đưӧc phát triӇn và quan hӋ sҧn xuҩt đưӧc mӣ
rӝng. Nhӡ nhӳng quan hӋ trao đәi ҩy mà quan hӋ sҧn xuҩt bưӟc đҫu thoát khӓi phҥm
vi chұt hҽp cӫa mӝt thӏ tӝc. Đã bҳt đҫu có nhӳng hӝi kín gӗm ngưӡi cӫa nhӳng thӏ tӝc
khác nhau đӇ đi ăn cưӟp và đӇ xây dӵng uy quyӅn trong bӝ lҥc.

ccË
YӃu tӕ chân chính là quá trình phát triӇn sӭc sҧn xuҩt và mӣ rӝng quan hӋ sҧn xuҩt, uy
quyӅn ҩy lҥi tұp trung vào anh tӝc trưӣng, chính cá nhân anh ta lҥi đưӧc đӅ cao và anh
tӝc trưӣng biӃn thành anh hùng, ý thӭc anh hùng cӫa anh ta đưӧc thӵc hiӋn bҵng mӝt
cách thҫn bí, cho rҵng sӣ dĩ mình có uy quyӅn là do mӝt con yêu nhұp vào.

Bưӟc đҫu tұp trung cӫa cҧi, xuҩt hiӋn khҧ năng chênh lӋch, thì tình trҥng chênh lӋch
trong xã hӝi đưӧc tә chӭc. Chính tính chҩt mơ hӗ trong ý thӭc đưӧc xây dӵng trên
nhӳng mâu thuүn trong quan hӋ sҧn xuҩtù quan hӋ cӝng đӗng nguyên thӫy dҫn dҫn bӏ
phá hӫy (có đánh nhau, có tұp trung cӫa cҧi...). Sӵ phá hӫy ҩy thӵc hiӋn trong khuôn
khә cӝng đӗng trưӟc. Chính tư hӳu cũng là mӝt hình thái xã hӝi, không có tә chӭc tұp
thӇ thì không thӇ có tư hӳu; tư hӳu phҧi đưӧc tұp thӇ công nhұn (vì tư hӳu là chiӃm
đoҥt mà không phҧi đánh nhau). Cái mӟi phát triӇn trong khuôn khә cái cũ, vӅ căn bҧn
vүn có tính chҩt cӝng đӗng. Nhӳng mâu thuүn trong quan hӋ cӝng đӗng bҳt buӝc tư
tưӣng phҧi thoát ra ngoài thӵc tӃ; nhưng nó có phҧn ánh sӵ tiӃn bӝ cӫa xã hӝi là đã
phá vӥ giӟi hҥn hҽp hòi giӳa các thӏ tӝc, bưӟc đҫu xây dӵng mӝt xã hӝi mӟi không
phө thuӝc vào huyӃt thӕng. Nhӳng bưӟc ҩy vүn dӵa vào tә chӭc cũ. (Tӝc trưӣng làm
lӉ tӵ đӅ cao, thì dӵa vào nhӳng lӉ cә truyӅn cӫa thӏ tӝcù lúc sinh đҿ, lúc cưӟi, lúc làm
ma. Nhӳng buәi lӉ ҩy nhҵm cӫng cӕ tұp thӇ cӫa thӏ tӝc). Dӵa vào tұp thӇ ҩy, anh tӝc
trưӣng tӵ đӅ cao. Trưӟc kia làm ma có ý nghĩa bҧo vӋ thӏ tӝc đӕi vӟi con ma (sӧ ma
trӣ vӅ), nhưng đӃn lúc có cӫa cҧi rӗi, ngưӡi chӃt đӇ lҥi cӫa cho ngưӡi sӕng (trong xã
hӝi mông muӝi chưa có vҩn đӅ gia tài vì mӛi ngưӡi chӍ có công cө thô sơ cӫa mình
thôi). Tӝc trưӣng, gia trưӣng giàu có chӃt đi đӇ lҥi cӫa cho con hoһc cháu (trong chӃ
đӝ mүu hӋ đӇ cӫa cho cháu). LӉ làm ma không phҧi chӍ là đӇ bҧo vӋ thӏ tӝc đӕi vӟi ma
mà chính là đӇ xây dӵng và bҧo đҧm uy quyӅn và gia tài cho con cháu, tӭc là ngưӡi
tӝc trưӣng mӟi. Anh tӝc trưӣng mӟi mӡi thӏ tӝc anh em lҥi ăn uӕng, và thӏ tӝc anh em
có nhiӋm vө làm ma cho thӏ tӝc này. Sau khi làm lӉ, ăn uӕng và trao cӫa, thì hӑ công
nhұn anh tӝc trưӣng mӟi. Ӣ đây thҩy rõù lӉ cũ đã biӃn chҩt, tiӃp thu nӝi dung mӟi,
nhưng nó cũng đưӧc xây dưng trên cơ sӣ cũ.

Uy quyӅn cá nhân cӫa anh tӝc trưӣng đưӧc xây dӵng trên sӵ công nhұn cӫa tұp thӇ. Ӣ
giai đoҥn này, quyӅn tư hӳu và uy quyӅn cá nhân mӟi chӟm nӣ, ý thӭc tұp trung uy
quyӅn còn là ý thӭc anh hùng; còn liên hӋ vӟi quҫn chúng vì nó chӍ đưӧc là anh hùng
khi nào nó đưӧc công nhұn thưӡng xuyên trong các buәi lӉ. Nó chưa đưӧc công nhұn
vӟi mӝt cương vӏ bҩt di bҩt dӏch như thҫn thánh hay vua chúa. Nó mӟi chӍ là mӝt anh
tӝc trưӣng tӯ quҫn chúng nәi lên, chӍ có uy quyӅn trong lúc thưӡng xuyên đưӧc quҫn
chúng công nhұn. Đó là khái niӋm căn bҧn cӫa ý thӭc anh hùngù anh hùng là m͡t cá
nhân t̵p trung ý thͱc t̵p th͋ và đưͫc t̵p th͋ công nh̵n trong nhͷng cu͡c th͵ thách
thưͥng xuyên. (ĐӃn khi thành vua chúa có cương vӏ vӳng chҳc thì không cҫn đưӧc thӱ
thách - đҿ ra là đưӧc làm chúa ngay rӗi).

ccƒ
Ý nghĩa uy quyӅn cá nhân xuҩt hiӋn ӣ đây vӟi tҩt cҧ nӝi dung xã hӝi cӫa nó, và liên
đӟi chһt chӁ vӟi nӝi dung tұp thӇ - tuy rҵng vӅ nӝi dung ý nghĩa thì phӫ đӏnh tұp thӇ
ҩy (anh hùng đưӧc đӅ cao lҥi phӫ đӏnh tұp thӇ, cho thҳng lӧi là cӫa cá nhân). Chính ý
thӭc anh hùng cá nhân ҩy vӟi nӝi dung xã hӝi cӫa nó là nӝi dung tư tưӣng cӫa Đҥo
Yêu tinh - là mҫm mӕng cӫa nhӳng Đҥo Quӹ thҫn sau này.

3) Đҥo Quӹ thҫn

Bҳt đҫu tӯ lúc uy quyӅn cӫa tӝc trưӣng đưӧc cӫng cӕ nhӡ sӵ phát triӇn cӫa sӭc sҧn
xuҩt, thì ý thӭc tư tưӣng mӟi có ý thӭc tұp trung quyӅn hành trong nhӳng vұt thiêng
liêng - đưӧc cӫng cӕ thì đҥo yêu tinh chuyӇn lên p̩o Quͽ th̯n. Bưӟc này đưӧc thӵc
hiӋn vӟi sӵ phát triӇn cӫa sӭc sҧn xuҩt trong nông nghiӋp vӟi kӻ thuұt cày ruӝng;
trong chăn nuôi vӟi kӻ thuұt chăn nuôi nhӳng đàn bò, ngӵa... Nhӡ nhӳng kӻ thuұt ҩy
mà nhӳng quan hӋ sҧn xuҩt cӝng đӗng chuyӇn lên quan hӋ tư hӳu, tuy vүn còn trong
phҥm vi cӝng đӗng. Nhӳng tӝc trưӣng đã tұp trung cӫa cҧi, đã có cương vӏ rõ ràng, trӣ
thành tù trưӣng, và thành hӋ thӕng quý tӝc hҷn hoi. Tұp trung cӫa cҧi đưӧc vӳng chҳc,
quan hӋ bóc lӝt nô lӋ đã thành hình nhưng chưa thành quan hӋ thӕng trӏ, chưa thành
giai cҩp thӕng trӏ, chưa có nhà nưӟc chiӃm hӳu nô lӋ. Khuôn khә xã hӝi là thӏ tӝc,
nhưng nӝi dung đã là nӝi dung bóc lӝt. Nӝi dung bóc lӝt ҭn náu dưӟi hình thӭc cӝng
đӗng. Trên cơ sӣ mӟi ҩy xuҩt hiӋn Đҥo Quӹ thҫn.

Quan hӋ giӳa thҫn và ngưӡi là quan hӋ tù trưӣng (hay vua bӝ lҥc) vӟi tұp thӇ bӝ lҥc.
Cá tính cӫa nhӳng vұt thiêng đã đưӧc cӫng cӕ. Thҫn, quӹ đã có lý lӏch nhưng uy
quyӅn cӫa nó vүn chưa đưӧc cӫng cӕ mӝt cách dӭt khoát, thҫn có thӇ biӃn thành quӹ
mӝt cách dӉ dàng. Thҫn tiêu biӇu cho tù trưӡng thҳng, quӹ tiêu biӇu cho tù trưӣng
thua. Đưӧc là thҫn, thua là quӹ. Quan hӋ quӹ thҫn nói chung đã đưӧc cӫng cӕ nhưng
chưa đưӧc vӳng vàng. Vì thӃ cương vӏ vua bӝ lҥc (thӡi thӏ tӝc tan rã) chưa đưӧc vӳng
vàng (vua có thӇ bӏ ngưӡi khác giӃt đӇ lên thay, bӝ lҥc nӑ đánh bӝ lҥc kia), nên uy
quyӅn chưa đưӧc vӳng, Nhà nưӟc chưa thành hӋ thӕng. Sӣ dĩ uy quyӅn chưa đưӧc
vӳng vì quan hӋ chӫ nô - nô lӋ chưa đưӧc tә chӭc trong mӝt Nhà nưӟc. Vì thӃ ý thӭc
uy quyӅn phҧi đưӧc cӫng cӕ luôn luôn bҵng nhӳng lӉ hiӃn tӃ. Giai đoҥn thӏ tӝc tan rã
là giai đoҥn phát triӇn vĩ đҥi cӫa nhӳng lӉ hiӃn tӃ. Lúc đҫu là hiӃn tӃ ngưӡi, không
nhӳng giӃt tù binh mà còn giӃt cҧ ngưӡi trong thӏ tӝc, có khi giӃt cҧ vua đӇ cӫng cӕ ý
thӭc uy quyӅn.

Như vұy rõ ràngù tư tưӣng quӹ thҫn xây dӵng trӵc tiӃp trên quan hӋ chiӃn đҩu xây
dӵng tӯng bưӟc và thưӡng xuyên nhӳng quan hӋ tư hӳu phát triӇn trong khuôn khә thӏ
tӝc. Quan hӋ tư hӳu phát triӇn trên cơ sӣ chiӃn tranh thưӡng xuyên, nên ý thӭc uy
quyӅn phҧi đưӧc cӫng cӕ thưӡng xuyên bҵng nhӳng cuӝc hiӃn tӃ giӃt đӃn hàng trăm
nô lӋ, trâu bò, có khi giӃt cҧ vӧ con, ngưӡi trong gia đình. ThӃ kӹ 40 tr. CN ӣ Lưӥng
Hà, và thӃ kӹ 50 tr. CN ӣ Ai Cұp, trong các mӗ mҧ vua chúa còn dҩu vӃt nhiӅu xác

ccd
ngưӡi hiӃn tӃ. LӋ hiӃn tӃ này còn kéo dài nhiӅu vӅ sau nàyù như lӉ hiӃn tӃ Tҫn Thӫy
Hoàng có giӃt hơn trăm ngưӡi. Nhưng nhӳng lӉ đә máu dã man ҩy đã đánh dҩu mӝt tә
chӭc mӟi tiӃn bӝ hơn, rӝng rãi hơn, phá vӥ nhӳng giӟi hҥn thӏ tӝc hҽp hòi, xây dӵng
xã hӝi mӟi là xã hӝi chiӃm hӳu nô lӋ.

Xét bӅ ngoài thì ông thҫn rҩt khát máu dã man, bҵng chӭng trong sách Thánh còn
nhҳc lҥi thҫn bӝ lҥc Do Thái là Jéhovah bҳt ông Abraham hiӃn con đӇ phù hӝ, và
chính Abraham chӏu mang con đi giӃt (chӭng minh rҵng mӛi gia tӝc hàng năm phҧi
hiӃn mӝt sӕ con mӟi đҿ). Xét tөc lӋ bӅ ngoài thì rҩt dã man, nhưng nó phҧi có căn cӭ
nào đҩy thì mӟi phát triӇn đưӧc; đó là thӭc xã hӝi ngoài khuôn khә huyӃt thӕng, xây
dӵng trên mӝt hӋ thӕng mӟi, rӝng rãi hơn.

Bҳt đҫu tӯ lúc Nhà nưӟc chiӃm hӳu nô lӋ đưӧc xây dӵng, uy quyӅn cӫa nhà vua đưӧc
cӫng cӕ vӳng vàng, thì nhӳng lӉ hiӃn tӃ tuy vүn còn duy trì nhưng bӟt dã man. Thҫn
đã tiӃp thu đưӧc nӝi dung mӟi, là ý nghĩa bҧo vӋ nhӳng quan hӋ bình thưӡng có tә
chӭc trong xã hӝi (nӝi dung cũ cӫa thҫn là toàn quyӅn luôn luôn cӫng cӕ bҵng cách
hiӃn tӃ). Nhӳng quan hӋ bình thưӡng ҩy có hai mһtù

- Quan hӋ áp bӭc bóc lӝt giӳa chӫ nô và nô lӋ;

- Quan hӋ trao đәi hình thӭc tương đӕi bình đҷng giӳa các hҥng chӫ nô và nhân dân tӵ
do (có nhӳng quҫn chúng dân nghèo tӵ do thӵc tӃ không có nô lӋ).

Vӟi xã hӝi có giai cҩp chӫ yӃu là chӫ nô và nô lӋ xuҩt hiӋn, thì trong quan hӋ sҧn xuҩt
vӅ căn bҧn có tính chҩt bóc lӝt, nhưng trong phҥm vi ҩy có xuҩt hiӋn mӕi quan hӋ
cӝng tác trao đәi hình thӭc bình đҷng, đưӧc phҧn ánh trong ý thӭc vӟi mӝt ý nghĩa
thҫn thánh. Ông thҫn tưӧng trưng cho công lý, thánh thҫn công lý vӅ căn bҧn là thҫn
thӕng trӏ, xây dӵng quyӅn thӕng trӏ trên lӉ hiӃn tӃ - nhưng đӗng thӡi cũng dùng quyӅn
thӕng trӏ đӇ bҧo đҧm công lý (tҩt nhiên chӍ thӵc hiӋn công lý trong tҫng lӟp chӫ nô và
dân tӵ do). Công lý đó chӍ là hình thӭc nên cҫn có thҫn thánh đҧm bҧo. Công lý này
vӅ căn bҧn trong ý thӭc tư tưӣng cũng là đưӧc xây dӵng trên cơ sӣ toàn quyӅn, cơ sӣ
bóc lӝt, nhưng đã có nӝi dung tương đӕi tiӃn bӝ.

Nӝi dung ҩy càng phát triӇn thì ông Thҫn càng đưӧc nhân cách hóa. Vұt tӕ tiӃn lên
Yêu tinh rӗi đӃn Quӹ thҫn, thì căn bҧn Thҫn vүn còn là vұt.

ĐӃn khi xã hӝi chiӃm hӳu nô lӋ đưӧc tә chӭc vӳng vàng, khái niӋm công lý và mӝt
phҫn quan niӋm bác ái đưӧc phát triӇn trong phҥm vi nhân dân tӵ do, thì ông thҫn
cũng dҫn dҫn tiӃp thu đưӧc nhӳng đӭc tính mӟi cӫa con ngưӡi. Trong thӡi dã man
(thӡi thӏ tӝc tan rã), tưӧng thҫn có hình thӭc rҩt dӳ dӝiù nhӳng con thú dӳ có sӯng, có
răng, nhăn nhó... Dҫn dҫn văn minh phát triӇn trên cơ sӣ chiӃm hӳu nô lӋ, thҫn đưӧc

cc©
tưӧng trưng bҵng hình ngưӡi. Lúc đҫu thì còn to lӟn, nghiêm khҳc vӟi tính chҩt công
thӭc (như nhӳng thҫn cә Ai Cұp); hay vӟi tính chҩt dӳ dӝi (như thҫn Lưӥng Hà).

Mӛi xã hӝi có điӇn hình cӫa nó, điӇn hình ҩy đưӧc diӉn tҧ trong tưӧng thánh, tưӧng
trưng chính xác cho quan hӋ xã hӝi. Ví dөù Thҫn Ai cұp phҫn nào hãy còn tính chҩt
thú vұt (thҫn bò, thҫn rҳn, v. v...) nhưng đã có nhân cách. Nghiêm khҳc vӟi tính chҩt
công thӭc (nghiêm nhưng không dӑa nҥt ai), có tính chҩt kӹ hà (nhӳng đưӡng tròn,
đưӡng thҷng hình như kҿ bҵng thưӟc) biӇu hiӋn tính chҩt nghiêm khҳc duy tâm cӫa
chӃ đӝ quân chӫ Ai Cұp. Thҫn Lưӥng Hà thì có khác, tuy cũng nghiêm khҳc nhưng
nghiêm khҳc này tưӧng trưng cho chӃ đӝ quân chӫ Lưӥng Hà; ӣ Lưӥng Hà có chiӃn
tranh luôn nên tưӧng thҫn cũng có vҿ dӳ dӝi. (Ai Cұp xa nhӳng đưӡng xâm chiӃm cӫa
các thӏ tӝc dã man nên tương đӕi ít xҧy ra chiӃn tranh hơn).

ChӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ tiӃn lên chӃ đӝ dân chӫ (cӫa chӫ nô) thì nhân cách cӫa thҫn
lҥi càng đưӧc phát triӇn, càng ngày tính chҩt dӳ dӝi và công thӭc càng bӟt đi; thҫn đã
thành ngưӡi đҽp; như thҫn Hy Lҥp oai vӋ đҽp đӁ, lҫn đҫu tiên trong lӏch sӱ loài ngưӡi,
cái đҽp đưӧc đӅ cao.

Như vұy ta thҩy rõ ràngù ý nghĩa duy tâm nhҩt trong tư tưӣng cũng có nӝi dung xã hӝi
hҷn hoi. Nӝi dung ҩy là sӵ phát triӇn cӫa sӭc sҧn xuҩt và quan hӋ sҧn xuҩt xây dӵng
nhӳng tә chӭc ngày thêm rӝng rãi và tương đӕi bình đҷng. Thҫn Hy Lҥp đã thӵc sӵ là
ngưӡi, vì lҫn đҫu tiên trong lӏch sӱ ngưӡi dân thưӡng đưӧc làm chӫ nên thҫn tưӧng
trưng cũng là ngưӡi thưӡng thôi, nhưng là ngưӡi đҽp; tính chҩt đҽp này tưӧng trưng
cho tұp thӇ nhân dân, nhưng lý tưӣng hóa vì nhân dân đây là chӫ nô. Qua đó ta thҩy
chính là nhân dân tӵ do đưӧc lý tưӣng hóa chӭ không phҧi là ông vua hay quý tӝc nào
đưӧc lý tưӣng hóa.

Gia tô giáo.

ĐӃn bưӟc tan rã cӫa chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ, thҫn đã biӃn thành ngưӡi thұt. Lúc này
thҫn đã giáng sinh làm ngưӡi thưӡng, bҵng chӭng là Thưӧng đӃ đã cho con xuӕng thӃ
gian đӇ chӏu nhӳng đau khә trҫn tөc đӇ cӭu vӟt nhân loҥi (Chúa Gia tô (Jésus - B.T)
giáng thӃ trong Gia - tô giáo).

PHҪN BӔN
*

Ý NGHĨA CӪA KHÁI NIӊM THҪN

cc{
TRONG
XÃ HӜI CHIӂM HӲU NÔ Lӊ[1]

Nhӳng sӵ kiӋn trong lӏch sӱ vӅ nhӳng đҥo thҫn thánh vô cùng phӭc tҥp vӅ chҩt lưӧng
và vô hҥn vӅ sӕ lưӧng, nhưng điӅu cҫn thiӃt là nҳm đưӧc ý nghĩa và cơ cҩu cӫa khái
niӋm đó trong quá trình biӋn chӭng lӏch sӱ. Do đó, chúng ta có thӇ lҩy mӝt ví dө điӇn
hình là tôn giáo Ai Cұp. Ai Cұp cә đҥi phát triӇn theo mӝt quá trình tương đӕi đơn
giҧn vì trong 2.000 năm lӏch sӱ đҫu tiên ҩy, nó tương đӕi ӣ rìa đưӡng giao thông chính
(Ai Cұp - Lưӥng Hà - Ҩn Đӝ), do đó nhӳng ý nghĩa rҩt phӭc tҥp trong khái niӋm thҫn
thánh đưӧc xây dӵng ӣ đây mӝt cách tương đӕi đơn giҧn, mà chúng ta có thӇ phân
tích tӯng bưӟc đưӧc.

Tôn giáo Ai Cұp nói chung là mӝt tôn giáo mang nhiӅu di tích vұt tәù thҫn chim diӅu
hâu, chim cò, bò, chó sói, v. v... Ngoài ra, có hai thҫn chính là Thҫn Mһt trӡi và Thҫn
Osiris (thҫn vua). Thҫn Mһt trӡi ӣ đây cũng có ý nghĩa như ӣ các nưӟc khácù nó tiêu
biӇu cho uy quyӅn, lӵc lưӧng tuyӋt đӕi cӫa nhà vua, tiêu biӇu cho công lý, tӭc là tiêu
biӇu cho lý tưӣng vӅ ®quyӅn?]®2] cӫa nhà vua. Nhưng thҫn Osiris thì có mӝt tiӇu sӱ
đһc biӋtù ông này trưӟc kia làm vua rӗi bӏ giӃt, sau sӕng lҥi và thân phұn ông tiêu biӇu
cho thân phұn linh hӗn sau khi chӃt đưӧc sӕng lҥi, và Osiris đưӧc xem như Thҫn cӭu
hӗn (ngưӡi đã chӃt đưӧc sӕng lҥi nhӡ đӗng nhҩt vӟi Osiris). Đҥo cӭu hӗn là rҩt quan
trӑng. Nó thu hút nhân tâm không nhӳng ӣ Ai Cұp mà sau này thành cҧ mӝt truyӅn
thӕng ӣ Đӏa Trung Hҧi; hình thӭc cuӕi cùng cӫa nó là đҥo Gia Tô (vua tưӧng trưng
cӫa Do Thái chӃt đi và sӕng lҥi và do đó cӭu vӟt nhân loҥi). Đҥo này còn đһc biӋt ӣ
chӛ nó là đҥo cӫa nhân dân (đҥo Mһt trӡi là đҥo cӫa uy quyӅn tưӧng trưng quyӅn lӵc
tuyӋt đӕi và công lý hình thӭc cӫa nhà vua mà chӃ đӝ quân chӫ nói là đһt ra, dưӟi hình
thӭc pháp lý). Rõ ràng đҥo Mһt trӡi là tӯ trên xuӕng dưӟi, còn đҥo cӭu hӗn hình như
là tӯ dưӟi lên trên ù quҫn chúng nhân dân đòi hӓi đưӧc cӭu hӗn, cӭu hӗn là cӭu hӗn cá
nhân, và đҥt tӟi hình thӭc cao nhҩt là đҥo Gia Tô (tӵ mình hiӃn tӃ đӇ cӭu hӗn nhân
loҥi). Nó sӁ là cái nguӗn cӫa cҧ truyӅn thӕng duy tâm Âu châu sau này, nhưng đӗng
thӡi trong khuôn khә duy tâm đó, nó có tұp trung mӝt sӕ giá trӏ nhân đҥo đưӧc đӅ cao
trong xã hӝi Âu Tây (giá trӏ linh hӗn, con ngưӡi, công lý, bác ái, v. v...)

I- TRUYӄN THUYӂT OSIRIS

Osiris là mӝt ông vua cӫa đӗng bҵng Ai Cұp, sinh trưӣng ӣ mӝt tӍnh miӅn Đông đӗng
bҵng, mӝt hôm bӏ mӝt ngưӡi anh em là Seth là vua trung châu giӃt. Trong truyӅn
c9

thuyӃt, Osiris là thҫn cӫa nông nghiӋp, cӫa cái gì tӕt đҽp trong đӡi sӕng (giàu có, công
lý, bác ái), và Seth là thҫn ác, thҫn cӫa sa mҥc, sҩm sét, bão táp, giông tӕ. Seth vӡ đùa,
đưa mӝt cái hòm mӡi Osiris vào ngӗi, rӗi đóng lҥi thҧ xuӕng sông. Hòm theo sông trôi
ra bӇ, tӟi tӍnh Byblos ӣ Syrie, và nhұp vào mӝt cây thuӝc loài thông. Ông vua xӭ này
mang cây này vӅ làm cӝt. Vӧ chàng đӃn Byblos mang quan tài vӅ, nhưng lҥi bӏ Seth
và phe cӫa nó bҳt và chһt xác làm 14 mҧnh vӭt rҧi rác trong cҧ nưӟc. Bà Isis nhһt
nhҥnh nhӳng mҧnh ҩy, xӃp lҥi, dùng phép phù thӫy làm sӕng lҥi và nhӡ đҩy đҿ ra con
là Horus. Horus lӟn lên đi đánh cұu là Seth, chiӃm đưӧc đҩt trung châu Ai Cұp, rӗi
trưӟc tòa án thҫn thánh, Horus đưӧc công nhұn chính thӭc là con cӫa Osiris, do đó có
quyӅn hưӣng gia tài cӫa Osiris.

ChuyӋn này quan trӑng vì sau này ӣ Ai Cұp, nhân dân có lӋ diӉn lҥi thành kӏch thánh
(mystère), và hӑ cho là ai đưӧc xem kӏch này sӁ đưӧc đӗng nhҩt hóa vӟi Osiris, và
linh hӗn sӁ đưӧc cӭu vӟt và sung sưӟng sau khi chӃt. Kӏch thánh cuӕi cùng trong lӏch
sӱ là kӏch vӅ Gia-tô mà ngưӡi ta diӉn ӣ các nhà thӡ, nhҩt là vào lӉ Pâques («mystère
de la passion» trong đó Gia-tô hiӃn tӃ và sӕng lҥi). Suӕt thӡi Trung Cә, kӏch thánh này
rҩt phә biӃn và diӉn trưӟc công chúng rҩt đông đҧo.

Tҥi sao quҫn chúng lҥi tha thiӃt vӟi kӏch thánh này đӃn thӃ, và nó có thӇ kéo dài (vӅ
thӵc chҩt) tӯ mҩy nghìn năm trưӟc CN cho đӃn giӡ? Đҥo Mһt trӡi tưӧng trưng quyӅn
vua trong ánh sáng (theo lӋ thӡi bӝ lҥc), mһt trӡi thì dӉ hiӇu nhưng ӣ đây là mӝt đҥo
cӭu vӟt nhân loҥi nên nó có mӝt ý nghĩa lӟn hơn nhưng cũng khó hiӇu hơn. Có thӇ nói
nó là mӝt gia tài cӫa thӡi chiӃm hӳu nô lӋ. Nhưng tҥi sao mӝt chӃ đӝ tàn khӕc như thӃ
lҥi có thӇ đӇ lҥi mӝt lý tưӣng cao siêu như vұy, dù là dưӟi mӝt hình thӭc siêu hình.

II - NӜI DUNG ĐҤO OSIRIS

Trưӟc hӃt, phҧi nhҳc lҥi vài nét lӏch sӱ Ai Cұp. Theo truyӅn thӕng lӏch sӱ, đҩt Ai Cұp
chia làm nhiӅu tӍnh. Nhӳng tӍnh ҩy là nhӳng khu mương đào tӯ sông Nil hay mӝt
nhánh cӫa nó đӇ tưӟi đҩt ruӝng (chӳ tӍnh trong chӳ Ai Cұp tưӧng trưng bҵng mӝt hình
vuông kҿ ô tӭc là khu mương, và đô thӏ tưӧng trưng bҵng hình tròn gҥch chéo tӭc là
ngã tư). Ta có thӇ ӭc đoán là vào khoҧng trung gian giӳa tiӅn sӱ và lӏch sӱ chính thӭc
(thiên niên kӹ V trưӟc CN hay IV trưӟc CN), nhӳng tӍnh này là nhӳng quӕc gia chiӃm
hӳu nô lӋ đҫu tiên, xây dӵng nhӡ sӵ phát triӇn cӫa sӭc sҧn xuҩt. Đһc tính cӫa sӭc sҧn
xuҩt ӣ đây là mһc dҫu công cө còn thô sơ là cái cày gӛ, nhưng nhӡ đҩt đai phì nhiêu
và đưӧc tưӟi đӅu nên năng suҩt rҩt cao, và trên cơ sӣ tә chӭc khu mương này mà lӟp
thӕng trӏ dӉ đҥt đưӧc uy quyӅn trong nhân dân. Ta có thӇ ӭc đoán là đӃn mӝt lúc nào
đҩy, các quӕc gia nhӓ tұp trung lҥi thành hai nưӟc lӟn là Bҳc Ai Cұp (ӣ đӗng bҵng) và
Nam Ai Cұp (ӣ trung châu). Bҳc Ai Cұp văn minh hơn nhӡ đҩt đai phì nhiêu, nhӡ liên
lҥc vӟi vùng bán đҧo Sinai có mӓ đӗng và đá quí, vӟi Byblos bҵng cách xuҩt cҧng lúa

c9c
mì và nhұp cҧng gӛ thông cӫa Syrie (ngày nay Syrie vүn còn nәi tiӃng vӅ gӛ thông
này).

Ta có thӇ ӭc đoán Osiris là mӝt vua cӫa Bҳc Ai Cұp, tưӧng trưng cho nông nghiӋp và
tҩt cҧ cái gì tӕt trong đӡi sӕng văn minh; Seth là vua Nam Ai Cұp nơi còn nӱa dã man
nên tưӧng trưng cho mưa gió, bão táp, v.v..., cho tҩt cҧ cái gì ác liӋt. Quan hӋ anh em
giӳa hai thҫn này có lӁ do quan hӋ liên minh bҵng cách kӃt nghĩa xem nhau như anh
em. HiӋn nay còn thҩy quan hӋ liên minh này ӣ nhiӅu chӫng tӝc ӣ giai đoҥn bӝ lҥc, vì
hӑ chӍ mӟi quan niӋm đưӧc liên minh trên cơ sӣ quan hӋ pháp lý. Tuy liên minh như
thӃ nhưng sau vүn có thӃ đánh nhau. ĐӃn mӝt lúc nào đҩy, Seth đánh Bҳc Ai Cұp, và
có thӇ là viӋc bӓ xác vào hòm tưӧng trưng cho viӋc phe Osiris phҧi bӓ chҥy sang
Byblos (vì bҩy giӡ đã có quan hӋ thương mҥi đưӡng biӇn). Hòm nhұp vào cây thông
có thӇ có nghĩa là phe này nhұp vào tә chӭc cӫa ngưӡi kiӅu dân Ai Cұp buôn bán gӛ
thông ӣ đҩy, đһt dưӟi sӵ bҧo hӝ cӫa Thҫn Thông. Sӵ viӋc bà Isis đi tìm chӗng có thӇ
là viӋc phe Osiris phát triӇn lҥi ӣ đӗng bҵng Ai Cұp, đi gӑi gia quyӃn Osiris vӅ nhưng
bӏ đánh tan (cҳt xác làm 14 mҧnh). Nhӳng phe sau này lҥi hӑp lҥi, và ӣ đây có vai trò
cӫa tăng lӳ (nhһt mҧnh xác, xӃp lҥi và dùng phép phù thӫy làm sӕng lҥi). Sau đó phe
này mҥnh lên, và dưӟi sӵ lãnh đҥo cӫa Horus đánh thҳng Seth, chiӃm trung châu sông
Nil và bưӟc đҫu thӕng nhҩt Ai Cұp. Sӣ dĩ nói bưӟc đҫu vì chính triӅu này sau này
cũng chia đôi; mӝt ӣ Nam và mӝt ӣ Bҳc. Cuӕi cùng triӅu phía Nam lҥi đánh triӅu
miӅn Bҳc, dưӟi sӵ lãnh đҥo cӫa Namer (theo tài liӋu Ai Cұp) hay Ménès (theo sӱ Hy
Lҥp), nhưng có thӇ cũng là mӝt ông. Sӣ dĩ bҩy giӡ trung châu thҳng đӗng bҵng có thӇ
là vì kӻ thuұt đӗng bҵng chuyӇn lên trung châu đã phát triӇn nhanh, và thêm vào đҩy
trung châu còn dã man hơn nên tә chӭc chiӃn tranh chһt chӁ hơn và đánh khӓe hơn.
Tính chҩt dã man này đưӧc phҧn ánh trong tài liӋu Ai Cұp, như nói là vua thҳng trұn
thӕng nhҩt đҩt đai đã «ăn kҿ thù, nuӕt thҫn thánh vào bөng nên đưӧc bҩt diӋt». Vua
thӕng nhҩt Ai Cұp bҩy giӡ lҩy tên là Horus (khoҧng 3.200 năm trưӟc CN), lҩy danh
nghĩa là con Osiris nên có quyӅn thӕng trӏ; hơn nӳa, vì là con Osiris nên sau khi chӃt
linh hӗn đưӧc cӭu vӟt, đưӧc sӕng lҥi và sung sưӟng như Osiris. Nhưng đó là buәi đҫu,
vì mҩy đӡi sau cũng ông Osiris ҩy lҥi đưӧc quan niӋm là con cӫa Thҫn Mһt trӡi (thҫn
Hah)®3]. Ông này không phҧi là thҫn nguyên thӫy. Thӡi nguyên thӫy cũng có Thҫn
Mһt trӡi, nhưng chӍ là vұt tә hay yêu tinh thôi chӭ chưa phҧi là thҫn toàn quyӅn toàn
lӵc biӇu hiӋn bҵng ánh sáng rӵc rӥ cӫa mһt trӡi. Thҫn loҥi này chӍ là sҧn phҭm cӫa uy
quyӅn Nhà nưӟc chiӃm hӳu nô lӋ. Theo tài liӋu Ai Cұp, ta có thӇ thҩy bҩy giӡ Nhà
nưӟc chiӃm hӳu nô lӋ đã phát triӇn nhiӅu dưӟi hình thӭc quân chӫ đӝc đoán tuyӋt đӕi,
gҫn như toàn thӇ nhân dân lao đӝng biӃn thành nô lӋù nông dân làm viӋc theo kiӇu nô
lӋ (2 tӕp 5 ngưӡi hӑp thành tӕp 10 ngưӡi, 10 tӕp 10 ngưӡi hӑp thành đoàn 100 ngưӡi
cùng làm viӋc), tҩt cҧ đҩt đai đӅu cӫa nhà vua, công nhân cũng làm viӋc như nô lӋ
trong xưӣng nhà vua. Trên giai cҩp nô lӋ thì có giai cҩp quan liêu và giai cҩp tăng lӳ,
cũng là mӝt thӭ quan liêu. Như thӃ thì dӉ hiӇu tҥi sao chӃ đӝ lҥi đưӧc tưӧng trưng
trong ánh sáng rӵc rӥ cӫa mһt trӡi, và tҥi sao quyӅn đӗng nhҩt vӟi Osiris sau khi chӃt

c99
và đưӧc sung sưӟng cũng tұp trung vào linh hӗn và sӕng sung sưӟng (nhӳng văn kiӋn
thӡi ҩy nói rҩt chân thӵcù vua là ngưӡi ăn uӕng thӯa thãi, sung sưӟng, v.v...).

Phҫn thӭ nhҩt thiên niên kӹ 30 trưӟc CN, uy quyӅn nhà vua sau khi đưӧc tұp trung
đӃn mӭc quҧn trӏ toàn bӝ đҩt nưӟc vào bӝ máy quan liêu, lҥi dҫn dҫn phân tán trên cơ
sӣ bӝ máy quan liêu đã đưӧc tә chӭc (nhӳng chӭc lӟn giao cho con cái, gia tӝc và
thân thuӝc chӯng đӝ 500 ngưӡi). Dҫn dҫn bӑn quan liêu này làm giҫu, đưӧc phong
thái ҩp và trên cơ sӣ ҩy phát triӇn quyӅn hành đӏa phương, thoát ly quyӅn triӅu đình.
Chính quyӅn trung ương ngày càng tan rã tӯ trên xuӕng dưӟi. Giai cҩp quý tӝc ngày
càng phát triӇn, càng đưӧc nhiӅu quyӅn chính trӏ và do đó quyӅn tôn giáo, nên cũng
đưӧc quyӅn đӗng nhҩt vӟi Osiris nghĩa là sau khi chӃt đưӧc sӕng lҥi và ăn uӕng thӯa
thãi.

Vào khoҧng thӃ kӹ 23 trưӟc CN, tә chӭc quan liêu tan rã, nhân dân nәi dұy làm cuӝc
cách mҥng đҫu tiên trong lӏch sӱ, cưӟp phá nhӳng cơ quan hành chính cӫa chӫ nô, đӕt
sách, đòi cho dân thưӡng đưӧc quyӅn nҳm các chӭc vө Nhà nưӟc trưӟc kia dành cho
quý tӝc, và cuӕi cùng đưӧc truyӅn nhӳng thҫn bí cӫa đҥo Osiris, nghĩa là đưӧc quyӅn
làm lӉ đӇ cӭu vӟt linh hӗn và sӕng sung sưӟng sau khi chӃt như Osiris, nghĩa là như
vua. Cӕ nhiên sau cuӝc cách mҥng này tә chӭc quân chӫ quan liêu lҥi đưӧc xây dӵng
lҥi vӟi triӅu Thèhes - trung triӅu Ai Cұp - nhưng trên mӝt cơ sӣ tương đӕi rӝng rãi hơn,
không tұp trung vào tay mӝt sӕ quý tӝc, mà vӟi mӝt sӕ điӅu kiӋn nào đҩy ngưӡi dân
thưӡng cũng có thӇ lên làm quan, nghӅ nghiӋp tӵ do đưӧc phát triӇn ӣ thành thӏ, tư
hӳu tài sҧn phát triӇn ӣ thôn quê. Trên cơ sӣ dân chӫ hóa kinh tӃ và chính trӏ như thӃ
cũng có mӝt quá trình dân chӫ hóa tinh thҫnù dân tӵ do có thӇ đӗng nhҩt vӟi Osiris và
đưӧc cӭu vӟt linh hӗn. Do đó đҥo này phát triӇn nhiӅu và trӣ thành yӃu tӕ quҫn chúng
nhân dân trong tôn giáo. Bên cҥnh đҥo Osiris, tư tưӣng thҫn cӭu hӗn phát triӇn vӟi
nhiӅu hình thӭc khác ӣ Lưӥng Hà, TiӇu Á, Đӏa Trung Hҧi, và cuӕi cùng đưӧc phә
biӃn ӣ Âu châu vӟi đҥo Gia-tô.

III ± NӜI DUNG KHÁI NIӊM CӬU HӖN

Ӣ thӏ tӝc không có khái niӋm Cӭu hӗnù sau khi chӃt nói chung Linh hӗn vүn sӕng, và
nӃu đưӧc làm ma đҫy đӫ thì hӗn sӁ không quay vӅ quҩy rҫy thӏ tӝc. Mӑi ngưӡi tin
tưӣng là sau khi chӃt linh hӗn vүn sӕng. Ӣ đây, tính chҩt bҩt diӋt tương đӕi cӫa linh
hӗn (vүn còn khi thӇ xác chӃt đi) tiêu biӇu cho quyӅn kinh tӃ và chính trӏ cӫa công dân
trong thӏ tӝc. Sӣ dĩ lên đӃn bưӟc đҫu cӫa chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ thì lҥi có vҩn đӅ cӭu
hӗn, là vì trong các cuӝc chiӃn tranh cưӟp nô lӋ quyӅn công dân thӏ tӝc bӏ thӫ tiêu
(văn kiӋn Ai Cұp ghiù vua chiӃn thҳng nuӕt hӗn kҿ thù, tӭc là ngưӡi công dân thӏ tӝc
mҩt quyӅn kinh tӃ chính trӏ thì cũng mҩt cҧ linh hӗn). ĐӃn khi chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ
phát triӇn đӃn trình đӝ tә chӭc toàn bӝ sҧn xuҩt theo kiӇu quan liêu dưӟi uy quyӅn nhà
vua, vua là ngưӡi tұp trung quyӅn sӣ hӳu, thì do đó quyӅn sӕng lҥi sau khi chӃt cũng

c93
tұp trung vào nhà vua. Nhưng nhà vua phҧi dӵa vào bӝ máy quan liêu, phҧi cho hӑ
quyӅn lӧi, phong đҩt đai, nên dҫn dҫn bӑn này cũng đưӧc quyӅn linh hӗn bҩt diӋt theo
kiӇu nhà vua, nghĩa là đӗng nhҩt vӟi vua lұp quӕc Osiris. Sau này, quҫn chúng nhân
dân tӵ do đҩu tranh trên cơ sӣ đҩu tranh cӫa nô lӋ và chiӃm lҥi mӝt sӕ quyӅn lӧi, thì
mӑi cá nhân trong quҫn chúng tӵ do cũng đưӧc quyӅn linh hӗn bҩt diӋt, đӗng nhҩt vӟi
Osiris, nghĩa là chính mình cũng thành vua sau khi chӃt. Đây là nӝi dung thӵc tӃ và
chân chính cӫa khái niӋm linh hӗnù linh hӗn là quyӅn đưӧc công nhұn trong xã hӝi (thӏ
tӝc binh đҷng, ai cũng có linh hӗn - đӃn xã hӝi có giai cҩp, chӍ mӝt sӕ ngưӡi có - ӣ
giai đoҥn quân chӫ đӝc đoán tuyӋt đӕi, chӍ mӝt ngưӡi có - đӃn lúc dân chӫ hóa thì
quyӅn linh hӗn bҩt diӋt cũng đưӧc dân chӫ hóa).

Khi chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ tan rã và chuyӇn sang phong kiӃn thì vӟi nhӳng hҥn chӃ
rҩt hҽp hòi nhҩt đӏnh, cҧ nhӳng ngưӡi nô lӋ cũ cũng đưӧc công nhұn trong xã hӝi
(nông nô có ít ruӝng, nhà cӱa) thì quyӅn linh hӗn bҩt diӋt đưӧc phә biӃn cho toàn thӇ
nhân dânù nô lӋ lên nông nô vӟi điӅu kiӋn là quyӅn sӣ hӳu cӫa hӑ thӵc tӃ và căn bҧn
vүn chӍ là hình thӭc, nên quyӅn linh hӗn bҩt diӋt cũng phҧi theo nhӳng điӅu kiӋn cӫa
chӃ đӝ xã hӝi mӟi. ĐiӅu kiӋn sӣ hӳu đưӧc phә biӃn mӝt phҫn nào cho cҧ nô lӋ cũ, vұy
nhӳng quyӅn này chӍ đưӧc phҧn ánh trong linh hӗn vӟi tҩt cҧ điӅu kiӋn thӵc tӃ bҩy giӡ,
nghĩa là trong khuôn khә hӋ thӕng phong kiӃn, vӟi hình thӭc mӝt ông vua ӣ trên và
mӝt hӋ thӕng thҫn thánh ӣ dưӟi cӭu vӟt nhân loҥi.

Nhưng tҥi sao quyӅn cӭu hӗn lҥi phҧi tưӧng trưng trong mӝt ông vua đã hiӃn tӃ (chӃt
đi sӕng lҥi)? Cӕ nhiên, nó nhҳc lҥi mӝt chuyӋn có thұt (vua chӃt nhưng phe ông ҩy lҥi
lên, và trưӣng phe lҩy danh nghĩa là con vua trưӟc), nhưng cái chӃt phҧi có mӝt ý
nghĩa gì mӟi đưӧc duy trì và thông cҧm sâu sҳc và lâu dài đӃn thӃ. Cái chӃt này là
nhҳc lҥi sӵ chiӃn đҩu nói chung (không phân biӋt triӅu đҥi) đã xây dӵng quyӅn tư hӳu,
nhӡ chiӃn đҩu này mà giai cҩp chӫ nô cӫng cӕ đưӧc quyӅn sӣ hӳu tư nhân, chuyӋn
cӫa cҧi cha cho con trong gia đình. Chính trong buәi xӱ án thҫn thánh, viӋc công nhұn
quyӅn lên ngôi cӫa Horus là dӵa vào cơ sӣ quyӅn chuyӇn cӫa trong gia tӝc (công nhұn
Horus chính thӭc là con cӫa Osiris). Rõ ràng là quyӅn sӣ hӳu tài sҧn thӡi chiӃm hӳu
nô lӋ dӵa trên truyӅn thӕng thӏ tӝc tan rã (mүu quyӅn mҩt và chuyӇn sang phө quyӅnù
cha đӇ cӫa cho con chӭ không phҧi cho cháu). Nhưng trong nhӳng xã hӝi đҫu tiên
phát triӇn nhanh thì mүu quyӅn vүn còn mҥnh và phө quyӅn kӃt hӧp vӟi mүu quyӅnù
gia trưӣng lҩy em gái, lên cha đӇ cӫa cho con đӗng thӡi là cұu đӇ cӫa cho cháu. Tҩt cҧ
truyӅn thӕng còn giӳ lҥi đӇ cӫng cӕ quyӅn tư hӳu ӣ thӡi chiӃm hӳu nô lӋ đӅu đưӧc
tưӧng trưng trong chuyӋn Osirisù Osiris lҩy chӏ (hay em gái) và đӇ cӫa cho con là
Horus, nên câu chuyӋn không chӍ là chuyӋn cӫa mӝt ông vua, cӫa mӝt triӅu đình mà
tiêu biӇu cho cҧ xã hӝi trong quá trình chuyӇn biӃn tӯ trҥng thái gia tӝc lên chiӃm hӳu
nô lӋ. Do đó bӑn chӫ nô phҧi nhҳc lҥi quá trình ҩy, đӇ cӫng cӕ trong tinh thҫn quyӅn
tư hӳu cӫa mình. ĐӃn lúc quyӅn tư hӳu này đưӧc phә biӃn tương đӕi rӝng rãi (dân tӵ

c9î
do có hình thӭc tương đӕi bình đҷng), thì toàn thӇ dân tӵ do ҩy thӕng nhҩt trong mӝt
đҥo cӭu hӗn và cӭu dân mà nӝi dung nhҳc lҥi quá trình xây dӵng quyӅn tư hӳu ҩy.

Ӣ đây, ta cũng thҩy quá trình biӋn chӭng cӫa khái niӋm linh hӗn, tӭc là khái niӋm
thҫn bí hóa cӫa con ngưӡi đưӧc công nhұn quyӅn tham gia tә chӭc xã hӝi vӟi tính
cách tӵ do, bình đҷng. QuyӅn này đã thӵc hiӋn ӣ xã hӝi thӏ tӝc nhưng mӝt cách hҽp
hòiù dân thӏ tӝc mӝt mһt tӵ do bình đҷng trong thӏ tӝc, nhưng mӝt mһt phҧi phөc tùng
mӝt tә chӭc rҩt hҽp hòi (lúc đҫu là lão quyӅn, sau là quyӅn tӝc trưӣng). Do tính chҩt
hҽp hòi ҩy, quyӅn tӵ do bình đҷng trong xã hӝi đưӧc tưӧng trưng mӝt cách duy tâm,
quay ngưӧc thành ý tưӣng linh hӗn, nghĩa là ngưӡi đưӧc tӵ do bình đҷng không phҧi
là ngưӡi thӵc, mà là mӝt ngưӡi khác có đһc tính có quyӅn ra lӋnh và đӗng thӡi phөc
tùng mӋnh lӋnh (con ngưӡi linh hӗn là đơn vӏ trong hӋ thӕng mӋnh lӋnh cӫa thӏ tӝcù có
linh hӗn là có sӭc biӃn ý tưӣng thành thӵc tӃ, mà hoҥt đӝng mӋnh lӋnh trong phҥm vi
ҩy thì có thӃ thұt). Tư tưӣng duy tâm ӣ đây xuҩt phát tӯ tính chҩt hҽp hòi cӫa sӭc sҧn
xuҩt, và tӯ phҫn mӋnh lӋnh (hҽp hòi) trong tә chӭc sҧn xuҩt. Nhưng đây chưa có áp
bӭc bóc

lӝt giai cҩp, do đó mӑi ngưӡi đӅu đưӧc công nhұn nên đӅu có hӗn; ӣ đây chưa có vҩn
đӅ cӭu hӗn mà chӍ có cҩm hӗn vӅ quҩy rҫy. Khi quyӅn sӣ hӳu, quyӅn ra lӋnh bӏ tұp
trung vào mӝt giai cҩp, thì có vҩn đӅ cӭu hӗn vì nӃu sa vào giai cҩp kia thì mҩt linh
hӗn, tӭc là bӏ kҿ thҳng «nuӕt mҩt linh hӗn» theo văn kiӋn Ai Cұp. Hӗn đưӧc cӭu vӟt
là đӗng nhҩt vӟi Osiris, tӭc là đưӧc nhұn là con cháu vua lұp quӕc.

Sau này chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ thӫ tiêu và bưӟc sang các chӃ đӝ áp bӭc bóc lӝt khác
- phong kiӃn và tư sҧn -, nhưng vҩn đӅ cӭu hӗn vүn còn vì quyӅn sӣ hӳu đӕi vӟi đҥi
đa sӕ nhân dân vүn còn là hình thӭc, chӭ trong nӝi dung thì tính chҩt nô dӏch vүn còn.
Khái niӋm hӗn là khái niӋm cӫa quyӅn ra mӋnh lӋnh, mà sau này nói tӟi quyӅn ra
mӋnh lӋnh là nói tӟi giai cҩp thӕng trӏ. Do đó, vҩn đӅ cӭu hӗn chӍ đưӧc quan niӋm
trong chӃ đӝ có áp bӭc bóc lӝt và tàn tích cӫa nó mà thôi. Giҧi pháp cӭu hӗn trong
phҥm vi chӃ đӝ ҩy là nhҳc lҥi quá trình xây dӵng tә chӭc áp bӭc bóc lӝt ҩy, cho phép
mӝt sӕ ngưӡi đưӧc quyӅn ra mӋnh lӋnh. Nhưng các giҧi pháp ҩy, xét tӟi cùng, cũng
chӍ là mӝt cách cӫng cӕ áp bӭc bóc lӝt, mӣ đưӡng mơ mӝng giҧi phóng cho toàn dân
trong đӡi sӕng linh hӗn. Giҧi pháp thӵc tӃ là thӫ tiêu chӃ đӝ áp bӭc bóc lӝt, do dҩy thӫ
tiêu cơ sӣ cӫa vҩn đӅ mҩt hӗn và cӭu hӗn.

IV ± PHÁT TRIӆN VÀ XÂY DӴNG Ý THӬC THҪN QUYӄN [1]

Con ngưӡi sҧn xuҩt trưӟc hӃt là sҧn xuҩt công cө. Buәi đҫu công cө có tính chҩt mӝc
mҥc tӵ phát, nhưng dҫn dҫn đҥt tӟi công cө điӇn hình. VӅ sҧn xuҩt đã có công cө điӇn
hình, thì trong tư tưӣng cũng có ý tưӣng điӇn hình, và như vұy ta suy ra là lúc bҩy giӡ
đã có ngôn ngӳ. Loài vұt có tiӃng kêu và có thӇ có khҧ năng nói (như con vҽt), nhưng

c9Ë
thӃ không thӇ gӑi là ngôn ngӳ, vì căn bҧn là nӝi dung. Nӝi dung là nguyên nhân chính
phát sinh ngôn ngӳ. Ngôn ngӳ mang tính chҩt đҥi thӇ là buәi đҫu xuҩt hiӋn trong kinh
nghiӋm sҧn xuҩt điӇn hình. Lӡi nói đưӧc thӵc hiӋn trưӟc nhҩt dưӟi hình thӭc mӋnh
lӋnh. Đây là cơ sӣ cӫa phương thuұt.

Phương thuұt có giá trӏ phҧn ánh tә chӭc xã hӝi, nhưng cũng có tính chҩt mơ mӝng,
tiêu cӵc, phҧn ánh tính chҩt hҥn chӃ cӫa sӭc sҧn xuҩt. Sҧn xuҩt buәi đҫu là sҧn xuҩt
công cө, chưa phҧi là sҧn xuҩt sҧn phҭm hưӣng thө, vì thӭc ăn có sҹn trong thiên
nhiên. (Đһc tính cӫa thӡi đҥi văn minh là sҧn xuҩt sҧn phҭm hưӣng thө dӵa vào thiên
nhiên. Trong giai đoҥn mông muӝi thì hҥn chӃ trong viӋc sҧn xuҩt công cө thu lưӧm).
Vì vұy ngưӡi nguyên thӫy không nҳm đưӧc quy luұt biӃn chuyӇn cӫa thӵc tӃ, chӍ nҳm
đưӧc phҫn hoҥt đӝng bҧn thân, và nҳm mӝt cách mӋnh lӋnhù phҧi làm thӃ này, làm thӃ
kia! Trong tә chӭc sҧn xuҩt chӍ nҳm đưӧc như vұy, nên trong tư tưӣng cũng thӃ. Do
đó, chưa phân biӋt tư tưӣng vӟi thӵc tӃ, l̳n l͡n lͥi nói và vi͏c làm.

Công cө sҧn xuҩt đưӧc cҧi tiӃn và phát triӇn tӯ công cө cӝng đӗng đӃn công cө cá thӇ.
Khҧ năng sinh hoҥt phát triӇn, dân sӕ đông lên, các tұp đoàn không còn có thӇ sӕng
riêng lҿ đưӧc. Quan hӋ giӳa các tұp đoàn cũng phát triӇn. Cө thӇ như đi săn mà súc
vұt ít thì có thӇ tranh nhau, vì vұy phҧi chia đҩt đӇ săn. Trưӟc khi chia đҩt thì có chiӃn
tranh, và sau đó là nhӳng hình thӭc trao đәi hòa bình đҫu tiên. Tӯ giai đoҥn này,
ngưӡi ta đã có kinh nghiӋm thӵc tӃ, dӵa vào sӵ khҧo sát các chӫng tӝc ӣ trình đӝ này
hiӋn sӕng ӣ châu Úc hay châu Mӻ. Lúc có quan hӋ hòa bình giӳa tұp đoàn này vӟi tұp
đoàn nӑ là lúc xuҩt hiӋn tә chӭc thӏ tӝc. Mӛi ngưӡi sӱ dөng công cө cӫa mình, vұy có
quyӅn lӧi và nhiӋm vө nhҩt đӏnh trong tұp thӇ. Thӏ tӝc có nhiӋm vө tә chӭc nӝi bӝ,
bҧo đҧm quyӅn lӧi và quy đӏnh nhiӋm vө cӫa thӏ tӝc. Quan hӋ quy đӏnh trong mӛi thӏ
tӝc và giӳa các thӏ tӝc đưӧc tưӧng trưng trong đҥo vұt tә. Đҥo vұt tә là xây dӵng trên
cơ sӣ phương thuұt, vұt tә là tưӧng trưng cho uy quyӅn cӫa lӟp trên đӕi vӟi lӟp dưӟi,
như mӝt yӃu tӕ mӟi quy đӏnh thӵc chҩt mӛi cá nhân trong thӏ tӝcù ngưӡi là ngưӡi cӫa
thӏ tӝc ҩy, vӯa là chim, rҳn, v. v... Tҥi sao lҥi có điӇm mӟi ҩy? Nó là phҧn ánh cái gì
trong thӵc tҥi? Ta thҩy ӣ đây có mâu thuүn giӳa tư tưӣng và thӵc tӃ (ngưӡi đӗng thӡi
lҥi là chim hoһc rҳn, v. v...). Mâu thuүn ҩy phҧn ánh mӝt mâu thuүn thӵc tӃ tӭc là
quan hӋ giӳa các thӏ tӝc (quan hӋ trao đәi, chiӃn tranh, công nhұn) đưӧc phҧn ánh
trong tư tưӣng. Ngưӡi trong mӛi thӏ tӝc đưӧc quy đӏnh là có mӝt chҩt khác hҷn ngưӡi
cӫa thӏ tӝc khác. Đӕi vӟi thӏ tӝc khác, quan hӋ là quan hӋ chiӃn tranhù hai thӏ tӝc như
hai giӕng loài. Sӵ phân biӋt ӣ đây đưӧc phҧn ánh trong nhӳng loài mà ngưӡi ta đã biӃt.
Sӣ dĩ mӛi thӏ tӝc tӵ cho mình là chim hay là sâu, là trong thӵc tӃ đã có sӵ phân biӋt
giӳa các giӕng loài, và do đó nhӳng thӏ tӝc mӟi đưӧc tưӧng trưng bҵng nhӳng loài
khác nhau.

Mһt khác, bҩy giӡ lҥi chưa có khái niӋm trӯu tưӧng, mӟi có nhӳng điӇn hình cө thӇ.
Vì vұy chưa có thӇ dùng mӝt con sӕ hay là mӝt tên riêng đӇ chӍ thӏ tӝc, vì chưa nҳm
đưӧc khái niӋm trӯu tưӧng.
c9ƒ
Trong khuôn khә xã hӝi ҩy, mӛi cá nhân có công cө riêng cӫa mình. (Trưӟc kia thì
còn sӱ dөng chung, vұy chưa phân chia quyӅn lӧi). ĐӃn giai đoҥn cao hơn, công cө
phát triӇn, cӫa cҧi có thӯa đӇ tích lũy, có nhà đӇ đӏnh cư, và xuҩt hiӋn quan hӋ trao đәi.
NӃu không có cӫa thӯa thì cũng không có quan hӋ trao đӕi đưӧc. Trên cơ sӣ trao đәi
vұt chҩt cũng xuҩt hiӋn trao đәi trên tư tưӣng, tӭc là tư tưӣng cá nhân có cӫa thӯa (cá
nhân phú quý) xuҩt hiӋn dưӟi hình thӭc yêu tinh. Yêu tinh là con vұt có sӭc lӵc dӗi
dào, nӃu nó nhұp vào ai thì kҿ ҩy giàu có. Trong tư tưӣng chӫ quan, ngưӡi ta kӇ rҵng
giàu và mҥnh vì có con yêu nhұp vào ngưӡi, nhưng thӵc tӃ là anh tӝc trưӣng có cӫa
cҧi, có uy quyӅn, thì đưӧc tưӧng trưng trong con yêu. Bӣi vì uy quyӅn ҩy là uy quyӅn
cá nhân chӭ không phҧi là sӭc mҥnh chung chung cӫa tұp thӇ như trong giai đoҥn
trưӟc. Tӝc trưӣng trưӟc kia giai đoҥn sơ kǤ chưa có uy quyӅn cá nhân rõ rӋt, nhưng
vӟi sӵ phát triӇn cӫa sӭc sҧn xuҩt lên đӃn trình đӝ có cӫa thӯa, tӝc trưӣng đã có mӝt
sӕ quyӅn lӧi có tính chҩt cá thӇ. Uy quyӅn mӟi chӟm nӣ cӫa tӝc trưӣng đưӧc tưӧng
trưng trong con yêu. Lúc anh tӝc trưӣng lên, đưӧc đәi mӟi, nó thành quan hӋ xâm
nhұp. Lúc anh tӝc trưӣng lên đӗng, nhҧy múa thì anh ta diӉn tҧ cuӝc chiӃn thҳng, và
qua chiӃn thҳng ҩy là cӫng cӕ uy quyӅn. Nhưng tҥi sao quan hӋ lҥi là quan hӋ xâm
nhұp? Trưӟc kia, ngưӡi ta sinh ra căn bҧn đã là đӗng nhҩt vӟi vұt tә rӗi, là chim chҷng
hҥn. TruyӅn thuyӃt còn kӇ ngưӡi sinh ra là do vұt tә nhұp vào bөng mҽ. Nhưng ӣ đây,
khi anh tӝc trưӣng lên đӗng thì anh ta phҧi đưӧc con yêu nhұp vào. Vì cӫa cҧi là cӫa
chung, mà muӕn cho nó là cӫa mình thì phҧi cho nó nhұp vào mình, tӭc là con vұt
thiêng chӍ nhұp vào mӝt sӕ ngưӡi thôi, chӭ không phҧi là chung cho tҩt cҧ thӏ tӝc. Đó
là bҧn chҩt cӫa đҥo yêu tinh. Trên cơ sӣ đҥo ҩy, bҳt đҫu đưӧc tә chӭc nhӳng hӝi kín
(gӑi là kín vì có nhӳng điӅu kín giӳa nhӳng ngưӡi trong hӝi như nhӳng bài hát, điӋu
múa ...). Nhӳng ngưӡi trong hӝi có khҧ năng làm cho con yêu nhұp vào mình, tӭc là
mình cũng thành yêu. Đó là nhӳng tә chӭc chính trӏ đҫu tiên cӫa mӝt sӕ ngưӡi đã có
hưӟng thӕng trӏ. Trong nhӳng buәi lӉ, thưӡng có nhӳng điӋu múa dӳ dӝi, biӇu hiӋn
mӝt cuӝc chiӃn đҩu và chiӃn thҳng, có lúc dã man nhưù cҳn ngưӡi xung quanh, ăn
ngưӡi nô lӋ, ăn các xác chӃt. Uy quyӅn cӫa tӝc trưӣng xây dӵng trên cơ sӣ chiӃn tranh
và nhӳng lӉ tưӧng trưng chiӃn tranh đӇ cӫng cӕ uy quyӅn ҩy.

Trong khuôn khә xã hӝi ҩy, sӭc sҧn xuҩt ngày càng phát triӇn, tҥo điӅu kiӋn lӧi dөng
công trình lao đӝng cӫa ngưӡi khác, tӭc là bҳt đҫu có quan h͏ chͯ nô. Đây mӟi là
quan hӋ bưӟc đҫu, chưa phҧi là xã hӝi nô lӋ, hình thái xã hӝi nói chung còn tính chҩt
thӏ tӝc. Đó là giai đoҥn thӏ tӝc tan rã. Ta thҩy nhӳng bưӟc tiӃn rõ rӋtù công cө mӝc
mҥc tӵ phát (tұp đoàn hӛn loҥn), công cө điӇn hình dùng chung trong tұp đoàn (gia
đình đӗng huyӃt), công cө cá thӇ (thӏ tӝc sơ kǤ), tích lũy cӫa cҧi (thӏ tӝc trung kǤ) và
sӱ dөng nô lӋ (thӏ tӝc tan rã). Quan hӋ chiӃm hӳu nô lӋ thay đәi cҧ quan hӋ giӳa chӫ
nô vӟi chӫ nô, quan hӋ giӳa chӫ nô vӟi ngưӡi tӵ do thưӡng. Giӳa các tӝc trưӣng có
quan hӋ ngôi thӭ, dưӟi quyӅn cӫa vua bӝ lҥc. Quan hӋ ngôi thӭ là quan h͏ c͙ng n̩p.
Hình thӭc cӕng nҥp phát sinh buәi đҫu trên cơ sӣ trao đәi, ngưӡi dưӟi cӕng nҥp cho
ngưӡi trên, và ngưӡi trên phҧi săn sóc cho ngưӡi dưӟi. Nhưng dҫn dҫn sӭc sҧn xuҩt

c9d
phát triӇn và đҭy mҥnh phương thӭc bóc lӝt, thì quan hӋ cӕng nҥp cũng phát triӇn tính
chҩt bóc lӝt. Quan hӋ cӕng nҥp đưӧc phҧn ánh trong tư tưӣng vӟi đҥo Quӹ thҫn. Quan
hӋ giӳa thҫn và ngưӡi là quan hӋ cӕng nҥp bҵng hiӃn tӃ. Trưӟc khi có tә chӭc ҩy đã có
hình thӭc hiӃn tӃ, như trong nhӳng buәi đӗng bóng có lúc giӃt nô lӋ và ăn nô lӋ đӇ cho
con yêu nhұp vào mình. Nhưng chưa có tư tưӣng hiӃn tӃ cho mӝt ông thҫn trên mình,
đӇ ông ҩy phù hӝ cho mình. Phҧi có quan hӋ cӕng nҥp trong xã hӝi mӟi có quan hӋ
cӕng hiӃn trong tôn giáo.

Tóm lҥi, chúng ta thҩy rҵngù mӛi bưӟc chuyӇn lên mӝt giai đoҥn mӟi, có biӃn chҩt
nhưng cũng có liên tөc. ĐӃn giai đoҥn vұt tә vүn còn tính chҩt phương thuұt. Ví dө thӏ
tӝc sâu làm lӉ, anh tӝc trưӣng lҩy mӝt cành cây quét hòn đá (tưӧng trưng sâu) và bөi
bay lên, ngưӡi ta cho bөi ҩy là linh hӗn vұt tә. ĐӃn đҥo Yêu tinh thì căn bҧn vүn là
đӝng tác phương thuұt, nhưng tính chҩt cӫa đҥo Vұt tә cũng không bӏ thӫ tiêu. Vì con
yêu nhұn vào mình thì trӣ thành như vұt tә cӫa mình, duy có quan hӋ vӟi vұt tә ҩy là
do lên đӗng, chӭ không phҧi là do huyӃt thӕng. ĐӃn giai đoҥn quӹ thҫn, mӝt yӃu tӕ
mӟi xuҩt hiӋnù quan hӋ cӕng hiӃn cho thҫn. Hình thái mӟi này xuҩt hiӋn trên cơ sӣ cũ,
vӅ căn bҧn vүn có phương thuұtù cӕng hiӃn đӇ đưӧc sӭc khӓe, sӕng lâu ... Đӑc bài chú
là muӕn đưӧc thӃ này thӃ nӑ. Ông thҫn vүn liên hӋ vӟi ngưӡi, thҫn đưӧc coi như cha,
như tә cӫa ngưӡi, nhұp vào ngưӡi làm cho ngưӡi như thҫn, tӭc là đưӧc phú quý.
Nhӳng yӃu tӕ cӫa thưӧng tҫng kiӃn trúc cũ vүn đưӧc duy trì, và làm cơ sӣ cho nghĩa
chân chính cӫa nhӳng hình thái cũ. Do đó có biӋn chӭng pháp duy tâm, nhưng nó
không giҧi thích dưӧc yӃu tӕ mӟi xuҩt hiӋn ӣ mӛi giai đoҥn biӃn chuyӇn.

Lý luұn cӫa biӋn chӭng pháp duy tâm, và nhӳng lý luұn chӕng duy vұt nói chung, đӅu
nóiù tư tưӣng mӟi không xuҩt hiӋn trên cơ sӣ vұt chҩt mà trên tinh thҫn. Nghĩa là tư
tưӣng sau phát sinh tӯ tư tưӣng trưӟc. Trong phҥm vi tư tưӣng, nói như vұy là đúng.
Nhưng như thӃ lҥi không giҧi thích đưӧc vì sao có nhӳng yӃu tӕ mӟi. YӃu tӕ mӟi mà
biӋn chӭng pháp duy tâm không giҧi thích đưӧc, chính là xuҩt phát tӯ sӭc sҧn xuҩt.
Đó là ưu điӇm cӫa biӋn chӭng pháp duy vұt. Sӭc sҧn xuҩt trên đây không đӏnh nghĩa
máy móc theo công cө sàn xuҩt, vì cùng mӝt công cө sҧn xuҩt, trong hoàn cҧnh khác
nhau, có tác dөng khác nhau. Ví dөù nghӅ đánh cá, nӃu gһp điӅu kiӋn đһc biӋt thuұn
tiӋn (bӡ biӇn nhiӅu cá) thì cũng có thӇ đưa lên giai đoҥn trung kǤ thӏ tӝc. ĐӃn giai
đoҥn thӏ tӝc tan rã và chiӃm hӳu nô lӋ cũng vұy. Cái cày bҵng gӛ làm cho xã hӝi
chuyӇn lên thӏ tӝc tan rã. Nhưng trong nhӳng đӗng bҵng phì nhiêu Ai Cұp, Lưӥng Hà,
đã xuҩt hiӋn bưӟc đҫu cӫa nӅn văn minh chiӃm hӳu nô lӋ, tuy bҩy giӡ còn rҩt ít đӗ
đӗng (mà cũng là đӗng đӓ, chӫ yӃu dùng đӇ trang hoàng). Ngưӡi ta còn dùng cày
bҵng gӛ, cuӕc bҵng đá, búa rìu cũng bҵng đá. Trong trưӡng hӧp đһc biӋt ҩy, xã hӝi
vүn chuyӇn lên văn minh. Văn minh Lưӥng Hà, Ai Cұp, cuӕi thiên niên kӹ thӭ IV,
còn dùng cày gӛ, đӗ đá. Nhưng ӣ Hy Lҥp, thӡi thӏ tӝc tan rã thì lҥi có đӗng đen, công
cө bҵng sҳt. Mãi đӃn thӃ kӹ thӭ VIII trưӟc CN thì Hy Lҥp mӟi chuyӇn lên văn minh.

c9©
Tóm lҥi, không th͋ quy đ͓nh trình đ͡ l͓ch s͵ m͡t cách máy móc theo công cͭ s̫n xṷt,
và ph̫i đ͓nh nghĩa sͱc s̫n xṷt theo hoàn c̫nh cͭ th͋.

Văn minh chiӃm hӳu nô lӋ xuҩt hiӋn khi mà trên cơ sӣ bóc lӝt đã có buôn bán đҥi quy
mô; trao đәi hàng hóa do đó phân biӋt thành thӏ và nông thôn (bӝ phұn công nghiӋp và
nông nghiӋp). Trao đәi hàng hóa phát triӇn vӟi nhӳng đҩt ӣ xa. Trên cơ sӣ ҩy, xuҩt
hiӋn công nghiӋp đҥi quy mô, sҧn xuҩt hàng hóa là mӝt bưӟc ngoһt trong lӏch sӱ nhân
loҥi. Trưӟc kia, viӋc sҧn xuҩt chӍ đưӧc phát triӅn trong bӝ lҥc, kӻ thuұt sҧn xuҩt chӍ ...
theo điӇn hình, cho nên tư tưӣng chưa thoát khӓi trӵc quan, chưa đҥt tiêu chuҭn hӧp lý
phә cұp. Bҳt đҫu tӯ lúc phát triӇn hàng hóa bán ra ngoài, lúc bҩy giӡ phҧi quy đӏnh
tiêu chuҭn hӧp lý, tӭc là tư tưӣng đã chuyӇn lên trình đӝ khoa hӑc, trình đӝ khái niӋm,
chӭ không hҥn chӃ trong nhӳng điӇn hình cҧm tính. Sҧn xuҩt phҧi có kích thưӟc, có
tính toán. Như vұy, ph̫i có kinh t͇ hàng hóa xṷt hi͏n, tư tưͧng mͣi chuy͋n lên lý
tính. Pý tính xṷt hi͏n trong khái ni͏m v͉ xã h͡i cũng như trong khái ni͏m v͉ t͹ nhiên.
Kӻ thuұt sҧn xuҩt đòi hӓi mӝt tә chӭc hӧp lý và rӝng rãi không đóng khung trong bӝ
lҥc, bҧo đҧm quan hӋ trao đәi rӝng rãi theo tiêu chuҭn phә cұp chӭ không phҧi trao
đәi theo lӉ nghi tôn giáo. Ví dөù mӝt anh tӝc trưӣng trưӟc kia mӡi anh khác đӃn ăn
uӕng thì không quan niӋm đưӧc như thӃ là buôn bán, nhưng mà là cho theo kiӇu vӭt đi,
cho không. Trao đәi lúc bҩy giӡ chӍ thӇ hiӋn trong khuôn khә cũ, vӟi hình thӭc cho
không, tưӧng trưng cho chiӃn thҳng, cho sӵ giàu mҥnh. Thành ra nӝi dung mӟi không
đưӧc nәi bұt, sӵ trao đәi như vұy không đưӧc hӧp lý và gây rӕi loҥn. Sӵ trao đәi vӅ
sau đưӧc tә chӭc rӝng rãi thì phҧi có kӹ luұt hӧp lý trên cơ sӣ hai bên đӗng ý, tӭc là
kӹ luұt giao ưӟc. Đó là cơ sӣ pháp lý trao đәi hàng hóa sau này phát triӇn thành pháp
lý tư sҧn. Tư tưӣng pháp lý ҩy là mӝt khái niӋm mӟi, mӝt tư tưӣng mӟi, nhӡ đҩy trình
đӝ tư tưӣng chuyӇn tӯ trӵc quan cҧm tính lên lý tính. Vӟi xã hӝi nô lӋ, bҳt đҫu đã phát
triӇn khái niӋm lý tính vӅ tӵ nhiên và xã hӝi. Nhưng có phҧi vì thӃ mà tư tưӣng cũ bӏ
thӫ tiêu không? Nhҩt đӏnh là không. Chính lý tính mӟi lҥi xuҩt hiӋn vӟi tính chҩt tôn
giáo. Quy luұt khoa hӑc tìm ra đҫu tiên cũng bӏ quan niӋm như bӏ quyӃt cӫa mӝt ông
thҫn, thӵc tӃ cӫa mӝt nhóm tăng lӳ nay là cӫa tұp đoàn thӫ công thӡ ông thҫn. Pháp lý
đҫu tiên cũng là lӡi dҥy cӫa ông thҫn. Bӝ luұt đҫu tiên là bӝ Hammourabi (triӅu thӭ
nhҩt Babylone thӃ kӹ XIX trưӟc CN) cũng coi là thҫn Shamash (Mһt Trӡi) dҥy cho.
Quan hӋ sҧn xuҩt tiӃn lên trình đӝ trao đәi hàng hóa thì quan hӋ nô lӋ đã phát triӇn.
Trong phҥm vi nô lӋ gia đình thì chưa cҫn phҧi có nhà nưӟc. ChӃ đӝ nô lӋ gia đình có
thӇ đưӧc xây dӵng trong xã hӝi bӝ lҥc. Vua bӝ lҥc có thӇ bҧo đҧm phương thӭc bóc
lӝt nô lӋ trong gia đình. ChӃ đӝ vua bӝ lҥc vӅ căn bҧn chưa thoát khӓi quan hӋ thӏ tӝc,
quan hӋ trao đәi trong cùng mӝt thӏ tӝc. Quan hӋ giӳa quý tӝc trong bӝ lҥc căn bҧn
cũng là quan hӋ thӏ tӝc, tuy chung quanh vua bӝ lҥc đã bҳt đҫu có manh nha Nhà nưӟc,
gӗm mӝt tay sai bҧo vӋ uy quyӅn cӫa nhà vua. Đҩy là manh nha nhà nưӟc nhưng chưa
phҧi là Nhà nưӟc. Phҧi có sҧn xuҩt hàng hóa mӟi cҫn có bӝ máy Nhà nưӟc. Lúc đҫu
bӝ máy Nhà nưӟc còn phө thuӝc vào tôn giáo vì còn ít nô lӋ công thương. Nhà vua
nҳm tә chӭc công thương, nhưng sӭc mҥnh cӫa Nhà nưӟc mӟi còn dӵa trên cơ sӣ thӏ

c9{
tӝc tan rã. Nhưng căn bҧn đã có mӝt yӃu tӕ mӟi, ông thҫn bҧo đҧm quyӅn quân chӫ
không còn là ông thҫn cũ. Thҫn cũng phҧi thu nhұp nhӳng yӃu tӕ mӟi xuҩt hiӋn,
nhӳng khái niӋm khoa hӑc và khái niӋm pháp lý là thҫn sáng suӕt, bҧo đҧm giao ưӟc,
bҧo đҧm pháp lý, đӗng thӡi vүn là thҫn vì yӃu tӕ thӏ tӝc chҷng nhӳng còn kéo dài mà
thӵc tӃ còn chiӃm đӏa vӏ chӫ yӃu.

Chúng ta thҩy sӵ biӃn chuyӇn ӣ thưӧng tҫng không phҧi đơn giҧn. Tӯ chӃ đӝ nӑ qua
chӃ đӝ kia có nhӳng yӃu tӕ mӟi. Y͇u t͙ mͣi xṷt hi͏n bu͝i đ̯u chͯ y͇u không ph̫i là
ͧ s͙ lưͫng mà ͧ ch̭t lưͫng. Ӣ nhӳng nưӟc văn minh cә đҥi Đông phương, nhӳng di
tích thӏ tӝc còn là chӫ yӃu. Bӝ phұn thӕng trӏ không phҧi lӟn nhҩt, nhưng là lãnh đҥo.
Bӝ phұn ҩy đòi hӓi mӝt tә chӭc mӟi trên cơ sӣ hình thái xã hӝi cũ. Pháp lý cә đҥi
Đông phương, khoa hӑc, nghӋ thuұt xuҩt hiӋn dưӟi sӵ che chӣ cӫa tôn giáo, nhưng
căn bҧn vүn đӕi lұp vӟi tôn giáo. Mâu thuүn ҩy cũng xuҩt hiӋn trong tư tưӣng. Lúc
bҩy giӡ khoa hӑc chưa đưӧc giҧi phóng, nhưng tư tưӣng bҳt đҫu đҩu tranh chӕng tôn
giáo, đһc biӋt là trong nghӋ thuұt. Mүu thuүn ҩy biӇu hiӋn trong tính chҩt tưӧng trưngù
tác phҭm nghӋ thuұt cә đҥi Đông phương muӕn nói ra cái gì lӟn lao mà không thӵc
hiӋn đưӧc. Trông nhӳng tưӧng khәng lӗ như tưӧng Sphinx, chúng ta thҩy có các ý
nghĩ sâu xa lӟn lao nhưng không nҳm đưӧc cái gì. Nó không nói đưӧc cái mà nó
muӕn nói, nghĩa là cái mà nó nói là mӝt bí quyӃt, cái bí quyӃt ҩy biӇu hiӋn mâu thuүn
giӳa tư tưӣng cũ và tư tưӣng mӟi, giӳa tә chӭc thӏ tӝc hҽp hòi và nhӳng quan hӋ nhân
đҥo mӟi chӟm nӣ vӟi kinh tӃ hàng hóa, tuy còn xây dӵng trên cơ sӣ bóc lӝt nô lӋ.

V ± QUÁ TRÌNH NHÂN CÁCH HÓA QUAN NIӊM THҪN THÁNH

TRONG VĂN MINH CӘ ĐҤI [1]

Qua nhӳng giai đoҥn cӫa xã hӝi cӝng đӗng nguyên thӫy, tư tưӣng Thҫn thánh đưӧc
xây dӵng dҫn, Thҫn ngày càng có sӭc mҥnh siêu nhiên và trҩn áp con ngưӡi. Sӭc trҩn
áp ҩy biӇu hiӋn rõ trong nhӳng tưӧng yêu tinh (thӡi thӏ tӝc trung kǤ) và nhӳng tưӧng
quӹ thҫn (thӡi thӏ tӝc tan rã), vӟi nhӳng nét méo mó, nhăn nhó, dӳ dӝi đe dӑa ngưӡi ta
(nhӡ điêu khҳc ӣ Phi Châu). Mӝt nghӋ thuұt tiêu biӇu đһc biӋt cho sӵ đe dӑa thӡi cuӕi
tân thҥch là nghӋ thuұt nưӟc Incas ӣ Mӻ châu (xӭ Mexique bây giӡ), đó là mӝt trong
nhӳng nguӗn cӫa nghӋ thuұt tư sҧn cұn đҥi (Picasso trưӟc đây). Nó bóp méo tӵ nhiên,
nhưng nҳm đưӧc hiӋn thӵc xã hӝi trong cái méo mó ҩy, vì hiӋn thӵc bҩy giӡ thӵc tӃ
cũng bӏ méo mó (hình thӭc cӝng đӗng nhưng trong ҩy lҥi trҩn áp dã man, hiӃn tӃ vĩ
đҥi, giӃt hàng trăm ngưӡi). Qua xã hӝi văn minh chiӃm hӳu nô lӋ, Thҫn cũng đưӧc
văn minh hóa, dҫn mҩt tính chҩt dӳ dӝi, tiӃp thu nhӳng nhân đӭc mӟi và nhӳng nhân
đӭc ҩy đưӧc thӇ hiӋn trong nhӳng di tích nghӋ thuұt hiӋn nay còn giӳ lҥi. Thҫn đã trӣ
thành ngưӡi, và ngày càng giӕng ngưӡi cho tӟi lúc hoàn toàn đưӧc công nhұn là ngưӡi
trong đҥo Gia tô, kӃt quҧ cao nhҩt cӫa tư tưӣng cә đҥi (Thưӧng đӃ thành ngưӡi, chӏu
khә đӇ cӭu ngưӡi). Có thӇ nóiù quá trình diӉn biӃn cӫa tư tưӣng nguyên thӫy là ngưӡi
biӃn thành Thҫn, và trong Cә đҥi là Thҫn trӣ lҥi thành ngưӡi và hy sinh cho ngưӡi.

c3

Nhӳng điӇm này chӍ ӣ trong phҥm vi tư tưӣng duy tâm thôi, vì Thҫn vүn là Thҫnù Gia
tô sau lúc chӃt, sӕng lҥi, lên trӡi ngӗi cҥnh Thưӧng đӃ và cũng là Thưӧng đӃ. Sau lúc
xã hӝi chiӃm hӳu nô lӋ tan rã, vì nhân dân đánh đә, thì vӟi hoàn cҧnh và điӅu kiӋn bҩy
giӡ chӍ có thӇ chuyӇn lên mӝt chӃ đӝ vүn bóc lӝt nhưng tương đӕi rӝng rãi hơn là chӃ
đӝ phong kiӃn. Nô lӋ đưӧc giҧi phóng phҫn nào (nông nô),
tiӃp thu mӝt sӕ quyӅn lӧi nào vӟi điӅu kiӋn nào đҩy, là mӝt sӵ ban ơn cӫa bӑn thӕng
trӏ, nhân loҥi đưӧc cӭu vӟt cũng là nhӡ Thưӧng đӃ và sau đó lҥi phҧi hiӃn cӫa cҧi
mình cho Thưӧng đӃ.

Đó là quá trình nhân cách hóa cӫa tư tưӣng Thҫn thánh, đi tӯ nhӳng Thҫn tàn ác dã
man thӡi thӏ tӝc tan rã (như Thҫn Jéhovah cӫa Do Thái bҳt Abraham hiӃn con; đҩy là
mӝt tөc lӋ thưӡng xuyên cӫa Do Thái thӡi thӏ tӝc tan rã, bҳt nhân dân phҧi hiӃn mӑi
cӫa thu hoҥch đҫu tiên cho Thҫn, như bò con, dê con, lúa mӟi gһt, v. v... và cҧ con đҫu
lòng nӳa) tӟi Gia-tô. Tӯ nhӳng Thҫn dã man ҩy tӟi Gia-tô tӵ hiӃn cho ngưӡi, thì có sӵ
thay đәi lӟn vӅ tính chҩt, dù Gia-tô vүn là do Thưӧng đӃ. Quá trình này có hai giai
đoҥn chӫ yӃuù

- Giai đoҥn Cә đҥi Đông phương.

- Giai đoҥn Hy Lҥp - La Mã.

Trong giai đoҥn cә đҥi Đông phương, Thҫn tiӃp thө dҫn nhӳng đӭc tính cӫa xã hӝi
văn minh nhưng vүn siêu viӋt đӕi vӟi ngưӡi. Tӟi giai đoҥn Hy Lҥp - La Mã, tư tưӣng
Thҫn thánh bӟt tính chҩt tôn giáo, hình như là trong lúc quan niӋm thҫn, ngưӡi ta tӵ
nhұn thҩy mình, trong ý thӭc thҫn có ý thӭc tiӅm tàng đҩy là mình. Tôn giáo ӣ đây có
tính chҩt nghӋ thuұt, ngưӡi hưӣng thө đӡi sӕng cӫa mình trong tôn giáo. ĐiӅu này thӇ
hiӋn rõ trong nghӋ thuұt. Thҫn Đông phương là mӝt ông khәng lӗ đe dӑa trҩn áp
ngưӡi không nhӳng ӣ khә ngưӡi vĩ đҥi mà bҵng nhӳng nét nghiêm khҳc. Trái lҥi,
nhӳng tưӧng thҫn Hy Lҥp là Ngưӡi đҽp lý tưӣng. Con ngưӡi tӵ thưӣng thӭc mình
trong cái đҽp cӫa thҫn. Tôn giáo ӣ đây có tính chҩt thưӣng ngoҥn. Cӕ nhiên vүn có
hiӃn tӃ, nhưng bӟt dã man, có khi chӍ là tưӧng trưng (dâng mӝt bát nưӟc trong, hay
mӝt bát rưӧu), mà cái chính là thưӣng ngoҥn.

Tҥi sao có quá trình như thӃ ?

Đó là do bưӟc tiӃn bӝ cӫa xã hӝi Hy Lҥp đӕi vӟi xã hӝi Đông phương phát triӇn mӝt
cách vĩ đҥi nhưng trên mӝt cơ sӣ sӭc sҧn xuҩt tương đӕi đơn giҧn (lúc đҫu thӵc tӃ chӍ
là mӝt trình đӝ còn gҫn như thӡi Tân thҥchù cày gӛ, cuӕc đá, có ít đӗ đӗng mà còn là
đӗng đӓ, ít tác dөng). Dҫn dҫn tӟi Thiên niên kӹ II trưӟc CN, phát triӇn đӗ đӗng đen,
nhưng là mӝt kim khí khó đúc vì phҧi có thiӃc bҩy giӡ rҩt khó kiӃm. Mãi cuӕi Thiên
niên kӹ II trưӟc CN mӟi bҳt đҫu phát triӇn đӗ sҳt, nhưng chưa biӃt luyӋn mà mӟi rèn
sҳt xҩu, chưa làm đưӧc võ khí (chưa cӭng bҵng đӗng đen) mà chӍ mӟi làm nhӳng
công cө thưӡng. Dҫn dҫn nghӅ rèn sҳt đưӧc cҧi tiӃn, đӃn cuӕi Cә đҥi mӟi phә cұp
c3c
dùng làm võ khí và công cө. VӅ sӭc sҧn xuҩt thì có thӇ nói căn bҧn nghӅ rèn sҳt phә
biӃn và cҧi tiӃn đã đưa xã hӝi lên chӃ đӝ phong kiӃn.

Trên cơ sӣ sӭc sҧn xuҩt như thӃ, quan hӋ sҧn xuҩt phát triӇn thӃ nào?

Căn bҧn vүn là chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ, nhưng có nhiӅu thӡi kǤ. Ӣ Đông phương, căn
bҧn là chiӃm hӳu nô lӋ gia đình, tuy quan hӋ chiӃm hӳu nô lӋ công thương đã bҳt đҫu
phát triӇn (mà như thӃ mӟi xây dӵng đưӧc văn minh thӇ hiӋn trong nhӳng thành thӏ).
Tӟi Hy Lҥp - La Mã, thành thӏ phát triӇn quan hӋ công thương thành chӫ yӃu (chӭ
không phҧi chӍ là thӕng trӏ). Ӣ Đông phương, nó đã là thӕng trӏ dù tương đӕi nhӓ so
vӟi nông thôn, và trên cơ sӣ ҩy mӟi phát triӇn nhӳng cơ cҩu văn minh đҫu tiênù Nhà
nưӟc, pháp lý, mҫm mӕng khoa hӑc, triӃt hӑc. Do đó, ӣ Hy Lҥp, Nhà nưӟc, pháp lý,
khoa hӑc, triӃt hӑc phát triӇn vĩ đҥi (giai đoҥn mà sӱ hӑc truyӅn thӕng gӑi là Thҫn tích
Hy Lҥp). Thӵc ra thì cái «thҫn tích» này có cơ sӣ thӵc tӃ là quan hӋ chiӃm hӳu nô lӋ
công thương phát triӇn mҥnh nhӡ sӭc sҧn xuҩt tiӃn bӝ, và nhҩt là thӯa hưӣng cҧ mӝt
di sҧn văn minh cӫa Đông phương (nghӅ rèn sҳt, kinh tӃ hàng hóa) đӗng thӡi nhӡ mӝt
sӕ thuұn tiӋn cӫa đӏa lý Hy Lҥp (cù lao, bán đҧo hҽp, ít diӋn tích trӗng trӑt nhưng
thuұn tiӋn cho thương mҥi, nên chӫ nô công thương mҥnh và thҳng chӫ nô đӏa chӫ
tương đӕi dӉ dàng).

Vì sao trên cơ sӣ chiӃm hӳu nô lӋ công thương có thӇ xuҩt hiӋn nhӳng đӭc tính mӟi,
cái gӑi là văn minh? Vì kinh tӃ hàng hóa đòi hӓi trình đӝ tә chӭc đҥi quy mô tӭc hӧp
lý, do đó phát triӇn nhӳng khái niӋm khoa hӑc vӅ kӻ thuұt sҧn xuҩt, nhӳng khái niӋm
công lý phҧn ánh quan hӋ trao đәi hàng hóa, trao đәi có hình thӭc hӧp lý. Trên cơ sӣ
trao đәi hình thӭc tӵ do và hình thӭc bình đҷng đó, đưӧc xây dӵng ӣ Hy Lҥp mӝt Nhà
nưӟc tương đӕi dân chӫ giӳa nhӳng ngưӡi trao đәi (dân tӵ do). Cho nên nghӋ thuұt,
triӃt hӑc phát triӇn phҧn ánh và biӋn chính chӃ đӝ dân chӫ ҩy (dân làm chӫ mà dân là
ngưӡi, khác vӟi quý tӝc vì quý tӝc là «khác ngưӡi», mà vì khác ngưӡi nên đưӧc
hưӣng phú quý). Ӣ Hy Lҥp, con ngưӡi đưӧc nêu làm lý do tӗn tҥi cӫa đӡi sӕng, lý tính
đҥo đӭc cӫa con ngưӡi đưӧc đӅ cao chӭ không phҧi mӝt cái gì siêu nhiên. Ngưӡi ta
diӉn tҧ con ngưӡi vӟi nhӳng đӭc tính lý tưӣng cӫa nó, nhưng nhӳng con ngưӡi ҩy còn
đưӧc quan niӋm như là thҫn thánh vì xây dӵng trên cơ sӣ dĩ vãng, mà dĩ vãng ҩy còn
có chӛ dӵa trong thӵc tӃ bҩy giӡ là quan hӋ chӫ nô - nô lӋ, chính do đҩy mà nhӳng
đӭc tính ҩy chӍ đưӧc quan niӋm mӝt cách lý tưӣng. Con ngưӡi lý tưӣng không phҧi là
con ngưӡi vұt chҩt, nӃu chӍ là vұt chҩt thì nô lӋ cũng có thӇ có đӭc tính, mà trong xã
hӝi ҩy thì nô lӋ không thӇ đưӧc công nhұn là có đӭc tính, nên con ngưӡi mӟi vүn là lý
tưӣng duy tâm, vүn là con ngưӡi Thҫn thánh, không thӇ là con ngưӡi nói chung đưӧc.
Nhưng hưӟng chuyӇn biӃn là đi tӯ Thҫn đӃn ngưӡi, cho đӃn lúc Thҫn thành ngưӡi hҷn
thì hình như mҩt hӃt cơ sӣ, không dӵa vào đâu đưӧc nӳa đӇ thi hành quyӅn thӕng trӏ
trưӟc. Ӣ cơ sӣ sҧn xuҩt, kinh tӃ hàng hóa ngày càng phá vӥ nhӳng giӟi hҥn hҽp hòi
cӫa thành thӏ cũ, phá vӥ di tích thӏ tӝc tӭc là phá vӥ cái cӝng đӗng cӱu truyӅn cӫa bӑn
chӫ nô. ĐӃn mӝt lúc nào đҩy (đһc biӋt cuӕi Hy Lҥp và trong La Mã) thì con ngưӡi lý
c39
tưӣng chӍ còn là cá nhân có quyӅn tư hӳu, trao đәi; mӛi cá nhân chӍ là đơn vӏ cá thӇ có
mӝt sӕ quyӅn lӧi pháp lý nhҩt đӏnh, nhưng pháp lý chӍ dӵa bӝ máy quan liêu, nó đã
mҩt cơ sӣ sinh đӝng trong xã hӝi. Trưӟc kia nó dӵa vào di tích cӝng đӗng, vào sӵ liên
đӟi cӫa nhӳng ngưӡi dân tӵ do trong thành thӏ đӇ thӕng trӏ nô lӋ (đây là nguӗn gӕc cӫa
chӫ nghĩa ái quӕc cә đҥiù công dân sҹn sàng hy sinh cho thành thӏ mӟi bҧo vӋ đưӧc
quyӅn chiӃm hӳu nô lӋ cӫa dân tӵ do). ĐӃn lúc này, dân tӵ do không còn là công dân
nӳa vì không còn bҫu không khí liên đӟi tӵ phát cӫa chӃ đӝ trưӟc, mà chӍ còn là
nhӳng ngưӡi có mӝt sӕ quyӅn lӧi pháp lý nhҩt đӏnh, chӍ sӕng cho mình, không còn hy
sinh (cơ sӣ kinh tӃ hàng hóa biӃn mӛi ngưӡi thành mӝt cá nhân riêng biӋt, bҧo vӋ cá
nhân, không còn lý do hy sinh nӳa). Lúc ҩy, mӝt mһt ngưӡi dân tӵ do hoàn toàn đưӧc
công nhұn quyӅn cá nhân, nhưng lҥi mҩt cơ sӣ xã hӝi cӫa quyӅn áp bӭc bóc lӝt, do đó
cuӕi thӡi cә đҥi phát triӇn tư tưӣng bi quan (không biӃt dӵa vào đâu), cҧm tưӣng thӃ
giӟi đã hӃt (sách Thánhù «La fin des temps, la fin du monde») và chӡ đӧi mӝt vӏ cӭu
thӃ.

Trên kia có nói đӃn ý nghĩa thҫn thánh trong nhӳng tác phҭm điêu khҳc, nhưng ӣ đây,
ý nghĩa đưӧc biӇu hiӋn cô đһc quá. Muӕn đi sâu vào các bӝ phұn chi tiӃt, chúng ta
phҧi đi vào các tác phҭm văn hӑc mӟi thҩy đưӧc toàn bӝ mâu thuүn trong quá trình
diӉn biӃn cӫa nó (trong điêu khҳc chӍ thӇ hiӋn mâu thuүn đã đưӧc thӕng nhҩt, cô đһc
trong mӝt hình thái tĩnh, vұy diӉn biӃn qua đưӡng nào thì ta không thҩy). Tiêu biӇu
nhҩt cho các tác phҭm văn hӑc ӣ giai đoҥn đҫu là nhӳng anh hùng ca. Thӡi Hy Lҥp thì
song song vӟi quá trình nhân cách hóa thҫn thánh, vai trò anh hùng cũng ngày càng
nhân cách hóa, tiӃp thu nhân dân tính vӟi hình thӭc mâu thuүn, đӕi kháng trong nhӳng
bi kӏchù ngưӡi anh hùng đã có nhân dân tính nhưng không chӏu đӵng đưӧc, và cuӕi
cùng sӕ phұn bҳt chӏu đӵng. Cuӕi cùng, anh hùng tiӃp thu hoàn toàn nhân dân tính và
bӝc lӝ rҵng mình chӍ là ngưӡi thôi, trong hài kӏch (cưӡi vì thҩy anh hùng mà mình
tưӣng tưӧng là ghê gӟm xa xôi cũng chӍ là ngưӡi thôi). Bi kӏch và hài kӏch phát triӇn
nhiӅu ӣ giai đoҥn Hy Lҥp phát đҥt (thӃ kӹ V), còn anh hùng ca thì phát triӇn nhiӅu ӣ
giai đoҥn Đông phương, và nhҩt là đҫu Hy Lҥp. Anh hùng ca đӅ cao anh hùng như
thҫn thánh, nhưng cũng đã bӝc lӝ có mâu thuүn trong linh giӟi. Đó chính là mâu thuүn
giӳa Thҫn vӟi ngưӡi, phҧn ánh mâu thuүn thӵc tӃ cӫa xã hӝi, bӝc lӝ mâu thuүn trong
nӝi bӝ giai cҩp thӕng trӏ, chӫ yӃu giӳa chӫ công thương và chӫ nô đӏa chӫ, trong đó
công thương tương đӕi tiӃn bӝ hơn, và đҥi diӋn phҫn nào cho quyӅn lӧi nhân dân. Mӝt
tác phҭm tiêu biӇu cho giai đoҥn Đông phương là anh hùng ca Gilgamesh đưӧc phә
biӃn nhiӅu trong khu vӵc văn minh Tây Á (tӯ Lưӥng Hà đӃn TiӇu Á, Syrie).

Anh hùng ca này kӇ lҥi câu chuyӋn cӫa Gilgamesch (vua thành Ourouk ӣ đҩt Sumer
miӅn Đông Nam Lưӥng Hà, là mӝt ông vua đàn áp nhân dân ghê gӟm) và bҥn là
Enkidou (chăn bò, ӣ trình đӝ dã manù lông lá, ăn sӕng, uӕng nưӟc ao). Dân Ourouk
gӱi mӝt cô nàng hҫu qua Nӳ thҫn, có nhiӋm vө giao cҩu vӟi khách đӃn thӡ ®4], tӟi
quyӃn rũ và giao cҩu vӟi Enkidou trong 7 ngày 6 đêm, rӗi đưa Enkidou vӅ đӡi sӕng

c33
văn minh phөc vө nhân dân Ourouk. Thҩy Gilgamesch đàn áp nhân dân, Enkidou
nghe dân đánh lҥi, nhưng sau hòa vӟi ông này và cùng nhau đi đánh quӹ ác giӳ rӯng
thông (có thӇ là đҩt Liban). Sau khi đánh chӃt quӹ, hai ngưӡi trӣ vӅ. Gilgamesch bӏ bà
Ishtar (nӳ thҫn Lưӥng Hà) quyӃn rũ, nhưng ông này không bҵng lòng, Ishtar giұn, làm
Enkidou chӃt. Gilgamesch thương bҥn và lo cho mình nên xuҩt dương tìm thuӕc
trưӡng sinh. Sau nhiӅu sӵ viӋc, cuӕi cùng Gilgamesch cҫu hӗn Enkiđou lên, và đưӧc
nghe kӇ lҥi chuyӋn các linh hӗn bӏ khә sӣ ӣ dưӟi đҩt.

ChuyӋn này là anh hùng ca đưӧc phә biӃn nhҩt ӣ Tây Á, đã đӇ lҥi nhiӅu di tích trong
mӻ thuұt (điêu khҳc và hӝi hӑa). Sӣ dĩ nó đưӧc phát triӇn như thӃ vì nó phҧn ánh mӝt
thӵc tӃ lӏch sӱ, có đáp lҥi mӝt đòi hӓi nào đó cӫa nhân dân. Ta thҩy rõ nӝi dung xã hӝi
cӫa nóù

ChuyӋn dân Ourouk lӧi dөng anh dã man vӅ làm viӋc, trong thӵc tӃ có thӇ là viӋc
dùng dân thӏ tӝc mӝt cách khéo léo. Ta có thӇ suy diӉn rҵng Enkidou có lӁ là mӝt thӭ
tӝc trưӣng bӏ quyӃn rũ vӅ làm đҫy tӟ. Anh ta đi vӟi nhân dân, chӕng lҥi vua, nhưng rӗi
lҥi bӏ mua chuӝc và liên minh vӟi nhà vua, và đi chiӃm căn cӭ đӏa đӇ tiӋn viӋc buôn
bán, có thӇ là đҩt Liban (gӛ thông là mӝt sҧn phҭm đһc biӋt cӫa Liban, rҩt quí hӗi bҩy
giӡ và đӃn bây giӡ vүn có tiӃng). Lúc trӣ vӅ, Gilgamesch chӕng lҥi Ishtar là mӝt sӵ
kiӋn rҩt có ý nghĩa. Đҥo nӳ thҫn có nguӗn gӕc thӡi thӏ tӝc, và tiêu biӇu cho di tích thӏ
tӝc trong chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋù đó là sӵ thӕng trӏ cӫa quý tӝc. Cho nên mâu thuүn
giӳa Gilgamesch - Ishtar có thӇ phҧn ánh mâu thuүn giӳa bӑn chӫ nô công thương và
bӑn quý tӝc. Nӝi dung xã hӝi cӫa câu chuyӋn như thӃ có mҩy điӇm chínhù nhà vua
liên minh vӟi tӝc trưӣng ngoҥi quӕc phát triӇn công thương, nhҩt là ngoҥi thương, nhӡ
đó chӕng lҥi quý tӝc. Chính điӇm này giҧi thích tҥi sao câu chuyӋn đưӧc phә biӃn đӃn
thӃ. Nó có sӵ thích ӭng vӟi quyӅn lӧi chung cӫa nhân dân, vì chính bӝ phұn công
thương, nhҩt là ngoҥi thương, đã đóng vai trò tiӃn bӝ, xây dӵng văn minh mӟi, phát
triӇn nó ra ngoài. Gilgamesch và Enkidou đánh ma thiêng quӹ ác bҧo vӋ, làm giàu cho
tә quӕc, mӝt phҫn nào nhân dân cũng đưӧc gián tiӃp tham gia, do đҩy mà đӕi lұp vӟi
thӕng trӏ cũ (đҥo Nӳ thҫn). Ӣ đây có mӝt nӝi dung mӟi xuҩt hiӋn, và chính nӝi dung
này là cơ sӣ cӫa giá trӏ nghӋ thuұt cӫa nhӳng anh hùng ca. Nói đӃn anh hùng là nói
đӃn vua chúa, nhưng xét nӝi dung thӵc tӃ thì anh hùng đưӧc đӅ cao không phҧi là vì
vua chúa mà vì tiêu biӇu cho mӝt tҫng lӟp tiӃn bӝ có làm lӧi mӝt phҫn nào đҩy cho
nhân dân. Anh đó vүn là anh hùng cá nhân, và căn bҧn vүn là thҫn bí hóa, nhưng thҫn
thánh ӣ đây có mӝt nӝi dung mӟi chӕng nӝi dung cũ (chҷng hҥn Gilgamesch không
chӏu Ishtar). Cӕ nhiên, ta vүn ӣ trong phҥm vi thҫn bí (vì chӃ đӝ quân chӫ đӝc đoán
chӫ nô), nhưng trong phҥm vi đó đã có mâu thuүn, đҩu tranh, có tiӃn bӝ phҧn ánh đҩu
tranh cӫa nhân dân. Đҩu tranh đó đưӧc diӉn tҧ trong anh hùng ca, cũng phҧn ánh trong
điêu khҳcù tưӧng thҫn thӇ hiӋn nhӳng nét méo mó trӣ dҫn thành ngưӡi, tuy chưa phҧi
là ngưӡi thưӡng hay ngưӡi đҽp mà là ngưӡi cao siêu. Chính nhӡ trҧi qua mâu thuүn và
đҩu tranh cӫa nhân dân, Thҫn đã là ngưӡi vүn cao siêu. Tҥi sao tưӧng thҫn vүn to lӟn?

c3î
Vì nó muӕn biӇu hiӋn mӝt ý nghĩa to lӟn, nhưng không thӇ thӇ hiӋn đưӧc trong chҩt
lưӧng nên phҧi thӇ hiӋn bҵng sӕ lưӧng, vì căn bҧn trong nӝi dung cӫa nó, nó không
làm nәi bұt đưӧc ý nghĩa đó. Ý nghĩa ҩy là đӭc tính mӟi đã đưӧc xây dӵng trong đҩu
tranh cӫa nhân dân, nhưng đҩu tranh còn bӏ kìm hãm trong phҥm vi quân chӫ đӝc
đoán chӫ nô, nên không biӇu hiӋn mӝt cách rõ ràng mà chӍ biӇu hiӋn như mӝt bí quyӃt.
Vì thӃ nghӋ thuұt Đông phương là nghӋ thuұt bí quyӃt. NghӋ thuұt Đông phương mӟi
chӍ nói nӱa chӯng, cái nó muӕn nói thì nghӋ thuұt Hy Lҥp sӁ nói mӝt cách tương đӕi
rõ ràng hơnù Thҫn chính là ngưӡi. Trong Đông phương Thҫn không nói ra đưӧc, trong
Hy Lҥp Thҫn không muӕn nói nhưng thӵc tӃ bҳt Thҫn phҧi nói ra điӅu ҩy. Chính dân
Hy Lҥp cũng có ý thӭc phҫn nào vӅ điӇm ҩy, thӇ hiӋn trong câu chuyӋn cӫa Oedipe và
con Sphinxù con Sphinx là quái vұt khәng lӗ thân sư tӱ, đҫu ngưӡi, nó có mӝt tưӧng
to lӟn ӣ gҫn các kim tӵ tháp Guizèh; nó tiêu biӇu cho bí quyӃt cӫa thҫn thánhù truyӅn
thuyӃt kӇ rҵng nó đһt câu đӕ cho dân thành Thèbes, và ai không trҧ lӡi đưӧc thì bӏ nó
giӃtù «Con v̵t nào sáng đi 4 chân, trưa 2 chân và chi͉u 3 chân?». Oedipe trҧ lӡi đҩy
chính là ngưӡi giӃt con Sphinx. Bí quyӃt cӫa thҫn là ngưӡi. Sӕ phұn con Sphinx cũng
là sӕ phұn chung cӫa Thҫn thánh, vì khi ngưӡi ta biӃt rõ bí quyӃt ҩy thì Thҫn không
còn đưӧc nӳa.

Trҫn Đӭc Thҧo

(L͓ch s͵ Tư tưͧng trưͣc Marx, tr. 127-152)

PHӨ LӨC

A - VҨN Đӄ TƯ TƯӢNG MÔNG MUӜI

a) Tҥi sao chúng ta nghiên cӭu ?

Sӣ dĩ ta nghiên cӭu tư tưӣng mông muӝi vì nó là ngu͛n g͙cm͕i thͱ mê tín khác.
Ngoài ra nó có giá trӏ vì là bưӟc đҫu phân biӋt giӳa ngưӡi vӟi vұt, nó đánh dҩu quan
niӋm vӅ giá trӏ đҫu tiên cӫa loài ngưӡi. Dù mӑi ngưӡi đӅu quan niӋm mình là mӝt con
vұt, nhưng sӵ thành lұp quan hӋ truyӅn thӕng - giúp đӥ, kӃt hôn, chôn ngưӡi, trҧ thù -
quyӅn lӧi, bәn phұn giӕng nhau ± đã chӭng tӓ nhӳng ngưӡi trong thӏ tӝc đã quan niӋm
c3Ë
quan hӋ vӟi nhau ӣ mӝt mӭc cao hơn quan hӋ tӵ nhiên. Tӯ đó nhӳng kӹ luұt thӏ tӝc
ngày càng đưӧc xác đӏnh. Vì các triӃt gia duy tâm và tôn giáo căn cӭ vào đó quyӃt
đoán rҵng loài ngưӡi là sҧn phҭm cӫa mӝt đҩng siêu nhiênù phҫn giá trӏ cӫa con ngưӡi
có mӝt nguӗn gӕc thҫn bí, con ngưӡi là con ngưӡi nhưng xem mình là con vұt chӭng
tӓ mӝt hiӋn tưӧng duy tâm.

Do đó giҧi quyӃt vҩn đӅ này có liên quan tӟi vҩn đӅ duy vұt, duy tâm, và liên quan tӟi
nhӳng vҩn đӅ tư tưӣng hiӋn đҥi (dүn tӟi dân tӝc, quӕc gia hҽp hòi...). Trong vҩn đӅ
dân tӝc thuҫn túy hҽp hòi có phҫn dân tӝc chân chính xuҩt phát tӯ yӃu tӕ tә tiên,
nghiên cӭu vҩn đӅ tư tưӣng mông muӝi sӁ giúp ta xác đӏnh tư tưӣng đó.

b) Cơ sӣ cӫa tư tưӣng mông muӝi

Đһc điӇm cӫa vұt tә là nó m͡t quan ni͏m chungcho c̫ gi͙ng, nhưng mӛi cá thӇ có thӇ
đҥi diӋn cho cҧ giӕng ҩy. Trong lӉ đӗng hóa đӇ cӫng cӕ con ngưӡi chân chính, cӫng
cӕ bҧn chҩt cӫa mình, thӏ tӝc hӑp nhau ăn mӝt con thuӝc giӕng vұt tә (khác vӟi sau
này, không đӗng hóa mà sùng bái thҫn thánh). Trong nhӳng lӉ đôi khi cũng có đә máu
(đӃn tuәi trưӣng thành làm lӉ, bӏ xҿo thӏt) nhưng không ph̫i là hi͇n t͇ cͯa sùng bái.

Các nhà duy tâm có thӇ cho rҵng nguyên thӫy con ngưӡi là duy tâmù quan niӋm cuӝc
đӡi chân chính cӫa con ngưӡi không là cuӝc sӕng thӵc trong thiên nhiên mà ӣ trong
quan niӋm vұt tә, mӝt yӃu tӕ có vҿ siêu hình, thҫn thoҥi. Nhưng thӵc ra, quan niӋm
vұt tә có vҿ duy tâm ҩy chӍ là phҧn ánh đӡi sӕng thӵc tӃ. Nhӳng đһc điӇm cӫa vұt tә
chӭng minh điӅu đóù đӡi sӕng cӝng đӗng cùng làm cùng ăn, không phân tách thành cá
thӇ, phҧn ánh vào tính chҩt giӕng và cá thӇ lүn lӝn cӫa vұt tә. Tính chҩt đӗng hóa
không sùng bái phҧn ánh đӡi sӕng bình đҷng. Không có ngưӡi bóc lӝt cӫa sinh hoҥt.
Có ngưӡi hӓi tҥi sao sӵ phҧn ánh cӫa quan hӋ liên đӟi cӝng đӗng rҩt thiӃt thӵc lҥi
thiêng liêng hóa đi như vұy? Cái này do sӵ sҧn xuҩt còn thô sơ nên con ngưӡi có mӝt
trình đӝ hiӇu biӃt vӅ sӵ sҧn xuҩt còn kém cӓi, do đó đӅu mơ hӗ hóa nhӳng kinh
nghiӋm thiӃt thӵc cӫa mình.

Nhӳng lӉ lҥc chҷng nhӳng phҧn ánh sӵ kém cӓi trong trình đӝ sҧn xuҩt mà còn phҧn
ánh mâu thuүn trong quan hӋ xã hӝiù quan hӋ thù hҵn chém giӃt giӳa các tұp đoàn sҧn
xuҩt, sӵ phân chia khu vӵc săn bҳn tӭc là quan hӋ tranh giành giӳa các thӏ tӝc, tұp
quán đә máu trong các buәi lӉ có thӇ là sӵ phҧn ánh cӫa hiӋn tưӧng đә máu trong xã
hӝi. Nhӳng buәi lӉ trưӣng thành, sӵ đә máu biӇu hiӋn sӵ thiêng liêng hóa ngưӡi thanh
niên, tӯ ngưӡi, anh đó đã biӃn thành vұt tә.

Tóm lҥi, tính chҩt mê tín chҷng nhӳng phҧn ánh trình đӝ thҩp kém cӫa sӵ sҧn xuҩt mà
còn phҧn ánh cҧ quan hӋ cӝng đӗng hҽp hòi bҩy giӡ (vì giӟi hҥn hҽp hòi cӫa tính chҩt
cӝng đӗng nên yӃu tӕ vұt tә đưӧc tuyӋt đӕi hóa, đӇ tuyӋt đӕi hóa quan hӋ và quyӅn lӧi
thӏ tӝc).

c3ƒ
®- YӃu tӕ chân chính trong tôn giáo vұt tә là ӣ chӛ nó bao gӗm ý thӭc tұp thӇ.

- Vì căn cӭ vào kinh nghiӋm ít ӓi và thҩp kém cӫa sҧn xuҩt đӇ giҧi thích nhӳng hiӋn
tưӧng phong phú cӫa thiên nhiên nên nó mang tính chҩt huyӅn hoһc thҫn bí.

- Trong xã hӝi mông muӝi, sӵ lãnh đҥo sҧn xuҩt còn thô sơ, có thӇ giҧi quyӃt trong tұp
thӇ, chưa đӇ thành nhu cҫu mӝt cá nhân ra gánh vác.

- Tác phong bóc lӝt xuҩt hiӋn trưӟc, đӃn mӝt trình đӝ, nó tәng kӃt thành chӃ đӝ. Sӵ
sùng bái xuҩt hiӋn vӟi tác phong bóc lӝt. Sӣ dĩ loài ngưӡi sùng bái quan hӋ bóc lӝt vì
nó có kӃt quҧ thiӃt thӵc.

-HiӋn nay, nhӳng tư tưӣng hҽp hòi bҧo vӋ nhӳng quyӅn lӧi hҽp hòi cӫa mình đi vào
đưӡng phҧn đӝng cũng đi vào con đưӡng mê tín, thҫn thánh hóa đӇ tuyӋt đӕi hóa.]

B - VҨN Đӄ TÔN GIÁO TRONG XÃ HӜI DÃ MAN

Trong xã hӝi mông muӝi, ta thҩy tôn giáo có phҫn tӱ chân chính là ý thͱc t̵p th͋ s̫n
xṷt. Qua dã man, quan hӋ sҧn xuҩt vүn là cӝng đӗng, nhưng bҳt đҫu xuҩt hiӋn nhӳng
hiӋn tưӧng t̵p trung cͯa c̫i làm mҫm mӕng cho chӃ đӝ tư hӳu và xã hӝi văn minh
sau này - xuҩt hiӋn nhӳng hiӋn tưӧng tôn giáo mӟi, đһc biӋt là đҥo Pinh tinh hay đúng
hơn là đҥo Tinh linh, cuӕi cùng là đҥo Quͽ th̯n. Trong quá trình ҩy, cũng xuҩt hiӋn
mӝt giá trӏ mӟiù tư tưͧng anh hùng và giá tr͓ vinh d͹.

®- Lӵc lưӧng sҧn xuҩt và quan hӋ sҧn xuҩt trong xã hӝi dã man

- Sӵ phát triӇn cӫa nhӳng tұp quán đӗng cӕt, nhӳng lӉ vӭt cӫa, và nhӳng hӝi kínù

- Tư tưӣng anh hùng và ý thӭc vinh dӵ.]

Mөc đích bài này là phân tích, tìm lҩy phҫn tӱ chân chính trong tư tưӣng anh hùng
khӓi nhӳng ҧnh hưӣng mê hoһc trong các đҥo Tinh Linh và Quӹ thҫn hiӋn nay còn
nhiӅu rơi rӟt.

a) Lӵc lưӧng và quan hӋ sҧn xuҩt

Cuӕi mông muӝi đã có cung tên, bүy săn, dao cҥo lông và kim khâu quҫn áo, xã hӝi
đã sҧn xuҩt đưӧc mӝt sӕ cӫa cҧi thӯa, dӵ trӳ.

Qua dã man, xuҩt hiӋn ngh͉ tr͛ng tr͕tù đӗ đan, đӗ gӕm; đã xuҩt hiӋn ngh͉ chăn nuôi,
ngưӡi ta đã đӏnh cư, làm nhà và sӕng thành làng mҥc. Vӟi sӵ phát triӇn cӫa sӭc sҧn
xuҩt và cӫa dӵ trӳ, quan hӋ xã hӝi vүn trong khuôn khә cӝng đӗng nói chung, nhưng

c3d
xuҩt hiӋn nhiӅu mâu thu̳nù chiӃn tranh cưӟp bóc giӳa các thӏ tӝc, mâu thuүn trong nӝi
bӝ thӏ tӝc vì bӑn tù trưӣng có xu hưӟng tұp trung cӫa dӵ trӳ đó. Do đó trong quan hӋ
cӝng đӗng đã có m̯m m͙ng cͯa quan h͏ tư hͷu. Trong các gia đình, tӝc trưӣng đã bҳt
đҫu có nô lӋ, và tác phong ҩy cӭ phát triӇn song song vӟi thӡi kǤ dã man đӇ bưӟc sang
chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ.

®Tӯ quan hӋ cӝng sҧn sang quan hӋ tư hӳu là mӝt quá trình «chiӃm công vi
tư », trong quá trình đó mӛi tư tưӣng xây dӵng mӝt tư tưӣng riêng đӇ phөc vө cho
viӋc chiӃm đoҥt đó, phương thuұt là khí cө chiӃm đoҥt. Nhӳng Hӝi kín là nhӳng hӝi
phương thuұt. Phương thuұt cũng dùng nhӳng cái thông thưӡngù dao, lao, lӡi

nói... Phương thuұt là mӝt công cө biӋn chính cho viӋc chiӃm đoҥt - không phҧi vì
ngưӡi ác, nhưng vì trong xã hӝi có điӅu kiӋn khách quan cӫa sӵ chiӃm đoҥt.]

Do hiӋn tưӧng chênh lӋch tài sҧn, đã xuҩt hiӋn nhӳng tә chӭc bҧo vӋ sӵ chênh lӋch ҩy,
chưa có mӝt nhà nưӟc nhưng có nhӳng Hӝi kín cӫa các chiӃn sĩ đӇ cùng nhau đi cưӟp
các thӏ tӝc khác, và đe dӑa nhân dân trong thӏ tӝc (đӇ cưӟp các thӏ tӝc khác và đӇ tұp
trung tài sҧn trong thӏ tӝc mình, ngưӡi nào có tài cưӟp bóc nhҩt sӁ là chúa cӫa Hӝi
kín) - chi͇n tranh trͧ thành m͡t phương thͱc s̫n xṷt. Đó là mҫm mӕng cӫa Nhà
nưӟc chiӃm hӳu sau này. Nhӳng Hӝi kín đó tә chӭc dưӟi hình thͱc tôn giáo.

b) Nhӳng đҥo Tinh Linh và Quӹ thҫn

Đҥo Tinh Linh là bưӟc thӭ hai cӫa vұt tә; nó mang mӝt tính chҩt mӟiù cá tính phҧn
ánh tính chҩt cá thӇ hóa cӫa tài sҧn xã hӝi. Quan hӋ giӳa ngưӡi và con tinh phҧn ánh
quan hӋ xã hӝi không còn là quan hӋ vұt tә bình đҷng đӗng hóa mà quan hӋ giͷa m͡t
nhóm ngưͥi hay m͡t ngưͥi đ͛ng nh̭t vͣi con tinh, có uy quy͉n đ͙i vͣi th͓ t͡c. Sӵ
«sùng bái mӝt bên xin, mӝt bên ban» đӗng nhҩt ҩy thӇ hiӋn bҵng đӗng cӕt, mӝt «lӉ
nhҧy thiêng» trong đó các chiӃn sĩ hay gia trưӣng tiӃp thu đưӧc nhӳng uy quyӅn cӫa
con tinh. Tôn giáo ph̫n ánh quan h͏ s̫n xṷt và trͧ l̩i cͯng c͙ quan h͏ s̫n xṷt. LӉ
tөc đӗng bóng có thӇ là lӉ cá nhân đӇ thăng cҩp bұc trong hӝi chҷng hҥn, tͭc vͱt cͯa
đ͋ gây uy tín (cho cӫa cҧi hay phá cӫa cҧi, lên mһt «ta đây không cҫn»), do đó ngưӡi
làm lӉ thu đưӧc mӝt tính chҩt mӟi, có uy quyӅn thӕng trӏ, nhҩt là có uy quyӅn tұp
trung cӫa cҧi. Do đó sinh ra sӵ cҥnh tranh giӳa các hӝi, các nhóm trong thӏ tӝc, hay
các thӏ tӝc vӟi nhau hoһc các tưӟng trong thӏ tӝc vӟi nhau, do đó nҧy sinh ra quan h͏
ngôi thͱ (ngưӡi nào vӭt cӫa nhiӅu, nhóm hay thӏ tӝc nào vӭt cӫa nhiӅu nhҩt sӁ làm
chúa, và có quyӅn chiӃm hӳu cӫa cҧi; ngưӡi, nhóm hay thӏ tӝc nào không đáp lҥi đưӧc
sӁ bӏ mҩt mһt, nhiӅu khi mҩt cӫa cҧi và bӏ làm nô lӋ nӳa). Tôn giáo này xây d͹ng, b̫o
đ̫m và cͯng c͙ quy͉n t̵p trung cͯa c̫i.

®Trong đҥo yêu tinh chưa có sùng bái, chӍ có lӧi dөng sӧ sӋt, đӗng hóa trong lӉ dâng.

c3©
- Tinh khác v̵t t͝ ӣù trӯu tưӧng hơn, có cá tính, có ngôi thӭ phҧn ánh thӵc tӃ xã hӝi,
nó cӫng cӕ uy tín và cá nhân tù trưӣng. Có sӵ tranh giành ngôi thӭ.

- Nhӳng hình thӭc này hiӋn nay còn vӃt tích trong xã hӝi ViӋt Namù mә bò, mә trâu
thӃt làng cӫa bӑn phong kiӃn, thi nhau mӣ đám, mӣ hӝi to.

- Trong thӵc tӃ, bӑn tù trưӣng lӧi dөng uy tín cӫa Tinh đӇ chiӃm đoҥt cӫa cҧi - do đó
có sӭc mҥnh. Nhưng trong tư tưӣng, ngưӡi ta quan niӋm ngưӧc lҥiù nhӡ đӗng hóa vӟi
Tinh nên hҳn có sӭc mҥnh và khҧ năng tұp trung cӫa cҧi.

c) Tư tưӣng anh hùng và ý thӭc vinh dӵ

Do đó, ý thӭc tұp thӇ tұp trung vào mӝt sӕ cá nhân. Nó có phҫn nào chân chính vì cá
nhân đó có nhiӋm vө tә chӭc sҧn xuҩt, xây dӵng sinh hoҥt tұp thӇ - cá nhân đó tưͫng
trưng cho c̫ t̵p th͋. Nhӳng tư tưӣng anh hùng t̵p th͋ ҩy bӏ xuyên tҥc đi, nhӳng anh
hùng ҩy đã dùng đһc quyӅn đӇ chiӃm hӳu cӫa cҧi, biӃn thành anh hùng cá nhân, như
vinh dӵ chân chính biӃn thành anh hùng mơ hӗ. Trong suӕt nhӳng giai đoҥn sau cӫa
lӏch sӱ, tư tưӣng anh hùng luôn phát triӇn cùng vӟi nhӳng hình ҧnh tưӧng trưng cho
anh hùng đó (tӯ gia trưӣng, tӝc trưӣng tiӃn lên chúa, vua, hoàng đӃ). Đӗng thӡi con
tinh ҩy càng ngày càng đưӧc đӅ cao, song song ®vӟi] anh hùng (tinh cӫa đơn vӏ nhӓ
càng ngày càng phi thưӡng, đһc biӋt, tuyӋt đӕi).

®- Tù trưӣng đҥi diӋn cho sӭc mҥnh cӫa tұp thӇ mang mӝt mһt nҥ đӇ cưӟp cӫa dӵ trӳ
cӫa thӏ tӝc thành cӫa riêng. Khҧ năng đó ӣ cái mһt nҥ, mҩt đi, tù trưӣng không có
quyӅn đó nӳa.]

®- Vai trò anh hùng chân chính khi cá nhân đó dùng danh nghĩa ҩy đӇ làm viӋc cho tұp
thӇ mình đҥi diӋn, nhӳng khi cá nhân đó làm viӋc cho cá nhân mình trong phҥm vi
danh nghĩa ҩy thì vai trò anh hùng đã bӏ xuyên tҥc.]

C - PHÁT TRIӆN CӪA ĐҤO QUӸ THҪN

a) Xây dӵng th̯n quy͉n trong xã hӝi thӏ tӝc tan rã.

b) Xây dӵng đͱc (công lý, bác ái) trong chiӃm hӳu nô lӋ sơ kǤ.

c) Xây dӵng tôn giáo lý tưͧng duy tâm trong công cuӝc xây dӵng quan hӋ cӫa sӵ
chiӃm hӳu nô lӋ sơ khai.

Quan niӋm ông Thҫnù có quyӅn - tӕt - sӕ ngưӡi trên mӝt linh giӟi lý tưӣng ngoài thӵc
tӃ và quan hӋ giӳa ngưӡi và thҫn cũng đi tӯ thӵc tӃ (xin cӫa, xin đưӧc mùa...) tiӃn lên
quan hӋ lý tưӣng (tôn sùng, kính mӃn), góp phҫn tích cӵc trong tiӃn hóa lӏch sӱ, đӗng

c3{
thӡi phҧn ánh thӵc tӃ là quan hӋ áp bӭc bóc lӝt trong xã hӝi, và còn rơi rӟt trong tư
tưӣng chúng ta.

a) Xây dӵng thҫn quyӅn trong xã hӝi thӏ tӝc tan rã

Bҩy giӡ sҧn xuҩt đã lên tӟi viӋc dùng trâu bò kéo cày, dùng ngӵa lӯa, trâu bò đӇ thӗ
(thӃ kӹ IV trưӟc CN) ӣ Lưӥng Hà và Ai Cұp, đã xuҩt hiӋn bánh xe, thuy͉n bu͛m, đúc
đ͛ng (đӗng đӓ trưӟc rӗi sau là đӗng xanh), lò gӕm phát triӇn và Lưӥng Hà có nghӅ
đun gҥch.

NӅn kinh tӃ tӵ túc tӵ cҩp thӡi Đá mӟi không tӗn tҥi mãi đưӧc. Sӵ trao đ͝i phát triӇn,
sͱc s̫n xṷt phát triӇn, chi͇n tranh cũng phát triӇn và có nhi͉u kh̫ năng dùng nô l͏,
đ̿c bi͏t trong công nghi͏p và thương m̩i.

Đҫu tiên nhӳng đҩt công cӫa công xã biӃn thành đi͉n trang, tù trưӣng thành quý tӝc
đҥi trang chӫ. Tù trưӣng sӱ dөng quyӅn lӵc cӫa con tinh nhұp vào mình đӇ biӃn thành
quí tӝc. Nhưng tinh nhұp vào mӝt cách nhanh nên tinh ph̫i hóa thành th̯nù ӣ Lưӥng
Hà, nó thӇ hiӋn dưӟi mӝt hình thӭc nhà tu trong đó thҫn làm bá chӫ cҧ vùng. Tinh đã
biӃn thành thҫn có mӝt quyӅn hành rӝng lӟn khҳp cҧ vùng, có đӫ khҧ năng tә chӭc
mӝt vùng rӝng lӟn có qui mô. p̩i trang bi͇n thành nhà tu, và chӫ nhà tu quҧn trӏ tҩt
cҧ - theo nhu cҫu cӫa sӵ phát triӇn cӫa thӏ tӝc đòi hӓi mӝt qui mô rӝng lӟn và có tә
chӭc. pây là m͡t hình thͱc quan l̩i đ̯u tiên, nhưng là m͡t t͝ chͱc thu͡c tăng lͷ. Tә
chӭc này phөc vө cho đòi hӓi cӫa sӭc sҧn xuҩt, và bҧo đҧm sӵ áp bӭc cӫa thӕng trӏ
đӕi vӟi nô lӋ và thӏ dân - ông Th̯n có m͡t uy quy͉n tuy͏t đ͙i. Ӣ Lưӥng Hà còn nhӳng
di tích vӅ thӃ kӹ IV trưӟc CNù nhӳng trung tâm công nghiӋp cung cҩp nông cө cho các
đӏa phương có nhӳng nhà tu, đӗng thӡi cũng bóc lӝt và nӝp tô.

Ta thҩy thҫn quyӅn chӍ là phҧn ánh thӵc tҥi xã hӝi. Phҫn chân chính cӫa nó phҧn ánh
sͱc m̩nh cͯa t͝ chͱc đ̩i qui mô, nhưng sӭc mҥnh ҩy lҥi bӏ chiӃm đoҥt. Ӣ Lưӥng Hà,
quan niӋm đó chưa qui vӅ mӝt ông thҫn nhưng là cҧ mӝt tұp đoàn tăng lӳ (đó là sӵ
biӃn hình và phát triӇn cӫa hӝi kín), lӧi dөng danh nghĩa ông Thҫn (tuyӋt đӕi) đó đӇ
quҧn trӏ cҧ khu vӵc rӝng lӟn cӫa phҥm vi ông Thҫn

Đҩt công xã Tù trưӣng Tinh

| | |
Đҥi trang Quí tӝc Thҫn
| | |
Vùng rӝng lӟn cӫa thҫn Tұp đoàn tăng lӳ có chӫ Quҧn trӏ nhà tu

cî

 | | |
Tăng lӳ đҥi diӋn
Thương mҥi
thương nhân

®- Sӵ áp bӭc không phҧi do chӫ quan mà do phát triӇn tҩt yӃu cӫa sӭc sҧn xuҩt. Gian
ác không phҧi tӵ chӫ quan mà do điӅu kiӋn kinh tӃ qui đӏnh.

- Tұp đoàn tăng lӳ có mӝt ngưӡi chӍ huy. Bӑn này luôn phҧi thӍnh thӏ ông Thҫn, chӭ
không như ông vua sau này chӍ làm lӉ 1 lҫn, và dӵa theo ý mình không phҧi bói toán
thӏnh trӏ.]

b) Thҫn đӭc trong chiӃm hӳu nô lӋ sơ kǤ

Nhưng hình thӭc này đӃn lúc cũng kӃt thúc. Trong xã h͡i ̭y xṷt hi͏n nhͷng thương
gia (tiӇu, trung, phú) do sӵ phát triӇn cӫa sҧn xuҩt, hӑ chӕng đӕi vӟi thҫn quyӅn cӫa
tăng lӳ. Ӣ Lưӥng Hà, vào thӃ kӹ III trưӟc CN, có mӝt cu͡c đ̭u tranh cͯa thͱ dân
(ngưӡi dân tӵ canh, tiӇu chӫ tiӇu thương, đҥi thương) chӕng quyӅn thӕng trӏ cӫa tұp
đoàn tăng lӳ quí tӝc, đӇ xây dӵng mӝt hình thӭc khác vүn trên cơ sͧ chi͇m hͷu nô l͏
nhưng r͡ng rãi hơn v͉ quy͉n hành cũng như chi͇m hͷu đ͙i vͣi thͱ dân - không kӇ nô
lӋ. Hӑ tách rӡi vӟi bӝ phұn quҧn trӏ (an ninh trұt tӵ và sӣ hӳu), đӇ bҧo vӋ quyӅn cӫa
thӭ dân, dùng m͡t ngưͥi trong b͕n tăng lͷ đưa lên làm vua ch͙ng l̩i vͣi t̵p đoàn
tăng lͷ. Nó có ý nghĩa là mӝt hành đӝng đem lҥi pháp lý cho quyӅn sӣ hӳu cӫa tư
nhân (chӫ nӧ) - trưӟc kia lӧi dөng uy thӃ bá chӫ ông thҫn và có quyӅn cưӟp bҩt cӭ cӫa
ai. Bây giӡ đây, vӟi tính chҩt cӫa thӭ công lý bҧo vӋ quyӅn lӧi thӭ dân ҩy, ông Thҫn
cũng tiӃp thu đưӧc nhӳng tính mӟiù ông Th̯n toàn quy͉n trͧ lên ông Th̯n công lý (cӕ
nhiên chưa công lý đӕi vӟi nô lӋ mà chӍ giӳa quí tӝc và thӭ dân thôi). (Nhưng trong
quan niӋm bҩy giӡ ngưӡi ta lұt ngưӧc lҥi, và cho rҵng sӵ đҧm bҧo công lý cӫa trұt tӵ
là do ông Thҫn bày vӁ cho. Sӣ dĩ có sӵ lұt ngưӧc ҩy vì thӭ dân vүn là ngưӡi có, hoһc
có quyӅn có nô lӋ, nên đӕi vӟi nô lӋ nó thuӝc thӕng trӏ, cùng đi vӟi quí tӝc, tăng lӳ,
nên nhͷng đ̿c tính mà nhân dân xây d͹ng b͓ sáp nh̵p vào Th̯n quy͉n đ̩i di͏n cho
quy͉n th͙ng tr͓). Đӗng thӡi ông thҫn cũng tiӃp thu đưӧc tính chҩt bác ái (tính chҩt này
ӣ Lưӥng Hà ít, vì quan hӋ căn bҧn là cӕng nҥp và mua chuӝc, có nhiӅu tính chҩt thiӃt
thӵc - chӭ không như ӣ Ai Cұp). Ta thҩy nhân đӭc đã bӏ lұt ngưӧc thành Thҫn đӭc.
Thҫn quyӅn đưӧc cӫng cӕ và phát triӇn vì các vua mӣ nhӳng cuӝc xâm lăng (Sargon ӣ
trung tâm Lưӥng Hà đã chiӃm cҧ Lưӥng Hà lұp đӃ quӕc đҫu tiên thӡi Cә đҥi). Thҫn
quyӅn cӫa ông đưӧc phát triӇn và các thҫn khác bӏ sáp nhұp vào đó. Phҧn ҧnh thӵc tӃ
xã hӝi nên Th̯n quy͉n phát tri͋n và th͙ng nh̭t. Đó là xu thӃ đӇ phát triӇn tӟi mӝt ông
Thҫn thӕng nhҩt cho toàn thӇ nhân loҥi, xóa bӓ mӑi mâu thuүn giӳa các thӏ tӝc, duy trì
công lý và ban ơn cho mӝt loҥi. Ý nghĩa đó rҩt chân chính và đҽp đӁ, nhưng đã biӃn
thành nhӳng quyӅn hành mơ hӗ có cơ sӣ trong thӵc tҥi áp bӭc bóc lӝt cӫa xã hӝi. Mӝt

cîc
lҫn nӳa, tính chҩt cӫa nhân dân bӏ áp bӭc và lao đӝng đã bӏ đҧo ngưӧc và sáp nhұp vì
bӑn thӕng trӏ áp bӭc, thành nhӳng cái mơ hӗ, huyӅn bí.

c) Xây dӵng tôn giáo lý tưӣng duy tâm

Trưӟc Gia-tô giáo, điӇn hình cӫa tôn giáo lý tưӣng Tây phương tiêu biӇu là tư tưӣng
Ai Cұp. Bҳt đҫu phát triӇn khoҧng năm 3300 trưӟc CN, triӅu vua Menès. Ӣ Ai Cұp,
khoҧng tháng 5 - 9 có lөt lӟn - nhiӅu phù sa. ĐӇ phân phӕi đӅu phù sa, ngưӡi ta đã xây
dӵng nhӳng công trình thӫy lӧi. Hӑ đào thành nhӳng khu vuông có các vương quӕc
làm bá chӫ, sau chia thành hình thӭc các quұn (nomes). Mӛi quұn có thҫn riêng, và ӣ
Ai Cұp thưӡng là nhӳng Thҫn giӕng vұt. Đó có thӇ là di tích cӫa vұt tә.

ĐӃn sông Nil, đã có mӝt chính quyӅn tұp trung xây d͹ng trên chi͇m hͷu nô l͏. ĐӇ
biӋn chính cho triӅu đình ҩy, đã có mӝt hӋ thӕng tư tưӣng đưӧc xây dӵng, và nó cũng
biӃn chuyӇn qua các thӡi đҥi. Nó có 3 giai đoҥn chínhù

- Dӵa vào truyӅn thuyӃt Osiris - lúc chính quyӅn mӟi xây dӵng và kinh đô ӣ Mamphis.
Nhưng dҫn dҫn phӭc tҥp hơn. Pharaon chҷng nhӳng là cháu Osiris, còn là con
Atumkâ. Hai đҥo này kӃt hӧp vӟi nhau (năm 2500 - 2300 trưӟc CN).

- Sau các cuӝc tranh giành, thӫ đô dӡi xuӕng Thebea. Thҫn Râ đӗng hóa vӟi hai ông
Thҫn Stah (thҫn Mamphis) Và Amon (thҫn Thèbes), đӗng thӡi đӗng nhҩt vӟi Osiris.
Stah Amon Ra là vào khoҧng Trung ương triӅu và Tân vương triӅu (năm 2000 ± 1400
trưӟc CN).

- Dưӟi triӅu Aménophis IV, có cuӝc cҧi cách quan trӑngù đánh đә các đҥo, nhà tu, và
phá tưӧng cũ, sáng tҥo mӝt đҥo mӟiù Thҫn Mһt Trӡi Aton - trong khoҧng 20 năm,
sáng tҥo đưӧc mӝt đҥo đӝc thҫn -, đó là trưӡng hӧp đһc biӋt nhҩt thӡi cә đҥi dù nó chӍ
tӗn tҥi trong 20 năm (thӃ kӹ 14 trưӟc CN).

cî9
* Theo truyӅn thuyӃt, Osiris là vua Hҥ Ai, đӗng thӡi là Th̯n lúa mì và Th̯n Thi͏n
(dҥy văn minh, đҥo đӭc), mӝt hôm bӏ thҫn Thưӧng Ai là Seth âm mưu phá hҥi (Thҫn
ác, thҫn cӫa Sa mҥc, đêm tӕi, gió bão). Seth và 72 đӗng phҥm giӃt Osiris, bӓ vào hòm
vӭt xuӕng sông Nil, nó trôi ra Đӏa Trung Hҧi cho tӟi hҧi cҧng Biblos ӣ Syrie. ĐӃn đҩy
gһp mӝt cây thông bao trùm lҥi, và giҩu kín trong mình. Vua Biblos thҩy cây to đҽp
mӟi cҳt lҩy vӅ nhà. Hoàng hұu là Isis đi tìm chӗng cùng vӟi quҫn thҫn (có Thҫn chó
Anubis và thҫn chim Thot), tӟi Biblos tìm đưӧc hòm và chӗng. Đưa vӅ dùng phép phù
thӫy làm sӕng lҥi, sinh đưӧc mӝt con là Horus, cùng vӟi quҫn thҫn đánh bҥi Seth
thӕng nhҩt Ai Cұp.

Các vua Ai Cұp sau đӅu tӵ xưng là con Horus đӇ biӋn chính cho viӋc làm bá chͯ Ai
C̵p. Đӗng thӡi nó còn có ý nghĩa bҧo đҧm s͹ b̭t di͏t cͯa các vua Ai C̵p, vì đưӧc
Osiris - đã chӃt lên làm vua âm phӫ - cӭu thӃ. Các Pharaon muӕn biӇu dương tâm hӗn
mình bҩt diӋt, đã xây nhӳng tháp bҩt diӋt (Pyramides). Lúc đҫu chӍ vua - cháu Osiris -
có quyӅn ҩy, nhưng vӅ sau nhӳng ngưӡi lân cұn hӑc tұp câu chuyӋn, làm lӉ đӗng nhҩt
vӟi Osiris và cũng bҩt diӋt, đó là bӑn cұn thҫn nhà vua (năm 3000 - 2400 trưӟc CN).
Nhưng cho tӟi năm 2000 trưӟc CN, dân chúng cũng đưӧc hӑc tұp bí quyӃt Osiris, và
tâm hӗn cũng bҩt diӋt.

®Ai Cұp là mӝt đinh cao nhҩt trong tư tưӣng nhân loҥi đӡi Cә đҥi, và đã xây dӵng
nhiӅu giá trӏ tư tưӣng tӕt đҽp]

Đҥo Osiris rҩt quan trӑng. Nó là mӝt trong 2 đҥo chӫ yӃu cӫa Ai Cұp, nó có tác dөng
cӭu thӃ, làm tâm h͛n b̭t di͏t b̹ng cách đ͛ng nh̭t vͣi Th̯n Thi͏n.

cî3
Căn nguyên cӫa đҥoù miӅn Bҳc Ai Cұp nhiӅu tài nguyên hơn miӅn Nam, nên kinh tӃ
phát triӇn và có sӵ thông thương vӟi Biblos ӣ Syrie. Khoҧng thiên niên kӹ IV, ngưӡi
Ai Cұp có mӝt nӅn công thương phát tri͋n - đem lúa mì đәi lҩy gӛ thông cӫa Syrie -,
tӍnh thành phát triӇn. Thưͫng Ai C̵p mͣi có nông nghi͏p, chưa có công thương. Do
đó, Hҥ Ai Cұp chuyӇn sang nô lӋ và thӕng nhҩt đҩt đai nhanh hơn. Osiris là ngưӡi đã
thӕng nhҩt Ai Cұp, đánh đә các tư tưӣng khác dӵa vào lӵc lưӧng tӍnh thành. Thưӡng
cҥnh tên Osiris còn có chӳ Zed biӇu hiӋn bҵng hình cây thông - Thҫn cӫa dân các
thành phӕ buôn bán lúa mì và gӛ thông (Thҫn Lúa mì và Zed). Thҫn Đҥo đӭc, vì trong
mӝt xã hӝi công thương cҫn bҧo vӋ trұt tӵ an ninh, bҧo vӋ cӫa cҧi. Trái lҥi thҫn Seth ӣ
Thưӧng Ai Cұp có lӁ đang ӣ thӡi kǤ bӝ lҥc, có liên minh phҫn nào, nhưng nói chung
vүn còn tұp quán đi đánh giӃt cưӟp cӫa - đҥi diӋn thҫn Ác và Sa mҥc, Bão táp
(Thưӧng Ai Cұp). Cuӝc chiӃn tranh giӳa Seth và Osiris phҧn ánh chiӃn tranh Thưӧng
và Hҥ Ai Cұp. Seth giӃt đưӧc Osiris vӟi 72 đӗng mưu, có thӇ là nhӳng tù trưӣng Hҥ
Ai Cұp đang chiӃn đҩu nӝi bӝ vӟi Osiris. Phe Osiris thua, xuôi Nil sang Biblos - thành
phӕ đã quen thuӝc vì buôn bán -, và đưӧc vua Biblos tiӃp đón (đưa vӅ nhà). Isis cùng
quҫn thҫn (cai trӏ các nomes) sang phӕi hӧp vӟi phe đã chҥy sang Biblos vӅ thӕng
nhҩt quӕc gia. Dưӟi thӡi Osiris có 2 thành phҫn tù trưӣngù mӝt bӑn tiӃn bӝ đã mua
bán lúa mì, sinh hoҥt công thương nghiӋp vӟi dân thӏ thành) và mӝt bӑn tӵ cҩp tӵ túc.
Sӵ kiӋn Isis dùng phép thuұt sinh ra Horus chӭng tӓ bҩy giӡ đã có s͹ tham gia cͯa
b͕n tăng lͷ - đó là mӝt yӃu tӕ rҩt quan trӑng.

Ménès tӵ xưng là con Horus, vì triӅu đҥi cӫa ông xây dӵng trong sӵ đҩu tranh thҳng
lӧi giӳa bӑn quân chӫ chiӃm hӳu nô lӋ vӟi bӑn quân chӫ bӝ lҥc.

Thӡi mông muӝi và dã man, ngưӡi ta quan niӋm ngưӡi chӃt rӗi tâm hӗn còn sӕng,
nhưng không rõ như thӃ nào và bao lâu. Nhưng tӯ Ai Cұp, đánh dҩu mӝt sӵ kiӋn quan
trӑng trong lӏch sӱ tư tưӣng nhân loҥi, tâm h͛n b̭t di͏t có thӇ tiêu biӇu cho mӝt thay
đәi lӟn trong lӏch sӱ sҧn xuҩt và quan hӋ sҧn xuҩt. Trưӟc kia sӭc sҧn xuҩt tӵ nhiên còn
ҩu trĩ, chưa hӋ thӕng, chưa chҳc chҳn. Nhưng tӟi nô lӋ vӟi công thương, nông nghiӋp
hӧp lý hóa - có tính toán xây dӵng nên nhӳng nguyên tҳc, lý luұn mà hӑ tin rҵng có
thӇ áp dөng mãi mãi (vì đã hӧp lý hóa và hӋ thӕng hóa) - quyӅn sӣ hӳu trӣ nên vӳng
chҳc và hӑ quan niӋm có thӇ phát triӇn mãi mãi. Nhà vua là ngưӡi tұp trung quyӅn
chiӃm hӳu trong tay, nên theo quan niӋm bҩy giӡ, tâm hӗn nhà vua tӭc là quyӅn
chiӃm hӳu có khҧ năng vô hҥn tҩt phҧi bҩt diӋt. Nhưng quyӅn chiӃm hӳu nô lӋ - khҧ
năng sáng tҥo cӫa cҧi mӝt cách vô tұn - lúc đҫu chӍ trong tay vua, rӗi tăng lӳ quí tӝc,
dҫn dҫn phә biӃn xuӕng nhân dân, nên hӑ cũng đưӧc tham gia nhӳng buәi diӉn kӏch
Osiris xây dӵng tâm hӗn bҩt diӋt, nên hӑ cũng đӗng hóa vӟi Osiris và tâm hӗn cũng
trӣ nên bҩt diӋt.

Như thӃ, mӝt lý tưӣng duy tâm cũng xây dӵng trên quá trình phát triӇn cӫa chiӃm hӳu
nô lӋ; nó có mӝt ý nghĩa chân chính trong thӵc tӃ, nhưng cũng có phҫn tiêu cӵc duy

cîî
tâm (đһt sӵ phát triӇn tâm hӗn ӣ mӝt linh giӟi ngoài xã hӝi loài ngưӡi) là do quyӅn
chiӃm hӳu có tính chҩt thӕng trӏ đӕi vӟi nô lӋ.

Ngưӡi ta gӑi đҥo Osiris là đ̩o bí quy͇t (vì nó có mӝt bí quyӃtù có thӇ đưӧc cӭu thӃ và
tâm hӗn bҩt diӋt). Ӣ Tây phương cә đҥi và Cұn đông, đҥo này đưӧc phә biӃn nhҩt cho
đӃn thӡi La Mã.

®- Lúc đҫu quan niӋm chӃt rӗi là ma và không đӅ cұp tӟi vҩn đӅ bҩt diӋt, sau này biӃn
thành linh hӗn mӟi có tính chҩt bҩt diӋt, bҳt đҫu cho Pharaon sau phә biӃn cho triӅu
đình và toàn dân. Nhưng chӍ trong phҥm vi chӫ nô. Cho tӟi Gia-tô, linh hӗn bҩt diӋt
mӟi phә biӃn tӟi mӑi ngưӡi.

- Linh hӗn biӇu hiӋn quyӅn tӵ do và chiӃm hӳu nô lӋ, mҩt quyӅn đó là mҩt linh hӗn.

- Giӟi hҥn cӫa thӏ tӝc không có khҧ năng phát triӇn mãi. Trái lҥi quyӅn chiӃm hӳu nô
lӋ có phương pháp có triӇn vӑng phát triӇn mãi - quan niӋm bҩt diӋtù]

* Trong lúc chính quyӅn Pharaon đưӧc xây dӵng, mӝt tôn giáo mӟi nҧy nӣ, tưͫng
trưng quy͉n tuy͏t đ͙i và ph͝ bi͇n cͯa nhà vua. Sau mӝt quá trình khó khăn đӇ xây
dӵng, nên bҩy giӡ nó tӵ cho mӝt quyӅn tuyӋt đӕi tưӧng trưng ӣ đҥo Mһt trӡi, nó do
tăng lͷ và chính quy͉n xây dӵng. Hӑ hӋ thӕng hóa bҵng cách dùng mһt trӡi là Thưӧng
đӃ. Osiris và Isis đӅu là con cháu mһt trӡi. Đây gһp mâu thuүnù nӃu xây dӵng như thӃ,
phҧi làm nhà vua là con mһt trӡi, nhưng trong 2 tôn giáo, Osiris là cháu mһt trӡi và
vua là cháu Osiris. Giҧi quyӃt bҵng cách cho Osiris, sau khi chӃt tâm hӗn lên trӡi. Nó
chӭng tӓ chính quyӅn ngày càng đi vào đưӡng đӝc đoán chuyên chính, càng gҳn liӅn
vӟi tăng lӳ quan lҥi, và bӓ xa hҥng thӭ dân, lúc trưӟc đã xây dӵng lên chính quyӅn
mình tan rã dҫn cho tӟi thӃ kӹ XIX trưӟc CN mӟi xây dӵng lҥi trên cơ sӣ gҫn thӭ dân
hơn. Do đó đi dҫn đӃn chӛ thӕng nhҩt các vӏ thҫn. Nhӳng thҫn nhӓ bӏ quên đi, nhưng
2 thҫn lӟn vүn còn lҥiù Phtah thҫn Mamphis bӏ chinh phөc, uy tín có phҫn kém hơn
nhưng vүn đưӧc xem như mӝt bӝ phұn cӫa toàn quӕc nên đưӧc hӧp nhҩt trong hӋ
thӕng Phtah - Amon - Ra. HӋ thӕng này mang nhiӅu tính chҩt tӕt đҽp, chӭng tӓ chính
quyӅn nhà vua thӕng nhҩt ban ơn cho dân, cө thӇ là bҧo vӋ quyӅn tư hӳu tài sҧn và
quyӅn chiӃm hӳu nô lӋ.

Đҥo Osiris ngày càng đưӧc nhân dân (chӫ nô) tham gia, trͧ thành m͡t đ̩o bình dân
ngày càng đ͛ng nh̭t vͣi đ̩o htah - Amon ± Ra, chӭng tӓ ngày càng có sӵ thӕng
nhҩt giӳa quyӅn lӧi nhà vua vӟi nhân dân (chӫ nô).

* Vӟi sӵ phát triӇn ҩy, công thương nghiӋp phát triӇn - chiӃm Syrie, tӟi thӃ kӹ XVI
trưӟc CN xưng bá ӣ Cұn Đông. Ngoҥi thương phát triӇn, quan hӋ kinh tӃ, văn hóa
phát triӇn, pháp lý quӕc tӃ (công và tư pháp) phát triӇn. Vua Ai Cұp xưng bá chӫ thӃ
giӟi - xây dӵng mӝt tôn giáo biӋn chính cho quyӅn bá chӫ đó. Trong quá trình xây

cîË
dӵng chính quyӅn thӃ giӟi đó, chӫ yӃu là loҥi bình dân đҥi thương vӟi sӵ giúp đӥ cӫa
bӑn thương nhân quӕc tӃ, dӵa vào bình dân chӕng bӑn quí tӝc tăng lӳ có xu hưӟng
quӕc gia hҽp hòi (đҥi điӅn trang tӵ túc tӵ cҩp) (quyӅn lӧi công thương).

* Tӟi thӃ kӹ XIV trưӟc CN, quyӅn lӧi vua - tăng lӳ quí tӝc đánh đә tôn giáo cũ, phá
nhà tu, đánh đә tưӧng thҫn thánh nhҩt là phá tưӧng Amon (thҫn Thèbes, tә tiên cӫa
triӅu đình) ± ®là?] đuәi bӑn tăng lӳ, tӵ tҥo ra 1 tôn giáo mӟi. Aton đưӧc công nhұn là
Thưӧng đӃ đӝc nhҩt đã tҥo ra tҩt cҧ thiên hҥ, không phҧi cӫa mӝt quӕc gia, đӏa
phương mà cho cҧ thӃ giӟi. Aton, tưͫng trưng cho m̿t trͥi chung cho thiên h̩ biӋn
chính quyӅn bá chӫ thӃ giӟi cӫa vua Ai Cұp, đӗng thӡi duy tâm hóa quan hӋ giӳa
ngưӡi và thҫn và đҥt s͹ sùng bái là quan h͏ tin tưͧng thân m͇n thay cho quan h͏ mua
chu͡c cũ. Nó tӗn tҥi đưӧc hơn 10 năm, rӗi vì cơ sӣ không vӳng nên sөp đә và các đҥo
cũ trӣ lҥi. Nó là đӍnh cao nhҩt trong Cә đҥi đã th͙ng nh̭t nhân lo̩i trong công lý và
bác ái - giá trӏ chân chính. Lӏch sӱ tư tưӣng cӫa Ai Cұp có tính chҩt sáng tҥo chӍ đӃn
đó là hӃt, sau này nó trӣ lҥi nhӳng điӅu trên.

®ChӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ có 3 giai đoҥn lӟnù

+ Sơ khai chӫ yӃu ӣ Tây Á, phương thӭc sҧn xuҩt chӫ yӃu còn bӏ ràng buӝc trong tӵ
túc, tӵ cҩp, kinh tӃ hàng hóa chưa chӫ yӃu.

+ Giai đoҥn 2ù Hy La (năm 1000 trưӟc CN), quyӅn chiӃm hӳu nô lӋ chӫ yӃu phát triӇn
trong phҥm vi kinh tӃ hăng hóa.

+ Giai đoҥn 3ù tan rã (năm 500 - 300 trưӟc CN)

- Sӵ kiӋn Aton là mӝt đһc biӋt cӫa giai đoҥn chiӃm hӳu nô lӋ sơ kǤ. Phương thӭc sҧn
xuҩt còn trong phҥm vi đҥi điӅn trang, thành phҫn thӕng trӏ vүn là quí tӝc tăng lӳ - cơ
sӣ phân quyӅn vүn còn -, cơ sӣ đa thҫn.

Trong sơ khai ngưӡi ta tin tưӣng ӣ công lý, vì đó là do ông thҫn dҥy.

- Phҫn tiêu cӵc cӫa tư tưӣng này căn bҧn ӣ chӛ đӅ cao cá nhân mӝt cách tuyӋt đӕi, vì
nó phҧn ánh quyӅn tư hӳu cá nhân].

Trҫn Đӭc Thҧo

(L͓ch s͵ Tư tưͧng trưͣc Marx, tr. 153-168)

cîƒ
®1] Tài liӋu ®B]

®2] Có lӁ là tӯ thiӃu trong sách. PTL

®3] Đúng ra là Ra hay Rê. PTL

®4] Đҥo Nӳ thҫn là mӝt tôn giáo phát triӇn nhiӅu ӣ vùng Lưӥng Hà, TiӇu Á, Syrie, v.
v... , hàng năm có nhӳng lӉ rҩt long trӑng đӇ di tích đӃn bây giӡ. Đó là lӉ Bí quyӃt
(mystère) trong đó diӉn lҥi ngưӡi Thҫn trai (chӗng nӳ thҫn) bӏ chӃt, ngưӡi làm lӉ khóc
lóc; sau ông này sӕng lҥi, ngưӡi làm lӉ vui mӯng. Ӣ Syrie, nӳ thҫn là Astarte, Thҫn
trai là Adonis; ӣ Lưӥng Hà, nӳ thҫn là Ishtar và Thҫn trai Dummuzl; ӣ TiӇu Á nӳ thҫn
là Cybele và Thҫn trai là Attis; Ai Cұp có Isis và chӗng là Osiris. Nӝi dung các tôn
giáo này căn bҧn giӕng đҥo Osiris và còn đӇ di tích trong đҥo Gia tôù lӉ phөc sinh và
ngày hӝi Camaval (chính là Charnaval tưӧng trưng cái thuyӅn cӫa Isis chӣ xác chӗng
vӅ nưӟc).

PHҪN NĂM
*
TƯ TƯӢNG TRIӂT HӐC HY LҤP1

I - NHҰP Đӄ TƯ TƯӢNG TRIӂT HӐC HY LҤP

Mөc đích

Nêu nguyên nhân vì sao tôn giáo chuyӇn sang triӃt hӑc ӣ Hy Lҥp. Ý nghĩa nguyên
thӫy - chân thӵc - cӫa triӃt hӑc.

1 - Bưӟc tiӃn bӝ tӯ tôn giáo sang triӃt hӑc.

2 - Nhӳng yӃu tӕ khoa hӑc trong văn minh Ai Cұp và Lưӥng Hà

3 - Nguӗn gӕc và cơ sӣ cӫa triӃt hӑc và khoa hӑc Hy Lҥp.

cîd
1 - Tӯ tôn giáo sang triӃt hӑc

Ngưӡi ta bҧo rҵng kǤ công cӫa văn minh Hy Lҥp là xây dӵng đưӧc khoa hӑc và triӃt
hӑc, mҫm mӕng cho văn minh hiӋn tҥi. Đһc điӇm cӫa văn minh đó là lҫn đҫu tiên
thoát kh͗i mê tín; quan điӇm vũ trө mà không phҧi dӵa vào thҫn thoҥi và giҧi thích
trên mӝt lұp trưӡng đúngù giҧi thích sӵ viӋc bҵng sӵ viӋc. Lҫn đҫu tiên xây dӵng mӝt
nhân sinh quan đһt ý nghĩa đӡi sӕng ngoài thҫn thoҥi. Tóm lҥi, là lҫn thӭ nhҩt tư
tưӣng nhân loҥi đҥt đưӧc lұp trưӡng duy v̵t, hiӇu sӵ vұt theo ý nghĩa khách quan cӫa
nó. Xét sӵ viӋc theo quá trình cӫa nó là đҥt đӃn mӝt trình đӝ duy lý (lýù qui luұt khách
quan cӫa sӵ phát triӇn sӵ vұt).

®Sӵ thӵc chӍ mӝt sӕ triӃt gia thoát khӓi mê tín phҫn nào mà thôi, và cũng thoát ly vӅ
phương pháp chӭ chưa triӋt đӇ].

9 - Nhӳng yӃu tӕ khoa hӑc cӫa Ai Cұp và Lưӥng Hà

Văn minh Âu Tây hưӣng thө văn minh Hy Lҥp xem như có nhӳng đһc tính kǤ lҥ tách
khӓi truyӅn thӕng tư tưӣng nhân loҥi. Nhưng xét trong lӏch sӱ văn minh Ai Cұp và
Lưӥng Hà, tuy có ràng buӝc trong tôn giáo, nhưng đã xây d͹ng đưͫc m͡t s͙ y͇u t͙
khoa h͕c đã làm cơ sͧ cho kǤ công cͯa văn minh Hy P̩p. Sӣ dĩ nó không đҥt đưӧc tӟi
trình đӝ duy vұt và duy lý, vì chӍ là m͡t s͙ ki͇n thͱc có tính ch̭t th͹c dͭng và chuyên
nghi͏pù ngưӡi Ai Cұp biӃt đo diӋn tích hình tam giác, hình vuông, hình chӳ nhұt,
phương pháp tương đӕi đúng vӅ diӋn tích hình tròn), nhӳng cách thӭc tính sӕ (cӝng,
trӯ, nhân gián tiӃp bҵng cách gҩp đôi và cӝng), nhӳng yӃu tӕ căn bҧn vӅ thiên văn, lý
hóa, kӹ hà thӵc dөng nhưng chưa có tính chҩt phә cұp, chưa đi đӃn lý luұn nên tư
tưӣng chưa thoát khӓi tôn giáo. VӅ thiên văn chӍ ghi đưӧc mӝt sӕ đӏnh tính vӅ hành
tinh và thӕng kê thành bҧng vӟi tính chҩt ghi hiӋn tưӧng thành sӕ lưӧng. Nhӳng hiӋn
tưӧng thưӡng xҧy ra như nhұt nguyӋt thӵc thì theo cҩp sӕ, đã lұp đưӧc mӝt bҧng vӅ
hình thù vҫng trăng qua tӯng ngày theo hình thӭc cҩp sӕ. Tóm lҥi, đã có tính chҩt lý
luұn, lý trí và đã có thӇ tiӃn triӇn đưӧc phҫn nàoù nó xuҩt hiӋn vӟi tính chҩt lý trícͭ th͋,
chưa trӯu tưӧng hóa thành lý luұn, hoһc công thͱc cũng ch͑ n̹m trong ph̩m vi
trưͥng hͫp cͭ th͋ ̭y thôi, tóm lҥi còn mang tính chҩt thӵc dөng nên đi đôi vͣi th̯n bí
trong toán hӑc cũng như thiên văn, vì còn liên hӋ vӟi mê tín nên khoa hӑc là đһc
quyӅn cӫa tăng lӳ và quí tӝc, cách tính đã theo lý nhưng chưa ph̫i là có ý thͱc. Trong
các phép tính thưӡng có dүn chӭng (chӭa 8 cho đӃn 10 thành mӝt kӃt quҧ, dүn chӭng
là đem kӃt quҧ nhân vӟi 10 thành 8 cái bánh)2 nhưng vүn là dүn chӭng trong trưӡng
hӧp cө thӇ đó thôi.

KǤ công cӫa khoa hӑc Hy Lҥp là phá tan đưͫc tính ch̭t th̯n bí và th͹c dͭng, không
bám vào nhӳng trưӡng hӧp cө thӇ lҿ tҿ mà đã đi đӃn mӝt trình đӝ trӯu tưӧng hóa có
nhӳng dүn chӭng ph͝ c̵p, vӅ thiên văn đã có thӇ giҧi thích đưӧc các hiӋn tưӧng,
cî©
không cҫn bám vào nhӳng vӏ trí thӡi gian cө thӇ cӫa các tinh tú như trưӟc. Tính chҩt
thҫn bí mê tín mҩt đi, không cҫn phương thuұt, thҫn thánh đӇ giҧi thích mà đ̩t đưͫc
trình đ͡ duy lý.

«Khoa h͕c Hy P̩p đ̩t đưͫc s͹ ph͝ c̵p và duy lý là đ̩t đưͫc m͡t bưͣc mͣi, là m͡t
bưͣc nh̫y tuy͏t đ͙i, g̩t đưͫc chͯ nghĩa th͹c dͭng và mê tín, đem l̩i t͹ do cho lý trí
loài ngưͥi», đó là lý luұn cӫa các nhà tư tưӣng Tây phương mà văn minh bҳt nguӗn tӯ
văn minh Hy Lҥp, đӇ tách rӡi văn minh Tây phương và Đông phương, tuyӋt đӕi hóa
văn minh Hy Lҥp, xem văn minh Đông phương là có giá trӏ nhưng không đem lҥi tӵ
do lý trí con ngưӡi. Đó là sӵ biӋn chính3 cho lұp trưӡng chính trӏ cӫa hӑ. Sӵ tách rӡi
tuyӋt đӕi đó là kӃt quҧ cӫa phương pháp tư tưӣng siêu hình, duy tâm.

Nghiên cӭu quan hӋ giӳa văn minh Đông phương và Tây phương hay nguӗn gӕc văn
minh Hy Lҥp, chúng ta đã đӅ cұp hai vҩn đӅù Đông phương và Tây phương, quá trình
tư tưӣng nhân loҥi; chúng ta sӁ giҧi quyӃt đưӧc vҩn đӅ vӅ hai mһtù lұp trưӡng chính trӏ
và phương pháp tư tưӣng. Chúng ta còn phҧi giҧi quyӃt đưӧc vҩn đӅ «tӵ do» trong
toàn bӝ ý nghĩa cӫa nó, vì đҩt Hy Lҥp là nưӟc đҫu tiên thӵc hiӋn đưӧc tӵ do tư tưӣng
hoàn toàn (chӍ trong nhân dân thôi). KǤ công cӫa Hy Lҥp chҷng nhӳng trong phương
diӋn tư tưӣng mà cҧ trong điӅu kiӋn sinh hoҥt. «KǤ công đó hình như đã truyӅn sang
văn minh Tây phương qua đҥo Gia Tô, văn minh Hy Lҥp, Gia Tô và văn minh Tây
phương cұn đҥi là mӝt khӕi». Đó là quan niӋm cӫa các nhà tư tưӣng Tây phương. Đó
là tҫm quan trӑng cӫa vҩn đӅ.

Các nhà sӱ hӑc Âu tây cũng công nhұn giá trӏ cӫa văn minh Lưӥng ± Ai, và phҫn
đóng góp cӫa nó đӕi vӟi văn minh Hy Lҥp, mӝt vҩn đӅ đã đӃn mӝt hình thӭc lý trí,
nhưng không hiӇu đưӧc quan hӋ giӳa hai trình đӝ khác hҷn nhau vӅ «chҩt» đó, vì hӑ
chӍ đӭng trong thưӧng tҫng nên không thҩy rõ sӵ đóng góp cӫa văn minh Đông
phương. Chúng ta phҧi đi sâu vào hҥ tҫng cơ sӣ mӟi thҩy đưӧc phҫn đóng góp đó.

(Trong các sách sӱ hӑc Tây phương, yӃu tӕ lý tính khoa hӑc đi đôi vӟi tӵ do dân chӫ.
Hӑ cho rҵng có tӵ do dân chӫ nhӡ óc lý tính khoa hӑc.) Ngưӡi Hy Lҥp rҩt có ý thӭc
vӅ mình, hӑ công nhұn nhӳng ҧnh hưӣng cӫa văn minh Đông phương, nhưng tӵ xem
nӅn khoa hӑc, triӃt hӑc cӫa mình là tuyӋt đӕi, dân tӝc Hy Lҥp là văn minh, dân tӝc
khác là dã man, tiӃng Hy Lҥp là tiӃng ngưӡi, các thӭ tiӃng khác chӍ là tiӃng kêu, các
dân khác chӍ đáng làm nô lӋ cho dân Hy Lҥp.

3 - Nguӗn gӕc và cơ sӣ cӫa triӃt hӑc Hy Lҥp

Ai cũng công nhұn văn minh Hy Lҥp xây dӵng trên cơ sӣ văn minh Đông phương.
Nhưng ta phҧi đi sâuù

cî{
1. TiӅn Hy Lҥp hay trưӟc Homère (2000-1100 tr. CN)

2. Thӏ tӝc sang nô lӋ sơ kǤ (thӃ kӹ XII-VIII tr. CN)

3. Nô lӋ sơ kǤ - nô lӋ phát đҥt (thӃ kӹ VII-VI tr. CN), phát minh khoa hӑc và triӃt hӑc.

Trưӟc khi ngưӡi Hy Lҥp sang, đҩt Hy Lҥp bҩy giӡ đã có mӝt nӅn văn minh đã phát
triӇn cӫa dân Crétois mà xã hӝi xây dӵng trên cơ sӣ thương mҥi và cưӟp bӇ. Văn
minh xây dӵng trên cơ sӣ hӑc tұp văn minh Ai Cұp. KiӃn trúc và nghӋ thuұt phát triӇn.

®Tӯ 2000 tr. CN, Crète đã văn minh, nhӡ buôn bán và cưӟp bóc mà hưӣng thө đưӧc
văn minh Ai Cұp. Crète còn cưӟp cҧ dân tӝc dã man lân cұn. Tӯ 1700 tr. CN, dân
Mycènes buôn bán và cưӟp bóc Crète văn minh, 1400 tr. CN tàn phá Crète, 1200 tr.
CN. Doriens4 dã man hơn Achéens5 muӕn chiӃm Mycènes, Achéens6 và Crète, và có
mӝt kͿ thu̵t đ͛ đ͛ng khá cao]

ChӃ đӝ chính trӏ là không rõ, nhưng chҳc đang ӣ thӡi kǤ thӏ tӝc bӝ lҥc, có đi đӃn nô lӋ
cũng rҩt sơ kǤ (ta chưa đӑc đưӧc chӳ cӫa hӑ). ThӃ kӹ thӭ XVII tr. CN, có nhӳng
ngưӡi Hy Lҥp đҫu tiên Achéens xây dӵng trên cơ sӣ văn minh Crétois, hӑc tұp mà xây
dӵng nӅn văn minh Mycènes. Đҫu thӃ kӹ thӭ XIV tr. CN, vua Mycènes đánh phá
Crète, tàn phá thӫ đô văn minh Mycènes, thӕng trӏ biӇn Egée. Cuӕi thӡi kǤ này (thӃ kӹ
XII tr. CN), các vua bӝ lҥc Achéens đi đánh thành Troie (trên Dardanelles) trong mӝt
cuӝc chiӃn tranh ghi lҥi trong lӏch sӱ văn hóa thì tӟi cuӝc chiӃn tranh 10 năm ghi lҥi
trong hai anh hùng ca Iliade và Odyssée. Đҫu thӃ kӹ XII tr. CN, mӝt sӕ dân Hy Lҥp
Doriens tràn sang, làm xã hӝi trӣ lҥi chӃ đӝ bӝ lҥc và mӝt sӕ dân thӏ thành phҧi di cư
sang Á đông (Tây TiӇu Á), thӃ kӹ XII tr. CN, xây dӵng nên Hy Lҥp Á đông, xây dӵng
mӝt sӕ thành thӏ và lұp nên mӝt nhà nưӟc nô lӋ (thӃ kӹ VIII tr. CN). Công thương
nghiӋp phát triӇn, và qua thӃ kӹ VII tr. CN, thӃ kӹ VI tr. CN đã xây đӵng nên mӝt sӕ
nưӟc dân chӫ. ThӃ kӹ thӭ VIII tr. CN đã có Homère xây dӵng cơ sӣ văn hӑc Hy Lҥp.
ThӃ kӹ thӭ VI tr. CN bҳt đҫu có khoa hӑc và triӃt hӑc Hy Lҥp. Ta thҩy văn minh Hy
Lҥp bҳt đҫu tӯ thӃ kӹ VIII tr. CN, và thành hình thӃ kӹ VI tr. CN không phҧi là mӝt
bưӟc đҫu tuyӋt đӕi mà là mӝt quá trình lâu dàiù văn minh Ai Cұp ± văn minh Crétois -
văn minh Mycènes - văn minh Hy Lҥp, nó đã hưӣng thө đưӧc mӝt sӕ kiӃn thӭc căn
bҧn trong các nӅn văn minh trưӟc (dù trình đӝ xã hӝi ӣ mӝt trình đӝ thҩp kém hơn -
còn dҩu vӃt thӏ tӝc nһng nӅ). Nhӳng bӝ phұn ӣ Tây TiӇu Á hưӣng thө đưӧc nhiӅu nhҩt
(Crétois, Mycènes - ҧnh hưӣng trӵc tiӃp cӫa Ai Cұp và Phéniciens) nên nó tiӃn thҷng
tӯ quân chӫ bӝ lҥc qua chiӃm hӳu nô lӋ không theo qui luұt lӏch sӱ cӫa Đông phươngù
quân chӫ bӝ lҥc - quân chӫ đӝc đoán - chiӃm hӳu nô lӋ, mà chӍ qua mӝt giai đoҥn quý
tӝc tư sҧn và chuyӇn thҷng sang dân chӫ vӟi đҩu tranh cӫa nông dân, thương nhân
nghèo, đҥi và trung thương, quí tӝc (cho nên không có nhӳng yӃu tӕ cӫa quân chӫ đӝc
đoán như Pyramide de Kheops, thҫn mһt trӡi Aron chҷng hҥn).

cË

®Chưa có gì chӭng tӓ Mycènes và Crète đã bҳt đҫu sang nô lӋ sơ kǤ. Theo tác phҭm
cӫa Homère thì còn ӣ quân chӫ thӏ tӝc, bӝ lҥc. Có thӇ quan hӋ sҧn xuҩt còn lҥc hұu,
nhưng sӭc sҧn xuҩt đã đi trưӟc nhiӅu (Ngưӡi Mưӡng còn ӣ thӡi kǤ bӝ lҥc tan rã đã có
thӇ đi ôtô). Dorius5 thҳng Mycènes dù trình đӝ thҩp hơn, nhưng có thӇ vì đã hӑc tұp
đưӧc kӻ thuұt vũ khí cӫa Archéens6 và vào lúc xã hӝi này có nhiӅu mâu thuүn và đang
đi vào tan rã. Doriens và Achéens đӅu thuӝc Arycus7, mӝt dân tӝc rҩt quan trӑng trong
thӃ giӟi sӱ - đҥo Bàlama8 đҷng cҩp. Dân Mycènes sang TiӇu Á lҥi trӣ lҥi bӝ lҥc tan rã,
vì chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ sơ kǤ chưa có cơ sӣ, và thành thӏ ӣ TiӇu Á chưa có].

Vì thӃ nên sӵ phát triӇn cӫa nó rҩt nhanh chóng và đһc biӋt gһp vào lúc phát triӇn cӫa
kӻ thuұt đӗ sҳt (thӃ kӹ VII - IV9 tr. CN).

HӋ thӕng tư tưӣng do đó cũng khác. Đông phương đi tӯ đa thҫn thӏ tӝc đӃn thҫn quyӅn
tuyӋt đӕi cӫa các đӃ quӕc. Hy Lҥp thì khác hҷn, chính quyӅn đi đӃn quí tӝc bán tư sҧn,
không tұp trung nên th̯n quy͉n ch͑ h͏ th͙ng hóa chͱ không t̵p trung. Quan hӋ giӳa
thҫn và ngưӡi không đӝc đoán mà có tính cách xã giao mua chu͡c. Thҫn thánh trong
tác phҭm Homère rҩt giӕng ngưӡi ta, chӍ có sͱc kho̓ hơn, nhi͉u phép và b̭t t͵ mà
thôi, còn sinh hoҥt giӕng hӋt sinh hoҥt xã hӝi loài ngưӡi. Quan hӋ cũng có thҫn bí
nhưng không thiêng liêng tuyӋt đӕi, cưӥng bách như Đông phương. Nó cũng là ngu͛n
g͙c cͯa tư tưͧng t͹ do ®ch͇ đ͡ có t͹ do]. Nó do s͹ thành hình đ̿c bi͏t cͯa b͡ máy
Nhà nưͣc không đ͡c đoán, mà có tính ch̭t dân chͯ ph̯n nào (giͷa quí t͡c).

ChӃ đӝ nô lӋ sơ kǤ (thӃ kӹ VIII tr. CN) không lâu dài mà chuyӇn nhanh sang chӃ đӝ
nô lӋ phát đҥt (thӃ kӹ VII tr. CN), trong đó quan hӋ bóc lӝt nô lӋ nhҵm vào sҧn xuҩt
hàng hóa là chính (mһt công thương nghiӋp, khác vӟi sơ kǤ phát triӇn mһt đҥi điӅn
trang có lӧi cho quí tӝc). Sӣ dĩ như thӃ vì nó phát triӇn theo mӝt cơ sӣ Ai Cұp sҹn có
và đưӡng lӕi thӵc dân các đҩt đai ӣ Đӏa Trung Hҧi và Hҳc Hҧi - công thương nghiӋp
phát triӇn mҥnh, đô thӏ ӣ Tây TiӇu Á và bán đҧo Hy Lҥp thӏnh vưӧng, có mӝt cuӝc
đҩu tranh giӳa thương gia vӟi quí tӝc, mӝt chӃ đӝ dân chӫ và lҫn đҫu tiên ngưӡi thӭ
dân (đҥi thҳng) đưӧc nҳm chính quyӅn.

Khi chưa đӫ khҧ năng thành lұp mӝt chӃ đӝ dân chӫ, xã hӝi đưa lên mӝt đҥo quân đӇ
đàn áp quí tӝc - thưӡng chia ruӝng đҩt, phát triӇn văn nghӋ - phҧn ánh thành anh hùng
®nhưng không tӕt đҽp]. Vӟi Homère, anh hùng tӕt đҽp vì rҩt «ngưӡi». Mang nhiӅu
nhân cách không tách rӡi quҫn chúng. Đһc sҳc cӫa nghӋ thuұt Hy Lҥp (điêu khҳc và
kiӃn trúc) là nh̹m cái đ́p. Khác vӟi Đông phương chӍ nhҵm cái vĩ đҥi, to lӟn, đàn áp
ngưӡi ta, khác vӟi nghӋ thuұt Gia Tô to lӟn, cao cҧ mà thân mұt (ogive)10, gây ҩn
tưӧng lên cao cҧ nhưng vүn ӣ trong mình. Nó đã tӯ đàn áp sang thân mұt; Cӵu Thư
nói vӅ Thánh Cha đӅ cao Thҫn Luұt, pháp luұt, còn Tân Ưӟc vӅ Gia Tô đӅ cao bác ái.
Tӯ thҫn quyӅn tuyӋt đӕi chuyӇn sang Gia Tô qua văn minh tӕt đҽp cӫa Hy Lҥp. Đӕi

cËc
vӟi Hy Lҥp, ṕp là pͱc và pͱc là ṕp. Quan niӋm T͙t đ́p nguӗn gӕc là quí tӝc,
nhưng sau chuyӇn sang đҥi chúng đӡi dân chӫ. Mӝt ưu điӇm cӫa văn minh Hy Lҥp là
sӵ tӵ nhiên vӅ thӡi kǤ thiӃu nhi (ҩu trĩ) cӫa tư tưӣng nhân loҥi mà bây giӡ chúng ta
không trҧi qua nӳa.
®Khoa hӑc gҳn liӅn vӟi thӵc dөng sӁ không đi tӟi trình đӝ duy lý, vì chӍ quanh quҭn
trong lao đӝng cө thӇ hay viӋc tә chӭc lao đӝng cө thӇ. ChӍ khi nào nhҳm mӝt tiêu
chuҭn trӯu tưӧng ngoài sӵ sҧn xuҩt cө thӇ (tiӅn = giá trӏ sҧn phҭm), trí óc mӟi phát
triӇn, đòi hӓi mӝt trình đӝ cao (Aristote kӇ chuyӋn Thalès11 tiên đoán mùa ôliu, làm
giàu). Thalès nhҵm xây dӵng kinh tӃ tiӅn tӋ là mӝt đưӡng lӕi kinh tӃ nhҵm làm giàu
ngoài vòng thӵc dөng, ngoài sӵ sҧn xuҩt. Lúc xã hӝi tiӃn tӟi nӅn kinh tӃ tiӅn tӋ thưӧng
tҫng kiӃn trúc, đҫu óc mӟi suy nghĩ nhӳng vҩn đӅ vӅ lý luұn, trӯu tưӧng hóaù kinh tӃ
thҩp - chưa duy lý -, khoa hӑc thҩp, phҧi dùng thҫn bí.
- Doriens xâm chiӃm Mycènes mà không hưӣng thө đưӧc văn minh, vì hӑ tàn phá hӃt
sҥch .
- Di tích văn minh Crète, Mycènes không còn mҩy, chӍ còn mҩy bӭc tưӡng rҩt lӟn và
nhӳng pho tưӧng vӅ lӏch sӱ (ăn mһc)]

Đһc điӇm

Sӵ biӃn chuyӇn tӯ thӏ tӝc qua nô lӋ (thӃ kӹ XII ± VIII tr. CN) thì không thông qua ch͇
đ͡ quân chͯ đ͡c đoán mà qua mӝt chӃ đӝ quí tӝc tư sҧn chӫ nô.

- Quá trình xây dӵng Nhà nưӟc thành thӏ Hy Lҥp (tӯ thӃ kӹ VIII - VI tr. CN). ChiӃm
hӳu nô lӋ đi đôi vͣi s͹ phát tri͋n cͯa kͿ thu̵t đ͛ s̷t, kinh tӃ tiӅn tӋ và xây dӵng trên
phong trào thӏ dân, nhӡ đó mà thành thӏ Hy Lҥp là quӕc gia đӝc nhҩt trong lӏch sӱ cә
đҥi xây dӵng đưӧc chӃ đӝ dân chӫ chӫ nô.

- Do đó nhӳng thành phҫn thӭ dân dưӟi sӵ lãnh đҥo cӫa giai cҩp phú thương và thӫ
công đã đưӧc tә chӭc thành phe dân chӫ, và phong trào dân chͯ đưͫc ph̫n ánh b̹ng
nhͷng tư tưͧng khoa h͕c duy lý, t͹ do bình đ̻ng.

- Nhưng vì dân chӫ và văn minh đó căn bҧn vүn là dân chӫ nô lӋ trên cơ sӣ bóc lӝt
thuӝc đӏa, nên nhӳng tư tưӣng khoa hӑc duy lý không triӋt đӇ, không hoàn toàn thoát
khӓi thành kiӃn mê tín, và dҫn dҫn trӣ lҥi tư tưӣng mê tín vӟi nhӳng hình thái triӃt hӑc
duy tâm và tôn giáo phә cұp.

KӃt luұn

Văn minh, đһc biӋt là tư tưӣng Hy Lҥp là mӝt thành tích lӟn trong lӏch sӱ tư tưӣng
nhân loҥi, nhưng không phҧi là mӝt tҥo tác tuyӋt đӕi. Trong phҫn chân chính cӫa nó,

cË9
nó đã đһt mҫm mӕng cӫa tư tưӣng duy vұt biӋn chӭng, nhưng vӅ phҫn ҩy nó chӍ là
mӝt trình đӝ tәng kӃt kinh nghiӋm cao hơn tәng kӃt cӫa Đông phương nhưng liên tөc
vӟi Đông phương. Còn vӅ nhӳng hiӋn tưӧng hoàn toàn gián đoҥn vӟi tư tưӣng Đông
phương, thì nó là tư tưӣng duy lý duy tâm, là phҫn phҧn ánh nhӳng giӟi hҥn hҽp hòi
cӫa văn minh Hy Lҥp do chӃ đӝ bóc lӝt ngưӡi. Chính phҫn gián đoҥn ҩy là phҫn mà
nhӳng nhà sӱ hӑc đӃ quӕc đã nêu ra, đӇ giӟi thiӋu văn minh Hy Lҥp là mӝt thҫn tích
tuyӋt đӕi, do nó gây mӝt ưu thӃ tuyӋt đӕi cho văn minh Tây phương, thӵc ra chính đó
là phҫn hҽp hòi mà cuӕi cùng nó sӁ phát triӇn thành tôn giáo, cũng như chӃ đӝ nô lӋ
phát đҥt ӣ Hy Lҥp sau hai, ba thӃ kӹ dân chӫ cuӕi cùng đi tӟi quân chӫ đӝc đoán.

®l. Ӣ Ai Cұp và Lưӥng Hà, quân chӫ đӝc đoán bҳt đҫu tӯ thӃ kӹ XX tr. CN, mà tӟi thӃ
kӹ VIII tr. CN Hy Lҥp vào chiӃm hӳu nô lӋ không qua quá trình mӝt chúa bӝ lҥc thôn
tính các bӝ lҥc, mà ngưӧc lҥi, các tӝc trưӣng đánh đә chúa bô lҥc, thành lұp quí tӝc tư
sҧn; bӑn quí tӝc tӝc trưӣng này khác Đông phương và không sӕng trên cơ sӣ đҥi điӅn
trang mà lҥi là mӝt anh bán tư sҧn (bӓ vӕn vào công thương nghiӋp), nên lúc cҫn tә
chӭc bӝ máy Nhà nưӟc, chính bӑn này nҳm vì hӑ có quyӅn lӧi công nghiӋp (khác vӟi
Đông phương không do quý tӝc nҳm). Sӣ dĩ bӑn này là tư sҧn quý tӝc vì hoàn cҧnh
buôn bán, cưӟp bӇ và thӯa hưӣng văn minh Đông phương. Chính thӇ chưa hҷn là dân
chӫ, nhưng hình thӭc bán cӝng hòa và phҫn nào có tӵ do (khác Pharaon tuyӋt đӕi
trong chính trӏ và tư tưӣng) phҧn ánh cҧ vào văn hӑc, Iliade và Odyssée diӉn tҧ đưӧc
nhӳng vai trò cá nhân đһc sҳc, đӅ cao đưӧc cá tính anh hùng. (Hegel cho rҵng văn
chương Hy Lҥp đã đҥt đưӧc nhӳng «cá tính đҽp đӁ» (khác Đông phương chӍ vua có cá
tính, và cá tính xây dӵng trên áp bӭc, xương máu, chӍ Pharaon có hӗn bҩt diӋt, tҩt cҧ
mӑi ngưӡi, kӇ cҧ quý tӝc, đӕi vӟi nhà vua đӅu là nô lӋ). Bӑn quí tӝc có đưӧc đӭc tính
đҽp đӁ đó đã tiӃp tөc truyӅn thӕng tӵ do cӫa cá nhân bӝ lҥc, và tiӃp thu nhӳng văn
minh mӟi.

2. Trong chӃ đӝ quí tӝc bán tư sҧn ӣ thӃ kӹ VIII tr. CN có nhiӅu mâu thuүnù tư sҧn -
nông dân (tư sҧn chiӃm ruӝng đҩt), tư sҧn - thӫ công, thӭ dân (tư sҧn tұp trung), tư
sҧn quý tӝc - tư sҧn mӟi. Nhӳng mâu thuүn đó - nҥn đói - giҧi quyӃt bҵng phong trào
thӵc dân chiӃm các xӭ và đô thӏ ӣ Hҳc Hҧi và Đӏa Trung Hҧi, bҳt đҫu là Milet (có 90
căn cӭ ӣ Hҳc Hҧi), công trưӡng phát triӇn, ngoҥi thương rҩt phát triӇn, xuҩt cҧng hàng
hóa (rưӧu dâu, nông nghiӋp cũng phҫn nào chuyӇn sang kinh tӃ hàng hóa). Tӟi thӃ kӹ
thӭ VII tr. CN, mâu thuүn giai cҩp lҥi tăng cưӡng (công nghӋ phҭm xuҩt cҧng có lӧi
nên giá cao), nông dân phҧi mua vӟi giá cao nhӳng nông phҭm bӏ hҥ giá vì bӑn lái
buôn nhұp cҧng lúa mì và gia súc. Thӧ thӫ công, tiӇu thương cũng bӏ lҩn át vì kinh
doanh chӫ nô phát triӇn nhӡ sӕ nô lӋ cưӟp ӣ đҩt thӵc dân. Hai phe mâu thuүn sâu sҳc.
Phe dân chӫ do đҥi thương không quí tӝc lãnh đҥo chӕng quý tӝc bán tư sҧn, dân chӫ
thҳng lӧi (vì chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ đang phát triӇn) trong mӝt sӕ thành thӏ do
Athènes lãnh đҥo. Trong quá trình đ̭u tranh ch͙ng quý t͡c, tư tưͧng khoa h͕c, duy
v̵t, duy lý phát sinh. Nhưng chӃ đӝ là nô lӋ nên dҫn dҫn quí tӝc lҥi lên. Hy Lҥp có hai

cË3
khuynh hưӟngù duy vұt duy lý và duy tâm, phái duy tâm này có đһc điӇm hưӣng thө
cái duy lý cӫa truyӅn thӕng duy vұt và duy tâm hóa nhӳng công trình khoa hӑc trưӟc,
cho rҵng nhӡ duy tâm mà khoa hӑc thoát khӓi thӵc dөng. Thͱ duy tâm này mang tính
ch̭t duy lý, không m͡c m̩c như tôn giáo.

I ± TRIӂT HӐC IONIE (BiӋn chӭng mӝc mҥc)

Hy Lҥp gӗm ba bӝ phұnù 2 bán đҧo Péloponese và Thessalie, bӝ phұn phía Tây TiӇu Á.
Phҫn Tây TiӇu Á là Ionie có các thành thӏ rҩt phát triӇn, nhҩt là thành phӕ Milet và
Ephèse.

Ionie là nơi đҫu tiên phát triӇn triӃt hӑc và khoa hӑc duy lý trên thӃ giӟi (thӃ kӹ thӭ VI
tr. CN) tương đӕi thoát khӓi mê tín.

Mөc đích:

- Chӭng minh rҵng triӃt hӑc là khoa hӑc duy lý bҳt nguӗn tӯ công trình là sҧn xuҩt và
đһc biӋt là sӵ phát triӇn công thương nghiӋp.

- Dүn chӭng rҵng triӃt hӑc là khoa hӑc phát triӇn trong mӝt quá trình lӏch sӱ chung
cӫa nhân loҥi, cө thӇ là văn hóa Lưӥng Hà - Ai Cұp, và phát triӇn ӣ đҩt Hy Lҥp do
nhӳng điӅu kiӋn đһc biӋt cӫa cuӝc đҩu tranh giai cҩp trong nhӳng quý tӝc thành thӏ.
Nhӳng điӅu kiӋn đó đã đҭy mҥnh phe dân chӫ lên nҳm quyӅn thӕng trӏ xã hӝi.

- Dүn chӭng rҵng nguӗn gӕc cơ sӣ và chân lý thì triӃt hӑc và khoa hӑc liên quan
khăng khít vӟi nhau, căn bҧn vì triӃt hӑc có tính chҩt khoa hӑc và ngưӧc lҥi.

Yêu cҫu:

cËî
Nhҵm xây dӵng quan điӇm chân chínhù quan điӇm lao đӝng sáng tҥo khoa hӑc, quan
điӇm lӟn (quá trình phát triӇn là do lӏch sӱ và cuӝc đҩu tranh cӫa nhân dân), quan
điӇm khoa hӑc triӃt hӑc (thҩy sӵ liên quan chһt chӁ cӫa triӃt hӑc và khoa hӑc) .

1 - ĐiӅu kiӋn lӏch sӱ ӣ thành thӏ Ionie (thӃ kӹ VI tr CN)

Vào thӃ kӹ VII - VI tr. CN, nhӳng thành thӏ cӫa Ionie phát tri͋n nhi͉u v͉ công thương
nghi͏p nhͥ th͹c dân (phát triӇn này xuҩt hiӋn tӯ thӃ kӹ IX - VIII tr. CN đӇ giҧi quyӃt
nhӳng mâu thuүn giai cҩp cӫa phái quý tӝc bán tư sҧn thӕng trӏ các thành thӏ ҩy), đһc
biӋt nhӳng căn cӭ thӵc dân ӣ Đӏa Trung Hҧi và Hҳc Hҧi tҥi các nưӟc lҥc hұuù phát
triӇn thӵc dân làm phát triӇn kinh tӃ tiӅn tӋ, mâu thuүn giai cҩp càng gay go; nông dân
bӏ hai tҫng áp bӭc bóc lӝt (quí tӝc và lái buôn); tiӇu thương thành thӏ bӏ chӫ nô cҥnh
tranh làm phá sҧn, đӗng thӡi tư bҧn chӫ nô phát triӇn mҥnh (phong trào chung toàn
Hy Lҥp) vӟi sӵ đҩu tranh cӫa giai cҩp thӭ dân do tư bҧn lãnh đҥo; nhӳng giá tr͓ tư
tưͧng, phong tͭc c͹u truy͉n b͓ lay chuy͋n.Ti͉n t͏ th͇ cho l͍ nghi c͹u truy͉n, văn hӑc
đӇ lҥi vài bài thơ nhҳc tӟi sӵ đҧo lӝn vӅ tұp quán bҩy giӡ (Théognis12 than phiӅn vӅ
cËË
quí tӝc không giӳ đưӧc truyӅn thӕng mà đi kӃt hôn vӟi tư sҧnù «ngưͥi quí t͡c không
tͳ ḽy gái thưͥng dân n͇u cô này mang v͉ nhi͉u cͯa, mà cũng ch̫ cho cô nương nào
tͳ ch͙i không ḽy ngưͥi thưͥng dân n͇u anh này nhi͉u ti͉n. Ti͉n là cái mà ngưͥi ta
quí, ti͉n làm l̳n l͡n nòi gi͙ng», Hésiode13ù «pͱc tính và danh d͹ đ͉u theo
ti͉n». Alcée14ù «Ti͉n làm ra ngưͥi»)

Đӭng vӅ mһt tư tưӣng, phong trào này đã phát sinh tư tưӣng tư sҧn (chӫ nô) đҫu tiên
bҩy giӡ có tính ch̭t cách m̩ng và xây d͹ng nên tri͇t h͕c, khoa h͕c duy lý, tương đӕi
đánh đә đưӧc các lӉ nghi tôn giáo cӵu truyӅn. Đó là phái vұt lý Miletù đi tìm thӵc chҩt
sӵ vұt, do đó xây dӵng đưӧc khái niӋm đҫu tiên có tính chҩt khoa hӑc vұt chҩt. Chӫ
nghĩa duy vұt bҳt nguӗn tӯ đҩy.

®Tăng lӳ không có vai trò trong đҩu tranh, vì nó là thӭ quan tưӟc cũng như vuaù bҫu
lên trong thӡi gian đҩu tranh giai cҩp (trong thӡi kǤ dân chӫ).
Théognis sáng tҥo thӇ thơ chính trӏ.
Hésiode sáng tҥo thӇ thơ nông vұn.
Alcée sáng tҥo thӇ thơ trӳ tình.
®Nông nghiӋp đã phҫn nào kӻ nghӋ hóa, nhҩt là ngành sҧn xuҩt ôliu, quan hӋ giӳa
thành thӏ nông thôn chưa phân biӋt rõ ràng. Thành thӏ không có nghĩa hiӋn tҥi mà chӍ
là mӝt tӍnh bao gӗm cҧ thӏ xã và nông thôn.]

9 - Phái vұt lý hӑc Milet

Gӗm cóù Thalès, Anaximène và Anaximandre.

Thalès:

Sӕng khoҧng cuӕi thӃ kӹ VII tr. CN và đҫu thӃ kӹ VI tr. CN. Đã tiӃp thu nhӳng thành
tӵu khoa hӑc và tư tưӣng Lưӥng Hà, tәng kӃt phát triӇn mӝt mӭc cao hơn không cҫn
truyӅn thӕng tôn giáo, và đem phә biӃn cho Hy Lҥp. Thalès có đi thăm Ai Cұp, hӑc
tұp Lưӥng Hà và tiên kiӃn đưӧc mӝt cuӝc nhұt thӵc (585 tr. CN), tiên kiӃn đưӧc mӝt
vө đưӧc mùa ôliu, viӃt mӝt tұp thiên văn cho ngưӡi đi bӇ, Thalès là ngưӡi đҫu tiên
đưӧc gӑi là hiӅn nhân. Chӫ nghĩa cӫa ông có 3 phҫnù

- Lý thuyӃt vӅ nguyên chҩt vұt thӇ.

- Cách thӭc biӃn chuyӇn cӫa nguyên chҩt đó,

- Xây dӵng nhӳng đӏnh lý kӹ hà đҫu tiên.

c˃
Tҩt cҧ vұt thӇ đӅu do Nưͣc mà ra (nguyên chҩt cӫa mӑi vұt thӇ)ù thuyӃt này có nguӗn
gӕc ӣ Ai Cұp (cho rҵng lúc đҫu có mӝt thӭ nưӟc nguyên thӫy gӑi là noun. Bҩy giӡ
chưa có Trӡi, Đҩt, Thҫn thánh chưa sinh ra, chưa có cái chӃt mà chӍ có nưӟc nguyên
thӫy. «Thҫn Ra xuҩt phát tӯ nưӟc noun» - trong kinh thánh lúc đҫu tinh thҫn cӫa
Thưӧng đӃ nәi trên nưӟc). Thalès phát triӇn thuyӃt ҩy theo mӝt hưӟng khoa hӑcù quan
niӋm nưӟc là vұt chҩt nguyên thӫy cҩu tҥo ra vҥn vұt theo m͡t quá trình t͹ nhiên
(đӑng lҥi thành đҩt, bӕc lên thành khí thành cây, vũ trө nәi trên mһt nưӟc; đӝng đҩt,
gió, lӱa cӫa mһt trӡi và các tinh tú cũng do hơi nưӟc bӕc lên). Thalès nóiù «thӃ giӟi có
linh hӗn và đҫy thҫn linh»

Thalès còn có công sáng tҥo kӹ hà hӑc (đi tӯ phép đo diӋn tích cӫa kӹ hà lên các đӏnh
lý)ù hai góc đáy cӫa tam giác cân bҵng nhau), các góc đӕi đӍnh bҵng nhau. Nhӳng cӕ
gҳng cӫa Thalès vӅ kӹ hà lúc thì ph͝ c̵p hơn (đ͓nh lý£, lúc thì tr͹c quan hơn (v͉ hình£.
Chưa có gì chͱng t͗ các đ͓nh lý đó đã đưͫc chͱng minh m͡t cách khoa h͕c và chính
xác như sau này.

®- Tư tưӣng cӫa phong kiӃn ӣ mӝt trình đӝ cao hơn nô lӋ nhưng ít sáng tҥo hơn, có
thӇ vìù
- Cơ sӣ tư tưӣng nô lӋ đã đӫ thӓa mãn phong kiӃn rӗi - chӍ cҧi lương không sáng
tҥo.
- Trong nô lӋ, có giai đoҥn tư sҧn lãnh đҥo thӭ dân nҳm chính quyӅn (dân chӫ) - khҧ
năng sáng tҥo phong phú hơn.
- Khác nhau giӳa kӻ thuұt đӗ sҳt và đӗ đӗngù sҳt dӉ rèn hơn (Cu (đӗng) cҫn thiӃc); sҳt
cӭng hơn, có lӧi cho sҧn xuҩt; sҳt nhiӅu khoáng sҧn hơn.
- Do đó, vӟi sҳt sҧn xuҩt trӣ nên tiӃn bӝ vưӧt bұc vì nó phә biӃn hơn.
- Nô lӋù sҳt và đӗng tӗn tҥi song song. Phong kiӃnù sҳt chiӃm ưu thӃ.]

Anaximandre:

Sӕng giӳa thӃ kӹ VI tr. CN, viӃtù Bàn v͉ t͹ nhiên (sau thành mӝt tұp quán), cho rҵng
bҧn chҩt vҥn vұt là «vô đӏnh». Vô đӏnh đó c̭u t̩o ra các trͥi và các th͇ giͣi theo mӝt
sӕ quá trình tӵ nhiên có tính chҩt máy móc (đӏnh tinh và hành tinh là mӝt bánh xe
bҵng lӱa bӏ khí bao bӑc, nhưng bao khí ҩy có nhӳng lӛ thӫng đӇ ta thҩy chúng, lúc lӛ
bӏt lҥi sӁ có nhұt hay nguyӋt thӵc, mһt trăng tròn khuyӃt cũng do lӛ này to hay nhӓ.
Dù còn ngây thơ nhưng đã dùng kӻ thuұt sҧn xuҩt đӇ giҧi thích (bánh xe) .

Anaximandre còn phát minh thuyӃt tiӃn hóa sinh vұt cho rҵng vұt nguyên thӫy sӕng
trong mӝt bao cӭng dưӟi nưӟc, sau lên bӝ vӥ ra biӃn thành đӝng vұt và ngưӡi.

cËd
Anaximène:

Hҥ bán thӃ kӹ VI tr. CN. Vҥn vұt do khí mà ra, đӑng lҥi thành đҩt và nưӟc, bӕc lên
thành hơi.

Tóm lҥi, cҧ ba triӃt gia trên đӅu quan niӋm vұt chҩt tӯ mӝt nguyên chҩt (nó đã có
trong Đông phương nhưng là mӝt nguyên chҩt thҫn thánh). Nguyên chҩt ӣ đây là mӝt
vұt chҩt tӵ nhiên và cҩu tҥo sӵ vұt theo mӝt quá trình tӵ nhiên. Ta thҩy tưӣng tưӧng
ҩy cҩu tҥo theo mӝt tính chҩt khoa hӑc, và quá trình tӵ nhiên mà hӑ dùng đӇ giҧi thích
là nhӳng kinh nghiӋm cӫa lao đӝng sҧn xuҩt, không còn bӏ bao bӑc trong mê tín như
Đông phương mà đã nәi bұt tính chҩt tӵ nhiên. Khái niӋm nguyên chҩt cũng mang
tính chҩt đó. YӃu tӕ này do kinh nghiӋm sҧn xuҩt công nghiӋp (cҩu tҥo mӑi sӵ vұt tӯ
mӝt nguyên chҩt, và hoàn toàn do lao đӝng không phө thuӝc thiên nhiên như sҧn xuҩt
nông nghiӋp). ĐӃn đây, sӣ dĩ tәng kӃt đӃn mӭc duy vұt như thӃ, vì do tӯ sҧn xuҩt lãnh
đҥo đã dùng kinh nghiӋm sҧn xuҩt công nghiӋp đánh đә cơ sӣ tư tưӣng sҧn xuҩt nông
nghiӋp cӫa quí tӝc điӅn trang, xây dӵng nên nhân sinh quan, vũ vө quan có tính chҩt
khoa hӑc - đi sâu vào chi tiӃt. Trong chi tiӃt nó có nhiӅu sai lҫm, nhưng trong căn bҧn
đã đҥt đưӧc tính chҩt duy vұt, tӵ nhiên, cҧ mӝt hӋ thӕng chӭ không phҧi nhӳng đӏnh
luұt lҿ tҿ.

®Văn minh Hy Lҥp là đӍnh cao nhҩt cӫa văn minh chӫ nô - kӃt quҧ cuӝc đҩu tranh
giӳa chӫ nô công thương và chӫ nô quí tӝc. Bӑn chӫ công thương đҥi diӋn cho quyӅn
lӧi và dân tӵ do và phҫn nào cho nô lӋ (ӣ Sparte, nô lӋ vô cùng cӵc khәù đӇ làm quen
vӟi quân sӵ, cho thanh niên đi săn nô lӋ, và truyӅn đӡi này qua đӡi khác; ӣ Athènes
tương đӕi đӥ hơn, nhưng chӍ trong giai đoҥn đang lên thôi). Ӣ Tây phương, các giai
đoҥn lӏch sӱ rҩt dӭt khoát, còn ӣ Đông phương (Trung Hoa, Ҩn Đӝ) trong phong kiӃn
vүn còn di tích nô lӋ (ViӋt Nam tӟi nhà NguyӉn hãy còn)].

Nhưng vì tư bҧn chӍ là tҫng lӟp tә chӭc lao đӝng chӭ không trӵc tiӃp sҧn xuҩt, nên
quá trình này còn mang nhiӅu tính ch̭t máy móc chӭ không bao gӗm hӃt ý nghĩa chӫ
quan cӫa lao đӝng (sҧn xuҩt là máy móc, nhưng con ngưӡi sҧn xuҩt, tә chӭc xã hӝi),
vì không tӯ lao đӝng mà chӍ tә chӭc đӇ bóc lӝt lao đӝng nên tư sҧn chӍ thҩy mһt máy
móc cӫa sҧn xuҩt thôi, không thҩy mһt nhân sinh. Nên dù đҥt đưӧc mӝt vài tính chҩt
biӋn chӭng, nhưng nói chung các nhà duy vұt cә này bӏ hҥn chӃ, mang tính chҩt máy
móc và đӇ nhiӅu chӛ hӣ cho duy tâm.

Nhưng nó có tính chҩt tích cӵc ӣ chӛ duy vұt, và nó dүn chӭng nhân sinh quan và vũ
trө quan duy vұt là chân chính cӫa triӃt hӑc, vì nó bҳt nguӗn tӯ lao đӝng. NӃu chúng
ta tách rӡi khoa hӑc vӟi lao đӝng, sӁ không hiӇu ý nghĩa chân chính cӫa nó, và kìm
hãm không phát triӇn nó lên đưӧc - cho nên khoa hӑc xây dӵng trên lұp trưӡng tư sҧn

c˩
vүn bӏ hҥn chӃ cho tӟi gҫn đây, lúc có mӝt nӅn khoa hӑc xây dӵng trên cơ sӣ giai cҩp
vô sҧn mӟi đҥt đưӧc tính chҩt biӋn chӭng và phát triӇn nhanh chóng đưӧc.

®- Tư sҧn tә chӭc lao đӝng chӭ không trӵc tiӃp lao đӝng.
- Tư sҧn tә chӭc khoa hӑc tӵ nhiên và khoa hӑc xã hӝi, do khoa hӑc tӵ nhiên gҫn vӟi
đӡi sӕng lao đӝng hơn hơn nên có phҧn ҧnh phҫn nào tә chӭc sҧn xuҩt, chính trӏ v. v...
Vҩn đӅ liên hӋù sau khi phân tích tư tưӣng tư sҧn trong lӏch sӱ tư tưӣng, cҫn liên hӋ
phân tích tư tưӣng tư sҧn dân tӝc ViӋt Nam.
- Engels cho rҵng tính chҩt máy móc trong duy vұt cӫa thӃ kӹ XVII - XVIII ӣ Anh,
Pháp vì trình đӝ khoa hӑc tӵ nhiên còn thҩp kém và khoa hӑc xã hӝi chưa có, nhưng
tӟi trình đӝ khoa hӑc hiӋn đҥi đã chan chӭa duy vұt biӋn chӭng, nhưng mӝt sӕ nhà
khoa hӑc chӍ duy vұt biӋn chӭng trong công tác khoa hӑc, nhưng lý thuyӃt cӫa hӑ vүn
duy tâm hoһc duy vұt máy móc ± tính chҩt đó do lұp trưӡng tư tưӣng. Duy vұt máy
móc cӫa tư sҧn ít gҥt bӓ con ngưӡi bӏ bóc lӝt, nó vô nhân đҥo nên máy móc, nhưng
tiӃn bӝ ӣ chӛ chӕng quí tӝc nên duy lý - phҫn chân chính liên hӋ vҩn đӅ toán, lý, hóa.
- Khҧ năng tҥo tác cӫa con ngưӡi đã bӏ xuyên tҥc và làm cơ sӣ cho nhiӅu hình thái tôn
giáo, trong đó phҫn chân chính cӫa nó bӏ che mӡ, chӍ hӑc phái Milet lӑc đi phҫn chân
chính đó, nhӡ nó là sҧn phҭm cӫa mӝt thӡi đҥi có đҩu tranh giai cҩp cao đӝ và thưӡng
xuyên]

3 - Héraclite (Ephèse)

Danh hiӋu là «Héraclite tӕi nghĩa» - nәi danh vì đưa ra nhiӅu ý kiӃn tӕi nghĩa. Cuӕi
thӃ kӹ VI đҫu thӃ kӹ V tr. CN, Ephèse là m͡t thành th͓ kinh t͇ phát tri͋n, đһc biӋt nhҩt
là hình thͱc ngân hàng (tư bҧn tài phiӋt quí tӝc hóa). Trong thӡi thӏnh trӏ, bӑn này có
mӝt vai trò qu͙c t͇, có nhiӅu quan hӋ vӟi nưӟc Lydie, giúp Lydie thӕng nhҩt, phát
triӇn công thương nghiӋp và quan hӋ thương mҥi quӕc tӃ (Á đông qua Đӏa Trung Hҧi)
nên mҩt dân tӝc tính, chӏu ҧnh hưӣng bҧo hӝ phҫn nào cӫa vua Lydie. ĐӃn thӃ kӹ VI
tr. CN, các thành thӏ Ephèse bӏ Ba Tư chiӃm. Quý tӝc Ephèse bán nưӟc. Héraclite xuҩt
thân quý tӝc (dòng vua tôn giáo - mӝt tài liӋu nói ông nhưӡng ngôi cho em), nên có
tác phong khinh mi͏t qu̯n chúng nhưng có tư tưͧng ch͙ng đ͇ qu͙c. Có mӝt đoҥn sӱ
liӋu Hy Lҥp nói rҵng mӝt hôm Ephèse bӏ Ba Tư bao vây. Dân Ephèse vүn ăn uӕng xa
xӍ, do đó thiӃu thӭc ăn. Bӑn cưӡng hào hӑp lҥi giҧi quyӃt, không ai dám nói chuyӋn hҥ
mӭc ăn, Héraclite hòa bӝt đҥi mҥch (orge) uӕng vӟi nưӟc rӗi bӓ đi, mӑi ngưӡi hiӇu ý
hҥ mӭc ăn. Quân Ba Tư nghe tin ҩy biӃt không hy vӑng nên rút lui.

®Héraclite thuӝc sӕ ngưӡi bҩt mãn vӟi quý tӝc và phҧn đӃù lúc trưӟc Lydie sau là Ba
Tư15, vì quyӅn lӧi quý tӝc liên hӋ vӟi đӃ quӕc nhӡ buôn bán quӕc tӃ. Thҩy sӵ tiêu diӋt
cӫa quý tӝc v.v..., có ý niӋm vӅ biӃn đәi, nhưng Hétaclite nói chung không đi vào chi

cË{
tiӃt đưӧc, thҩy đưӧc mâu thuүn nhưng không thҩy hưӟng phát triӇn (hiӋn nay giai cҩp
đӏa chӫ cũng kêuù «Trӡi đҩt đәi thay, vҥn vұt chӕng đӕi»

Ӣ Tây phương gҫn đây, sӵ «thưӣng thӭc cái lӝn xӝn» là mӝt tâm trҥng phә biӃn, đó là
mӝt hình thӭc lãng mҥn phә biӃn.

Đӏa chӫ thҩy biӃn đәi - nông dân sung sưӟngù «như thӃ công bҵng» - quy luұt ӣ ngoài
sӵ vұt, vì không thҩy sӵ xӭng đáng vì lao đӝng nông dân?

Mӝt thҳc mҳcù tҥi sao mӝt ngưӡi phҧn đӝng vӅ chính trӏ lҥi có thӇ sáng tҥo ra «mӋnh
đӅ » duy vұt biӋn chӭng đҫu tiên? Có lӁ như yӃu tӕ phҧn đӃ (bҩy giӡ nhӳng ngưӡi
theo Ba Tư có phҫn nào thoát ly giai cҩp). Héraclite có giá trӏ ӣ chӛ làm n͝i b̵t bi͏n
chͱng tính trong duy vұt biӋn chӭng.

®Miletù phҫn duy vұt có mҩy điӇmù vҥn vұt luôn luôn biӃn chuyӇn; vҥn vұt luôn luôn
mâu thuүn nhưng đưӧc xây dӵng trong thӕng nhҩt; đӅ cao lý tính]

Héraclite cho Th͇ giͣi là l͵a bi͇n chuy͋n do quy lu̵t t͹ nhiên. Ý thӭc biӃn chuyӇn
sâu sҳc ®«Không bao giӡ hai lҫn đi xuôi mӝt con sông»ù vì trong đó có mâu thuүn -
«Chúng ta xuôi và không xuôi trên con sông đó»ù chúng ta có và không có» - Sӵ liên
kӃt là thӕng nhҩt và không thӕng nhҩt, điӅu hòa và mâu thuүn, tӯ mӑi sӵ xuҩt hiӋn đӝc
nhҩt, và tӯ đӝc nhҩt xuҩt hiӋn mӑi sӵ, và cҫn phҧi thҩy rҵng chiӃn tranh là hòa hiӋp và
công lý là tranh giành, và mӑi sӵ đưӧc xây dӵng và tiêu diӋt do sӵ tranh giành ±
«ChiӃn tranh là cha cӫa mӑi sӵ và vua cӫa mӑi sӵ»ù chiӃn tranh đã làm cho nhӳng tên
này là thҫn, tên này là ngưӡi, tên này là nô lҥ, tên này là tӵ do ± «Đҥi chúng không
hiӇu rҵng cái đҩu tranh vӟi mình là hòa hiӋp vӟi mình, điӅu hòa là do ӣ chӛ căng
thҷng đӕi lұp giӕng như dây đàn hay dây cung» - «Cái mà ai là có ích lӧi do ӣ nhӳng
điӇm đӕi lұp gây ra sӵ điӅu hòa đҽp đӁ»ù chính sӵ ӕm đau làm cho ta thưӣng thӭc sӵ
mҥnh khӓe, cái xҩu cho ta thưӣng thӭc cái tӕt, cái mӋt nhӑc làm ta thưӣng thӭc cái
nghӍ ngơi ± «Cái điӅu hòa bí mұt hay hơn cái điӅu hòa công khai»].
®Héraclite duy vұtù Vҥn vұt do lӱa - không do thҫn hay ngưӡi. Lӱa biӃn chuyӇn cũng
như vҥn vұt biӃn chuyӇn theo quy luұt bҧn thân nӝi tҥi cӫa nó.
Héraclite biӋn chӭngù Vҥn vұt đӅu chӭa đӵng mâu thuүn nӝi tҥi và đӅu sinh ra do mâu
thuүn thӕng nhҩt trong mӝt quá trình biӃn chuyӇn.
ThiӃu sótù không thҩy đưӧc bҧn chҩt 2 yӃu tӕ mâu thuүn - mâu thuүn thӕng nhҩt
không có hưӟng. BiӃn chuyӇn không hưӟng phát triӇn]

Nhӳng biӋn chӭng cӫa Héraclite bӏ giӟi hҥn, có nhӳng thiӃu sót căn bҧn. Nó bi͇n
chuy͋n thu̯n túy nhưng không có hưͣng phát tri͋n, mâu thu̳n và th͙ng nh̭t mâu
thu̳n cũng không có hưͣng, không rõ mâu thuүn giӳa cái gì và cái gì (đӕi vӟi biӋn
chӭngù ưu và khuyӃt, thӕng nhҩt ưu thҳng) và thӕng nhҩt thӃ nào. Vӟi chӫ nghĩa như

cƒ

thӃ sӁ không n̷m đưͫc và không hưͣng đưͫc l͓ch s͵ và chӍ có biӃn chuyӇn chung
chung thì mãi vүn là luҭn quҭn và mҩt tính chҩt mâu thuүn cӫa nó. Đó là nhӳng thi͇u
sót căn b̫n cҫn phân biӋt rõ vӟi duy vұt biӋn chӭng chân chính (đó là phҧn ánh tình
trҥng xã hӝi bҩy giӡ nhưng mӑi quý tӝc đӅu theo đӃ quӕc - Héraclite phҫn nào thoát
khӓi giai cҩp), nên khi quan niӋm vӅ biӃn chuyӇn Héraclite duy vұt, nhưng quan niӋm
vӅ quy luұt biӋn chӭng thì duy tâm. pͱc tính là ӣ mӝt điӇm là hiӇu biӃt lý tính. Lý
tính này thӕng trӏ mӑi vұt và đi sâu vào mӑi vұt. Lý tính tӗn tҥi vĩnh viӉn thì ngưӡi ta
không hiӇu, hình như ngưӡi ta không có kinh nghiӋm rҵng mӑi sӵ viӋc là theo lý tính
ҩy, tuy rҵng ngưӡi ta đã có kinh nghiӋm cӫa nhӳng sӵ viӋc giӕng như tôi trình bày,
phân tích sӵ vұt theo bҧn chҩt và giҧi thích theo tính cách cӫa nó. Nhưng nhӳng ngưӡi
thưӡng lúc làm viӋc và biӃt mình làm gì cũng giӕng như hӑ quên cái hӑ đang làm
trong giҩc mơ. Bҧn chҩt ngưӡi không có pͱc tính, nhưng bҧn chҩt Thưͫng đ͇ thì
có.«p͙i vͣi Thưͫng đ͇ m͕i v̵t đ͉u t͙t đ́p, đúng như ngưͥi ta quan ni͏m cái này đ́p
cái kia x̭u...».

®Lý tính (logos) lý tính thӕng trӏ vҥn vұt. Ngưӡi không nhұn thӭc đưӧc lý lính dù vүn
làm theo lý tính].

III - GIAI ĐOҤN CAO NHҨT CӪA TƯ TƯӢNG HY LҤP

(thӃ kӹ V tr CN)

Trong giai đoҥn này phát sinh ӣ Hy Lҥp nhӳng tư tưӣng quan trӑng nhҩt, ҧnh hưӣng
tӟi tư tưӣng Tây phương cho tӟi Marx - Engels, đó là tư tưͧng duy tâm phát triӇn ӣ
Đҥi Ý, nhҩt là ӣ Elée, và tư tưͧng duy v̵t máy móc, chӫ yӃu là Démocrite trong khu
vӵc Athènes (ҧnh hưӣng Athènes), và tư tưӣng luân lý nhân văn cӫa phái Sophisme
(tranh biӋn).

Đây là 3 phái quan trӑng mà 2 phái trên là chính đã phân chia các triӃt gia làm 2 phái
cho tӟi Marx - Engels mӟi đҥp đә mâu thuүn đó.

Mөc đích yêu cҫu:

Nêu rõ nguӗn gӕc, phҫn chân chính, phҫn nguy biӋn và quyӅn lӧi giai cҩp mà chӫ
nghĩa đó tiêu biӇu, góp phҫn vào vҩn đӅ đҩu tranh tư tưӣng hiӋn tҥi, vì nó hãy còn duy
trì .

1 - Nguӗn gӕc chӫ nghĩa duy tâm siêu hình ӣ Đҥi Ý

cƒc
Sau khi ӣ TiӇu Á, do Ba Tư chiӃm cӭ và bҧo hӝ, nhӳng thành thӏ tӵ do (giӳa thӃ kӹ
VI tr. CN) văn minh đi vào đưӡng suy đӗi, mҩt cơ sӣ đӝc lұp, và mӝt phҫn nhân dân
trong đó có nhӳng nhà tư tưӣng như Pythagore, Xénophane di cư sang các căn cӭ
thӵc dân ӣ Đҥi Ý. Hӑ mang theo vӕn văn hóa cӫa Ionie. Đҥi Ý là đҩt mӟi, trưӟc kia ӣ
chӃ đӝ thӏ tӝc mà nhân dân Hy Lҥp mӟi chiӃm trên cơ sӣ chiӃm đoҥt đҩt đai cӫa thә
dân và biӃn hӑ thành nô lӋ, mӣ đưӧc nhӳng thành thӏ thӏnh vưӧng vӅ công thương
nghiӋp. Giai cҩp quý tӝc có mӝt vai trò đһc biӋt quan trӑng (hơn ӣ Ionie, vì chӫ yӃu
chúng sӕng vӅ đҩt đai mà ӣ đҩy có ít đҩt phì nhiêu, đӗng thӡi nó phát triӇn công
thương). Đӗng thӡi cũng có mӝt phe dân chӫ (đҩu tranh gay go đӏa chӫ - quý tӝc).
Nhӳng nhà tư tưӣng tӯ Ionie sang Đҥi Ý, nói chung đͱng v͉ quí t͡c, đӗng thӡi hҩp
thө đưӧc vӕn duy lý mà các nhà tư tưӣng duy vұt ӣ Ionie đã xây dӵng (căn bҧn tư
tưӣng quí tӝc là tư tưӣng tôn giáo, nhưng ӣ đây là bán tư sҧn, phҫn nào xây dӵng, hҩp
thө tư tưӣng duy lý), phát sinh m͡t thͱ tri͇t h͕c mͣi có tính ch̭t duy lý nhưng căn
b̫n là huy͉n bí (khác tôn giáo cũ), nguӗn gӕc cӫa duy tâm siêu hình. Ngưӡi tiêu biӇu
nhҩt trong công cuӝc lұt ngưӧc duy vұt biӋn chӭng thành duy tâm siêu hình là
Xénophane. Ông phҧn đӕi tôn giáo nhiӅu (phҧn đӕi sӵ vӁ, quan niӋm thҫn như ngưӡi),
nhưng chӍ đi đӃn m͡t tôn giáo mͣi, phͭc tùng ông th̯n vô hình toàn quy͉n do ͧ tinh
th̯n, vì thӃ nên chӍ huy và hiӇu biӃt đưӧc sӵ vұt (thҫn hay hoàn toàn là tinh th̯n,
không có mӝt tí nào là duy vұt, và là m͡t th̯n duy nh̭t. Tҩt cҧ tư tưӣng duy vұt duy
lý, trưӟc kia có tác dөng đánh đӕ tôn giáo, trӣ nên mӝt sӵ cҧi lương tôn giáo, ti͇p thu
vào th̯n thánh nhͷng tư tưͧng ti͇n b͡ do loài ngưͥi xây d͹ng đưͫc. Nó tұp trung cho
mӝt chuyӇn biӃn quan trӑng vӅ giai cҩp (quí tӝc ӣ nhà chӕng duy lý, nhưng sang đҩt
mӟi nó tiӃp thu tư tưӣng đó theo mӝt cách riêng). Các triӃt gia sau ӣ Đҥi Ý tiӃp thu
truyӅn thӕng kӃt hӧp duy lý và thҫn bí, nó tә chӭc thành H͡i kín thͥ th̯n, nhưng chͯ
y͇u là đ̭u tranh giành chính quy͉n.

®Eléeù
- Nguӗn gӕc thӃ giӟiù là mӝt tӗn tҥi duy nhҩt không chia cҳt, bҩt đӝng.
- ChӍ căn cӭ vào lý tính mӟi nhұn thӭc đưӧc sӵ vұt, dư luұn và lý trí.
- Vҥn vұt chӍ có vҿ mâu thuүn nhưng sӵ thӵc bҩt sinh, bҩt đӝng và bҩt diӋt.
BiӋn chӭng tiêu cӵcù
- Thҩy vҩn đӅ mâu thuүn cӫa vұn đӝng và xét vұn đӝng theo luân lý.
- Không nhұn thҫn sáng tҥo mà coi hình bҫu dөc hay hình cҫu là tӗn tҥi tuyӋt mӻ nhҩt]

ĐiӇn hình là Pythagore tә chӭc và nҳm đưӧc chính quyӅn Crotone ӣ Nam Ý. Trong
«liên minh Pythagore» có 2 phҫnù mӝt phҫn hoàn toàn tôn giáo - nӝi quy riêng bҧo
đҧm linh hӗn thuҫn túy và bҩt diӋt (đưӧc hưӣng mӝt sӕ bí quyӃt, đӇ xuӕng âm phӫ đӑc
lên đӇ giӳ linh hӗn - Osiris), đӗng thӡi n͡i dung mê tín đó đưͫc cͯng c͙ b̹ng tư
tưͧng khoa h͕c nh̭t là toán h͕c.

cƒ9
Pythagore là ngưӡi đҫu tiên xây dӵng nên toán hӑc thuҫn túy, tách khӓi thӵc tӃ cө thӇ,
đӅ cao thành mӝt bí quy͇t vũ trͭ (mӑi vұt biӃn chuyӇn trong vũ trө do qui luұt cӫa
toán pháp, đһc biӋt là «qui luұt sӕ lưӧng»)ù tiӃng đàn cao thҩp (tính chҩt trӵc quan phө
thuӝc đӝ dài và đӝ căng cӫa dây đàn (khoa hӑc sӕ lưӧng). Sӕ lưӧng chi phӕi trӵc quan
và chính nó là thӵc chҩt vũ trө (mӛi sӕ là mӝt điӇm - nhiӅu sӕ thì thành hình các khӕi
- vũ trө), chҷng nhӳng thӃ mӛi sӕ là thӵc chҩt cӫa đͱc tính.

®Pythagoreù
Liên minh Pythagore (Hӝi kín thành chính quyӅn)ù
- Nӝi quy tôn giáo - bào đҧm linh hӗn.
- Toán hӑc (thuҫn túy) thҫn thánh hóa.
- Liên hӋù bói toán. tӱ vi cũng là mӝt thӭ toán hӑc thҫn thánh hóa, nhưng cũng phҧi ӣ
mӝt mӭc khoa hӑc nàoù trưӟc kia bói toán bҵng mây, gió, chim bay, xương nӭt khi đӕt,
v. v...
- Căn bҧn cӫa toán pháp là quy luұt bҩt mâu thuүn. Trong quá trình tiӃn chuyӅn, nó có
tính chҩt biӋn chӭng (sӕ, đҥi sӕ). Nhưng trong mӝt quá trình đӗng nhҩt, tính chҩt biӋn
chӭng chӍ có phҫn nào và hơi hình thӭc thôi.
Pythagoricienù
- Vұt chҩt là sӕ và điӇm.
- Nó có quy luұtù sӵ điӅu hòa cӫa quy luұt các sӕ lưӧng có quy luұt.
- Vũ trө là nhӳng hành tinh quay quanh mӝt khӕi lӱa - âm điӋu.
- Tinh thҫn là mҧng éther nhưng bҩt diӋt và có thӇ di chuyӇn.
- Mâu thuүn chӍ có bên ngoài sӵ vұt - biӋn chӭng có tính tiêu cӵc.
- Công trình khoa hӑc.
- YӃu tӕ tôn giáo]

Tính chҩt thҫn thánh hóa sӕ lưӧng rҩt phә biӃn, hiӋn nay còn nhiӅu (kӇ cҧ bên ta). Nó
do thҫn thánh hóa tư tưӣng duy lý, do kinh nghiӋm sҧn xuҩt (toán pháp do sҧn xuҩt)
phҧn ánh s͹ quí t͡c hóa nhͷng thành tích khoa h͕c cӫa phong trào cách mҥng. (Nӝi
dung duy tâm siêu hình là mӝt cơ sӣ duy lý vӅ phҫn luân lý và khoa hӑc, nӃu không
chӍ là mê tín. Nӝi dung duy lý ҩy là kӃt quҧ cӫa mӝt cuӝc cách mҥng bӏ sáp nhұp, hҩp
thө vào mê tín, thҫn thánh.) Xénophane và Pythagore mӟi đһt ra khía cҥnh. Sau đó, nó
đưӧc đưa lên tӟi hình thӭc nguyên lý vӟi Parménide và Zénon, cho rҵng th͹c ch̭t cͯa
th͹c t̩i là b̭t đ͡ng, b̭t sinh, b̭t di͏t. Lҫn đҫu tiên vӟi Parménide phân biӋt hai con
đưӡngù dư luұn và chân lý. Con đưӡng dư luұn là cҧm thӭc. Vӟi con đưӡng này, vũ

cƒ3
trө xuҩt hiӋn như mӝt sӵ biӃn chuyӇn có hҥn (ám chӍ phái Ionien, Héraclite), và con
đưӡng chân lý là mӝt sӵ bҩt đӝng, vì bҩt đӝng mӟi có chân lý và thӕng nhҩt mӛi mӝt
mһt mà thôi. Vҩn đӅ là Parmenide có nҳm đưӧc mӝt sӕ đһc tính cӫa chân lý, và cҳt
đӭt vӟi cơ sӣ thӵc cӫa nó là cҧm thӭc, ông đã tuyӋt đӕi hóa quá trình trӯu tưӧng hóa,
lý tính hóa (thӵc ra thӵc tҥi luôn luôn biӃn chuyӇn nên sӵ xây dӵng chân lý phҧi liên
tөc). Ông đã đҧo lӝn chân lý và lҩy mөc đích đӇ đӏnh nghĩa thӵc tҥi. Sӵ đҧo lӝn đó
thӵc tӃ là trұt tӵ xã hӝi, nhӳng kӃt quҧ cӫa xã hӝi bӏ tұp trung vào tay mӝt bӑn thӕng
trӏ không thӇ tiӃn bӝ đưӧc nӳa - nó phӫ nhұn kinh nghiӋm thӵc tӃ, quan niӋm vĩnh
viӉn như thӃ (liên hӋù lúc ta không tiӃn bӝ đưӧc nӳa thì sӁ tuyӋt đӕi hóa cái đã có và
bҧo vӋ nó). ĐӇ chӭng minh sӵ bҩt di bҩt dӏch đó, Zenon đưa ra mӝt sӕ mӋnh đӅ rҩt
danh tiӃng, cho mãi tӟi Marx ± Engels mӟi đánh đә đưӧc (trưӟc kia có nhӳng ngưӡi
phҧn đӕi nhưng chưa thӇ đánh đә đưӧc vӅ phương diӋn lý luұnù Diogène ӣ phái
Cynique cũng không thӇ đҧ phá đưӧc trong lұp trưӡng tư tưӣng).

®Pannénide, Zénonù dư luұn và chân lý (cҧm thӭc)]

9 - Duy vұt máy móc

Đó là nguӗn gӕc xây dӵng duy vұt siêu hình ӣ Athènes vào thӃ kӹ V tr. CN. Đӗng
thӡi (thӃ kӹ V tr. CN), phe dân chӫ ӣ Athènes có xây dӵng mӝt phong trào duy vұt.
Sӵ thӵc, trưӟc đó nó đã là mҫm mӕng ӣ Nam Ý vӟi Empédocle, đã trӣ lҥi truyӅn
thӕng duy vұt ӣ Ionie nhưng ӣ mӝt trình đӝ cao hơnù máy móc (trưӟc kia biӋn chӭng
nhưng là biӋn chӭng lơ mơ16 - hưӟng phát triӇn là máy móc - khái niӋm rõ hơn, bӝc lӝ
thӵc chҩt trình đӝ trưӟc).

Tư tưӣng máy móc này cũng xuҩt hiӋn vӟi hình thӭc cә điӇn (nguӗn gӕc cӫa chӫ
nghĩa nguyên tӱ)ù vҥn vұt do sӵ thu lҥi hay tách ra cӫa nhӳng phân tӱ nhӓ do sӵ yêu
và sӵ ghét.

Tư tưӣng duy vұt này xuҩt hiӋn ӣ Athènes vӟi Anaxagore (sinh và trưӣng thành ӣ
Clazomènes (Ionie), sau di cư sang Athènes. Vӟi ông, duy vұt tiӃn lên hình thӭc gҫn
vӟi nguyên tӱ vӟi thuyӃt «phҫn tӱ đӗng loҥi» (homoeoméries17)ù cái th͙ng nh̭t các
ph̯n t͵ đó l̩i là m͡t thͱ tinh th̯n t͹ nhiên (không có tính chҩt duy tâm). Tӟi
Leucippe và nhҩt là Démocrite, nguyên tӱ xuҩt hiӋn vӟi hình thӭc cә điӇn - điӇn hình
cӫa duy vұt máy móc. Mӑi vұt do nhӳng nguyên tӱ cҩu tҥo, thӕng nhҩt nhӡ trӑng lӵc,
nguyên tӱ rơi và cuӕn vào nhau làm thành thӃ giӟi. Đó là tư tưӣng tư sҧn dân chӫ, tư
tưӣng máy móc do trong thӵc tӃ mà ra (công nghiӋp, tә chӭc công nghiӋp và phát
triӇn), nhưng sӣ dĩ nó bӏ hҥn chӃ như thӃ vì phương thӭc sҧn xuҩt tư sҧn nói chungù
bóc lӝ bҵng mua bán, tә chӭc tiӅn tӋ (mӑi vұt đӅu bӏ đӗng loҥt hóa trong đơn vӏ tiӅn,
và mӑi vұt có thӇ phân chia nhiӅu lҫn nhưng đӃn mӝt trình đӝ giӟi hҥn nào). Chính đó
là phҫn hҥn chӃ và xuyên tҥc nhӳng kinh nghiӋm sҧn xuҩt trong thӵc tӃ (trong sҧn

cĔ
xuҩt có mӝt lúc nào sҧn vұt đӗng loҥi, nhưng sau mӝt cái có chҩt khác). Vì giӟi hҥn đó
nên tư tưӣng duy vұt không thӇ đánh đә đưӧc tư tưӣng duy tâm.

Mâu thuүn giӳa duy tâm và duy vұt kéo dài mãi, đҥi diӋn cho mâu thuүn giӳa hai giai
cҩp trong thӵc tӃ, và chӍ kӃt thúc khi có mâu thuүn khác gay gҳt hơn, đҭy mâu thuүn
trên vào hàng thӭ nhì và lu mӡ.

®Empédocle, Anaxagore, Leucippe, Démocrite.

Anaxagore ù
- Vұt chҩt là do kӃt hӧp nhiӅu mҧnh nhӓ, vұt thӇ vұn đӝng
- Mҧnh nhӓ không đӗng nhҩt, và có vұn đӝng sinh ra tinh thҫn tӵ nhiên - mӝt thӭ
logos vұt chҩt nhưng lҥi ӣ ngoài duy vұt.
- Mһt trӡi và bҫu trӡi là đá nóng rӵc.
Empédocle ù
- Vҥn vұt do lӱa, không khí, nưӟc và đҩt
- KӃt hӧp và tan rã do yêu và ghét.
- Vұn đӝng chӍ trong không gian và tuҫn hoàn.
- Mҫm mӕng «thích nghi sinh tӗn» và «đào thҧi tư nhiên» trong lӕi giҧi thích cơ cҩu
cӫa vұt thӇ
Démocriteù
- Vҥn vұt, hӋ nguyên tӱ kӃt hӧp do trӑng lưӧng
- Vұt chҩt liên kӃt vӟi vұn đӝng
- Tinh thҫn cũng do nguyên tӱ tinh vi
- Tri thӭc là phҧn ánh cӫa thӵc tӃ khách quan nhưng chưa triӋt đӇù ý kiӃn 2 loҥi
- Nguyên tӱ là hình thái cuӕi cùng
- TriӋt đӇ chӕng tôn giáo
- Démocrite phӫ nhұn giá trӏ cӫa cҧm giác - thuyӃt nguyên tӱ
®Quan niӋm đӗng loҥt và hҥn chӃ giӟi hҥn cӫa vũ trө quan tư sҧn
- Tác dөng kinh nghiӋm tiӅn tӋ
- Vҥn vұt đӅu là mӝt khӕi lưӧng đơn vӏ
- Đi đӃn mӝt giӟi hҥn «nguyên» nào đó sӁ không có sӵ phân chia nӳa.

cƒË
Nó bҳt nguӗn tӯ kinh nghiӋm sҧn xuҩtù tҩt cҧ mӑi vұt đӅu do nhӳng bӝ phұn nhӓ lҳp
lҥi vӟi nhau, nhưng tư sҧn hҥn chӃ kinh nghiӋm này ӣ chӛ làm mҩt Chҩt cӫa vҥn vұt]

Ghi chú thêm vӅ

VĂN MINH VÀ TRIӂT HӐC HY LҤP

- Sӣ dĩ tư tưӣng TriӃt hӑc duy tâm duy lý cӫa Hy Lҥp là mӝt bưӟc gián đoҥn vӟi tư
tưӣng Đông phương, vì mһc dù bóc lӝt nhưng ӣ Đông phương nó chưa thành tư tưӣng
TriӃt hӑc mà duy vұt và duy tâm lүn lӝn trong tôn giáo. Căn bҧn tôn giáo có cҧ duy
vұt (quan hӋ mua chuӝc, tiӅn tӋ - trҳng trӧn khát máu - đӝng cơ - tác phong), nó duy
tâm ӣ chӛ mơ hӗ huyӅn bí hóa quan hӋ duy vұt đó. Tӟi Hy Lҥp, yӃu tӕ duy vұt (không
biӋn chӭng) đó bӏ quét sҥch nhӡ trình đӝ xã hӝi cao hơn (Đông phươngù dân tӵ do
cũng là mӝt thӭ nô lӋ cӫa nhà vua; Hy Lҥpù thӭ dân tương đӕi dân chӫ) nên bӟt quan
hӋ mua chuӝc, khát máu mà tiӃn lên hình thái triӃt hӑc. Vĩ đҥi nhҩt là Platon và bҳt
đҫu là Parménide, Xénophane... Các ông đһt khái niӋm và tính chҩt khái niӋm làm
thӵc tӃ tuyӋt đӕi (sӵ vұt có thӇ thay đәi nhưng khái niӋm vүn còn). Mӝt vài nhà triӃt
hӑc đã có ý ph͝ bi͇n cho c̫ nô l͏ nͷa (dân chӫ trong thӭ dân đã cҥn) .

- Sӵ phát triӇn cӫa tư tưӣng tӵ do Hy Lҥp nhӡ tính chҩt tiӃn bӝ đó cӫa xã hӝi. Sau này
các xã hӝi có mӝt trình đӝ duy lý cao, nhưng chưa thӵc hiӋn đưӧc tӵ do vì tính chҩt
dân chӫ ӣ mӝt sӕ nưӟc thҩp hơn. Nhưng ta chú ý nó có triӇn vӑng phát triӇn ra, sâu và
rӝng rãi hơn (Trung Cә tӟi thӃ kӹ IX đã tiӃp thu đưӧc trình đӝ khoa hӑc Hy Lҥp, và
thӃ kӹ thӭ XII - XIII đã tiӃp thu đưӧc toàn bӝ lý thuyӃt Hy Lҥp), vì ӣ Hy Lҥp dân chӫ
chӍ ӣ trong chӫ nô, nô lӋ không đưӧc hưӣng, thành phҫn tư sҧn chӫ yӃu là bóc lӝt, trái
lҥi sau này mӭc dân chӫ thҩp nhưng nó có khҧ năng phә biӃn rӝng rãi (toàn thӇ bình
dân), và nông nô khi trӕn ra tӍnh đã biӃn thành dân tӵ do và thӏ dân nói chung, cҧ tư
sҧn đӅu có lao đӝng. Và như ӣ thӃ kӹ XVII, trong xã hӝi có sӵ đҩu tranh cho tӵ do, đó
cũng là biӇu hiӋn cӫa tӵ do.

- Sӵ xuҩt hiӋn cӫa duy tâm cũng là mӝt sӵ sáng tҥo ít hay nhiӅu. Mӝt giai cҩp suy tàn
không có sáng tҥo mà chӍ trӣ lҥi cái đã có. Parménide lҫn đҫu tiên đһt quy luұt cӫa
luân lý hình thӭc «có là có, không là không» - đӗng nhҩt, và bҩt mâu thuүn) nó cũng
biӇu hiӋn mӝt sinh lӵc nào. Đó là nhӡ quí tӝc tiӃp thu đưӧc tư tưӣng tư sҧn và chӫ yӃu
là khoa hӑc (căn bҧn cӫa khoa hӑc là luұn lý). Sӣ dĩ như thӃ vì ӣ đây quí tӝc còn có
vai trò tiӃn bӝù khai thác đҩt mӟi (khác quí tӝc Sparte hoàn toàn phҧn đӝng) và phҫn
nào phát triӇn công thương (quí tӝc bán tư sҧn). Trong cuӝc chiӃn đҩu tư sҧn - quí tӝc,
quí tӝc là phҧn đӝng nhưng nó qua Nam Ý, mӝt xã hӝi còn lҥc hұu (thӏ tӝc), thì vai trò
cӫa nó là tiӃn bӝ tương đӕi - truyӅn bá văn minh. Công trình cӫa nó là đã khái niӋm,
tư tưӣng hóa mê tín. Nó không đưa ra nhӳng giҧi thích thêm thánh thҫn bҵng thҫn

cƒƒ
thoҥi, mà đã đi đӃn nhӳng khái niӋm (Pythagoreù toán hӑc - Parménideù luұn lý hình
thӭc).

(So sánh sӵ kiӋn này vӟi ViӋt Nam không đưӧc, vì bҩy giӡ ӣ bưӟc tiӃn tӯ thӏ tӝc qua
nô lӋ là tҩt nhiên, và dưӟi thӏ tӝc không xâm lưӧc vì chưa có dân tӝc. Thӵc ra tính dân
tӝc hình thành suӕt nô lӋ, phong kiӃn, tӟi tư bҧn chӫ nghĩa mӟi trưӣng thành. Vҩn đӅ
xâm lưӧc chӍ đһt ra khi đã có mҫm mӕng, cơ sӣ và tiӅn đӗ phát triӇn thành dân tӝcù
đӏa lý, kinh tӃ, xã hӝi, văn hóa, v. v...; xâm lưӧc mӟi chӍ là dүn đӅ khi xét nó trong
khӕi dân tӝc ViӋt Nam, nӃu tách riêng không thành vҩn đӅ).

Nô lӋ không có triӇn vӑng tiӃn lên thӕng trӏ vì không có triӃt hӑc, không có hӋ tư
tưӣng. Tư tưӣng hӋ là mӝt triӇn vӑng vӅ tương lai. Nông dân phҧi xét trong tư tưӣng,
và lúc tư sҧn phát triӇn nó cũng có ҧnh hưӣng vươn lên, nhưng không có thӇ thành hӋ
thӕng đưӧc. Vì nó luôn phҧi dӵa vào giai cҩp khác (mӝt minh quân mҫm mӕng hay
giai cҩp tư sҧn), nên tư tưӣng cӫa nó bao giӡ cũng nҵm trong giӟi hҥn cӫa phương
thӭc hӋ phong kiӃn hay tư sҧn, dù nó có nhӳng đһc tính cӫa nó.

3 - Nhӳng triӃt gia tranh biӋn

Gӗm nhӳng cá nhân không tұp hӧp có xu hưӟng tương tӵ. Nó phát triӇn đӗng thӡi vӟi
Anaxagore (hҥ bán thӃ kӹ V tr. CN). Ngưӡi ta gӑi là Sophisme (HiӅn nhân), nhӳng
ngưӡi này có thӇ gӑi là làm ngh͉ tri͇t h͕c, đi dҥy con em nhà giàu và nói ӣ các diӉn
đàn, dҥy ăn, ӣ, sӕng, nói cho hay, v. v.. (mӝt kiӇu kҿ sĩ ӣ chӃ đӝ dân chӫ thành thӏ).

Tư tưӣng và phương pháp hӑ rҩt phӭc tҥp nhưng có hưӟng chungù

Có sӵ cҥnh tranhù tranh luұn đӇ tranh giành khám phá ± xu hưӟng này dүn tӟi Ngөy
biӋn.

Các nhà sophisme chӫ trương nhân văn ra khӓi giӟi hҥn hҽp hòi cӫa thành thӏ. Tư
tưӣng đҥo đӭc cӫa hӑ vưӧt ra ngoài khuôn khә đҥo đӭc cũù «phөc vө quӕc gia thành
thӏ» mà bao trùm rӝng lӟn. Hӑ đӅ cao xã hӝi nói chung. Tính chҩt này do kinh tӃ đã
phát triӇn tӟi hình thͱc qu͙c t͇.

- Chia làm 2 phái già và trҿ, căn cӭ vào thӡi gian. Phái già phҫn nào còn giӟi hҥn
trong đҥo đӭc cũ, phái trҿ tương đӕi tiӃn bӝ hơn, đҧ phá đҥo đӭc cũ vӅ 2 phương diӋnù
phҥm vi hҽp hòi; tư tưӣng áp bӭc bóc lӝt.

- Lҩy triӃt hӑc làm nghӅ dҥy đӡi.

cƒd
- Nhân vănù

ĐӅ cao loài ngưӡi, đһc biӋt là t͝ chͱc xã h͡i và năng l͹c s̫n xṷt.

ĐӅ cao đӕi vӟi thiên nhiên và truyӅn thӕng tôn giáo. Lҩy ngưӡi làm giá trӏ tuyӋt đӕi
(Protagorasù «thưӟc đo lưӡng mӑi sӵ viӋc là ngưӡi» - phҧn đӕi mӑi thӭ thҫn thánh lý
trí siêu nhiên). Platon cho làù «ai muӕn nói gì thì nói, không có gì là chân lý»;
Protagorasù «Chúng ta cãi nhau, ghét nhau trong xã hӝi, nhưng nӃu bây giӡ trӣ lҥi đӡi
sӕng nguyên thӫy ta sӁ thҩy ác nhҩt bây giӡ con ngưӡi dã man» (đӅ cao xã hӝi văn
minh cӫa loài ngưӡi). Xu hưӟng đӅ cao kӻ thuұt sҧn xuҩt (Hippias biӃt đӫ mӑi nghӅ -
làm lҩy áo, cày), kinh nghiӋm nhân văn (Prodicosù «Mӑi kiӃn thӭc đӅu do kinh
nghiӋm», ngưӡi có nhiӅu kinh nghiӋm là ngưӡi giӓi nhҩt).

Cuӕi thӃ kӹ V tr. CN, sӵ đӅ cao giá trӏ nhân văn, xem con ngưӡi là quý đi đӃn mӝt
hưӟng tiӃn bӝù phҧn đӕi chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ, nhưng chưa tӟi khái niӋm, lý luұn.

Vì tác phong tranh luұn kiӃm tiӅn, dҫn dҫn nó tiӃn tӟi xu hưӟng ngөy biӋn phi nӝi
dung, chӍ chú trӑng vào phương pháp cãi cho hay, lý luұn hùng hӗn - do tính chҩt
nhân dân dân chӫ - trau dӗi lý luұn, nhưng căn bҧn là nhân dân, chӫ nô nên đi đӃn
tranh giành thính giҧ. Nguy biӋn.

Vӟi khuynh hưӟng duy vұt máy móc và nhân văn này ӣ Hy Lҥp và chӃ đӝ dân chӫ, đã
đi đӃn mӝt đӍnh cao nhҩtù vũ trө quan tương đӕi duy lý và nhân sinh quan nhân văn...
đһt giá trӏ tuyӋt đӕi cӫa đӡi sӕng trong xã hӝi văn minh. Nhưng cơ sӣ nhân văn này
hҽp hòi vìù

- Dân chӫ chӍ là chӫ nô,

- Dân chӫ hҥn chӃ trong thành thӏ (Athènes quҧn trӏ rӝng lӟn nhưng chӍ dân chӫ trong
chӫ nô Athènes thôi).

Vì thӃ nó chӍ phát triӇn có giӟi hҥn đӃn lúc gһp mâu thuүn giӳa chӫ nô - nô lӋ,
Athènes thành thӏ tùy thuӝc và phát triӇn trong nét chung Athènes và Sparte (chiӃn
tranh Péloponèse biӇu lӝ mâu thuүn cӫa chӃ đӝ dân chӫ chӫ nô thành thӏ, đánh dҩu
giӟi hҥn cӫa nó). ĐӃn 404 tr. CN, Athènes thua và tӯ bҩy giӡ phe quý tӝc lҥi lên, chӫ
nghĩa duy tâm siêu hình lҥi phát triӇn chӕng chӫ nghĩa duy vұt máy móc và xu hưӟng
nhân văn chӫ nghĩa. Phái lên nҳm chính quyӅn nhӡ đӝi quân xâm lưӧc là phái quý tӝc
cӫa Platon (vĩ đҥi nhҩt cӫa duy tâm). Bҩy giӡ Platon còn trҿ chưa lãnh đҥo nhưng ӣ
trong đӝi quân tinh nhuӋ nhҩt cӫa Athènes phҧn quӕc ®quí tӝc Athènes phҧn quӕc mӣ
thành cho quân Sparte, lên nҳm chính quyӅn nhӡ quân đӝi xâm lưӧc.]

cĩ
IV - SӴ PHÁT TRIӆN CӪA CHӪ NGHĨA DUY TÂM SIÊU HÌNH
(thӃ kӹ V - IV tr CN)

Sau thҩt bҥi cӫa chӃ đӝ dân chӫ chӫ nô thành thӏ thì tư tưӣng duy vұt và nhân văn bӏ
mӝt bưӟc lùi. Nhӳng thành phҫn quý tӝc đҩu tranh tích cӵc lên nҳm chính quyӅn đưӧc
nhiӅu ҧnh hưӣng hơn, nó đưӧc biӇu diӉn trong chӫ nghĩa Duy tâm siêu hình

®Chính quyӅn quý tӝc chӍ đưӧc non mӝt năm, sau đó sөp đә ngay]

1- Socrate

Socrate xuҩt thân bình dân (con mӝt ngưӡi thӧ chҥm và bà đӥ), nên cho mình nhiӋm
vө đӥ đҿ tinh thҫn cho nhӳng thanh niên có khiӃu đӇ sinh ra nhӳng tư tưӣng tӕt đҽp.
Đánh dҩu bưӟc ngoһt cӫa tư tưӣng Hy Lҥpù trưӟc kia hưӟng vӅ khoa hӑc tӵ nhiên,
bây giӡ hưӟng vӅ nhân tâm - tìm hiӇu mình, khҭu hiӋu «anh hãy tӵ biӃt anh». Hưӟng
nghiên cӭu khách quan (duy vұt và nhân văn) trӣ vӅ nghiên cͱu chͯ quan và phương
pháp chͯ quan - nguӗn gӕc cӫa truyӅn thӕng chӫ quan chӫ nghĩa, đӕi tưӧng nghiên
cӭu là tâm s͹ cá nhân chͯ quan, lҩy đó làm tiêu chuҭn chân lý. VӅ đӅ tài nghiên cӭu,
ông bác bӓ nhӳng vҩn đӅ vұt lý hӑc, tұp trung vào nhân sinh quan, luân lý ®do Platon
ghi lҥi]. Tұp «Đ͙i tho̩i Socrate» là nhӳng cuӝc thҧo luұn vӅ tính chҩt can đҧm, thân
ái, hòa nhã, v. v... phương pháp là cách tӵ hӓi mình, đi đӃn kӃt luұn phӫ nhұn khách
quan và đӅ cao yӃu tӕ chӫ quan. Socrate không đi tӟi nhӳng tư tưӣng gì mӟi, nhưng
điӇm đưӧc đӅ cao là phương pháp chӫ quan (maicutiù phương pháp đӥ đҿ) mà sau này
tư tưӣng phong kiӃn và tư sҧn Âu châu lҩy làm tiêu chuҭn tư tưӣng, mô phҥm giáo
dөc đӇ chӕng lҥi giáo điӅu (sӵ thӵc nó cũng là mӝt giáo điӅu, hình thӭc rҩt hҩp dүn
nhưng căn bҧn nӝi dung chӫ quan).

®Socrateù
- Đҥi biӇu sáng suӕt, ý thӭc nhҩt cho nô chӫ quý tӝc.
- Trӣ vӅ nhân sinh quan, luân lý đҥo đӭc - dҥy dӛ đҥo đӭc
- ThӃ giӟi do Thҫn sinh ra. Khái ni͏m sinh vҥn vұt
- Đҧ phá vai trò quҫn chúng
- Kinh tӃ thӡi Socrate là kinh tӃ lúa mì và dҫu ôliu. Kinh tӃ sҧn xuҩt ôliu nhҵm xuҩt
cҧng, nô lӋ và lúa mì phҧi nhұp cҧng - phương thӭc sҧn xuҩt quӕc tӃ hóa, và ngưӡi tә
chӭc thương mҥi đa sӕ là kiӅu dân chӭ không phҧi dân Athènes -, phҥm vi rӝng lӟn
- Trӣ vӅ chӫ quan là trӣ vӅ khách quan cũ. Lúc phát sinh mӝt vҩn đӅ mà không giҧi
quyӃt đưӧc, tӵ ta trӣ lҥi vӟi dĩ vãng êm đҽp, trӣ lҥi vӟi quá khӭ đã đưӧc lý tưӣng hóa].

cƒ{
Cơ sӣ xã hӝiù triӃt hӑc tӯ Milet phát triӇn theo duy tâm và duy vұt, nhưng đӅu khách
quan vì xã hӝi đang lên, tư sҧn cҫn xây dӵng mӝt tương lai quý tӝc, phҫn nào còn vai
trò tích cӵc (Nam Ý), nên duy tâm nhưng khách quan, có triӇn vӑng nҳm chân lý vũ
trө. Tӟi Socrate, dân chӫ chӫ nô thҩt bҥi, tư tưӣng duy vұt, nhân văn không phát triӇn,
quí tӝc mӟi lên thӃ dân chӫ không có triӇn vӑng ӣ Nam Ý, nên nó chӍ tiӃp thu phҫn
nào cӫa phe dân chӫ, nên không có vai trò tích cӵc mà chӍ có tương lai thӕng trӏ thôi
(thӃ kӹ V tӯ 7, 8 thӃ kӹ)2, không còn vai trò xây dӵng. Nó tiӃp thu cái cũ bҵng cách
xây dӵng lҥi quan hӋ quí tӝc xã hӝi, đánh đә quan hӋ dân chӫ. Socrate đһt vҩn đӅ nhân
sinh quan, luân lý, đӭc tính, gҥt bӓ khoa hӑc, tách rӡi sӵ sҧn xuҩt tұp trung vӟi quan
hӋ xã hӝi. Phҫn hҩp dүn cӫa Socrate, Platon là do quan hӋ xã hӝi dân chӫ không thӓa
mãn đưӧc xã hӝi (còn nô lӋ, còn đҷng cҩp trong chӫ nô, còn thành thӏ thӕng trӏ và bӏ
trӏù bҩy giӡ sҧn xuҩt phát triӇn, nó đòi hӓi phҧi phá vӥ tính chҩt hҽp hòi cӫa thành thӏ).
YӃu tӕ đòi hӓi xây dӵng quan hӋ xã hӝi mӟi xuҩt phát tӯ quҫn chúng - phҫn chân
chính. Nên hưӟng mӟi cӫa Socrate có nhiӅu tác dөng, vì nó thӓa mãn đòi hӓi cӫa dân
chúng xây dӵng xã hӝi mӟi. Nhưng nó phát triӇn theo hưӟng trái ngưӧc, hưӟng quí
tӝc không theo thӵc tӃ khách quan mà trͧ v͉ chͯ quan, trӣ vӅ mơ hӗ tӵ phát tӵ nhiên
cӫa xã h͡i nguyên thͯy, nhӡ đó góp phҫn vào viӋc xây dӵng chính quyӅn quý tӝc. Vӟi
Socrate, chӍ mӟi có hưӟng, nhưng nó phҧi tiӃn thành hӋ thӕng tư tưӣng bao trùm thӵc
tӃ khách quan vӅ vũ trө, khoa hӑc... Đó là công trình cӫa Platon.

9 ± Platon

Thành phҫn đҥi quý tӝc. Quý tӝc hóa tư tưӣng Socrate triӋt đӇ hơn đӇ biӋn chӭng3 cho
sӵ trӣ lҥi chính quyӅn cӫa quý tӝc. Công trình cӫa Platon rҩt vĩ đҥi, và rҩt đưӧc đӅ cao
vӟi tính chҩt là ngưӡi đã đưa ra mӝt hӋ thӕng tư tưӣng mӟi phөc vө thӕng trӏ.

Platon tiӃp thu nhӳng yӃu tӕ duy tâm siêu hình cӫa tư tưӣng Hy Lҥp đưӧc phát triӇn
nhӡ chӃ đӝ dân chӫ, và đһc biӋt là khoa hӑc duy lý.

Tác phҭm Platon có thӇ chia ra như sauù

- Khӕi «Socrate» ghi lҥi đӕi thoҥi Socrate, tiêu biӇu cho phương pháp cӫa Socrate.

- Khӕi xây dӵng tư tưӣng khoa hӑc duy lý duy tâm, và kӃt hӧp chһt chӁ duy lý và duy
tâm (lý chӍ có trong tâm)

- Khӕi đӕi thoҥi vӅ «Ý niӋm siêu hình» - đӕi tưӧng cӫa khoa hӑc duy lý duy tâm -, và
«Linh hӗn bҩt diӋt» - chӫ nhân cӫa duy linh, duy tâm.

- QuyӅn thӕng trӏ cӫa khoa hӑc duy lý duy tâm, tiêu biӇu là TriӃt hӑc và các triӃt gia.

cd

- Khӕi đӕi thoҥi vӅ nhӳng vҩn đӅ đһt ra trong nhӳng quan niӋm (tҥi sao vӟi nhӳng ý
niӋm mơ hӗ có thӇ nҳm đưӧc vũ trө, xã hӝi). Platon giҧi quyӃt vҩn đӅ mӝt cách thӓa
hiӋp (Elée phӫ đӏnh biӃn chuyӇn mӝt cách trҳng trӧn - tích cӵc trong chính quyӅn quí
tӝc thӕng trӏ), phҧn ánh sӵ hӃt vai trò tích cӵc cӫa chính quyӅn quí tӝc và sӵ yӃu đuӕi
cӫa chính quyӅn này.

®Platon (428-347 tr. CN)ù

- Nguӗn gӕc cӫa thӃ giӟi là ý niӋm vĩnh viӉn bҩt đӝng.
- Ý niӋm tӕt đҽp nhҩt là thҫn linh
- Nhұn thӭc, cҧm giác là nhӟ lҥi ý niӋm đã thu vào tinh thҫn ngưӡi.
- BiӋn chӭngù công nhұn vҥn vұt biӃn đәi và mâu thuүn.
- Chính trӏù chính quyӅn vӅ sӕ ít và nô lӋ vĩnh viӉn - phi quҫn chúng
Vũ trө quan cӫa Platon rҩt phong phú vӅ khía cҥnh phҧn đӝng. Platon là ngưӡi đҫu
tiên phân tích hai thӃ giӟiù thӃ giӟi ý niӋm là chân lý; lĩnh vӵc thӵc tҥi là lĩnh vӵc cӫa
trҫn gian. Pépi18sau này phӫ đӏnh ý kiӃn này trên mӝt mӭc cao hơnù thӃ giӟi ý niӋm và
thӃ giӟi thӵc tҥi kӃt hӧp chһt chӁ không phân tách đưӧc
Platon tiӃp thu duy lý và sau này có nҳm chính quyӅn và đӇ kinh doanh]

Giҧi thích thêm:

Do có tә chӭc chӕng dân chӫ nên Socrate bӏ bҳt đưa ra pháp luұt, vì ý đӗ xҩc xưӧc
nên ông bӏ kӃt án tӱ hình. Thӡi gian còn rӝng rãi, dù mӑi ngưӡi khuyên trӕn, nhưng
ông không nghe và lұp luұn đã đưӧc Criton ghi lҥi. Có ngưӡi cho rҵng Socrate thҩy
mình già hoһc vì tӓ trung thành mãi mãi vӟi tư tưӣng mình nên không trӕn.

®XCriton» là tác phҭm cӫa Platonù «tӝi cӫa tôi đáng đưӧc chính phӫ trӑng đãi»19.

Nӝi dung Critonù Mӝt buәi sáng, Socrate còn ngӫ, Criton vào thăm thҩy nét mһt bình
thҧn. Socrate bҧo mình vui lòng nhұn lҩy cái chӃt. Criton cho là Socrate già không
thiӃt sӕng, Criton cho biӃt chiӃc thuyӅn tôn giáo sҳp vӅ (tөc lӋù chӡ thuyӅn vӅ mӟi
hành hình)

Socrate trҧ lӡiù «NӃu sӕ mӋnh muӕn thӃ thì may mҳn vô cùng». Vì ông bҧo nҵm mê
thҩy có ngưӡi bҧo 3 ngày nӳa ông chӃt. Criton khuyên Socrate trӕn, vì như thӃ ngưӡi
ta cho rҵng bҥn bè ông tìm cách giúp. Socrateù ý kiӃn quҫn chúng tҫm thưӡng không
đáng kӇ - nhұn đӏnh cӫa dư luұn không giá trӏ, không biӃn ai thành hiӅn, giӓi đưӧc, có
chăng chӍ là mӝt sӵ tình cӡ. Criton cho Socrate biӃt chҷng nhӳng bҥn bè mà cҧ ngưӡi
ngoài muӕn đem tiӅn cӭu Socrate, và sau đó ông đӃn ӣ Thessalie và đưӧc trӑng vӑng.

cdc
Criton nêu nhiӋm vө làm cha phҧi nuôi con - nӃu Socrate chӑn cái chӃt thì đã chӑn
con đưӡng trӕn nhiӋm vө - ӣ lҥi là hèn nhát, trӕn đưӧc mà không trӕn là hèn.

Socrateù suӕt đӡi chӍ nghe theo tiӃng nói cӫa Pý trí - trong mӑi ý kiӃn, phҧi nhұn đӏnh
có cái đúng cái saiù ngưӡi hӑc trò chӍ nghe thҫy chӭ không phҧi tҩt cҧ mӑi ngưӡi. Khi
cҫn phân biӋt thì nghe ngưӡi khôn, ngưӡi đúng chӭ không phҧi nghe sӕ đông; nghe
ông Juge chӭ không nghe quҫn chúng (Justice là tuyӋt đӕi ). Quan trӑng là sӕng đúng
chӭ không phҧi sӕng.

Sau đó, xét tӟi viӋc trӕn chҥy hay không. Có bao giӡ cái bҩt công lý là đúng không.
Theo Socrate không thӇ lҩy cái bҩt công đӇ chӕng bҩt công, hay cái xҩu chӕng cái xҩu.

Socrate quan niӋmù không thӇ có sӵ bình đҷng giӳa mình và cha mҽ, càng không có
sӵ bình đҷng giӳa mình và qu͙c gia lu̵t pháp. Quӕc gia luұt pháp là Thҫn, là tuyӋt
đӕi. Phҧi triӋt đӇ thi hành theo ý muӕn cӫa Quӕc gia pháp luұt, dù mình phҧi đau khә
và không bao giӡ nên dùng bҥo lӵc (violence) phҧn kháng.

Socrate đưa cuӝc đӡi đã qua ӣ Athènes, đưa lӡi nhұn án trưӟc tòa đӇ chӭng minh rҵng
ông đã công nhұn luұt pháp Athènes, đã thҩy nó là đúng, hӧp lý, vұy viӋc đi trӕn vô
nghĩa. «Hơn nӳa, nó sӁ làm bҥn anh bӏ bҳt, đày hoһc trөc xuҩt và bҧn thân anh dù đi
đâu cũng không có uy tín đӇ dҥy ai - như đã duy trì tӯ trưӟc đӃn nay - vì anh đã chӕng
lҥi pháp luұt. Anh đã đưӧc đón tiӃp và không thӇ sӕng nӏnh nӑt, và cũng không dҥy dӛ
đҥo đӭc cho ai đưӧc. Còn con thì nӃu bҥn đã săn sóc thương anh, thì hӑ sӁ săn sóc con
anh. Anh không nên cưӥng lҥi pháp luұt»... Socrate tưӣng tưӧng nhӳng tiӃng đó cӫa
Luұt pháp, và đӅ nghӏ Criton trҧ lӡi - Criton chӏu.

Platon nêu câu chuyӋn đӇ đưa đӃn sӵ phөc tùng tuyӋt đӕi pháp luұtù pháp luұt cӫa xã
hӝi và pháp luұt cӫa âm phӫ. Theo Platon, xã hӝi có 3 tҫng lӟpù

- quan tòa, triӃt gia - tiêu biӇu cho lý trí, lӁ phҧi - thӕng trӏ, có nhiӋm vө thӕng trӏ.

- quân lính tiêu biӇu cho sӵ gan dҥ

- ...20 là tiêu biӇu cho bҧn năng dөc vӑng.

+ Platon quan niӋm đӡi sӕng là tҥm bӧ tҥm thӡi. Platon phân chia - phөc tùng tuyӋt
đӕi cҧm giác và lý trí - dư luұn và lӁ phҧi.

+ Platon quan niӋm mӛi ngưӡi sinh ra trong mӝt quan hӋ, pháp luұt có sҹn nӃu không
hӧp thì bӓ đi (tiêu cӵc), hoһc xây dӵng (chӫ nô vӟi chӫ nô), nhưng không bao giӡ bҥo
đӝng.

cd9
+ Lұp luұn này tuy chһt chӁ và cө thӇ không bҵng nhӳng lý thuyӃt trӯu tưӧng mơ hӗ.

Mөc đích. Lұp luұn này nhҵm công kích chính quyӅn dân chӫ, đӅ cao Socrate, chӭng
tӓ «Socrate xӭng đáng và cao cҧ hơn nhӳng kҿ kӃt án ông».

Sӵ kiӋn đưa cuӝc đӡi đã qua sӕng trên Athènes chӭng tӓ đӗng ý chӃ đӝ Athènes là
mӝt luұn điӋu dùng T͝ qu͙c (nhân dân và quy͉n lͫi nhân dân) biӋn chính cho chӃ đӝ
(có thӇ áp bӭc bóc lӝt). «Lúc anh đã sӕng trong mӝt chӃ đӝ là đã thӯa nhұn nó, không
có quyӅn chӕng lҥi», nó có phҫn đúng, trong mӝt giӡ lӏch sӱ nào, Tә quӕc có thӇ đӗng
nhҩt vӟi chӃ đӝ, nhưng tư tưӣng này căn bҧn vүn là tư tưӣng thӕng trӏ. Bӑn quí tӝc bӓ
trӕn và đӅ cao Socrate là ngưӡi ӣ lҥi chӏu hy sinh.

a) - Khӕi đӕi thoҥi vӅ Socrate

ChӍ là nhҳc lҥi và hӋ thӕng hóa phҫn nào

- Nhӳng đӕi thoҥi cӫa Socrate khi Platon còn theo hӑc Socrate,

- Phương pháp phân tích các khái niӋm đҥi thӇù Công lý, Nhã nhһn, Can đҧm, Thiêng
liêng v. v... đӇ đӏnh nghĩa các khái niӋm đó.

Vӟi phương pháp này, đã chuyӇn tӯ khách quan sang chӫ quan (phân tích bҵng chӫ
quan ngưӡi nói chuyӋn chӭ không căn cӭ vào nӝi dung khách quan. Đây chӍ là đ̿t
v̭n đ͉ có yêu cҫu là biӃt mӝt cách khoa hӑc như khái niӋm thông thưӡng

®Thưӡng Platon lҩy nhӳng ngưӡi trong đӕi thoҥi làm đҫu đӅ tác phҭm.

- Charmide21ù Nhã
nhһn

- Lachès22 ù Can đҧm

- Lysis ù Thân ái
- Criton ù Công lý
- Euthyphron23ù Thiêng liêng]

b - Khӕi thӭ hai:

Platon bҳt đҫu gi̫i quy͇t v̭n đ͉ bҵng cách đӏnh nghĩa lý tưӣng khoa hӑc đӕi lұp vӟi
nhӳng hiӇu biӃt thông thưӡng trong thӵc tӃ (như Thi vănù bҩy giӡ là mӝt thӭ giáo trình,

cd3
là mӝt thӭ hiӇu biӃt thӵc tӃ, nhұn thӭc cҧm tính đã sơ kӃt phҫn nào nhưng chưa nêu
thành nguyên tҳc và hӋ thӕng hóa - như chính trӏ. Périclès24 nói hay, nhӡ hҩp dүn mà
nҳm chính quyӅn, nghӋ thuұt diӉn đàn là nhӳng hiӇu biӃt nhưng vүn chưa hӋ thӕng
hóa thành khoa hӑc, v. v...). Trong khӕi đӕi thoҥi đҫu, Platon dүn chӭng là hiӇu biӃt
đó chưa phҧi là hiӇu biӃt (chính trӏ gia không hiӇu Công lý - tăng lӳ không biӃt thiêng
liêng), do đó phҧi đӅ ra cách hiӇu biӃt mӟi.

®1. Ménonù réminiscence

2. Gorgias ù NghӅ diӉn đàn

3. Ionù thi văn - đӕi lұp khoa hӑc]

Đây là mӝt yêu cҫu chính đáng, vì sӭc sҧn xuҩt bҩy giӡ đánh đә giӟi hҥn hҽp hòi
nhӳng thành thӏ riêng biӋt, và đánh đә nhӳng truyӅn thӕng cӫa nhӳng thành thӏ đó -
nhӳng hiӇu biӃt thӵc tiӉn trong hӋ thӕng -, vӟi đòi hӓi hiӇu biӃt mӟi có hӋ thӕng khoa
hӑc. Nhưng trưӟc yêu cҫu đó, giҧi pháp trái ngưӧc. Vì tӯ hiӇu biӃt thӵc tiӉn lên lý
luұn, Platon quan niӋm là mӝt bưӟc gián đoҥn phͯ đ͓nh hoàn toàn nhͷng hi͋u bi͇t
khoa h͕c và đһt lý tưӣng khoa hӑc ngoài thӵc tӃ, ngoài cҧm tính. Như thӃ nó xuҩt phát
tӯ đâu? Trong Ménon, Platon giҧi quyӃt cho nó xuҩt phát tӯ chӫ quan, ӣ trong ý niӋm,
trong nhӳng điӅu mà chúng ta đã trӵc tiӃp vӟi chân lý trưӟc khi giáng thӃ - do đó cҫn
phҧi phӫ đӏnh mӑi cҧm tính đӇ nhӟ lҥi nhӳng ý kiӃn đó (thuyӃt réminiscence), vì ý
niӋm đó là chân lý cӫa thӵc tҥi.

®Sӵ thӵc quá trình cҧm tính lên lý tính đã đưӧc thӵc hiӋn vӟi Démocrite, nhưng không
đӅ cұp tӟi khoa hӑc xã hӝi mà chӍ giҧi quyӃt trong khoa hӑc tӵ nhiên thôi]

3 - Khӕi thӭ ba: ý niӋm là gì?

Phương pháp có tính chҩt tiêu cӵc. Ý niӋm là nhӳng khái niӋm thӵc thӇ, nhưng đҥi thӇ
hóa, lý tưӣng hóa thành nhӳng thӵc thӇ duy tâm tuyӋt đӕi (ý niӋm «cái bàn» cҫn phҧi
cҳt đӭt hoàn toàn vӟi cái bàn thӵc tӃ - vì thӃ khoa hӑc trưӟc kia không phҧi là khoa
hӑc. Vұy chӫ nhân khoa hӑc là gì, và đӕi tưӧng khoa hӑc là gì?

Platon đã giҧi quyӃtù

- chӫ nhân khoa hӑc là linh h͛n b̭t di͏t

- đӕi tưӧng khoa hӑc là ý ni͏m tuy͏t đ͙i (khái niӋm đҥi thӇ)

cdî
Ý niӋm tuyӋt đӕi là nhӳng khái niӋm nhұn thӭc dưӟi hình thái ý niӋm cҳt đӭt vӟi thӵc
tӃ khách quan, gҥt bӓ mӑi nhұn thӭc cҧm tính (phҧi có mӝt ý niӋm ta mӟi đӏnh nghĩa
cho sӵ vұt cө thӇ bҵng ý niӋm đó đưӧc). Đӕi tưӧng như thӃ thì chӫ nhân phҧi ӣ ngoài
thӡi gian và không gian - linh hӗn bҩt diӋt. Nhưng sӣ dĩ mӝt sӵ vұt cө thӇ đưӧc xӃp
theo ý niӋm ҩy vì nó có tham gia mӝt phҫn nào vào ý kiӃn đó.

Sӣ dĩ như thӃ vì điӅu kiӋn thӕng trӏ đһt khái niӋm đi trưӟc, nó đһt kiӇu mүu đi trưӟc và
anh nào biӃt đưӧc kiӇu mүu ҩy là có quyӅn thӕng trӏ, và ngưӡi xây dӵng ý niӋm ҩy là
nô lӋ.

Do đó, mӝt sӵ vұt nào đúng vӟi ý niӋm vӅ nó cӫa giai cҩp thӕng trӏ là tӕt đҽp nhҩt.

Nên khi đӏnh nghĩa qu͙c gia t͙t đ́p, Platon cũng cho là mӝt cái gì phù hӧp vӟi ý niӋm
quӕc gia, mӝt xã hӝi có tә chӭc trұt tӵ do nhӳng ngưӡi hiӇu biӃt hӃt khái niӋm - tri͇t
gia - thӕng trӏ.

Như thӃ, ta thҩy nguӗn gӕc cӫa tư tưӣng Platon là mӝt đòi hӓi chân chính cӫa sӵ phát
triӇn kinh tӃ bҩy giӡ, nhưng giҧi quyӃt theo hưӟng quí tӝc nhưng không thӇ là quí tӝc
cũ (mҩt năng lӵc) mà là tri͇t gia liên minh vͣi quí t͡c cũ.

ĐӇ minh hӑa tư tưӣng đó ± khái niӋm khoa hӑc ± Platon dùng mӝt truyӋn thҫn thoҥi
«Cái hang», trong hang tӕi có 180 ngưӡi bӏ xích tay chân, đҫu nhìn vào tưӡng hang.
Sau lưng hӑ có mӝt đӕng lӱa. Khoҧng giӳa có mӝt đoàn ngưӡi đi và giơ nhӳng đӗ vұt
in bóng trên tưӡng. Ngoài hang có mһt trӡi. Nhӳng ngưӡi thҧ ra đã quen bóng, lúc
thҩy nhӳng vұt thӵc dưӟi ánh sáng mһt trӡi thì cho đó là mơ mӝng. Do đó, loài ngưӡi
bӏ tù tӝi trong vұt thӇ, và chӍ thҩy nhӳng thӭ tӯ trӵc giác (bóng các đӗ vұt do ngưӡi
giơ lên), phҧn ҧnh cӫa mӝt thӭ quy luұt vұt lý có tính cách nhân tҥo (sӕ ngưӡi giơ
dөng cө thұt) và vүn chưa phҧi là chân lý tuyӋt đӕi. Thӭ tӵ kiӃn thӭc cӫa loài ngưӡi
cũng như thӃù ngưӡi thưӡng chӍ trông thҩy cái bóng tӕi (thӭ tӵ cҧm quan); các nhà
khoa hӑc biӃt đưӧc nhӳng quy luұt tӵ nhiên, vұt lý nhưng còn nhân tҥo, và không ai
biӃt đưӧc chân lý tuyӋt đӕi cҧ, vì thӃ khi thҩy chân lý cho đó là mơ hӗ. TriӃt hӑc cӫa
Platon là thӭ mơ hӗ đó.

ThuyӃt trình vӅ LACHES

Nӝi dung

Đӕi thoҥi vӅ bҧn chҩt cӫa Can đ̫m.

cdË
Có hai quí tӝc muӕn dҥy con trai cho xӭng đáng dòng dõi. Cùng đi xem đҩu võ. Hai
danh tưӟng thҧo luұn vӅ lӧi hҥi cӫa nghӅ võ - hai quý tӝc thҳc mҳc hӓi Socrate.

Socrate đһt vҩn đӅù đӕi tưӧng cӫa giáo dөc là dҥy dӛ đҥo đӭc cho con ngưӡi. Nhưng
lҥi nêuù đҥo đӭc là gì, và bó hҽp trong nghӅ võ, trên dũng cҧm là gì.

Lachès ù

1. Là ngưӡi vӳng tâm chiӃn đҩu vӟi quân thù - Socrate cho là hҽp quá.

2. Là mӝt thӭ kiên quyӃt vì là mӝt điӅu đҽp nhҩt trên đӡi. Socrate xác đӏnh cương
quyӃt đó phҧi đưӧc lý trí soi sáng và dӗn Lachès vào mӝt mâu thuүn (đҽp và không lý
trí). Quay sang Nicias.

Niciasù

3. Là thӭ khoa hӑc vӅ cái đáng sӧ và không đáng sӧ. Socrate cho rҵng khoa hӑc phҧi
tәng quát mà đáng sӧ hay không là mӝt yӃu tӕ thuӝc tương lai - không phù hӧp và chӍ
đưӧc 1/3

Và cuӕi cùng kӃt luұn cҧ 3 ngưӡi cҫn nghiên cӭu sâu vӅ khoa hӑc, thông minh, đҥo
đӭc mӟi đӏnh nghĩa đưӧc.

Nhұn đӏnh

Dù mӟi đһt vҩn đӅ nhưng Platon đã đҥt đưӧc hai tính chҩtù

- Phương pháp phân tích tӯ chӫ quan, không qui nҥp tӯ thӵc tӃ mà xuҩt phát tӯ ý niӋm
và suy diӉn trong khái niӋm.

- Cho Socrate tӓ ý tán đӗng phҫn nào vӟi Nicias, bao hàm ý nghĩa cho rҵng nӝi dung
vҩn đӅ là mӝt thӭ khái niӋm khoa hӑc rҩt đҥi thӇ, không kӇ đӃn tính chҩt cӫa khái
niӋm đó (can đҧm, không cҫn biӃt đӝng cơ gì, phөc vө ai - siêu giai cҩp, lӧi dөng
đưӧc lòng can đҧm. Phҫn chân chính cӫa nó ӣ chӛ đҥt yêu cҫu cho giӟi thuyӃt phҧi
tәng quát bao trùm thӡi gian và không gian.

Bә khuyӃt:

Trong 3 nhұn đӏnh trên, đӏnh nghĩa đҫu cӫa Lachès tương đӕi thӵc tӃ mӝc mҥc và gҫn
chân lý nhҩt đӕi vӟi chúng ta ngày nay, chӍ xác đӏnh thêm cái thù là tҥm đҫy đӫ.

cdƒ
Nhưng khác vӟi chúng ta, Socrate không yêu cҫu xác đӏnh rõ khái niӋm thù mà lái
Lachès vào các thӭ can đҧm khác đӕi vӟi bҧn năng, dөc vӑng, v. v... Nó là kӃt quҧ cӫa
thӡi đҥi và giai cҩp Socrate. Trưӟc kia, sau các thành thӏ Hy Lҥp, có mӝt quan niӋm
rҩt giҧn dӏ và thô sơ vӅ bҥn và thù, do đӕi tưӧng đó ӣ cùng thành thӏ hay ӣ thành thӏ
khác. Sau đó, vì sӵ liên hӋ mұt thiӃt giӳa các thành thӏ, dân chӫ tương trӧ, quí tӝc cҩu
kӃt, v. v... nhân dân yêu cҫu mӝt sӵ xác đӏnh lҥi bҥn và thù. Socrate không căn cӭ vào
thӵc tӃ giai cҩp, thành phҫn mà giҧi quyӃt mà hưӟng vӅ chӫ quan. Vì sao? Sӵ thӵc có
sӵ chia rӁ, kìm hãm lүn nhau hҽp hòi cӫa các thành thӏ do tính chҩt chӫ nô (nô lӋ là
dân thành thӏ khác không đưӧc thành thӏ này bào đҧm, chӫ nô - nô lӋ thӵc ra là quan
hӋ trong nưӟc và nưӟc ngoài); muӕn giҧi quyӃt sӵ hҽp hòi đó phҧi đánh chӃ đӝ chiӃm
hӳu nô lӋ. Socrate cũng như nhân dân thành thӏ - chӫ nô -, vì giai cҩp tính không thӇ
trông thҩy giҧi pháp này mà lҥi giҧi quyӃt bҵng cách cӫng cӕ thành thӏ, làm nó hҽp hòi
thêm. Trưӟc kia sӵ cӫng cӕ thành thӏ dӵa trên cơ sӣ luân lý, «dân thành thӏ nào phҧi
hӃt sӭc phөc vө thành thӏ ҩy» - tư tưӣng nhân loҥi. Văn hóa Mӻ ngày nay đã trөy lҥc,
nӝi dung thӵc chҧ có gì là nhân văn, nhưng nó hưӣng thө phҫn nào và dӵa vào truyӅn
thӕng nhân văn cӫa tư tưӣng Âu Tây. Văn hóa Âu Tây có mӝt phҫn giá trӏ (nhưng
không phҧi ӣ phҫn mơ tưӣngù duy tâm) - ta cҫn đánh giá đúng giá trӏ đó, vì nó làm chӛ
dӵa cho văn hóa Mӻ.

+ Quan niӋm khoa hӑc lý tưӣng như thӃ, Platon cho ch͑ nhͷng ngưͥi n̷m đưͫc khoa
h͕c lý tưͧng đó mͣi th͙ng tr͓ đưͫc qu͙c gia. Nó phҧn ánh sӵ đòi hӓi lên nҳm chính
quyӅn cӫa quí tӝc không nhͷng v͉ chính tr͓ mà n̷m c̫ công thương nghi͏p - đӝc tài
toàn bӝ. Tư tưӣng tách rӡi đӕi tưӧng cӫa lý trí khӓi thӵc tӃ là mӝt truyӅn thӕng sau
này thӕng trӏ cҧ tư tưӣng Âu Tây mà nay còn nhiӅu rơi rӟt. Nhưng đһt cho khoa hӑc
ҩy mӝt nhiӋm vө cө thӇ (thӕng trӏ quӕc gia mӝt cách toàn bӝ) thì phҧi làm thӃ nào? Vì
thӃ, trong khӕi đӕi thoҥi cuӕi cùng Platon phҧi xác đӏnh m͙i quan h͏ giͷa th͇ giͣi lý
tưͧng vͣi th͇ giͣi th͹c t̩i.

Vҩn đӅ tham gia. Tham gia như thӃ nào? Trong khi giҧi quyӃt sӵ thӵc hiӋn ý niӋm
tuyӋt đӕi cӫa thӵc tҥi, lҥi nêu ra vҩn đӅ mӝt ý niӋm thӭ ba chung cho ý niӋm đó và
thӵc tҥi - tham gia. Nhưng vҩn đӅ lҥi đһt ra vӟi ý niӋm thӭ ba là do đó yêu cҫu mӝt ý
niӋm 4 vào như thӃ nào, mãi không giҧi quyӃt đưӧc.

Vҩn đӅ lҥi đһt raù tҥi sao ý niӋm tuyӋt đӕi lý tưӣng đó lҥi có tác dөng thӵc tӃ. Trong
Sophiste, Platon lҥi xây dӵng mӝt thӃ giӟi giӕng thӃ giӟi thӵc tҥi, có nhӳng quan hӋ
giӕng thӵc tҥi đӇ biӋn chính3 cho quan hӋ đó.

®Tҥo sao triӃt gia nhӟ lҥi mà thӕng trӏ đưӧc xã hӝi. Nӝi dung cái nhӟ đúng phҧi giӕng
thӵc tӃ hӑ thӕng trӏ như thӃ nào?]

cdd
Bҩy giӡ ӣ Hy Lҥp, có phái Mégare không công nhұn quan hӋ giӳa cái ý niӋm (phái
«Bҥch Mã» ӣ Trung Quӕc vào thӁ kӹ IV ± V tr. CN), nó không công nhұn sӵ liên hӋ
giӳa ý ni͏m có th͋ bi͇n chuy͋n, liên h͏ vͣi nhau, do đó ta có thӇ đem nhӳng ý niӋm
tưӣng tưӧng đó vào thӵc tҥi - lҥi xây dӵng lên mӝt thӃ giӟi giӕng thӵc tҥi. Đó là cái
mà phái duy tâm xem là mӝt thҳng thӃ (xây dӵng mӝt thӃ giӟi lý tưӣng, thӵc ra chӍ
chép lҥi thӵc tӃ), thì thӵc ra là mӝt biӋn bác chӕng lҥi chӫ nghĩa duy tâm, nêu rõ mâu
thuүn trong lý luұn duy tâm. Theo tư tưӣng đó, thӃ giӟi lý tưӣng như m͡t cái gì cao
hơn th͹c t̩i, trong đó nó th͙ng nh̭t m͕i mâu thu̳n phân cách cͯa cá th͋ đ͋ thành
nhͷng ý ni͏m tuy͏t đ͙i lý tưͧng, nhưng như thӃ mҩt tác dөng thӵc tӃ, rơi vào phái
Mégare, do đó phҧi đӇ lҥi thӃ giӟi thӵc tҥi chӍ là sӵ phҧn ánh cӫa thӃ giӟi thӵc tҥi mà
thôi.

Vҩn đӅ này không phҧi xa xôi mà thӇ hiӋn hàng ngày trong công tác thӵc tӃ. Trong
văn hóa thӇ hiӋn dưӟi hình thӭc điӇn hình và hiӋn thӵc lý tưӣng trong dĩ vãng, v. v...
(thӵc tҥi xã hӝi quy đӏnh điӇn hình lý tưӣng - đó là giҧi pháp đӝc nhҩtù lý tưӣng phҧi
là sҧn phҭm cӫa thӵc tҥi, nӃu không sӁ rơi vào vô lý cӫa Platon). Nhӳng bӃ tҳc cӫa
Platon không phҧi đã hӃt mà ngày nay vүn tәn tҥiù quan hӋ giӳa lý tưӣng và thӵc tҥi.
Đһc biӋt là giҧi pháp quý tӝc là đһt lý tưӣng đi trưӟc thӵc tҥi - đӇ biӋn chính quyӅn
thӕng trӏ cӫa nó - do đó ta liên hӋ đӇ đánh giá tính chҩt lҥc hұu giai cҩp cӫa truyӅn
thӕng đһt lý tưӣng làm khuôn mүu cho thӵc tҥi.

ThuyӃt trình GORGIAS

Vҩn đӅ nghӋ thuұt thuyӃt trình (réthorique)

Gorgias và Socrate thҧo luұn vӅ đӏnh nghĩa «nghӋ thuұt thuyӃt trình».

- Công cө làm cho ngưӡi ta tin. ChӍ trong phҥm vi có thuyӃt trình thôi - công dөng
nhiӅu nhҩt trong chính trӏ. Socrate cho rҵng làm cho tin chӭ không phҧi làm cho ngưӡi
ta biӃt (tin chưa ph̫i là bi͇t).

- Gorgias cho nghӋ thuұt thuyӃt trình là toàn lӵc, huyӅn diӋu, vì mӝt ngưӡi không
chuyên môn gì cҧ mà có thӇ làm ngưӡi ta tin tưӣng (có thӇ tin hơn ông thҫy thuӕc).
Socrate cho nghӋ thuұt này miӉn cho con ngưӡi sӵ hiӇu biӃt (Périclès không biӃt kiӃn
trúc, nhưng thuyӃt cho mӑi ngưӡi vӅ xây thành). Vұy Khoa di͍n thuy͇t ch͑ là khoa
h͕c cͯa nhͷng ngưͥi nói d͙i vͣi ngưͥi d͙t.

Socrate đem ra đһc điӇm nghӋ thuұt diӉn thuyӃtù

cd©
Chia 2 nhóm nghӋ thuұtù làm cho ngưӡi ta thích khoa hӑc (khoa nҩu bӃp nӏnh hót vӏ
giác không cҫn biӃt chҩt bә - y hӑc trái lҥi không cҫn biӃt rӝng rãi - trang điӇm và thӇ
dөc thuӝc loҥi art de flatterie.

Có ngưӡi nói «các sophiste rҩt có thӃ lӵc trong thành thӏ».

Socrate cho thӃ lӵc nӃu không nҳm đưӧc khoa hӑc cũng là vô giá trӏ - càng vô giá trӏ
vì nó không có trách nhiӋm vӅ sӵ áp dөng nghӋ thuұt cho mӝt mөc đích theo loài nào.
Ngưӡi ta dүn chӭng đҥo quân Achéos25 thành công nhӡ làm điӅu ác. Socrate bác lӡi
dӵa vào dүn chӭng mà ch͑ suy tưͧng trong tâm tư mình. Socrate cho ngưӡi có tӝi
không thӇ nào sung sưӟng, nhҩt là nӃu ngưӡi đó không đưӧc chӏu tӝi trưӟc pháp luұt,
không đưӧc đúng Công lý.

Socrate thҧo luұn vӟi Calliclès. Calliclès cho rҵng Socrate đã dùng thiên nhiên và luұt
cӫa con ngưӡi đӇ nguy biӋn. Calliclès cho 2 yӃu tӕ này mâu thuүnù luұt cӫa con ngưӡi
là dөng cө cӫa kҿ yӃu đӇ kìm sӭc vươn ra ngoài nưӟc thưӡng cӫa kҿ mҥnh - luұt thiên
nhiên đúng hơn - chân lý là sӭc mҥnh, sӭc mҥnh vươn lên và thӕng trӏ. Ngưӡi có sӭc
mҥnh là nhà chính trӏ.

Sӭc mҥnh là gì? Sӕ lưӧng hay thông minh hay can đҧm. Sӭc mҥnh là phù hӧp vӟi trұt
tӵ thiên nhiên, là có nhiӅu dөc vӑng, biӃt duy trì và thӓa mãn nó.

Socrate cho dөc vӑng đưa đӃn dөc thú, có cái tӕt cái xҩu - không có giá trӏ, vұy phҧi
chӑn cách sӕngù nghӋ thuұt thuyӃt trình, chính trӏ hay triӃt hӑc. Socrate chia trұt tӵ
thiên nhiên làm 2 loҥiù

- Trұt tӵ hưӟng vӅ khoái lҥc (thӇ chҩt và linh hӗn)

- Trұt tӵ hưӟng vӅ cái tӕt và công lý là khoa hӑc.

Vұy các nhà hùng biӋn không có ích gì, vì không làm cho ai tӕt, chӍ dӵa theo nguyӋn
vӑng quҫn chúng mà chiӅu nӏnh quҫn chúng, không dҥy đưӧc quҫn chúng.

- Tӕt và thiӋn là tr̵t t͹ và hài hòa.

Socrate kӃt luұnù muӕn hҥnh phúc phҧi hưӟng vӅ Công lý và điӅu đӝ. Chӑn mӝt trong
hai cách sӕngù

- TriӃt hӑc không cung cҩp nhӳng phương tiӋn bҧo vӋ cuӝc sӕng cӫa taù muӕn tránh
bҩt công phҧi nӏnh nӑt - làm bҩt công. Vҩn đӅ là sӕng cho đúng, không phҧi là bҧo
đҧm hҥnh phúc.

cd{
- Theo sӵ phân chia nghӋ thuұt trên, chính trӏ chӍ có giá trӏ khi làm dân tӕt thêm,
nhưng sӵ thӵc chính trӏ không bao giӡ như thӃ (theo nguyên tҳc cӫa các nhà tranh
biӋn). Các Sophiste chӍ là đҫy tӟ tӕt cӫa ngưӡi dân và không giáo dөc làm thiӋt thòi
cho dân.

Socrate kӃt luұn sӁ quyӃt tâm làm viӋc thiӋn, không bao giӡ nӏnh dân dù có mҩt yên
әn cũng giӳ lҩy tâm trong sҥch, lúc sӕng và lúc chӃt. Cách sӕng tӕt nhҩt là Thӵc hành
Đҥo đӭc và Công lý trong cuӝc đӡi cũng như dưӟi âm phӫ.

Tóm tҳt:

Socrate đҧ pháù

- Sӵ tin - chưa phҧi là hӃt - nghӋ thuұt thuyӃt trình không có giá trӏ gì (đòi hӓi khoa
hӑc)

- NguyӋn vӑng quҫn chúng - dөc vӑng thҩp cҫn phҧi đàn áp đi (đӅ cao Đҥo đӭc, Chân
lý và trұt tӵ hài hòa theo phương pháp chӫ quan)

- Chính trӏ theo nguyӋn vӑng cӫa quҫn chúng.

Socrate chӫ trươngù

- ĐӅ cao đҥo đӭc, công lý

- ĐӅ cao khoa hӑc là trұt tӵ và hài hòa.

Nhұn đӏnh

Căn bҧn cӫa lý luұn Platon ӣ đây là gán cho giai cҩp tư sҧn là phӍnh phӡ nӏnh hót nhân
dân đӇ làm giàu, phӫ nhұn nӅn văn minh vĩ đҥi mà hӑ xây dӵng nên. Tҥi sao như thӃ?

Sӵ thӵc thì nhӳng đҥi diӋn cӫa nhân dân như Gorgias, Péricles, v. v... có nhiӅu ý kiӃn
tӕt đҽp, nhưng khi xây dӵng hӑc thuyӃt thì cũng bӃ tҳc lúc bӏ lӏch sӱ thúc đҭy đâm bӃ
tҳc, nhưng phҫn căn bҧn là nó đã nҳm đưӧc nhӳng điӇm cӫa công lýù hiӇu biӃt xây
dӵng trên kinh nghiӋm, phөc vө là phөc vө nhân dân. Nhưng khi đòi hӓi đӃn lý luұn
cuӕi cùng thì hӑ bӃ tҳc, vì chưa đúc thành hӑc thuyӃt.

Socrate phӫ nhұn nhӳng điӇm căn bҧn đó và đưa đӃn kӃt luұn cuӕi cùng Đҥo đӭc,
Chân lý, nhưng bӓ hҷn điӇm căn bҧn Đҥo đӭc cho ai, Công lý cho ai.

c©

Liên hӋ. Tình trҥng này hiӋn nay còn nhiӅuù dùng đҥo đӭc, công lý thuҫn túy đӕi lұp
vӟi khái niӋm quҫn chúng.

Giҧi thích Máy móc là mӝt sӵ giҧi thích dӵa theo s͹ s̷p x͇p trong không gian.
Nhӳng biӃn chuyӇn do bi͇n đ͝i v͉ v͓ trí trongkhông gian không có nhӳng bưӟc vӑt
biӃn chҩt, vì thӃ không giҧi thích đưӧc nhӳng chҩt mӟi.

3 - Aristote

Môn đӋ cӫa Platon. Sӕng trong thӃ kӹ IV tr. CNù tan rã cͯa qu͙c gia thành th͓ đưa
đ͇n quân chͯ đ͡c đoán, đһc sҳc là nó đã thông qua mӝt giai đoҥn dân chӫ (nhiӅu vӟi
Á Đông kӃ tөc trӵc tiӃp), làm cho văn minh rҩt phát triӇn. Lúc đҫu quý tӝc lên vӟi tư
tưӣng thӕng trӏ toàn bӝ (Platon), nhưng công thương phát triӇn quá nên chӍ xây d͹ng
th͙ng tr͓ đưͫc trên s͹ đi͉u hòaquy͉n lͫi vͣi bên tư s̫n trong hình thͱc nhà vua. Sӵ
liên minh này đưӧc phҧn ánh trong tư tưӣng Aristote.

Aristote công nhұn cái làm cho đӏnh nghĩa sӵ vұt là hình thͱc (ý niӋm), nhưng s͹ v̵t
là v̵t ch̭t. Vұy mӛi sӵ vұt gӗm 2 phҫnù phҫn lý tính ӣ hình thӭc, phҫn thӵc thӇ là vұt
chҩt (đҩt thó và đӗ gӕm). Sӵ thҩt bҥi cӫa quý tӝcù công nhұn vai trò vұt chҩt, nhưng
không công nhұn năng lӵc tӵ tҥo thành hình thӭc cӫa vұt chҩt. Aristote công nhұn
mâu thuүn giӳa tư tưӣng và thӵc tҥi, tìm cách dung hòa theo mӝt đưӡng lӕi thӓa hiӋp
và cuӕi cùng có lӧi cho duy tâm - ý ni͏m quy͇t đ͓nh. Sӣ dĩ như thӃ vì thӵc chҩt cӫa
thӵc tҥi khách quan là hiӋn tưӧng biӃn chuyӇn. Aristote không công nhұn khҧ năng
tҥo thành cӫa vұt chҩt, tҩt yӃu phҧi giҧi thích sӵ hình thành cӫa vұt chҩt bҵng cách lҩy
ý niӋm làm yӃu tӕ quyӃt đӏnh. (Lúc xem vұt thӇ, Aristote giӳ sӵ thăng bҵng, nhưng
đúc kӃt tӟi quá trình thành hình phҧi gán cho vai trò cuӕi cùng thuӝc vӅ quý tӝc.

®Tham khҧoù Svettlo - Aristote Siêu hình.

- Vұt chҩt và hình thӭcù nưӟc, lӱa, khí, đҩt.

- BiӋn chӭng phápù vұn đӝng biӃn chҩt và đӝt biӃn.

Rҩt mâu thuүn - thҫn linh, ý niӋm.

- Luұn lý hình thӭc.

- Nhұn thӭc luұnù nhӏ nguyên - cҧm giác và tri thӭc

- Khoa hӑcù vũ trө - tiӃn hóa vҥn vұt đҩt, cây, vұt, ngưӡi - nhӏ nguyên.

c©c
- Lұp trưӡng chính trӏù trung sҧn, bҧo vӋ chӧ nô lӋ tích cӵc.

- Thưӧng đӃ Aristoteù mөc đích cuӕi cùng làm đӝng cơ thӭ nhҩt «pensée de la
pensée». Thưӧng đӃ trong Aristote là «tư tưӣng cӫa tư tưӣng»

- Lý tưӣng làm vҥn vұt chuyӇn đӝng, nhưng bҧn thân nó thì bҩt đӝng.

- Lý tưӣng là mөc đích làm sӵ vұt biӃn chuyӇn - biӃn chuyӇn mҩt ý nghĩa cӫa nó (Gia
tô vӯa là thҫn vӯa là ngưӡi - tôn giáo cӭu vӟt vұt chҩt).

- Công trình cӫa Marx-Engels là nhұn đӏnh đưӧc nhӳng lý tưӣng ҩy cũng nҧy sinh,
phát triӇn, biӃn chuyӇn trong quá trình biӋn chӭng cӫa vұt chҩt.]

Vì thӃ, nhӏ nguyên luұn cӫa Aristote có khuynh hưӟng duy tâm - nó quy đӏnh nhұn
thӭc luұn cӫa Aristote. Aristote không công nhұn cái nhӟ hoài tưӣng cӫa Platon. Nên
khi giҧi thích nhұn thӭc, Aristote phân tíchù trong hiӇu biӃt có ҧnh hưӣng cӫa vұt chҩt
- Kinh nghiӋm. Vұt thӇ ҭn vào linh hӗn thành ҩn tưӧng. Nhưng còn phҧi nhұn thӭc
nӳa. Nhưng theo Aristote, vұt chҩt không có năng lӵc thành hình nên nó không sinh
nhұn thӭc mà phҧi giҧi quyӃt bҵng khҧ năng cӫa ý niӋm. Ý niӋm này tӗn tҥi sҹn trong
óc, trong linh hӗn - trӣ vӅ duy tâm.

Aristote phân tích thӵc tҥiù trong thӵc tӃ, mӝt sӵ vұt tӗn tҥi gӗm mӝt hình thӭc và mӝt
vұt chҩt (câyù hình thӭc cây và chҩt hӳu cơ), nhưng trong thӵc tҥi nó xuҩt hiӋn dưӟi
hình thӭc vұt thӇ (cây này hay cây kia cө thӇ). Nhưng qua nhұn thӭc, sӵ vұt lҥi xuҩt
hiӋn dưӟi hình thӭc hình thӭc, hình thӭc ý niӋm. Rõ ràng ý ni͏m, hình thͱc ch͑ có
trong tư tưͧng thôi. Hình thӭc dưӟi hình thӭc hình thӭc chӍ có trong tư tưӣng.

®Ṱt c̫ các thͱ nh͓ nguyên đ͉u đi vào duy tâm, đ͉u ngã vào duy tâm]

Vì Aristote đã công nhұn hình thӭc là mӝt yӃu tӕ xây dӵng vұt thӇ, nên hình thӭc
cũng biӃn thành mӝt thӭ thӵc thӇ, nó rұp khuôn vұt thӇ, nên vai trò quyӃt đӏnh là hình
thӭc, do lý lu̵n ph̫i căn cͱ vào hình thͱc, Aristote đã xây dӵng nên tam lu̵n.
Tam luұn (tam đoҥn luұn, BT) có cơ sӣ thӵc tӃ trong phương thӭc sҧn xuҩt bҩy giӡ,
có mӝt thӏ trưӡng rӝng rãi, hình thӭc đӏnh trưӟc - mөc đích có thӇ cӫa sҧn xuҩt - khái
niӋm sau đó xây dӵng phương pháp v. v... Khi có sӵ phân công tӍ mӍ, nhӳng kiӇu mүu
cө thӇ có trưӟc.
Tính chҩt hình thӭc cӫa Tam Luұn ӣ chӛ căn cӭ vào mӝt sӕ kinh nghiӋm có, hay quy
nҥp lên mӝt khái niӋm tәng quát vưӧt ra ngoài giӟi hҥn đó. Aristote tranh biӋn vӟi

c©9
Plalon, nên dӵa nhiӅu vào kinh nghiӋm các nhà khoa hӑc, nên sau này mӟi đӇ nó lên
hình thӭc thuҫn túy hình thӭc.
Qui nҥp có sáng tҥo là xây dӵng lý luұn chӭng minh cho nӝi dung ý niӋm tӗng quát
đó].

Đӭng vӅ mһt phương pháp tư tưӣng, tam luұn có giá trӏ, bҩt cӭ mӝt nguyên lý nào áp
dөng vào thӵc tӃ đӅu phҧi áp dөng qua tam luұn. Sӣ dĩ như thӃ vì tam luұn phҧn ánh
mӝt trong nhӳng tә chӭc sҧn xuҩt (mӝt tә chӭc sҧn xuҩt do mӝt kӃ hoҥch chӫ trương
sҧn xuҩt chung áp dөng vào mӝt trưӡng hӧp cө thӇ - thӵc hiӋn tam luұn - nӃu ta đһt
chӫ trương ҩy thành thӵc tӃ siêu nhiên thì tam luұn cӫa chúng ta sӁ biӃn thành mӝt
hình thӭc). Trong Aristote Tam lu̵n đưͫc quan ni͏m như m͡t chͯ trương hình thͱc.

Qua Aristote ta nhұn thӭc đưӧcù

- Thӵc chҩt cӫa nhӏ nguyên xét tӟi cùng là duy tâm hình thӭc, lý luұn.

î - Epicure

TriӃt hӑc Aristote là triӃt hӑc cuӕi cùng đҥi diӋn cho tư tưӣng Hy Lҥp quӕc gia thành
thӏ. Sau thӃ kӹ V tr. CN, thành thӏ tan rã dҫn, và dù còn hình thͱc dân chͯ cũng không
còn đ͡c l̵p mà phͭ thu͡c các đ͇ qu͙c lͣn đang phát tri͋n. Chính th͋ c͡ng hòa cũng
tan rã và có khuynh hưͣng quân chͯ tuy͏t đ͙i (không tuyӋt đӕi - Đông phương).
QuyӅn lӧi công thương đưӧc đҧm bҧo (dung hòa tư sҧn quý tӝc) nhưng quӕc gia thành
thӏ tan rã, dân nghèo lӟp dưӟi có mӝt phong trào các kẖu hi͏u bãi nͫ và chia ru͡ng;
vài nơi tӟi trình đӝ yêu c̯u gi̫i phóng nô l͏.

VӅ tư tưӣng phҧn ánh cách mҥng đó, nhưng trên lұp trưӡng trung gian (không thӕng
trӏ cũng không dân nghèo và nô lӋ) đưӧc phҧn ánh trong triӃt hӑc Épicure.

Chӫ nghĩa duy vұt cӫa Epicure không ph̫n ánh tư tưͧng tư s̫n đang lên như
Démocrite hay Milet, mà chӍ phҧn ánh mӝt phong trào chӕng chính quyӅn bҩy giӡ,
nhưng không yêu c̯u n̷m chính quy͉n mà l̩i b̫o đ̫m t͹ do, h̩nh phúc cá nhân
trong b̭t cͱ trưͥng hͫp nào (tiӇu tư sҧn và tư sҧn). K͋ cho đ͇n phong trào tư b̫n c̵n
đ̩i thì chͯ nghĩa Épicure là cách m̩ng nh̭t (Épicure đҥi diӋn cho chӫ nghĩa duy vұt).

Vũ trө quan.

Vҩn đӅù trong nhӳng cuӝc loҥn lҥc liên miên vӟi sӵ bӃ tҳc cӫa thӡi đҥi, làm sao bҧo
đҧm đưӧc hҥnh phúc cá nhân. Khác vӟi tư tưӣng trưӟc đһt vҩn đӅ trong khuôn khә xã
hӝi, Épicure đã chuy͋n v̭n đ͉ sang hoàn toàn cá nhân, đ͙i l̵p vͣi xã h͡i (tiӃn bӝ vì
xã hӝi đҫy áp bӭc bóc lӝt, bӃ tҳc, không có khҧ năng cҧi tҥo).
c©3
Giҧi quyӃtù Xây dӵng mӝt tư tưӣng tӵ do đӕi vӟi nhӳng giҧ thuyӃt làm mҩt bình tĩnh,
dӑa nҥt nhân tâm, chӫ yӃu là tư tưӣng tôn giáo. Épicure đ̫ đ̫o tôn giáo tri͏t đ͋ b̹ng
lý thuy͇t nguyên t͵.

®Tҫng lӟp tư sҧn dưӟi thӡi Épicure đưӧc bҧo đҧm quyӅn lӧi kinh tӃ và bҧo đҧm mӝt
phҫn nào đӡi sӕng chính trӏ.
Hӑc thuyӃt Épicure có phҧn ánh phҫn nào phong trào cách mҥng (chӕng tôn giáo
quyӃt liӋt), chҳc không phҧi cӫa giai cҩp tư sҧn mà là cӫa mӝt tҫng lӟp nào tương đӕi
gҫn nhân dân hơn, tiӇu tư sҧn chҷng hҥn - đӝng cơ không phҧi khoa hӑc mà là chӕng
tôn giáo.
Tính chҩt nhân dân cӫa Épicure ӣ chӛ đòi hҥnh phúc và bҧo đҧm khoái lҥc. Quý tӝc
không như thӃ mà chӍ biӋn chính cho quyӅn hưӣng lҥc cӫa mình bҵng đҥo đӭc
thôi.
- Thӡi đҥi cӫa Épicure là giai đo̩n tan rã cͯa qu͙c gia thành th͓, chӃ đӝ công thương
nghiӋp không còn ưu thӃ tuyӋt đӕi nӳa, nhưng chưa phҧi là sӵ tan rã cӫa chӃ đӝ nô lӋ
- Cӫa thӇ kӹ IV tr. CN, kinh tӃ công thương nghi͏p phát tri͋n nhưng lҥi m̭t uy th͇, vì
lúc trưӟc thành thӏ thӕng trӏ (bóc lӝt nông nghiӋp, trӑng thành thӏ và xuҩt cҧng), còn
bây giӡ nó phát triӇn rӝng rãi. Vұy, công thương nghiӋp xét tuyӋt đӕi là phát triӇn,
nhưng tương đӕi mҩt ưu thӃ tuyӋt đӕi].
NӃu mӑi vұt do ngưӡi ta cҩu tҥo thì thҫn mҩt uy thӃ. Épicure cho th̯n và linh h͛n do
m͡t lo̩i nguyên t͵ tinh vi c̭u t̩o nên. Khác vӟi Démocrite cho nguyên tӱ rơi trên
xuӕng theo tӕc đӝ khác nhau, bám vào nhau thành thӃ giӟi, Épicure cho nguyên tӱ rơi
đӅu nhau, đôi khi có nguyên tӱ lӋch va chҥm làm lӋch hưӟng các nguyên tӱ khác nhau,
cҩu tҥo thành thӃ giӟi - phҧn ánh sӵ khác nhau cӫa giai cҩp tư sҧn, ӣ đây không đһt
vҩn đӅ nҳm chính quyӅn mà chӍ yêu c̯u t͹ do cá nhân. Épicure vүn dүn chӭng bҵng
kinh nghiӋm bҧn thân cӫa mӛi ngưӡi - tӵ do nhân tâm, giҧi thích vӅ linh hӗn do
nguyên tӱ - tӵ do.

Ta thҩy trong Épicureù

- Bҧo đҧm tӵ do cá nhân trên mӝt cơ sӣ lý luұn duy vұt triӋt đӇ.

- Bҧo đҧm quyӅn xây dӵng tӵ do cá nhân bҵng cách đһt nó làm nguӗn gӕc sӵ vұt.
®Đһc sҳc và tác dөng cӫa lý thuyӃt Épicure là ӣ tinh th̯n ch͙ng tôn giáo tri͏t đ͋ lҫn
đҫu tiên trong lӏch sӱ (vô thҫn chӫ nghĩa).
Tính chҩt duy vұt cӫa nó không thuҫn ӣ vũ trө quan mà đã phҫn nào thӇ hiӋn trong
nhân sinh quanù quyӅn hưӣng thө quyӅn lӧi vұt chҩt.

c©î
Nó hӳu hҥn vì hưӣng lҥc rҩt hҥn chӃ, mang tính chҩt khҳc kӹ chӭ không đһt vҩn đӅ
phát triӇn....
Nhҵm hưӣng lҥc thuҫn túy và vĩnh viӉn là bҧo đҧm sinh hoҥt tӕi thiӇu]

Nhân sinh quan.

Épicure quan niӋm b̫n ch̭t cͯa h̩nh phúc là khoái l̩cù mӑi vұt thӇ đӅu đòi hӓi khoái
lҥc. Làm thӃ nào đҧm bҧo khoái lҥc liên tiӃp vĩnh viӉn, thuҫn túy hҥnh phúc tuyӋt đӕi.

Khoái lҥc không lүn lӝn trong đau đӟn, không thuҫn túy vì sӵ đòi hӓi do nhӳng nhұn
thӭc sai lҫm vӅ khoái lҥc (yêu cҫu quá cao, muӕn nhiӅu chuyӋn không thӇ có đưӧc
®hҥn chӃ đӕi vӟi đòi hӓi cӫa thӭ dân nghèo và nô lӋ mà Épicure cho là cao quá] sinh
ra đau đӟn, do đó, muӕn có hҥnh phúc thuҫn túy thì phҧi hiӇu rõ thӵc chҩt cӫa khoái
lҥc là đҧm bҧo nhu c̯u t͙i thi͋u cͯa v̵t th͋ và bình tĩnh cͯa linh h͛n (phương diӋn cá
nhân). Còn vӅ quan hӋ xã hӝi, Épicure cho là tình thân ái giͷa b̩n bè (quan niӋm mӝt
cách cá nhân thôi).

Épicure cho cҧm giác là nguyên tӱ cӫa linh hӗn chuyӇn đӝng và chӫ đӝng thӃ nào đҩy
sӁ sinh khoái lҥc, do đó, nӃu hưͣng đưͫc chuy͋n đ͡ng ̭y sͅ có khoái l̩c dù ă u͙ng
kham kh͝, đau đͣn v͉ v̵t ch̭t.

Mӝt chӫ nghĩa như thӃ chӍ có thӇ có trong m͡t xã h͡i b͇ t̷c. Nhưng nó có tính chҩt
tiӃn bӝ ӣ ý nghĩa đӕi kháng chӕng chính quyӅn chӫ nô. Nên khi phong kiӃn lên chúng
mҥt sát Épicure, vì nhiӅu tư tưӣng Épicure tiêu biӇu nhҩt cho ý thӭc cách mҥng chӕng
phong kiӃn trưӟc khi có giai cҩp tư sҧn cұn đҥi.

V - TRIӂT HӐC HY LҤP TRONG THӂ KӸ IV VÀ III TR CN

Phái khҳc kӹ

Trong sӵ tan rã cӫa chӃ đӝ chӫ nô thành thӏ và chӃ đӝ dân chӫ chӫ nô, triӃt hӑc đã
chuyӇn tӯ mӝt xã hӝi vӅ cá nhân, tӯ khách quan vӅ chӫ quan, và vҩn đӅ cҫn bàn là
H̩nh phúc cá nhân.

Thưӡng ngưӡi ta vүn nhұn thҩy 2 yӃu tӕù đӭc tính và khoái lҥc.

Vҩn đӅ đһt raù Đӭc tính vì Hҥnh phúc hay Hҥnh phúc vì Đӭc hҥnh. Épicure cho đӭc
tính vì hҥnh phúc. Bҩy giӡ có phái khҳc kӹ chӫ trương ngưӧc lҥi, Hҥnh phúc vì Đӭc
tính - nhà hiӅn triӃt thӵc hiӋn Đҥo đӭc thì dù có khӫng bӕ thӃ nào cũng đưӧc hҥnh
phúc hoàn toàn. Hҥnh phúc đһt vào Đҥo đӭc. Đҥo đӭc đây không thӕng trӏ mӑi vұt thӇ,

c©Ë
tư tưӣng này trong giai đoҥn lӏch sӱ ҩy ch͑ là s̫n pẖm cͯa th͙ng tr͓. Nó là tư tưӣng
cӫa tư sҧn chӫ nô không th͋ th͹c hi͏n đưͫc đҥo đӭc và lý tính tuyӋt đӕi như thӡi
Platon nӳa, nhưng cũng đòi hӓi chӃ đӝ mӟi - quân chӫ - nhӳng yêu cҫu trưӟcù thӵc
hiӋn Đҥo đӭc và Lý tưӣng. Sӵ thӵc hiӋn đây không do quyӅn thӕng trӏ cӫa tư sҧn chӫ
nô, nhưng do mӝt chӃ đӝ sҹn có nên mang tính chҩt tiêu cӵc (sҹn có, chӭ không xây
dӵng).

Vũ trө quan khҳc kӹ do đó nó có tính chҩt nӱa duy tâm, nӱa duy vұt.

Th͇ giͣi do Pý tính xây d͹ng, nhưng Pý tính cũng là m͡t thͱ v̵t ch̭t, mӝt thӭ Lӱa -
lӱa tҥo tác. Mӛi vұt thӇ là mӝt thӇ thӕng nhҩt do lý tính tұp trung, do lý tính nên thӃ
giӟi là khӕi thӕng nhҩt. Vұy mӛi vұt thӇ là do mӝt phҫn cӫa Lӱa thӕng nhҩt, mӑi sӵ
vұt đӅu duy lý và ṱt nhiên đӃn nӛi sau đҥi niên ®mҩy chөc vҥn năm] (khi giao điӇm
giӳa quӻ đҥo Trăng và Trӡi đi mӝt vòng vӅ chӛ cũ, thӃ giӟi lҥi tan thành lӱa và xây
dӵng lҥi giӕng hӋt như trưӟc. Vì thӃ mӑi sӵ đӅu đúng (do Thưӧng đӃù Lý tính tuyӋt
đӕi), vì Thưӧng đӃ không ӣ trên mà ӣ trong thӃ giӟi đӇ xây dӵng thӃ giӟi nên thӃ giӟi
cũng là Thưӧng đӃ. Đây không phҧi quan niӋm tҩt nhiên cӫa duy vұt biӋn chӭng,
không phҧi quan niӋm tҩt nhiên khoa hӑc - quy luұt. Đây là quan niӋm Ti͉n đ͉ đ͓nh
m͏nh chͯ nghĩa xây dӵng trên mӝt cơ sӣ triӃt hӑc xuyên tҥc nó.

Nó thӇ hiӋn tư tưӣng mӝt giai cҩp thӕng trӏ, đưӧc thӕng trӏ vӟi chӃ đӝ quân chӫ đӝc
đoán. Cӕ nhiên chӃ đӝ này xây dӵng trên mӝt cơ sӣ sҧn xuҩt đã phát triӇn nhiӅu
nhưng bӏ tұp trung trong tay nhà vua, và tính chҩt duy lý cӫa thӃ giӟi đưӧc xem là uy
quyӅn thӕng trӏ cӫa nhà vua - có sӵ đҧo lӝn (quan niӋm lý tính thӕng trӏ cӫa nhà vuaù
Lý tính không đӝc lұp mà Lý tính là Thưӧng đӃ và Thưӧng đӃ là Lý tính) - vì thӃ Lý
tính mang tính chҩt tiӃp thu mӝt cách tiêu cӵc, tiӃp thu trong cҧm giác. Do đó, nhұn
thӭc luұn và nhân sinh quan cũng duy lý, tiêu cӵc. Nӝi dung sӵ hiӇu biӃt theo cҧm
giác và kinh nghiӋm. Nhұn hay không nhұn là do chӫ quan (khác vӟi Aristote, đâu có
vҩn đӅ ý niӋm không tham gia - tiêu cӵc hơn Aristote), chӫ quan cӫa chúng ta không
thêm gì vào nӝi dung đó. Nó rҩt rõ ràng diӉn biӃn lӵc lưӧng giai cҩp xã hӝiù tӯ mӝt
giai cҩp tә chӭc sҧn xuҩt mӝt cách đӕi lұp qua tә chӭc sҧn xuҩt dưӟi sӵ thӕng trӏ tuyӋt
đӕi cӫa tinh thҫn thӃ giӟi đã có sҹn trong thӃ giӟi mà mình phҧi có phҫn (trong các
văn kiӋn phong kiӃn có tư tưӣng cây cӓ, cây cӕi vũ trө đӅu cӫa nhà vua).

+ Tinh thҫn trong đҥo đӭc cũng tiêu cӵcù công nhұn sӵ viӋc, đӗng nhҩt ý chí cá nhân
vӟi ý chí toàn bӝ. Công nhұn mӑi viӋc do Thưӧng đӃ làm ra thì nó nhҩt đӏnh là tӕt.
Cái có (tӗn tҥi BT) do Thưӧng đӃ, cái do Thưӧng đӃ thì nó tӕt, là cái chúng ta muӕn -
vұy cái chúng ta muӕn đã đưӧc thӵc hiӋn rӗi - thӓa mãn.

c©ƒ
Tư tưӣng này chӍ thӓa mãn đưӧc giai cҩp thӕng trӏ thôi. Nó chӏu sӵ đӝc đoán cӫa mӝt
ngưӡi, nhà vua. Tiêu chuҭn cӫa đҥo đӭc là công nhұn cái đã có (không xây dӵng gì
mӟi) - Công nhұn chӃ đӝ đương thӡi - công nhұn mӝt cách tiêu cӵc.

Tư tưӣng này nhiӅu ҧnh hưӣng vӅ sau (Gia-tô, các tư tưӣng xuҩt phát tӯ Gia-tô mà ra
ngoài nӳa). Nó đưӧc xem là mӝt hӑc thuyӃt cao cҧù chӏu đӵng bҩt cӭ cái gì xҧy ra.

Xét nӝi dung chӫ nghĩa này, do quyӅn lӧi giai cҩp bóc lӝt thӵc hiӋn dưӟi mӝt chӃ đӝ
đӝc đoán, làm cho cái cá nhân - trong giai cҩp bóc lӝt này - không tӵ chӫ và ch͑ có
cách công nh̵n ch͇ đ͡ đó là h̩nh phúc, dù bӏ áp bӭc nhưng đưӧc phép bóc lӝt nên
giai cҩp đó cũng công nhұn chӃ đӝ là tӕt. Đây cũng là cơ sӣ xã hӝi cӫa đҥo Gia-tô.

Nó cũng có phҫn đӕi lұp vӟi chӃ đӝ quân chӫ (thӵc hiӋn Lý tính đó là điӅu kiӋn mà
giai cҩp tư sҧn đһt ra khi sáp nhұp vӟi chӃ đӝ quân chӫ (điӅu kiӋnù đӇ cho phát triӇn
phương thӭc sҧn xuҩt duy lý cӫa nó - nhà vua là Lý tính -, duy lýù sҧn xuҩt theo tiêu
chuҭn và phát triӇn thӏ trưӡng.

PHӨ LӨC

* Duy tâm chͯ quanù căn cӭ vào ý thӭc cá nhân, đһc biӋt là ý thӭc cҧm tính.

* Duy tâm khách quanù căn cӭ vào khái niӋm hay ý niӋm. Khái niӋm là mӝt quy luұt
có tính chҩt khách quan đӕi vӟi ý thӭc cá nhân, nó có tính chҩt phә cұp.

* Lӏch sӱ Athènes (giai đoҥn thӏnh)ù

Quí tӝc - Đҥi thương, TiӇu tư sҧn - Dân nghèo thӕng trӏ nô lӋ.

Lúc tan rã thu vào mӝt đӃ chӃ (Alexandre IV), chӍ có quí tӝc và thương gia là thӕng trӏ.
Dân nghèo đi vӟi nô lӋ đòi ruӝng đҩt. TiӇu tư sҧn, không đưӧc thӕng trӏ nhưng chưa
phá sҧn, đòi hҥnh phúc cá nhân.

Lúc đҫu, dưӟi chӃ đӝ nô lӋ hҥnh phúc tương đӕi còn đưӧc bҧo đҧm trong chӃ đӝ quӕc
gia thành thӏ. Lúc nó tan rã thì vҩn đӅ này mӟi xuҩt hiӋn, vì lúc ҩy nó mӟi có cơ sӣ xã
hӝi (Hҥnh phúc không đưӧc bҧo đҧm nӳa).

- húc vì pͱcù Khҳc kӹ - quý tӝc hay đҥi thương tham gia chӕng đӃ chӃ mӟi phҧi hy
sinh mӝt sӕ quyӅn lӧi.

c©d
- pͱc vì húcù Épicure - quyӅn cá nhân đӏnh đoҥt quyӅn mình trong mӝt chӃ đӝ không
đҧm bҧo hҥnh phúc cá nhân. Nó chӍ có ý nghĩa cách mҥng vì chӕng tôn giáo triӋt đӇ,
nhưng không phҧi là mӝt phong trào cách mҥng, chӍ đҥi diӋn cho quyӅn lӧi mӝt giai
cҩp tư hӳu.

* Trong chӃ đӝ thӏ tӝc, chưa có quan niӋm ngưӡi nói chung mà chӍ có là ngưӡi thӵc tӃ.

* Ôͭc đích kh̷c kͽù đӗng nhҩt cá thӇ và cӝng đӗng. Cá nhân và thӃ giӟi là mӝt. Cá
nhân và thӃ giӟi là mӝt. Khi cá nhân hy sinh thì hy hình mӝt cách sung sưӟng. Nhưng
không phҧi nó triӋt dөc như đҥo Phұt.

* Pý vì Thiêngù Khoa hӑc vì tôn giáo - gán khoa hӑc cho mê tín - tư sҧn dưӟi quân chӫ
đӝc đoán - tư sҧn thӕng trӏ.

* Kinh nghiӋm lӏch sӱ chӭng tӓ tư tưӣng triӃt hӑc phát triӇn không có nhӳng yӃu tӕ
mӟi, khi mӝt chӃ đӝ bóc lӝt tàn tҥ sҳp có mӝt chӃ đӝ mӟi (trong chӃ đӝ bóc lӝt).
Nhưng cuӕi nô lӋ kinh nghiӋm lӏch sӱ cho hay không có tư tưӣng mӟi, chӍ có đҥo Gia-
tô nhưng chӍ có là mӝt tәng kӃt chӭ không như dân nghèo ӣ Athènes có lên nҳm chính
quyӅn. Còn tҫng lӟp thӭ dân thì đӏa vӏ xã hӝi không hơn gì trưӟc, nhưng trong mӝt sӕ
lӟn trưӡng hӧp đӏa vӏ hӑ còn bӏ sút kém.

* Đһc sҳc cӫa Th̯n Hy P̩p là có cái Đҽp. Ӣ Đông phương trưӟc khi chӕng tұp trung
thҫn cũng gҫn ngưӡi như Hy Lҥp.

Vì qua mӝt giai đoҥn dân chӫ rӗi đi đӃn quân chӫ đӝc đoán, nên lúc đi tӟi nhҩt thҫn
linh cũng mang nhiӅu tính chҩt nhân vănù Gia-tô tәng kӃt tư tưӣng Hy Lҥp là mӝt
thưӧng đӃ tuyӋt đӕi gҳn liӅn vӟi Công lý và Bác ái (ӣ Đông phương, đҫy tính chҩt đàn
áp kӇ cҧ tính chҩt Công lý cӫa nó).

* Quan niӋm mâu thuүn không có hưӟng cӫa Héraclite thӇ hiӋn ӣ hình tưӧng giương
cung, tiӃng đàn mà Héraclite lҩy làm thí dө - không bên nào hơn, bên nào kém -
không có diӋn tích cӵc phát triӇn nên cuӕi cùng là đi đӃn thӓa hiӋp.

* Mâu thuүn trong quan hӋ logos cӫa Héraclite - quy luұt nӝi tҥi và sӵ có sҹn cӫa nó.
Xuҩt phát tӯ lұp trưӡng giai cҩp, dù có phҫn nào tiӃn bӝ nhӡ yӃu tӕ phҧn đӃ, nhưng
căn bҧn vүn là tư tưӣng cӫa giai cҩp bóc lӝt, nhҩt là quý tӝc, công nh̵n quy lu̵t
nhưng h̩n ch͇ s͹ nh̵n thͱc trong m͡t s͙ ngưͥi. Tư tưӣng này hiӋn còn nhiӅu.

* Xét vҩn đӅ đӝng cơ chӫ quan cӫa các triӃt gia liên hӋ vӟi hiӋn tҥi dưӟi hình thӭc
nhӳng ngưӡi theo các thuyӃt...26 không thông - là vô tư, bӏ lӯa bӏp hay cӕ tìnhù

c©©
- Nói chung, triӃt hӑc không do thӫ đoҥn, vì nӃu hoàn toàn do thӫ đoҥn thì không thӇ
sáng tҥo đưӧc mӝt hӑc thuyӃt giá trӏ - cҫn có mӝt tә chӭc nào mӟi có thӫ đoҥn đưӧc.

- Trong hӑc thuyӃt triӃt hӑc, có ý thӭc giai cҩp, nhưng ý thӭc đây là mӝt hình thái tư
tưӣng phҧn ánh quyӅn lӧi thӵc tӃ cӫa giai cҩp, nhưng các triӃt gia quan niӋm là mӝt
chân lý Đҥo đӭc. Đҥo đӭc này phҫn nào chӭa đӵng quyӅn lӧi nhân dân, nhưng qua
quyӅn lӧi giai cҩp - quyӅn lӧi giai cҩp trong triӃt hӑc phҧi thông qua đҥo đӭc, thông
qua quyӅn lӧi cӫa toàn dân, như thӃ mӟi mê hoһc đưӧc mӑi ngưӡi, và như thӃ căn
bҧn triӃt gia phҧi bӏ mê hoһc trưӟc đã. Nhưng muӕn xét triӃt gia hoàn toàn thành thӵc
hay không, ta phҧi xét triӃt lý đó có hoàn toàn phù hӧp vӟi quyӅn lӧi giai cҩp hay
không. Nó thành thӵc khi triӃt gia thuӝc giai cҩp đang lên, quyӅn lӧi phù hӧp vӟi nhân
dân - có sӵ thӕng nhҩt th͹c s͹. Nhưng có thӕng nhҩt hoàn toàn không? Đành rҵng
quyӅn lӧi có nhӳng lúc không thӕng nhҩt hoàn toàn vӟi quyӅn lӧi nhân dân, nhưng
không tránh khӓi mâu thuүn. Và mâu thuүn này có phҧn ánh chӫ quan. TriӃt gia có
quan niӋm quyӅn lӧi giai cҩp qua đҥo đӭc, nhưng đҥo đӭc đây không thành thӵc và
mang tính chҩt duy tâm.

Khi quyӅn lӧi không phù hӧp thì triӃt gia vүn còn phҫn nào thành thӵc, nhưng bӏ gò
ép trong lý thuyӃt.

Vҩn đӅ đһt ra đӇ xét phҫn thành thӵc cӫa triӃt gia trong hӑc thuyӃt. Phҫn này có cơ sӣ
trong sӵ phát triӇn cӫa thӵc tҥi (phҫn duy tâm có cơ sӣ là sӵ ngăn cҧn cái phát triӇn -
phù hӧp quyӅn lӧi quí tӝc và nhân dân.

Cho đӃn khi trong thӵc tӃ này mҩt đi không hҷn là triӃt gia phҧi hoàn toàn thӫ đoҥn,
và có thӇ có nhӳng cơ sӣ thӵc tӃ mҩt đi nhưng đӇ lҥi nhӳng mâu thuүn trong tư tưӣng,
trong ý thӭc xã hӝi (tôn giáo ӣ Liên Xô).

Tóm tҳt:

- Không có thӫ đoҥn, thӫ đoҥn không thӇ tҥo ra hӑc thuyӃt.

- Bҧn chҩt cӫa duy tâm là mҩt thành thӵc, chúng ta chӍ xét đӇ đánh giá phҫn thành
thӵc cӫa nó đưӧc như thӃ nào (ông thҫy mo cũng có phҫn thành thӵc, ông tӵ mê hoһc
trưӟc khi mê hoһc ngưӡi). Xét cơ sӣ cӫa nó, do đó có thӇ tiӃn hành sӵ tiӃp tөc tư
tưӣng có kӃt quҧ. Mӝt sai lҫm không thӇ hiӋn mӝt cách đơn giҧn mà phҧi qua mӝt quá
trình.

Trҫn Đӭc Thҧo

c©{
(L͓ch s͵ Tư tưͧng trưͣc Marx, tr. 169-226)

1
Tài liӋu ®A]
2
???, nhӳng câu và tӯ mà ngưӡi giӟi thiӋu không đoán hiӇu đưӧc. PTL
3
In nhҫm là biӋn chӭng. Đã đәi lҥi trong bài. PTL.
4
In là Dorius, có lӁ tӯ Dorieus (Hy Lҥp), đӇ chӍ dân Doriens (Pháp). Đã đәi lҥi trong
toàn bài. PTL
5
In là Archecus, có lӁ đӇ chӍ dân Achéens (Pháp). Đã đәi lҥi trong toàn bài. PTL
6
In là Archéens. Đã đәi lҥi là Achéens trong toàn bài. PTL
7
Aryens? PTL
8
In là Bàlama, có thӇ là Bà La Môn. PTL
9
In nhҫm là «ThӃ kӹ VII - thӃ kӹ IX tr. CN». Đã sӱa lҥi trong bài. PTL
10
Tӯ quy chiӃu vӅ vòm thánh đưӡng, hình cung nhӑn.
11
In nhҫm là Thalis (Hy Lҥpù Thalês) đӇ chӍ Thalès de Milet , khoҧng 625-547 tr. CN).
Đã đәi lҥi trong bài. PTL
12
Theognis de Mégare, khoҧng hұu bán thӃ kӹ thӭ VI tr. CN. PTL
13
Hésiode, khoҧng thӃ kӹ thӭ VIII tr. CN. PTL
14
Alcée de Mytilène, khoҧng 630-580 tr. CN. PTL
15
In là Patri, có lӁ do đӑc nhҫm tӯ Perse.
16
Tӭc là ngây thơ. BT
17
In nhҫm là «homéonaeries», đã đәi trong bài. «Homoeoméries» đӃn tӯ tӯ Hy Lҥp là
«homoiomereiai». PTL
18
In là Pépi ??? PTL

c{

19
Socrate đã đòi hӓi đưӧc hұu đãi tҥi công đưӡng thành quӕc trong bài phát biӇu
trưӟc tòa (XApologie de Socrate»), không phҧi trong XCriton» . PTL
20
Bҧn thào bӏ mҩt mӝt sӕ chӳ, chúng tôi đoán làù chӫ nô - (B.T)
21
In nhҫm là Chamiode. PTL
22
In nhҫm là Lachis. PTL
23
In nhҫm là Euthyphon. PTL
24
In nhҫm là Périchis. PTL
25
In là Achéos. ???
26
Bҧn thҧo bӏ mҩt mӝt sӕ chӳ. BT

PHҪN NĂM (B)

*

TƯ TƯӢNG TRIӂT HӐC HY LҤP1

TRONG THӂ KӸ IV VÀ III tr CN

Ô̿c dù t͹a bài là XTư tưӣng triӃt hӑc Hy Lҥp trong thӃ kӹ IV và III tr CN»,
bài gi̫ng này l̩i chͯ y͇u bàn v͉ tư tưͧng Hy P̩p tͳ Homère (th͇ kͽ thͱ š tr.
CN£ cho đ͇n các tri͇t gia và k͓ch gia thu͡c th͇ kͽ thͱ š tr. CN, vͣi s͹ v̷ng m̿t
cͯa dòng tư tưͧng tͳ uocrate (kho̫ng 470 - 399£ qua laton (kho̫ng 427 - 347£
đ͇n Aristote (384 - 322£ vì m͡t lý do nào đó không rõ.
Chúng tôi đã quy͇t đ͓nh giͷ nguyên t͹a bài, ch͑ vi͇t thêm lͥi nói đ̯u này.
h̩m Tr͕ng Pu̵t

I - BƯӞC ĐҪU CӪA VĂN MINH HY LҤP

c{c
ThӃ kӹ thӭ VIII - thӭ VII tr. CN là giai đoҥn phát triӇn đҫu tiên cӫa nhӳng quӕc gia
thành thӏ Hy Lҥp. Trưӟc đҩy ӣ đҩt Hy Lҥp đã có hai nӅn văn minh phát triӇnù văn
minh Crète và sau đҩy là văn minh Mycènes. Nhưng vào thiên niên kӹ thӭ II,
khoҧng sau 1200 tr. CN, có mӝt cuӝc xâm lăng lӟn cӫa nhӳng bӝ lҥc Doriens,
nhӳng bӝ lҥc này cũng là mӝt chi nhánh cӫa chӫng tӝc Hy Lҥp nhưng còn ӣ thӡi
kǤ dã man. Lúc chuyӇn vào Hy Lҥp thӏ tӝc Doriens đã phá phách nhӳng kӃt quҧ
cӫa văn minh Mycènes (kӃt quҧ đó thӵc tӃ cũng chưa cao lҳm mà còn ӣ thӡi kǤ bӝ
lҥc tan rã). Do đó chӫng tӝc Hy Lҥp lҥi trӣ lҥi trình đӝ dã man. Trong mҩy thӃ kӹ
thӭ X - thӭ IX tr. CN2 không đӇ lҥi di tích gì, mãi đӃn thӃ kӹ thӭ VIII tr. CN,
nhӳng thӏ tӝc ҩy mӟi lҥi phát triӇn và xây dӵng nhӳng quӕc gia thành thӏ lӟn ӣ tҥi
TiӇu Á và bán đҧo, đһc biӋt là nhӳng thành thӏ như Mytilène, Ephèse, Milet ӣ Tây
TiӇu Á, Corinthe ӣ bán đҧo. Đһc điӇm cӫa nhӳng quӕc gia thành thӏ mӟi này là đã
phát triӇn đưӧc chӃ đӝ cӝng hòa quí tӝc.

Trái vӟi nhӳng bưӟc đҫu cӫa văn minh chiӃm hӳu nô lӋ ӣ Đông phương là quân
chӫ đӝc đoán - tә chӭc Nhà nưӟc đã phҧi xây dӵng bҵng cách tұp trung triӋt đӇ
chính quyӅn quí tӝc đӇ bҧo đҧm nhӳng điӅu kiӋn tә chӭc tӕi thiӇu nhҵm phát triӇn
công thương nghiӋp, xây dӵng đӡi sӕng thành thӏ và đánh đә chӃ đӝ thӏ tӝc - thì ӣ
Hy Lҥp ngay buәi đҫu tә chӭc Nhà nưӟc đã đưӧc xây dӵng theo mӝt hưӟng chӕng
quân chӫ. Tҩt nhiên nó chӍ thӵc hiӋn dân chӫ giӳa hàng quý tӝc vӟi nhau, nhưng
căn bҧn đây đã là mӝt hưӟng đӕi lұp vӟi hưӟng phát triӇn ӣ Đông phương. Ӣ Hy
Lҥp, nhân dân tӵ do vүn bӏ đàn áp, nhưng tương đӕi còn dӉ chӏu hơn nhân dân ӣ
Đông phương. Có thӇ nóiù ӣ Đông phương chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ phát triӇn bҵng
cách nô lӋ hóa cҧ dân tӝc tӵ do, tұp trung quyӅn vào mӝt ngưӡi; còn ӣ Hy Lҥp trái
lҥi theo hưӟng chӕng hình thӭc đӝc đoán.

Tҥi sao hưӟng này sӁ ngày càng phát triӇn và đӃn thӃ kӹ thӭ V tr. CN đưa tӟi chӃ
đӝ dân chӫ chӫ nô? Tҥi sao có hưӟng đһc biӋt ҩy và hưӟng ҩy lҥi ngưӧc hҵn vӟi
hưӟng cӫa Đông phương? Tҥi sao trên cơ sӣ hưӟng ҩy đã phát triӇn nhӳng tư
tưӣng mӟi đã thành mӝt tài sҧn rҩt đһc biӋt trong dĩ vãng tinh thҫn nhân loҥi? Đó là
nhӳng tư tưӣng tӵ do bình đҷng, khoa hӑc (khoa hӑc tách rӡi tôn giáo), nghӋ thuұt
(nghӋ thuұt có giá trӏ tương đӕi vӟi tôn giáo). Tҥi sao tҩt cҧ nhӳng lý tưӣng cao
nhҩt mà văn minh cũ đӇ lҥi đã đưӧc phát triӇn mӝt cách đһc biӋt cao đӝ ӣ Hy Lҥp?

Đây là cái sӱ hӑc tư sҧn gӑi là thҫn tích Hy Lҥp. Cơ sӣ thӵc tӃ cӫa ³thҫn tích´ ҩy
làù

Quan hӋ sҧn xuҩt hàng hóa đã phát triӇn trên cơ sӣ chiӃm hӳu nô lӋ, nhưng phát
triӇn mӝt cách đһc biӋt nhanh chóng, do đó đánh đә tӯng bưӟc quyӅn thӕng trӏ cӫa

c{9
giai cҩp quí tӝc. Sӣ dĩ có sӵ phát triӇn nhanh chóng như thӃ, là vì chӫng tӝc Hy
Lҥp đã tiӃn lên văn minh trong nhӳng điӅu kiӋn đһc biӋt thuұn lӧiù

pi͉u ki͏n thͱ nh̭t - Lӏch sӱ thӃ giӟi đã xây dӵng đưӧc nhӳng sӭc sҧn xuҩt khá
caoù kӻ thuұt đӗng đen đã phát triӇn cao đӝ, kӻ thuұt đӗ sҳt đã bҳt đҫu xây dӵng
(kӻ thuұt đӗ sҳt ӣ TiӇu Á xuҩt hiӋn tӯ thӃ kӹ XII tr. CN, và phát triӇn khá nhiӅu ӣ
thӃ kӹ VIII tr. CN).

pi͉u ki͏n thͱ hai - Hy Lҥp có mӝt hoàn cҧnh đӏa lý đһc biӋt thuұn lӧi cho sӵ phát
triӇn thương nghiӋp giӳa các đҧo hay các khu vӵc tương đӕi nhӓ hҽp ӣ bán đҧo Hy
Lҥp và ӣ Tây TiӇu Á, do đó, trong nhӳng thành thӏ nhӓ tӕc đӝ phát triӇn công
thương nhanh chóng, giai cҩp công thương có điӅu kiӋn đӇ đҩu tranh chӕng quí tӝc.
Thұm chí ngay buәi đҫu (thӃ kӹ VIII tr. CN) chính giai cҩp quí tӝc đã đӭng đҫu
phong trào công thương, đã bӓ vӕn đӇ lұp nhӳng xí nghiӋp thӫ công đҫu tiên (làm
đӗ gӛ, đӗ đӗng, đӗ sҳt) và phát triӇn hҧi thương (hҧi thương lúc bҩy giӡ liên hӋ
chһt chӁ vӟi nghӅ cưӟp biӇn). Vì thӃ mӟi đánh đә đưӧc chӃ đӝ quân chӫ, xây dӵng
chӃ đӝ cӝng hòa đҫu tiên (cӝng hòa quí tӝc).

pi͉u ki͏n thͱ ba - Chӫng tӝc Hy Lҥp đã khӣi hành ӣ mӝt bưӟccao như thӃ là nhӡ
cҧ công trình xây dӵng cӫa văn minh Đông phương, nhӡ công trình ҩy mӟi có kӻ
thuұt đӗ đӗng, đӗ sҳt mà nhӳng thӏ tӝc Hy Lҥp đã đưӧc ngay tӯ lúc đҫu.

pi͉u ki͏n thͱ tư - Mӝt điӅu kiӋn đһc biӋt nӳa đã giúp nhiӅu cho sӵ phát triӇn đҫu
tiên cӫa nhӳng thành thӏ Hy Lҥp là nhӳng đҩt xung quanh còn ӣ trình đӝ dã man,
do đó đã trӣ thành khu vӵc thuұn tiӋn cho các thành thӏ Hy Lҥp mӟi xuҩt hiӋn đӃn
đһt căn cӭ đӏa thӵc dân. Nhӡ phong trào thӵc dân phát triӇn ӣ thӃ kӹ thӭ VIII, thӭ
VII tr. CN, công thương nghiӋp trong nhӳng thành thӏ Hy Lҥp phát triӇn nhanh
chóng mà trong giai đoҥn đҫu (thӃ kӹ thӭ VIII tr. CN) đã tҥm thӡi giҧi quyӃt đưӧc
nhӳng mâu thuүn giai cҩp, làm cho giai cҩp quí tӝc công thương (quí tӝc tư sҧn
hóa) đã nҳm vӳng đưӧc chính quyӅn và không gһp sӵ đӕi kháng nào quan trӑng.
Mãi đӃn giӳa thӃ kӹ thӭ VII tr. CN, mâu thuүn giai cҩp mӟi phát triӇn, phong trào
công thương chӫ nô mӟi xuҩt hiӋn nhӳng tư tưӣng chӕng tôn giáo như triӃt hӑc
khoa hӑc. Trong giai đoҥn trung gian, giai đoҥn quí tӝc công thương thӕng trӏ, tҩt
nhiên chưa thӇ có triӃt hӑc đӝc lұp, nhưng giai cҩp quí tӝc, vì có tư bҧn hóa phҫn
nào, nên cũng đã có mӝt nӝi dung tiӃn bӝ. Nӝi dung tiӃn bӝ ҩy đưӧc phҧn ánh thӃ
nào trên tư tưӣng?

HOMÈRE (thӃ kӹ thӭ VIII tr. CN)

c{3
Tác phҭm tóm tҳt nӝi dung tiӃn bӝ cӫa bưӟc đҫu xây dӵng văn minh Hy Lҥp là
nhӳng anh hùng ca cӫa Homèreù Illiade và Odyssée. Illiade và Odyssée phҧn ánh
sӵ thành lұp và sӵ phát đҥt cӫa bӝ tӝc Hy Lҥp, phҧn ánh quyӅn lӧi cӫa giai cҩp quý
tӝc công thương, nhưng đӗng thӡi cũng phҧn ánh sӵ phát triӇn cӫa sӭc sҧn xuҩt,
bưӟc tiӃn bӝ cӫa nhân dân dưӟi sӵ thӕng trӏ cӫa bӑn quí tӝc công thương, vì trong
giai đoҥn thӃ kӹ thӭ VIII tr. CN và đҫu thӃ kӹ VII tr. CN, chӃ đӝ ҩy còn là chӃ đӝ
đang lên, quyӅn lӧi cӫa nó còn phù hӧp vӟi quyӅn lӧi cӫa nhân dân (nhân dân tӵ
do). Các tác phҭm đó trưӟc hӃt phҧn ánh phong trào ngoҥi thương, lұp căn cӭ đӏa,
nhӡ đҩy mà văn minh thành thӏ đã đưӧc xây dӵng nhanh chóng.

ILLIADE

Nӝi dung Illiade là kӇ lҥi cuӝc chiӃn tranh cӫa liên minh bӝ lҥc Hy Lҥp chӕng
thành Troie. Theo truyӅn thuyӃt kӇ lҥi trong Illiade, sӣ dĩ các nưӟc Hy Lҥp đã liên
minh đánh Troie trong 10 năm và cuӕi cùng tiêu diӋt Troie, mөc đích là đòi lҥi bà
Hélène mà Pâris đã cưӟp cӫa ông vua Ménélas. Trong truyӋn này có vai trò cӫa
thҫn thánh. Sӣ dĩ Pâris cưӟp đưӧc Hélène là nhӡ nӳ thҫn luyӃn ái Aphrodite,
nhưng do đҩy có sӵ đӕi lұp vӟi hai nӳ thҫn khácù thҫn kӃt hôn chân chính tӭc thҫn
gia đình Hera và thҫn kӻ thuұt văn minh Athena. Cuӕi cùng thҫn gia đình và thҫn
khoa hӑc kӻ thuұt thҳng thҫn luyӃn ái bҩt chính. Nhưng thӵc ra thӭ truyӅn thuyӃt
đó phҧn ánh nhӳng điӅu kiӋn kinh tӃ rҩt rõ rӋt.

Thành Troie ӣ cӱa eo biӇn Hellespont (nay là Dardanelles) là chӛ bҧo vӋ đưӡng đi
tӯ Đӏa Trung Hҧi vào Hҳc Hҧi. Mӝt bӝ phұn quan trӑng cӫa khu vӵc thӵc dân Hy
Lҥp lúc bҩy giӡ chính là bӡ biӇn Hҳc Hҧi. Nhӳng thành thӏ như Corinthe, Milet,
Mytilène, Chalcis đӅu gӱi thuyӅn đi buôn bán, cưӟp nô lӋ và đһt căn cӭ thӵc dân,
đһc biӋt ӣ phía Nam Hҳc Hҧi. Buôn bán lúc bҩy giӡ là đi mua khoáng sҧn như
thiӃc (thiӃc là mӝt kim khí rҩt quí đӇ làm đӗng đen). Hӑ mua sҳt, gӛ quí, cá khô và
bán đӗ đӗng, đӗ gӕm, rưӧu đһc (rưӧu đһc là thӭ rưӧu phҧi pha nưӟc vào mӟi uӕng
đưӧc, sӣ dĩ làm đһc như thӃ là đӇ vұn tҧi đưӧc bҵng thuyӅn nhӓ). Rõ ràng Troie là
mӝt vӏ trí quân sӵ và thương mҥi đһc biӋt, nó bҧo vӋ mӝt đưӡng phát triӇn thương
nghiӋp đһc biӋt quan trӑng cho tҩt cҧ các thành thӏ Hy Lҥp không riêng thành thӏ
nào. ChuyӋn thҫn tiên kӇ lҥi vӅ Hélène tҩt nhiên chӍ là lý tưӣng hóa mӝt nhu cҫu
kinh tӃ và quân sӵ trong thӵc tӃ; nó lҩy cái thҳng lӧi cӫa cái liên minh giӳa các vua
bӝ lҥc Hy Lҥp đӡi xưa đánh Troie, đӇ biӋn chính quyӅn lӧi cӫa các thành thӏ Hy
Lҥp bҩy giӡ ӣ vӏ trí quyӃt đӏnh ҩy. Vӏ trí ҩy tҩt nhiên là chiӃm cӫa nӅn văn minh cũ,
văn minh Đông phương. Theo ngưӡi Hy Lҥp hiӇu thì văn minh Đông phương chӍ
phát triӇn theo hưӟng vұt chҩt, tӭc theo hưӟng luyӃn ái hưӣng lҥc; trái lҥi, Hy Lҥp
phát triӇn mӝt cách chân chínhù xây dӵng gia đình, xây dӵng kӻ thuұt khoa hӑc.
Đҩy cũng là mӝt ý kiӃn. Chính liên minh cӫa nhӳng vua bӝ lҥc cũng phҧn ánh rõ
c{î
ràng liên minh thӵc tӃ cӫa nhӳng thành thӏ Hy Lҥp, vì nhӳng thành thӏ ҩy có nhӳng
liên quan vӟi nhau trên nhӳng quyӅn lӧi chung nhҩt đӏnh, nhưng thӵc tӃ vүn không
thӕng nhҩt hoàn toàn. Chưa bao giӡ hӑ có thӇ thӕng nhҩt thӵc sӵ. Đһc điӇm cӫa bӝ
tӝc Hy Lҥp là nó có mӝt tiӃng nói chung, mӝt nguӗn gӕc chӫng tӝc chung, mӝt
truyӅn thӕng chung, mӝt khu vӵc nhҩt đӏnh, và cũng có thӇ nói đӃn mӝt mӭc đӝ
nào đҩy, mӝt hӋ thӕng kinh tӃ chung, nhưng vӅ mһt chính trӏ nó không thӕng nhҩt.
Nó là mӝt bӝ tӝc chӍ thӕng nhҩt trên cơ sӣ tӵ nguyӋn tӵ giác và trao đәi tӵ do.

ĐiӅu đó đưӧc phҧn ánh trong liên minh quân chӫ bӝ lҥc đi đánh Troie. Đһc biӋt
trong Illiade kӇ chuyӋn Achille ra trưӟc đҥi hӝi mҳng Agamemnon (là lãnh tө liên
minh), rӗi bӏ Agamemnon tưӟc mҩt nàng hҫu là Briséis. Vì bӵc tӭc, Achille đã bӓ
chiӃn đҩu, thұm chí yêu cҫu mҽ là nӳ thҫn Thétis đӃn xin thҫn tӕi cao là Zeus ӫng
hӝ quân thù đӇ làm cho quân đӝi Hy Lҥp thҩt bҥi, đӇ cho thҩy rõ mҩt Achille thì tai
hҥi như thӃ. Quҧ nhiên quân đӝi Hy Lҥp bӏ thua to. Sau đҩy, Achille mӟi chӏu ra
đánh và lҥi thҳng, giӃt chӃt Hector, tưӟng cӫa Troie. TruyӅn thuyӃt ҩy biӇu lӝ quan
hӋ liên minh trên cơ sӣ bình đҷng tӵ do. Bҩt kǤ mӝt nưӟc nào trong quân đӝi cũng
có thӇ rút ra khi bҩt mãn. Chính nhӳng quan hӋ ҩy thӵc tӃ đã phát triӇn giӳa các
thành thӏ trong lӏch sӱ Hy Lҥp (không bao giӡ thӕng nhҩt vӟi nhau, chӍ liên minh
trên cơ sӣ nhӳng quyӅn lӧi nhҩt đӏnh). Nhưng cái lҥ nhҩt là trong liên minh lӓng
lҿo ҩy vүn có sӵ đoàn kӃt. Ngưӡi Hy Lҥp vүn có ý thӭc mong ưӟc thӕng nhҩt. Tư
tưӣng thӕng nhҩt là mӝt lý tưӣng không thӵc hiӋn đưӧc, nhưng có căn cӭ, đưӧc
biӇu hiӋn mӝt cách lý tưӣng hóa trong liên minh quân chӫ bӝ lҥc đi đánh Troie. Vì
muӕn đòi lҥi Hélène, ngưӡi đҽp nhҩt lúc đó, mà hai bӝ tӝc đã đánh nhau 10 năm,
giӃt mҩt bao nhiêu tưӟng sĩ. Chính tính chҩt mơ hӗ cӫa đӝng cơ ҩy phҧn ánh tính
chҩt lý tưӣng cӫa sӵ thӕng nhҩt trong bӝ tӝc Hy Lҥp.

Lý tưӣng đó cũng đưӧc phҧn ánh trong thӃ giӟi thҫn thánh. Nhӳng thҫn thánh trên
núi Olympe đưӧc tә chӭc mӝt cách lӓng lҿo tӵa như ӣ trҫn gian. Có thҫn Zeus ngӗi
trên và thӕng trӏ nhӳng thҫn khác nhưng mӝt cách khó khăn, vì nhӳng thҫn kia tuy
nhұn sӵ thӕng trӏ cӫa Zeus nhưng có nhiӅu hành đӝng vô kӹ luұt, giӳa phái này và
phái kia luôn luôn cãi nhau. Zeus lúc ӫng hӝ phái này, lúc ӫng hӝ phái kia, uy
quyӅn không bao giӡ vӳng vàng. Tuy thӃ vүn là mӝt thӃ giӟi phҫn nào đã có hình
thӭc thӕng nhҩt. ĐiӇm quan trӑng ӣ đây là phҧn ánh bưӟc giҧi phóng khӓi nhӳng
giӟi hҥn hҽp hòi cӫa chӃ đӝ thӏ tӝc, tiӃn lên mӝt xã hӝi vӅ mһt hình thӭc là xã hӝi
nhân loҥi tuy thӵc tӃ là xã hӝi bӝ tӝc chӫ nô. VӅ nguyên tҳc, xã hӝi này là mӝt xã
hӝi rӝng rãi vì đã thoát khӓi giӟi hҥn thӏ tӝc, đһt kӹ luұt chung cho mӑi ngưӡi, tiӃn
lên xây dӵng lý tưӣng tӕt đҽp, đúng đҳn, có hình thӭc chung cho mӑi ngưӡi. Bưӟc
chuyӇn biӃn ҩy đã thӵc hiӋn bҵng cách trҧi qua quyӅn tӵ do quyӃt đӏnh cӫa mӛi bӝ
phұn chӭ không thӵc hiӋn như ӣ Đông phương bҵng quyӅn quân chӫ đӝc đoán, nó
thӵc hiӋn bҵng mӝt thӭ liên minh lӓng lҿo, trên cơ sӣ tӵ nguyӋn tӵ giác, chưa
c{Ë
thành pháp luұt nhưng đã có lý tưӣng thӕng nhҩt. Đó là nói vӅ nӝi dung dân tӝc
cӫa Illiade.

ODYSSÉE

VӅ Odyssée, nӝi dung cũng phҧn ánh phong trào phát triӇn thành thӏ, xây dӵng căn
cӭ đӏa ӣ ngoài. Illiade phҧn ánh quyӅn lӧi cӫa nhӳng thӏ tӝc ӣ phía Đông Bҳc.
Odyssée phҧn ánh quyӅn lӧi cӫa nhӳng thӏ tӝc Hy Lҥp ӣ phía Tây Bҳc. Đҥi khái,
cuӝc phiêu lưu cӫa Ulysse nhҳc lҥi nhӳng quãng đưӡng thương mҥi lӟn vӅ phía
Tây Đӏa Trung Hҧi. Ulysse sau khi chiӃm xong Troie theo con đưӡng tӯ Troie
chuyӇn lên đҩt Cicones tӭc là Thrace cưӟp nô lӋ và rưӧu, rӗi đi vӅ đҩt nưӟc cӫa
ông ta là cù lao Ithaque thuӝc phía Đông bӡ Illyrie (Nam Tư bây giӡ). Theo đúng
đưӡng thì phҧi đi quanh bán đҧo Péloponnèse qua mũi Malée, nhưng đӃn Malée thì
gһp bão; các thuyӅn bӏ quұt vӅ Phi châu, tӟi mӝt đҩt gӑi là đҩt cӫa «nhӳng ngưӡi
ăn hoa» (Lotophages). Tӯ đҩy, Ulysse tӟi đҩt Ý-đҥi-lӧi và gһp ngưӡi khәng lӗ mӝt
mҳt (Cyclope) ӣ vӏnh Naples. Rӗi đi tìm thҫn gió Eole ӣ cù lao Stromboli, tӯ đҩy
bӏ bão quұt vӅ eo biӇn giӳa Corse và Sardaigne, gһp giӕng Lestrygons (ăn thӏt
ngưӡi). Sau lҥi trӣ vӅ bӡ Ý-đҥi-lӧi ӣ cù lao cӫa bà Circé. Bà này thưӡng biӃn ngưӡi
thành lӧn. Cù lao này ӣ trưӟc mһt đҩt Latium. Tӯ chӛ bà Circé đi quanh bán đҧo
Ý-đҥi-lӧi, vào eo biӇn Messine, đә bӝ vào cù lao Sicile. Nhưng rӗi lҥi bӏ bão làm
đҳm hӃt thuyӅn, chӃt hӃt ngưӡi, chӍ còn Ulysse thì trôi 9 ngày tӟi cù lao bà Calypso
ӣ eo biӇn Gibraltar. Calypso yêu Ulysse và giӳ anh ta trong 7 năm. Sau Ulysse
khóc dӳ quá nên Calypso phҧi đӇ Ulysse vӅ. Ulysse đi mӝt mình và sau 19 ngày tӟi
Schérie nay gӑi là Corfou. Ông vua Corfou gӱi Ulysse vӅ Ithaque.

Xét cuӝc hành trình đó, ta thҩy rõ nó phҧn ánh nhӳng vӏ trí buôn bán cӫa thành thӏ
Hy Lҥp lúc bҩy giӡ.

Ӣ Thrace, có rưӧu nәi tiӃng, dân còn dã man, có thӇ bҳt làm nô lӋ. Ӣ Phi châu, có
nhiӅu thӏ tӝc còn dã man chӍ ăn hoa quҧ. Ngưӡi Hy Lҥp đӃn đó đӇ buôn bán. Vùng
Tây ý-đҥi-lӧi là mӝt vӏ trí buôn bán quan trӑng. Đһc biӋt là sҧn xuҩt thiӃc. Tӯ Ý
đӃn eo biӇn Sardaigne là trên đưӡng đi Y-pha-nho (Tây Ban Nha - B.T.). Eo biӇn
Messine và Gibraltar (xưa gӑi là Colonnes d¶Héraclès), cũng là nhӳng vӏ trí quan
trӑng trên đưӡng biӇn. Cù lao Corfou là căn cӭ đӏa cuӕi cùng trên đưӡng đi Hy Lҥp
đӃn Ý-đҥi-lӧi, trưӟc khi chuyӇn sang Ý-đҥi-lӧi. Nhӳng thuyӅn buôn cӫa Hy Lҥp đi
qua vӏnh Corinthe, muӕn sang Ý-đҥi-lӧi phҧi đi theo bӡ đҩt lên đӃn đҧo Corfou rӗi
mӟi sang Ý. ThuyӅn lúc đó đi ӣ khơi nhưng phҧi trông thҩy mһt đҩt vì chưa có đӏa
bàn. Nhưng tӯ Hy Lҥp sang Ý thì phҧi qua biӇn Adriatique, vì nӃu theo vӏnh
Venise thì đưӡng đi rҩt nguy hiӇmù Corfou chính là chӛ mà phҧi bӓ bӡ đҩt mà đi
thҷng qua biӇn, chӍ hưӟng theo mһt trӡi và tinh tú.
c{ƒ
Cuӝc phiêu lưu cӫa Ulysse phҧn ánh nhӳng cuӝc phiêu lưu cӫa nhӳng thuyӅn đi
buôn và cưӟp biӇn Hy Lҥp đi chiӃm đҩt ӣ Tây phương Đӏa Trung Hҧi. VӅ nӝi dung
tư tưӣng, nó cũng phҧn ánh tinh thҫn nhӟ nhà, trung thành vӟi đҩt nưӟc, vӟi gia
đình. Ulysse trong 10 năm phiêu lưu luôn luôn thiӃt tha trӣ vӅ Ithaque, dù có đưӧc
hưӣng hҥnh phúc vӟi nhӳng nӳ thҫn Circé và Calypso hay không. Giӕng như
Illiade là mӝt bài hӑc đoàn kӃt (kinh nghiӋm chia rӁ trong nӝi bӝ và giҧi quyӃt sӵ
chia rӁ ҩy). Odyssée là mӝt bài hӑc trung thành vӟi đҩt nưӟc cӫa ngưӡi đi, và tinh
thҫn trung thành cӫa ngưӡi ӣ nhà đӕi vӟi ngưӡi đi xa (bà Pénelope).

Ӣ đây, trong nӝi dung lӏch sӱ có mӝt nӝi dung nhân đҥo xuҩt phát tӯ nhân dân, vì
tuy phong trào phát triӇn buôn bán và chiӃm căn cӭ đӏa lúc đó là do giai cҩp quí tӝc
tư sҧn hóa lãnh đҥo, nhưng nó cũng có lӧi cho nhân dân, và thӵc chҩt cӫa nó là cӫa
nhân dân. Nó nhҵm xây dӵng mӝt ý thӭc bӝ tӝc trên cơ sӣ mӝt lý tưӣng chung,
mӝt giá trӏ chân chính.

Nhưng lúc bҩy giӡ giai cҩp lãnh đҥo là giai cҩp quý tӝc, ý thӭc hӋ nhҩt đӏnh là dưӟi
sӵ chi phӕi cӫa tư tưӣng quý tӝc, nên nhӳng giá trӏ chân chính ҩy cũng xuҩt hiӋn
dưӟi hình thӭc thҫn thánh và anh hùng cá nhân (nӱa thҫn thánhù anh hùng là con
cháu thҫn thánh). Anh hùng ca cӫa Homère phҧn ánh đӃn mӝt mӭc nào đҩy tinh
thҫn nhân dân, nhưng đӗng thӡi lúc đó cũng là mӝt công cө thӕng trӏ cho giai cҩp
quí tӝc. Giai cҩp quí tӝc kӇ lҥi nhӳng cuӝc chiӃn thҳng cӫa vua chúa, anh hùng đӡi
xưa, cũng là đӇ cӫng cӕ đӏa vӏ cӫa chúng lúc bҩy giӡ.

Nhҳc lҥi chiӃn thҳng cӫa Agamemnon và Achille chính là đӇ cӫng cӕ

cương vӏ thӕng trӏ cӫa quí tӝc ӣ thӃ kӹ VIII tr. CN, và quyӅn thӕng trӏ cӫa chúng
đӕi vӟi eo biӇn Dardanelles. Mà cũng vì nó nҵm trong khuôn khә ý thӭc hӋ quí tӝc
nên nhҩt đӏnh nó không thoát khӓi tư tưӣng thҫn thánh. Mӛi lҫn có mӝt viӋc quan
trӑng trên mһt đҩt, ví dө hai tưӟng đánh nhau, mӝt thҳng mӝt bҥi, mà viӋc ҩy có kӃt
quҧ đһc biӋt cho cuӝc chiӃn đҩu chung, thì bao giӡ cũng có sӵ can thiӋp cӫa thҫn
thánh. Nhưng điӅu đһc biӋt ӣ đây là chính sӵ can thiӋp cӫa thҫn thánh vӅ căn bҧn
cũng chӍ là khuӃch trương ý nghĩa cӫa nhӳng sӵ viӋc thiӃt thӵc. Trong sӵ can thiӋp
ӣ đây, giӳa thҫn và ngưӡi hình như có mӝt cái gì thân thiӋn. Thҫn cũng chӍ là
ngưӡi to lӟn, đҽp đӁ, đánh đâu thҳng đҩy. Thҫn biӇu hiӋn lý tưӣng cӫa ngưӡi.

Sӵ can thiӋp cӫa thҫn thánh vӅ căn bҧn cũng chӍ là lý tưӣng hóa ý nghĩa cӫa nhӳng
sӵ viӋc quan trӑng trong đӡi sӕng con ngưӡi. Ví dө mӝt tưӟng thҳng mӝt tưӟng
khác thì lúc bҩy giӡ mӟi là vì có thҫn này thҫn kia can thiӋp vào làm cho tưӟng ҩy
khӓe thêm. Sӵ khuӃch trương giá trӏ anh hùng ҩy chính là mӝt cách làm cho con
cháu, ngưӡi nghe đưӧc phҩn khӣi thêm, vì anh hùng ҩy là anh hùng lұp quӕc,
c{d
nhӳng chiӃn thҳng cӫa anh hùng trưӟc chính là chiӃn thҳng cӫa quӕc gia, cӫa bӝ
tӝc bây giӡ. Nó biӋn chính quyӅn lӧi bây giӡ. Đҩy là bưӟc đҫu hҥn chӃ sӵ thӕng trӏ
cӫa tư tưӣng thҫn thánh vào đӡi sӕng cӫa con ngưӡi.

Ngoài ra vүn có chuyӋn giӳa thҫn thánh vӟi nhau, nhưng nhӳng chuyӋn ҩy lҥi có
tính chҩt phê phán chӃ giӉu. Ví dө như chuyӋn bà Hera vì muӕn ӫng hӝ phe Hy
Lҥp trong khi chӗng là Zeus lҥi ӫng hӝ phe Troyens. Bà ta đã tҳm rӱa sҥch sӁ,
mưӧn thҩt lưng cӫa nӳ thҫn luyӃn ái Aphrodite đӇ quyӃn rũ chӗng. Trong khi
chӗng đang coi sóc viӋc quân sӵ giúp Troyens, bà đã ngӫ vӟi chӗng và làm cho
phe Troyens thҩt bҥi. Hay là chuyӋn thҫn Lӱa và thҫn Lò rèn Hephaistos thҩy vӧ là
Aphrodite đi lҥi bí mұt vӟi thҫn quân sӵ Ares, ông ta đã rèn mӝt lưӟi sҳt đһt ӣ
giưӡng, do đó đã bҳt đưӧc cһp gian phu, dâm phө.

Ӣ đây, ngưӡi ta đã chӃ giӉu thҫn thánh, làm mҩt tính chҩt oai nghiêm như ӣ chuyӋn
thҫn thoҥi ӣ Đông phương. Ta có thӇ coi đó là bưӟc đҫu phê phán tư tưӣng tôn
giáo trong phҥm vi tôn giáo.

Bҵng chӭng lӏch sӱ tư tưӣng Hy Lҥp sau giai đoҥn duy vұt, lúc trӣ lҥi hưӟng duy
tâm đһc biӋt vӟi Platon, thì Platon lҥi phê phán Homère vӅ điӇm ҩy, trách Homère
đã diӉn tҧ thҫn thánh trong nhӳng hoàn cҧnh lӕ bӏch, chӭng tӓ thiӃu tôn trӑng thҫn
thánh. Platon đӅ nghӏ trong C͡ng hòa lý tưӣng phҧi bác bӓ Homère, không cho
đӑc sách cӫa Homère.

ĐiӅu đó chӭng tӓ nhӳng anh hùng ca cӫa Homère lúc đó tuy là công cө thӕng trӏ
tinh thҫn cho giai cҩp thӕng trӏ, nhưng vì lúc đó giai cҩp quý tӝc còn là giai cҩp
đang lên, quyӅn lӧi còn phù hӧp vӟi mӝt phҫn vӟi quyӅn lӧi cӫa nhân dân, nên
trong tác phҭm cӫa Homère cũng có mӝt nӝi dung tương đӕi tiӃn bӝù chӃ giӉu thҫn
thánh, xây dӵng tinh thҫn dân tӝc, xây dӵng nhӳng đӭc tính mӟi, nhӳng ý thӭc
trung thành đoàn kӃt, tư tưӣng tӵ do, đoàn kӃt trên sơ sӣ tӵ nguyӋn, tӵ giác. Thӵc
chҩt nó là mӝt nӝi dung tiӃn bӝ chӭ không phҧi là hình thӭc thҫn thánh hay hình
thӭc quí tӝc. Thành ra, nhӳng tác phҭm cӫa Homère vӅ sau vүn giӳ giá trӏ giáo dөc.

ĐӃn nhӳng lúc thành thӏ Hy Lҥp chuyӇn sang chӃ đӝ dân chӫ chӫ nô, nhӳng tác
phҭm cӫa Homère tuy chӍ kӇ chuyӋn quý tӝc, nhưng vүn đưӧc coi như là anh hùng
ca cӫa dân tӝc. Nó là nhӳng tác phҭm căn bҧn giáo dөc ngưӡi Hy Lҥp. Bҩt kǤ
ngưӡi Hy Lҥp nào ít nhiӅu cũng phҧi thuӝc Homère. VӅ sau, đӃn đӡi La Mã mà
đӃn cҧ thӡi cұn đҥi và hiӋn đҥi, nhӳng anh hùng ca cӫa Homère vүn còn đưӧc coi
như là nhӳng tác phҭm có tính chҩt giáo dөc sâu sҳc, vì nó là mӝt bưӟc mӣ rӝng tư
tưӣng, xây dӵng lý tưӣng nhân đҥo, và cũng nhӡ nӝi dung tiӃn bӝ ҩy mà nhӳng tác
phҭm cӫa Homère thӵc hiӋn đưӧc giá trӏ nghӋ thuұt đӝc đáo.
c{©
Trong bài ca3Góp ph̯n phê phán kinh t͇ - chính tr͓ h͕c cӫa Marx, có mӝt đoҥn
nóiù HiӇu rҵng anh hùng ca cӫa Homère là xây dӵng trên nhӳng điӅu kiӋn xã hӝi
nhҩt đӏnh, trong nhӳng điӅu kiӋn lӏch sӱ nhҩt đӏnh thì dӉ hiӇu. Nhưng vҩn đӅ là tҥi
sao trên cơ sӣ đó, có thӡi gian tính nhҩt đӏnh ҩy, mà đӃn nay ta vүn thưӣng thӭc?
Marx trҧ lӡiù ngưӡi lӟn không làm như trҿ con, nhưng lúc nhӟ lҥi thӡi trҿ, cái mà
mình nhӟ vүn có giá trӏ giáo dөc, vүn thưӣng thӭc đưӧc. Nhân loҥi nhӟ lҥi thӡi thơ
trҿ cӫa mình tuy không bao giӡ trӣ lҥi thӡi đó, nhưng chính vì không bao giӡ trӣ
lҥi nӳa mà nhӳng tác phҭm ҩy thành ra có giá trӏ vĩnh cӱu.

Anh hùng ca Homère diӉn tҧ đưӧc ý nghĩa tiӃn bӝ cӫa giai đoҥn nhân dân Hy Lҥp
chuyӇn tӯ bӝ lҥc lên bӝ tӝc, đӅ cao tinh thҫn dân tӝc. Tinh thҫn ҩy có mӝt giá trӏ
phә cұp, vì nó dӵa trên mӝt sӕ giá trӏ phә cұp đӇ chuyӇn tӯ tә chӭc hҽp hòi thành
tә chӭc rӝng rãi trong các quӕc gia thành thӏ, nên có nhӳng tiêu chuҭn rӝng rãi hơn
tiêu chuҭn đӡi sӕng thӏ tӝc (như công lý, nhân đҥo). Do đҩy, tư tưӣng công lý, nhân
đҥo đưӧc diӉn tҧ trong anh hùng ca Homère vӟi màu sҳc đһc biӋtù tӵ do, bình đҷng,
chưa thành hӋ thӕng (do tính chҩt không hoàn bӏ, còn rӡi rҥc cӫa bӝ tӝc, luôn luôn
chia rӁ) nhưng cũng có mӝt hình thӭc thӕng nhҩt nào đó biӇu hiӋn trên mһt lý
tưӣng.

Tác phҭm cӫa Homère có tác dөng rӝng rãi và lâu dài đӃn bây giӡ là vì nó có thӵc
hiӋn đưӧc nӝi dung ҩy trong hình thӭc nghӋ thuұt. Hình thӭc ҩy chính là hình thӭc
hiӋn thӵc. Có thӇ nói anh hùng ca thӵc hiӋn chͯ nghĩa hi͏n th͹c đ̯u tiên, tuy trong
đó đҫy dүy thҫn bí (mӛi sӵ kiӋn quan trӑng trên mһt đҩt đӅu có thҫn thánh can
thiӋp vào; nhӳng anh hùng là con thҫn thánh hoһc cӫa nӱa thҫn).

Chӫ nghĩa hiӋn thӵc trưӟc nhҩt thӇ hiӋn ӣ cách diӉn tҧ chi tiӃt chính xác các sӵ vұt
và sӵ viӋc. (Ví dөù tҧ hai tưӟng đánh nhau thӃ nào? Lao cái lao thӃ nào? Vào chӛ
nào?). Các hoàn cҧnh đưӧc diӉn tҧ mӝt cách chính xác, vӟi nhӳng nét điӇn hình
bҵng nghӋ thuұt so sánh, là điӇm nӕi bұt cӫa nghӋ thuұt Homère. Ví dөù tҧ mӝt anh
tưӟng khi bi thua phҧi rút đi, Homère so sánh vӟi hình ҧnh mӝt con sư tӱ phҧi bӓ
mӗi vӯa rút đi vӯa tiӃc rҿ quay lҥi, hөc hһc, rӗi lҥi bưӟc đi. Mӛi cҧnh, mӛi đӝng tác
đưӧc thӇ hiӋn bҵng nhӳng hình tưӧng điӇn hình cao đӝ. NghӋ thuұt ҩy còn đưӧc
vұn dө trong khi mô tҧ quan hӋ ngưӡi vӟi nhau, hoһc tâm sӵ cӫa các nhân vұt (như
đoҥn cãi nhau giӳa hai tưӟng Achille và Agamemnon, hoһc là đoҥn thương lưӧng
giӳa Achille và đoàn đҥi biӇu).

Trong quan hӋ giӳa ngưӡi và ngưӡi, ngoài nhӳng nét điӇn hình đưӧc nәi bұt, còn
có sӵ can thiӋp cӫa thҫn thánh, nhưng nӃu bӓ yӃu tӕ này đi, chúng ta vүn có thӇ

c{{
hiӇu đưӧc câu chuyӋn. Khác vӟi anh hùng ca Đông phương, vai trò thҫn thánh
đưӧc thêm vào đӇ khuӃch trương ý nghĩa cӫa sӵ viӋc.

Anh hùng ca Homère đánh ḓu bưͣc chuy͋n bi͇n tͳ tôn giáo sang ngh͏ thu̵t đúng
vͣi danh nghĩa cͯa nó. Trưӟc kia thҫn thánh cũng đưӧc diӉn tҧ bҵng nghӋ thuұt,
nhưng nghӋ thuұt chӍ là phө, tôn giáo là chính. Ӣ đây, nghӋ thuұt là chínhù ý nghĩa
câu chuyӋn đưӧc diӉn tҧ bҵng nhӳng nét thiӃt thӵc, thêm vào đó mӟi là chuyӋn
thҫn bí (nhӳng chuyӋn ҩy cũng có vai trò tích cӵc giúp vào viӋc biӇu dương ý
nghĩa hiӋn thӵc bҵng trí tưӣng tưӧng). Có thӇ nóiù chuyӋn thҫn thánh ӣ đây là công
cө biӇu hiӋn hiӋn thӵc, còn trong chuyӋn Đông phương, nghӋ thuұt dùng làm công
cө phөc vө tôn giáo. Anh hùng ca Homère tuy có thҫn bí, nhưng chúng ta có thӇ
thông cҧm đưӧc ý nghĩa hiӋn thӵc, mà thӵc chҩt cӫa ý nghĩa ҩy là tiӃn bӝ. Mӝt mһt,
nó có tác dөng cӫng cӕ uy quyӅn thӕng trӏ cӫa cӝng hòa quí tӝc, nhưng mһt khác
nó cũng có mӝt nӝi dung nhân dân tính. Nӝi dung ҩy bao gӗm nhӳng giá trӏ nhân
đҥo, xây dӵng trong khuôn khә hҽp hòi cӫa xã hӝi bҩy giӡ, nhưng tiӃn bӝ vì diӉn tҧ
xã hӝi quý tӝc chӫ nô trong bưӟc tiӃn bӝ và trong phҫn tiӃn bӝ cӫa nó. Phҫn tiӃn bӝ
ҩy là thoát khӓi giӟi hҥn hҽp hòi cӫa chӃ đӝ thӏ tӝc, phát triӇn sӭc sáng tҥo cӫa
nhân dân, xây dӵng mӝt phương thӭc đoàn kӃt cӝng rãi trong phҥm vi bӝ tӝc, phҫn
nào đã có lý tưӣng phә cұp. Giá trӏ hình thӭc rõ ràng xuҩt phát tӯ nӝi dung, vӟi
tính chҩt tiӃn bӝ cӫa nó, do đó mӟi đҥt đưӧc hình thӭc hiӋn thӵc chӫ nghĩa đҫu tiên
trong thi văn. Chӫ nghĩa hiӋn thӵc đây còn là hi͏n th͹c t͹ nhiên, nhưng nó chân
chính vì nó có tác dөng giҧi phóng đӕi vӟi tôn giáoù nó phát hi͏n nhӳng sӵ viӋc có
thұt đҵng sau nhӳng mơ mӝng thҫn bí. Nhưng hiӋn thӵc ҩy, dưӟi chӃ đӝ thӕng trӏ
thӡi Homère, chưa đưӧc quan niӋm mӝt cách rõ ràng bҵng khái niӋm, vì trong giӟi
hҥn hҽp hòi cӫa ý thӭc hӋ quý tӝc - tuy là tư sҧn hóa nhưng căn bҧn là quý tӝc - nó
vүn chưa thӵc sӵ thoát khӓi phҥm vi tôn giáo.

Bưӟc tiӃn bӝ thӭ hai thӵc hiӋn đưӧc đһc sҳc cӫa văn minh Hy Lҥp là quan niӋm
hiӋn thӵc bҵng khái niӋm, vӟi tính chҩt hiӋn thӵc, thӵc sӵ thoát khӓi chuyӋn hoang
đưӡng. Bưӟc tiӃn bӝ ҩy chӍ có thӇ thӵc hiӋn trong công cuӝc đҩu tranh giai cҩp
phát triӇn giӳa nhân dân và giai cҩp quí tӝc thӕng trӏ (nhân dân đây gӗmù nô lӋ, dân
nghèo, nông dân tӵ do, tiӇu đӏa chӫ, và do thành phҫn công thương lãnh đҥo).
Trong bưӟc đҫu (thӃ kӹ VIII tr. CN và đҫu thӃ kӹ VII tr. CN), mâu thuүn giӳa quí
tӝc và nhân dân đã có và tҥm thӡi đưӧc giҧi quyӃtù cө thӇ là lúc công thương
nghiӋp phát triӇn, giá hàng thӫ công tăng lên, giá nông sҧn hҥ xuӕng; bӑn thương
nhân đi mua lúa rҿ vӅ bán cho nhân dân, mһt khác giӟi thӫ công tә chӭc công
nghiӋp tương đӕi đҥi quy mô thì hàng công nghӋ phҭm bán đҳt hơn thӡi thӫ công
cá thӇ. Nông dân mua đҳt bán rҿ phҧi đi vay lãi bӑn quý tӝc, dҫn dҫn mҩt ruӝng.
Thӧ thӫ công bӏ sӵ cҥnh tranh cӫa bӑn chӫ nô công nghiӋp, bӑn này dùng nô lӋ sҧn

9


xuҩt nên giá thành rҿ hơn lӕi sҧn xuҩt thӫ công cá thӇ. Nhưng nhӳng mâu thuүn ҩy
tҥm thӡi đưӧc giҧi quyӃt vìù

- Bӝ phұn thӫ công và đҥi thương còn do quý tӝc nҳm (chúng bӓ vӕn kinh doanh
và nҳm phương thӭc sҧn xuҩt mӟi);

- Mһt khác, nhӳng đҩt đai ӣ trình đӝ dã man xung quanh Hy Lҥp còn nhiӅu, phong
trào lұp căn cӭ đӏa phát triӇn, dân nghèo bӏ phá sҧn đưӧc đem đӃn làm ăn (Bӓ Hҳc
Hҧi, Nam Ý, Sicile, v. v...)

Nhưng đҫu thӃ kӹ thӭ VII tr. CN, các căn cӭ đӏa giҧm bӟt, thuyӅn nhӓ không thӇ đi
xa hơn đưӧc; thұm chí các thành thӏ mӟi lҥi có khҧ năng cҥnh tranh vӟi thành thӏ
cũ, do đó nguӗn lӧi bên ngoài giҧm sút. Bên trong lҥi xuҩt hiӋn giai cҩp phú
thương thӫ công mӟi xuҩt thân tӯ nhân dân. Quá trình phá sҧn cӫa nông dân và thӫ
công càng trҫm trӑng. Trong các thành thӏ Hy Lҥp luôn luôn có sӵ tranh giành
chính quyӅn giӳa hai phe quí tӝc và dân chӫ (giӃt nhau, hoһc đuәi nhau đi). Vҩn đӅ
phương thӭc áp bӭc bóc lӝt, nghĩa là phҧi xây dӵng pháp lý. Trong giai đoҥn trưӟc,
bӑn quí tӝc nҳm chính quyӅn, đӗng thӡi nҳm quyӅn xӱ án theo lӉ nghi thӡi trưӟc,
làm viӋc bí mұt, nên lúc xӱ án luôn luôn bên nhà giàu đưӧc thҳng thӃ. Đòi hӓi
chung cӫa xã hӝi là xây dӵng pháp lý, ghi rõ và công bӕ luұt lӋ.

II ± TRIӂT HӐC HY LҤP

Song song vӟi phong trào xây dӵng pháp lý (hӧp lý hóa đӡi sӕng xã hӝi) cũng phát
triӇn mӝt phong trào triӃt hӑc duy vұt, đánh đә nhӳng chuyӋn hoang đưӡng, đánh
đә trӵc tiӃp ý thӭc hӋ quý tӝc. Nguӗn gӕc cӫa triӃt hӑc là ӣ phong trào nhân dân,
dӵa vào nhӳng khái niӋm mӟi xây dӵng trên kinh nghiӋm lao đӝng vұt chҩt, tӭc là
dӵa vào khoa hӑc đҫu tiên, đӇ đánh đә tôn giáo. Do đó, đánh đә cơ sӣ tư tưӣng
biӋn chính cho quyӅn áp bӭc bóc lӝt cӫa giai cҩp quý tӝc, tӭc là v͉ căn b̫n và
trong ngu͛n g͙c, tri͇t h͕c là khoa h͕c, là th͇ giͣi quan và nhân sinh quan duy v̵t
cͯa khoa h͕c, gi̫i phóng nhân dân, xây d͹ng m͡t đͥi s͙ng hͫp lý. Nhưng ṱt
nhiên lúc ̭y ch͑ có th͋ th͹c hi͏n trong giͣi h̩n h́p hòi cͯa giai c̭p tương đ͙i ti͇n
b͡ là giai c̭p công thương chͯ nô. Do giӟi hҥn hҽp hòi ҩy, chӫ nghĩa duy vұt cũng
chưa phҧi là hoàn toàn dӭt khoát, và phương pháp tư tưӣng tuy căn bҧn là biӋn
chӭng, nhưng thӵc tӃ phҧi dӵa vào khuôn khә máy móc cӫa phương thӭc sҧn xuҩt
tư hӳu (công thương nghiӋp tư hӳu). Nhưng vӟi tҩt cҧ giӟi hҥn hҽp hòi ҩy, nó đã
mang chân lý căn bҧn cӫa nó tӭc là chӫ nghĩa duy vұt, tư tưӣng biӋn chӭng, và tác
dөng giҧi phóng.

9
c
TriӃt hӑc đҫu tiên đưӧc thӵc hiӋn vӟi tiêu chuҭn ҩy là triӃt hӑc cӫa Milet. Milet là
thành thӏ buôn bán to nhҩt và quan trӑng nhҩt ӣ Hy Lҥp trong thӃ kӹ VII tr. CN.
Riêng nó đã đưӧc 90 căn cӭ đӏa ӣ bӡ Hҳc Hҧi, có mӝt con cӭ đӏa lӟn ӣ bӡ biӇn Ai
Cұp (mӝt khu tӵ do buôn bánù ӣ thành phӕ Naucrates), và nhiӅu thành thӏ ӣ Nam
phҫn Ý-đҥi-lӧi. Tóm lҥi, căn cӭ đӏa cӫa Milet rҧi rác tӯ Ý cho đӃn chân núi
Caucase (miӅn Bakou). Đӗng thӡi Milet phát triӇn thương nghiӋp vӟi Ai Cұp và
phía Tây TiӇu Á và Lưӥng Hà), vì thӃ nhӳng nhà bác hӑc tiӃp thu đưӧc di sҧn hiӇu
biӃt cӫa nӅn văn minh cә đҥi Đông phương. Có thӇ nóiù trong mӝt giai đoҥn, Milet
trӣ thành trung tâm cӫa Tây Á và Đӏa Trung Hҧi (trung tâm buôn bán và trao đәi
văn hóa).

Trong thӃ kӹ VII tr. CN, ӣ Milet xuҩt hiӋn phái triӃt hӑc duy tâm đҫu tiên gӑi là
phái Milet gӗmù Thalès (năm 685 tr. CN), Anaximandre (năm 665 tr. CN),
Anaximène (năm 645 tr. CN)4. Đһc điӇm cӫa phái này là đһt vҩn đӅù th͹c ch̭t cͯa
th͇ giͣi là gì? Trưӟc kia, tôn giáo đһt vҩn đӅ nguӗn gӕc thӃ giӟi, và giҧi quyӃt
bҵng chuyӋn hoang đưӡng (ví dөù ông thҫn đҫu đҿ ra các ông khác...).

THALÈS (khoҧng 625 ± 546 tr. CN)

Thalès đһt vҩn đӅ thӵc chҩt cӫa thӃ giӟi là mӝt thӭ vұt chҩtù nưͣc. Nưӟc bӕc thì
thành hơi, thành l͵a và đӑng lҥi thì thành đҩt. ĐiӇm căn bҧn là thӵc chҩt cӫa sӵ vұt
là vұt chҩt, và tӯ vұt chҩt xây dӵng mӑi sӵ vұt mӝt cách hӧp lý. VӅ phương pháp tư
tưӣng, Thalès đã quan niӋm đưӧc sӵ vұt trong cái biӃn chuyӇn cӫa nóù nưӟc là chҩt
đӝng, chuyӇn thành các chҩt khác. Nhưng đӏnh nghĩa sӵ biӃn chuyӇn ҩy như thӃ
nào, thì Thalès chưa ra khӓi đưӧc nhӳng khái niӋm máy móc và chưa thӇ có khái
niӋm biӋn chӭng. Vì sao? Vì tư tưӣng tiӃn bӝ này là tư tưӣng cӫa giai cҩp công
thương chӫ nô. Chính Thalès cũng là mӝt công thương nhân tiӃn bӝ, đã biӃt đҫu cơ
(buôn bán lúc đҫu là đi ăn cưӟp, sau là trao đәi thưӡng, và cuӕi cùng tiӃn lên đҫu
cơ). Theo truyӅn thuyӃt, ngưӡi ta kӇ rҵngù Có ngưӡi hӓi ôngù Vì sao có tài mà vүn
nghèo? Ông trҧ lӡiù vì không muӕn làm giàu, chӭ nӃu muӕn thì cũng dӉ. Ông xem
thiên văn, biӃt năm ҩy đưӧc mùa ôliu, nên đһt thuê trưӟc các máy ép dҫu ӣ Milet.
ĐӃn vө mùa, ông cho thuê lҥi máy ép vӟi giá rҩt đҳt. Đó là mӝt hoҥt đӝng mӟi mҿ,
vì ông không nhҵm sҧn xuҩt và trao đәi sҧn phҭm vì sҧn phҭm ҩy, nhưng là trao
đәi vì lӧi, và đӏnh nghĩa sҧn phҭm bҵng giá trӏ kinh tӃ cӫa nó. Thalès đã vưӧt lên
trên cө thӇ tính cӫa sҧn phҭm và trong lúc trao đәi, ông đã nhҵm giá trӏ trao đәi có
thӇ tăng lên đưӧc cӫa sҧn phҭm tách rӡi khӓi hình thӭc cө thӇ vӟi giá trӏ thӵc dөng
cӫa nó. Ông đã phân biӋt giá trӏ trao đәi và giá trӏ thӵc dөng sҧn phҭm. Thalès là
ngưӡi sáng lұp ra nӅn kinh tӃ khoa hӑc đҫu tiên (kinh tӃ hӑc tư sҧn).

9
9
Vҩn đӅ triӃt hӑc mà Thalès đӅ ra, rõ ràng ph̫n ánh ho̩t đ͡ng kinh t͇, kinh nghi͏m
th͹c t͇ cͯa giai c̭p công thương đang lên, vì trong hoҥt đӝng trao đәi mà qua đó
xây dӵng giá trӏ trao đәi thì xuҩt hiӋn mӝt khái niӋm trӯu tưӧng cӫa mӝt cái gì đҩy
mà có thӇ biӃn thành bҩt cӭ mӝt cái gì khác (đӗng tiӅn có thӇ biӃn
thành mӝt sҧn phҭm nào cũng đưӧc). Trưӟc đó chӍ có tӯng vұt cө thӇ vӟi tính chҩt
cө thӇ cӫa nó, vұy thì không có lý do đһt vҩn đӅ thӵc chҩt cӫa tҩt cҧ các sӵ vұt là gì.

Nhưng hoҥt đӝng trao đәi đi đӃn trӯu tưӧng hóa, tách sӵ vһt ra khӓi các hình thái
cө thӇ, cá biӋt, nҳm đưӧc giá trӏ trӯu tưӧng (giá trӏ trao đәi); và qua giá trӏ ҩy ngưӡi
ta có thӇ trӣ lҥi bҩt kǤ mӝt giá trӏ cө thӇ nào, thì trong tư tưӣng xuҩt phát ra mӝt
vҩn đӅù có mӝt thӵc chҩt nào đҩy mà thӵc chҩt này biӃn chuyӇn thành tҩt cҧ các
thӵc thӇ cá biӋt.

Trong vҩn đӅ này có hai mһtù

Mһt trӯu tưӧngù mӝt khái niӋm thӇ hiӋn trong vô sӕ hiӋn tưӧng;

Mһt cө thӇ thӵc tӃù là mӝt quá trình biӃn chuyӇn tӯ hiӋn tưӧng nӑ qua hiӋn tưӧng
kia, và nӃu có quá trình này thì nó phҧi có mӝt cơ sӣ thӕng nhҩt.

Xét cơ sӣ thӵc tӃ ta thҩy cũng có hai mһtù

Mӝt làù công trình lao đӝng phát triӇn, sӭc sҧn xuҩt đã hӋ thӕng hóa đưӧc tә chӭc
sҧn xuҩt trong mӝt phҥm vi rӝng rãi, do đҩy có thӇ nҳm đưӧc quá trình chuyӇn biӃn
tӯ vұt nӑ sang vұt kia.

Hai làù hoҥt đӝng đҫu cơ cӫa tư sҧn chӫ nô lӧi dөng trình đӝ tә chӭc lao đӝng ҩy đӇ
xây dӵng mӝt tә chӭc bóc lӝt. Nhưng sӣ dĩ tә chӭc bóc lӝt đҥt đưӧc mӭc cao như
thӃ cũng là nhӡ dӵa trên mӝt tә chӭc lao đӝng (ví dөù đӏa chӫ thì bóc lӝt theo kiӇu
trӵc tiӃp chӭ không tính toán).

Vӟi bưӟc tiӃn bӝ thӵc tӃ ҩy trong giӟi hҥn hҽp hòi cӫa nó, chúng ta cũng thҩy bưӟc
tiӃn bӝ trong tư tưӣng vӟi nhӳng giӟi hҥn cӫa nóù là đ̿t đưͫc v̭n đ͉ cơ sͧ th͙ng
nh̭t cͯa s͹ bi͇n chuy͋n, nhưng giͣi h̩n ͧ ch͟ đ̿t v̭n đ͉ vͣi hình thͱc trͳu tưͫng,
ḽy m͡t v̵t cͭ th͋ làm th͹c ch̭t r͛i di͍n t̫ s͹ bi͇n chuy͋n cͯa th͹c ch̭t ̭y m͡t
cách máy móc.

Nhưng trong giӟi hҥn ҩy, Thalès lҫn đҫu tiên đã đҥt đưӧc tư tưӣng cơ sӣ khoa hӑc,
tӭc là khái niӋm vұt chҩt và nhӳng biӃn chuyӇn cӫa nó, đӗng thӡi Thalès cũng đһt
phương pháp tư tưӣng duy lý đӇ diӉn tҧ cái biӃn chuyӇn ҩy.
9
3
Phương pháp tư tưӣng duy lý đây là lý luұn kӹ hà - toán lý. VӅ căn bҧn, toán lý đã
xuҩt hiӋn ӣ Đông phương (Ai Cұp) nhưng là toán lý thӵc dөng (nhӳng bҧng nhân
chia hay phép tính diӋn tích rҩt cҫn cho nhân dân Ai Cұp đӇ đo lҥi ruӝng sau nhӳng
trұn lөt ӣ ven sông Nil. Ngưӡi Ai Cұp có công thӭc thӵc dөng đo diӋn tích không
chính xác lҳm nhưng cũng tương đӕi. Ví dөù tính diӋn tích mӝt tӭ giác thì hӑ phân
nӱa tәng sӕ các cҥnh đӕi diӋnù

(a + b) x (b + d)
2

Ӣ Lưӥng Hà đã phát hiӋn nhӳng bҧng Thiên văn, ghi nhӳng hiӋn tưӧng cӫa mһt
trăng, nhưng chӍ mӟi ghi bҵng kinh nghiӋm hoһc mӣ rӝng kinh nghiӋm, chưa có lý
luұn thành hình và chưa phái là khoa hӑc chính xác). Thalès, theo truyӅn thuyӃt, là
ngưӡi đҫu tiên xây dӵng lý luұn tương đӕi chính xác; nó không đóng khung trong
thӵc nghiӋm chӫ nghĩa. Tҩt nhiên, Thalès tiӃp thu đưӧc kӻ thuұt cӫa Lưӥng Hà, Ai
Cұp, nhưng bưӟc tiӃn này có tính chҩt biӃn chҩt, chuyӇn tӯ kinh nghiӋm chӫ nghĩa
đӃn lý luұn. Ví dөù chӭng minh đưӧcù 2 hình tam giác có mӝt 1 cҥnh kèm giӳa hai
góc bҵng nhau là bҵng nhau.

Đһc điӇm cӫa khoa hӑc Hy Lҥp (mà sӱ hӑc Âu châu gӑi là «thҫn tích Hy Lҥp») là
đһt vҩn đӅ đӇ chӭng minh chính xác và tìm ra đưӧc nhӳng dүn chӭng chính xác
trên mһt lý luұn, chӭ không đóng khung trong kinh nghiӋm chӫ nghĩa và thӵc dөng
chӫ nghĩa.

Bưӟc tiӃn bӝ này có tính chҩt gì? Các sӱ gia tư sҧn cho rҵng tiӃn bӝ ҩy có đưӧc là
nhӡ chӫ nghĩa duy tâm, nghĩa là lý trí con ngưӡi ta tách khӓi nhӳng vұt thӇ thiӃt
thӵc, nhӳng kinh nghiӋm cө thӇ đӇ nҳm khái niӋm trӯu tưӧng, và như vұy mӟi có
thӇ chӭng minh bҵng lý luұn đưӧc, mà có chӭng minh bҵng lý luұn mӟi có khoa
hӑc chính xác. Theo ý kiӃn ҩy thì bưӟc tiӃn bӝ là mӝt quá trình tách rӡi thӵc tӃ.
Nhưng nӃu chúng ta nhҳc lҥi điӅu kiӋn cө thӇ đӇ xây dӵng lý luұn ҩy, thì chúng ta
thҩy không phҧi chӍ có chân lý thuҫn túy, mà là do đòi hӓi cө thӇ. Nhӳng kinh
nghiӋm sҧn xuҩt hoҥt đӝng kinh tӃ đã đi đӃn chӛ trӯu tưӧng hóa, cө thӇ là trong
kinh tӃ tiӅn tӋ, thì tư tưӣng con ngưӡi mӟi nҳm đưӧc khái niӋm trӯu tưӧng và lý
luұn trên cơ sӣ khái niӋm trӯu tưӧng ҩy.

Quá trình tách rӡi trong tư tưӣng phҧn ánh quá trình tách rӡi trong thӵc tӃ. Cө thӇ
là tә chӭc sҧn xuҩt trong kinh tӃ tiӅn tӋ bưӟc đҫu đưӧc hӧp lý hóa, thì cũng tách
khӓi viӋc sӱ dөng trӵc tiӃp (sҧn xuҩt cho thӏ trưӡng, không phҧi là đӇ dùng ngay).

9
î
Nhưng tҩt nhiên nó cũng phҧi phөc vө nhu cҫu cө thӇ. Tӭc là sӵ tách rӡi chӍ là
tương đӕi.

Trong phҥm vi khoa hӑc, nhӳng dүn chӭng lý luұn dù có trӯu tưӧng bao nhiêu như
kӹ hà hӑc, cũng phҧi dӵa vào trӵc quan. Như dүn chӭng cӫa Euclide tuy trӯu
tưӧng đӃn cao đӝ nhưng vүn có tính chҩt trӵc quan. Khi so sánh đӇ chӭng minh hai
hình tam giác bҵng nhau, thì phҧi vӁ hai tam giác và phҧi làm nәi bұt các quan hӋ
giӳa hai hình ҩy trên cơ sӣ mӝt sӕ đһc điӇm nhҩt đӏnh (hai tam giác có mӝt cҥnh
kèm giӳa vӟi hai góc tương ӭng bҵng nhau), rõ ràng lý luұn thông qua trӵc quan,
tuy là thӭ trӵc quan trӯu tưӧng hóa, lý tưӣng hóa (như vӁ mӝt đưӡng thҷng trên
giҩy, thì trong thӵc tӃ không thӇ vӁ đưӧc mӝt đưӡng thҷng hoàn toàn...). Chúng ta
có thӇ đoán rҵngù nhӳng lý luұn đҫu tiên cӫa Thalès còn có tính chҩt trӵc quan hơn
là cӫa Euclide nӳa. Hơn nӳa, ta thҩy lý luұn ҩy chҷng nhӳng dӵa vào trӵc quan mà
cũng nhҵm trӵc quan (tính diӋn tích đӇ đo đҥc ruӝng đҩt, v. v...).

Chúng ta thҩy công trình xây dӵng thӃ giӟi quan khoa hӑc và phương pháp lý luұn
khoa hӑc là phҧn ánh tә chӭc lao đӝng cӫa nhân dân, trong nhӳng giӟi hҥn cӫa giai
cҩp đương lên lúc bҩy giӡ là công thương chӫ nô, phát triӇn kinh tӃ tiӅn tӋ. Ҧnh
hưӣng cӫa tә chӭc sҧn xuҩt, tác dөng cӫa nó phҧi thông qua giai cҩp bóc lӝt tương
đӕi tiӃn bӝ lúc bҩy giӡ; nhưng căn bҧn chân lý không phҧi là ӣ phương thӭc bóc lӝt,
mà là ӣ tә chӭc sҧn xuҩt. Phương thӭc bóc lӝt quy đӏnh vӅ mһt hình thӭc thӇ hiӋn
trong ý thӭc tư tưӣng, vӟi giӟi hҥn hҽp hòi nhҩt đӏnh. Vì có nhӳng giӟi hҥn ҩy,
thành ra vӅ vҩn đӅ thӵc chҩt là gì, biӃn chuyӇn thӃ nào, Thalès cũng chӍ đӅ ra mӝt
giҧi pháp giҧ đӏnh và sau đҩy, cũng trên cơ sӣ ҩy, cùng phái ҩy, có nhӳng giҧi pháp
khác nhau nhưng cũng trong khuôn khә ҩy.

ANAXIMANDRE (khoҧng 610 ± 546 tr. CN)

Anaximandre cho thӵc chҩt là «vô cùng», mӝt thӭ vұt chҩt không có giӟi hҥn nào,
tӭc là vұt chҩt thuҫn túy vô hình vô tưӧng. Anaximandre giҧi thích vҩn đӅù thӵc
chҩt là tҩt cҧ vұt chҩt, vұy thì không cho nó là cái gì cө thӇ, mà là thӵc chҩt vô hình.
Nhưng nói thӵc chҩt vô hình tҩt nó lҥi không phҧi là vұt chҩt.

ANAXIMÈNE (khoҧng 585 ± 525 tr. CN)

VӅ sau Anaximène5 cho vұt chҩt là «khí», «khí» có hai đһc điӇmù phә biӃn hơn
nưӟc, nhưng nó vүn có tính chҩt cө thӇ.

Nhӳng ý kiӃn ҩy là nhӳng kinh nghiӋm tư tưӣng trên mӝt lұp trưӡng nhҩt đӏnh, nó
bӝc lӝ chân lý và đӗng thӡi bӝc lӝ giӟi hҥn hҽp hòi cӫa tư tưӣng ҩy.
9
Ë
*
* *

Ӣ trên, chúng ta đã xét nguӗn gӕc triӃt hӑc nói chung. Vӟi nguӗn gӕc ҩy, triӃt hӑc
căn bҧn là duy vұt và biӋn chӭng, biӇu hiӋn thӃ giӟi quan khoa hӑc. Nhưng thӃ giӟi
quan khoa hӑc ҩy lҥi xuҩt hiӋn trong nhӳng giӟi hҥn nhҩt đӏnh, giӟi hҥn ҩy là giӟi
hҥn cӫa bӝ phұn công thương chӫ nô đang lên, ngày ҩy là tương đӕi tiӃn bӝ. Thҳng
lӧi cӫa bӝ phұn này có tính chҩt nhҩt thӡi và hҥn chӃ. Hҥn chӃ tӭc là chӍ có thӇ
phát triӇn trong mӝt tҫng lӟp nào đҩy (công thương, thӫ công, phú thương) mà ít
ҧnh hưӣng trong nhân dân (nhân dân tӵ do), đӗng thӡi tăng cưӡng phương thӭc
bóc lӝt nô lӋ. Thҳng lӧi ҩy cũng là nhҩt thӡiù ngay trong thӃ kӹ thӭ VI tr. CN,
phong trào tôn giáo lҥi trӣ lҥi mҥnh, cө thӇ dưӟi hình thӭc cӭu hӗn.

Phong trào này là tương đương vӟi phong trào cӭu hӗn ӣ Đông phương, theo cùng
mӝt công thӭcù có mӝt ông thҫn xuӕng âm phӫ rӗi sӕng lҥi, do đҩy có khҧ năng
linh báo cho ngưӡi nhӳng phương tiӋn, đưӡng lӕi đӇ cӭu vӟt linh hӗn, tӭc là làm
sao hưӣng đưӧc đӡi sӕng sung sưӟng sau lúc chӃt. Muӕn đưӧc thӃ thì trong đӡi
này, con ngưӡi phҧi theo mӝt sӕ kӹ luұt nào đҩy, đһc biӋt là tham gia nhӳng hӝi
kín thӡ ông thҫn ҩy.

Ӣ Hy Lҥp, có 2 đҥo cӭu hӗn nәi tiӃng là đҥo Orphée (nӱa thҫn) và đҥo Dionysos
(thҫn, con cӫa Zeus). Nhӳng đҥo ҩy phát triӇn trong quҫn chúng nhân dân, cùng
vӟi quý tӝc. Trong nhӳng bӝ phұn công thương quý tӝc hóa (hoһc quý tӝc tư sҧn
hóa) lҥi phát triӇn triӃt hӑc duy tâm. TriӃt hӑc duy tâm tiӃp thu và duy trì nhӳng
thҳng lӧi cӫa khoa hӑc, nӝi dung tư tưӣng tiӃn bӝ cӫa phái duy vұt, nhưng nó lҥi
biӃn tҩt cҧ nhӳng thành tích khoa hӑc ҩy thành hӋ thӕng duy tâm, tách rӡi lý tính
khӓi thӵc tӃ, thұm chí đӏnh nghĩa lý tính bҵng cách tách rӡi khӓi thӵc tӃ. Vӟi
hưӟng ҩy thì thӵc tӃ chӍ là cҧm tính - cҧm tính là cái nҵm trong kinh nghiӋm, mà
chân lý tӭc lý tính thì phҧi ӣ ngoài thӵc tӃ, ngoài kinh nghiӋm.

Đҩy là nguӗn gӕc cӫa mӝt truyӅn thӕng sӁ kéo dài suӕt trong triӃt hӑc Tây phương.
TruyӅn thӕng ҩy đem đӕi lұp lý tính và kinh nghiӋm; cái gì là kinh nghiӋm thì đӅu
là không có giá trӏ chân lý, vì chӍ là cҧm giác vөn vһt, ngүu nhiên. Tҩt nhiên, vӟi
mӝt lý tính đưӧc quan niӋm mӝt cách trӯu tưӧng như vұy sӁ không giҧi quyӃt đưӧc
vҩn đӅ tôn giáo. Mà chính lý tính ҩy tách rӡi thӵc tӃ thì cũng phҧi dӵa vào cái gì
đҩyù cuӕi cùng thì nó lҥi dӵa vào tôn giáo. TruyӅn thӕng duy lý duy tâm, mӝt mһt,
hình như đòi hӓi mӝt cái gì cao hơn hiӇu biӃt kinh nghiӋm chӫ nghĩa cӫa ngưӡi
thưӡng, nhưng mһt khác, nó lҥi trӣ lҥi tư tưӣng lҥc hұu cӫa ngưӡi thưӡngù tư tưӣng

9
ƒ
tôn giáo. Chính nó là bưӟc đҫu trӣ lҥi tôn giáo. Ngưӡi đҫu tiên thӵc hiӋn bưӟc ҩy
trong truyӅn thӕng Hy Lҥp - kӃt hӧp chӫ nghĩa duy tâm vӟi tôn giáo - là Pythagore.

PYTHAGORE (khoҧng 580 ± 500 tr. CN)

Pythagore sinh ӣ Samos là mӝt cù lao ӣ đҩt Ionie. Ông bҩt mãn vӟi chӃ đӝ bҥo
quân lúc bҩy giӡ ӣ Samos nên di cư đӃn Crotone (Nam Ý).

Cuӕi thӃ kӹ thӭ VII và VI tr. CN, chӃ đӝ bҥo quân là mӝt chӃ đӝ có tính chҩt dân
chӫ. Đó là mӝt hình thӭc còn thҩp nhưng là cӫa nhân dân, cӫa phe dân chӫ chӕng
quý tӝc. Lúc bҩy giӡ phe dân chӫ còn yӃu chưa đӫ sӭc đӇ lұp mӝt chӃ đӝ cӝng hòa
dân chӫ nên phҧi thӕng nhҩt lӵc lưӧng chӍ huy vào mӝt ngưӡi. Ngưӡi đó dùng bҥo
lӵc cưӟp chính quyӅn, thӵc hiӋn nhӳng đòi hӓi kinh tӃ tӕi thiӇu (chia ruӝng đҩt
phҫn nào, công bӕ luұt pháp, phát triӇn công thương nghiӋp tӭc là bҧo vӋ quyӅn lӧi
cӫa nông dân và công thương). Đһc điӇm cӫa chӃ đӝ bҥo quân là nó không dӵa vào
thҫn thánh, và đó cũng là bҵng chӭng đӇ chӭng minh nó có tính chҩt tiӃn bӝ dù có
là đӝc đoán.

Pythagore bҩt mãn vӟi chӃ đӝ ҩy tҩt nhiên là ӣ phe quý tӝc. Sang Nam Ý, ông sáp
nhұp vào phe quý tӝc. Đó là điӅu chúng ta ưӟc đoán, nhưng là ưӟc đoán có căn cӭ.
Theo tài liӋu thì ông lұp ra mӝt hӝi vӯa tôn giáo vӯa chính trӏ, đҩu tranh nҳm chính
quyӅn nhưng sau bӏ thҩt bҥi. Đӭng vӅ mһt tôn giáo, mөc đích cӫa hӝi là linh báo
nhӳng phương tiӋn đӇ sau này linh hӗn đưӧc sung sưӟng. Muӕn thӃ thì ngay trong
đӡi sӕng con ngưӡi phҧi theo mӝt sӕ lӋ cҩm, ví dө như không đưӧc ăn thӏt, vì ông
cho rҵng ngưӡi ta ngày xưa cũng là súc vұt, nӃu ăn thӏt súc vұt thì cũng như là ăn
thӏt mình. Lҥi có lӋ không đưӧc nói trong bóng tӕi v. v... Ông còn dҥy cho nhӳng
hӝi viên mӝt sӕ bí quyӃt đӇ sau khi chӃt biӃt theo con đưӡng dүn đӃn nơi sung
sưӟng. Nhưng song song vӟi nhӳng mөc đích ҩy, Pythagone xây dӵng đưӧc cҧ mӝt
hӋ thӕng lý luұn. Đó là triӃt lý duy lý duy tâm đҫu tiên ӣ Phương Tây.

Pythagore chӫ trương rҵng thӵc chҩt cӫa mӑi sӵ vұt là sӕ. Đó là nguӗn gӕc cӫa
truyӅn thӕng duy lý toán pháp chӫ nghĩa, tuyӋt đӕi hóa tính chҩt chính xác cӫa
khoa hӑc toán pháp đӇ tách rӡi lý tính khӓi thӵc tӃ, đӅ cao lý tính mӝt cách siêu
hình, do đó thҫn thánh hóa khoa hӑc duy lý.

Chӫ trương rҵng thӵc chҩt cӫa mӑi vұt chҩt là sӕ thì có 3 ý nghĩaù

l) Không gian là sӕ mà sӕ là không gianù Phythagore viӃt nhӳng con sӕ bҵng

nhӳng hình kӹ hà nhưù

9
d
 NӃu viӃt theo hình tam giácù 0
ta sӁ cóù 0 0
S = 1 + 2 + 3 + 4 + 0 0 0
n đҩy
là sӕ tam giác. 0 0 0 0

NӃu viӃt theo hình vuôngù 0 0 0 0

Ta sӁ có ù
0 0 0 0
S = n2 = 1 + 3 + 5 (2n ± 1)
đҩy là sӕ vuông 0 0 0 0
0 0 0 0

NӃu viӃt theo hình chӳ nhұtù 0 0 0 0

ta sӁ có ù 0 0 0 0
S = n2 + n = 2 + 4 + 6 + S + 2n
đҩy là sӕ chӳ nhұt 0 0 0 0

Qua nhӳng thí dө trên, chúng ta thҩy phát kiӃn cӫa Pythagore kӃt hӧp kӹ hà và sӕ
hӑc, đӏnh nghĩa nhӳng tính chҩt cӫa sӕ bҵng nhӳng hình kӹ hà. Đó là điӇm tiӃn bӝ,
nhưng do đҩy lҥi cho nhӳng con sӕ có mӝt tính chҩt thҫn bí, biӃn nhӳng con sӕ
thành nhӳng hình cө thӇ, và kӃt luұn rҵng thӵc chҩt cӫa không gian là sӕ. Chúng ta
thҩy hai mһt cӫa vҩn đӅù vҩn đӅ khoa hӑc toán lý tiӃn bӝ, và vҩn đӅ biӃn khái niӋm
thành thӵc thӇ siêu hình. Cũng theo hưӟng ҩy mà Pythagore tìm ra đưӧc đӏnh lý
Pythagore. Đӏnh lý Pythagore có đһc điӇm là mӝt mһt thì nó là cái thҳng lӧi cӫa
phương pháp áp dөng sӕ hӑc vào kӹ hà hay ngưӧc lҥi; nhưng mһt khác lҥi đánh
dҩu giӟi hҥn hҽp hòi cӫa quan niӋm đơn giҧn vӅ sӕ (sӕ là khái niӋm đӃm). Vì nӃu
lҩy mӝt hình vuông thì giӳa cҥnh c và đưӡng huyӅn d tính theo đӏnh lý Pythagore,
ta cóù 2c2 = d2

Nhưng mӝt hӑc trò cӫa Pythagore đã tìm ngay ra mӝt lұp luұn đưa đӏnh lý ҩy đӃn
chӛ mâu thuүn vì không có con sӕ nào, nӃu hҥn chӃ vào nhӳng sӕ «duy lý» (tӭc là
nhӳng chính sӕ và phân sӕ), biӇu hiӋn đưӧc quan hӋ giӳa c và d. Vì nӃu ta cho c =
1, thì 1 = d2 / 2 hay 2 = d2. NӃu 2 = d2 thì d2 phҧi là sӕ chҹn và nhân tӕ 4, vұy d2 / 2

9
©
vүn phҧi là sӕ chҹn. Nhưng ӣ đây thì d2 / 2 lҥi bҵng 1 là sӕ lҿ. Vұy mӝt sӕ chҹn
bҵng mӝt sӕ lҿ là điӅu không thӇ có đưӧc.

Theo truyӅn thuyӃt thì khi tìm ra đưӧc đӏnh lý bây giӡ còn mang tên ông,
Pythagore đã hiӃn mӝt con bò đӇ cúng thҫn ăn mӯng. Nhưng ngưӡi tìm ra rҵng
không có con sӕ nào quy đӏnh quan hӋ giӳa cҥnh và đưӡng huyӅn hình vuông, tӭc
là có nhӳng quan hӋ không gian không phҧi là sӕ (đây là sӕ đӃm đưӧc «duy lý»),
thì bӏ chӃt đuӕi, tӭc là bӏ thҫn thánh phҥt, vì anh ta đã tìm ra mӝt điӇm quái gӣ. Đó
cũng là điӇm đánh dҩu giӟi hҥn hҽp hòi cӫa trình đӝ lý tính lúc bҩy giӡ. NӃu muӕn
tìm ra mӝt con sӕ đӇ quy đӏnh quan hӋ trên, thì phҧi công nhұn có nhӳng con sӕ
không thӇ đӃm đưӧc (sau này gӑi là sӕ «vô tӹ»). Đҩy là trưӡng hӧp ngưӡi ta nhҳc
lҥi nhiӅu trong lӏch sӱ khoa hӑc đӇ chӭng minh lý tính phát triӇn bҵng hình thӭc
«vô lý», tӭc là phӫ đӏnh hình thӭc lý tính trưӟc.

2) Nghĩa thӭ hai cӫa mӋnh đӅ cӫa Pythagore là đһt quan hӋ sӕ lưӧng giӳa các âm
thanh. Như bұc tám (octave) có thӇ đӏnh nghĩa bҵng quan hӋ 1/2. Âm là chҩt lưӧng,
là cҧm tính mà có thӇ đӏnh nghĩa bҵng sӕ (bҵng quan hӋ lý tính), thì cҧm tính chӍ là
lý tính dưӟi hình thӭc tәng quát mà thôi.

3) Nghĩa thӭ ba là mӝt nghĩa thҫn bíù quy đӏnh mӛi con sӕ có mӝt tính chҩt đҥo đӭc
nào đҩy. Ví dөù công lý là sӕ 4, kӃt hôn là sӕ 5, may mҳn là sӕ 7, v. v... Đó là phép
bói toán.

Chúng ta thҩy mӝt mһt thì triӃt hӑc duy lý duy tâm có dӵa vào và phát triӇn khoa
hӑc chính xác, nhưng mһt khác tách rӡi lý tính khӓi thӵc tӃ và khoác cho nó mӝt
tính chҩt thҫn bí.

Trưӡng hӧp Pythagore là quan trӑng vì ông là ngưӡi mӣ đҫu cho cҧ mӝt truyӅn
thӕng thưӣng ngoҥn vӅ khoa hӑcù khoa hӑc vì khoa hӑc, tính đӇ mà tính. Đó cũng
là đһc điӇm cӫa toán pháp Hy Lҥp, và cũng còn kéo dài trong toán pháp dưӟi thӡi
tư sҧn. Tính chҩt thưӣng ngoҥn ҩy bӝc lӝ cơ sӣ giai cҩp cӫa nó mӝt cách rõ ràng.
Trong thӡi Hy Lҥp, tính chҩt giai cҩp ҩy phát hiӋn ngay trong ngôn ngӳ. Ngưӡi Hy
Lҥp phân biӋt hai thӭ sӕ hӑcù khoa hӑc sӕ (arithmétique) và khoa hӑc kӻ thuұt tính
toán (logistique). Khoa sӕ tìm nhӳng tính chҩt trӯu tưӧng điӅu hòa giӳa các sӕ như
sӕ nào là sӕ chҹn, sӕ lҿ, v. v...; nó không nhҵm cái thӵc dөng, mà nhҵm cái điӅu
hòa đҽp đӁ giӳa nhӳng con sӕ. Còn kӻ thuұt tính toán thì nhҵm thӵc dөng, nhưng
lҥi bӏ khinh rҿ, không đưӧc tính là «khoa hӑc» chân chính. Nhà «khoa hӑc chân
chính» không tìm tính chҩt thӵc dөng mà chӍ nhҵm nhӳng điӇm thưӣng ngoҥn.
Cũng như trên, vӅ kӹ hà hӑc thì phân biӋt khoa kӹ hà (geométrie) và nghӅ đo diӋn
tích (arpentage). Hӑ cho nghӅ đo diӋn tích là nghӅ cӫa thưӡng dân, còn các nhà
9
{
khoa hӑc nghiên cӭu các hình theo quan hӋ đҽp đӁ. Tính chҩt giai cҩp cӫa quan
niӋm ҩy khá rõ rӋt, và đây cũng là lý do hҥn chӃ khoa hӑc Hy Lҥp trong tính chҩt
khoa hӑc thuҫn túy, tách rӡi lý luұn và thӵc tӃ; tuy nhiên qua đҩy cũng có xây dӵng
đưӧc nhӳng phương pháp lý luұn chính xác.

Ӣ Nam Ý, cũng nhӡ nhӳng dân Tây Á di cư sang lҥi phát triӇn mӝt triӃt lý duy lý
duy tâm nӳa là triӃt lý cӫa Xénophane.

XENOPHANE (khoҧng 570 ± 480 tr. CN)

Ông sinh trưӣng ӣ thành Ephèse là mӝt thành cӫa Ionie đã nәi tiӃng vì hoҥt đӝng
ngân hàng. So vӟi thành Miletù ta thҩy Milet căn bҧn là thành buôn bán hàng hóa,
còn Ephèse thì có nhӳng nhà tài phiӋt lӟn, và do đҩy cũng kém phҫn dân tӝc tính.
Bӑn tài phiӋt này cҩu kӃt vӟi bӑn vua Lydie, và sau này câu kӃt vӟi Ba Tư. Trái vӟi
thành Milet có dân tӝc tính cao, có đҩu tranh anh dũng chӕng Ba Tư (cho đӃn năm
494 tr. CN bӏ Ba Tư chiӃm và tiêu diӋt), thì đһc điӇm cӫa Ephèse là giai cҩp thӕng
trӏ cҩu kӃt vӟi đӃ quӕc bên ngoài.

HÉRACLITE (khoҧng 535 ± 475 tr. CN)

Héraclite là mӝt nhà đҥi quý tӝc, hӑ nhà vua (vua tưӧng trưng). Chính Héraclite lҥi
là trưӣng hӑ nên đưӧc danh dӵ lҩy danh hiӋu làm vua, nhưng vì chán ghét cái hư
danh ҩy nên ông đã đӇ lҥi cái ngôi tưӧng trưng ҩy cho ông em.

Héraclite lҥi có thái đӝ khuyӃn khích nhân dân chӕng đӃ quӕc (đӃ quӕc Ba Tư).
Héraclite là thuӝc thành phҫn quý tӝc, nhưng phҫn nào ông đã tách rӡi giai cҩp cӫa
mình. Đây là mӝt cơ sӣ tiӃn bӝ. Tuy nhiên, con ngưӡi ông vүn giӳ tính chҩt quý
tӝc. ĐiӅu chӭng tӓ rõ ràng là Héraclite tuy có thái đӝ khuyӃn khích nhân dân chӕng
đӃ quӕc, nhưng lҥi khuyӃn khích mӝt cách tӵ cao tӵ đҥi.

Theo truyӅn thuyӃt thì mӝt hôm Ephèse bӏ quân Ba Tư đӃn đánh, tình thӃ rҩt nguy
cҩp mà ӣ trong thành thì bӑn nhà giàu vүn cӭ sinh hoҥt rҩt xa xӍ. Trong khi ҩy thì
nhân dân đói khә. Trong cuӝc hӝi nghӏ cӫa thành thҧo luұn viӋc đӕi phó vӟi tình
trҥng trên, hӝi nghӏ có hӓi ý kiӃn cӫa ông. Héraclite không nói qua mӝt lӡi, chӍ lҩy
bӝt hòa vӟi nưӟc làm món ăn. Hӝi nghӏ lúc bҩy giӡ mӟi hiӇu ý khuyӃn khích cӫa
ôngù muӕn thҳng kҿ thù thì phҧi bӟt xa xӍ. Quân thù khi biӃt đưӧc tin Héraclite đã
dҥy cho nhân dân bài hӑc trên thì cũng tӵ đӝng mà rút lui.

TruyӅn thuyӃt trên cho ta thҩy rõ Héraclite có lòng yêu nưӟc nhưng rҩt khinh quҫn
chúng. Tính chҩt ҩy còn đưӧc thӇ hiӋn ӣ mӝt truyӅn thuyӃt khácù mӝt hôm
9c

Héraclite ngӗi chơi vӟi trҿ con trong dinh. Ngưӡi ta hӓi vì sao ông chơi vӟi trҿ con
thì ông ta đáp lҥiù có gì lҥ đâu, chơi vӟi trҿ con còn hơn cҫm quyӅn vӟi nhӳng
ngưӡi như các anh. Thұt ra lӕi hành văn này mӝt phҫn là do ӣ tư tưӣng sâu sҳc,
nhưng mһt khác cũng là do ӣ thái đӝ khinh ngưӡi cӫa ông nӳa. Cũng vì lӁ trên mà
Héraclite đã đưӧc mӋnh danh là «Héraclite, nhà tӕi nghĩa».

Thành tích cӫa Héraclite trong triӃt hӑc là đã xây dӵng đưӧc tư tưӣng biӋn chӭng
pháp, và căn bҧn thì có tính chҩt duy vұt, dĩ nhiên là không hoàn toàn. Héraclite đã
xây dӵng nhӳng khái niӋm căn bҧn cӫa biӋn chӭng phápù khái niӋm vҥn vұt biӃn
chuyӇn, mâu thuүn nӝi bӝ trong mӛi vұt, không phҧi là mâu thuүn giӳa cái này và
cái kia, mà là trong sӵ đӗng nhҩt có mâu thuүn mà chính nó đӗng nhҩt là vì nó mâu
thuүn vӟi nó.

Tư tưӣng cӫa Héraclite cũng đҥi diӋn cho hưӟng duy vұt cӫa Ionie, nhưng rҩt khác
vӟi phái Milet. Phái Milet là phái tư sҧn tiӃn bӝ, tư sҧn cách mҥng, duy vұt chӫ
nghĩa. Tuy hӑ có quan niӋm đưӧc vҥn vұt biӃn chuyӇn, nhưng thӵc tӃ lҥi quan
niӋm biӃn chuyӇn máy móc.

Vӏ trí giai cҩp cӫa Héraclite khác hҷn. Héraclite là nhà quý tӝc cҧm thҩy mâu thuүn
nӝi bӝ trong giai cҩp quý tӝc tan rã. Héraclite trӵc tiӃp không thuӝc vào giai cҩp
đang lên, nhưng tư tưӣng triӃt hӑc cӫa Héraclite có tiӃn bӝ ӣ chӛ có phҧn ánh
phong trào nhân dân, có nӝi dung nhân dân qua nhӳng mâu thuүn chia rӁ giai cҩp
quý tӝc, do đҩy thái đӝ cӫa Héraclite là tách rӡi giai cҩp cӫa mình, nhưng vүn giӳ
tính chҩt xa rӡi quҫn chúng. Đó chính là yӃu tӕ đӇ giҧi thích tҥi sao ӣ thӡi bҩy giӡ
mà lҥi có đưӧc mӝt tư tưӣng biӋn chӭng sâu sҳc đӃn thӃ. Nói chung, trong nhӳng
xã hӝi có giai cҩp thì giai cҩp tiӃn bӝ căn bҧn cũng là giai cҩp bóc lӝt, thành ra tuy
nó nҳm đưӧc lұp trưӡng duy vұt nhưng không nҳm đưӧc phương pháp biӋn chӭng.
Lý tính mà nó nҳm vүn là lý tính máy móc, nó là phҧn ánh phương pháp bóc lӝt chӍ
huy máy móc, qua phương pháp ҩy nó nҳm đưӧc bưӟc tiӃn cӫa sӭc sҧn xuҩt,
nhưng lҥi nҵm trong phҥm vi máy móc. Cũng vì vұy mà lúc có trưӡng hӧp tư
tưӣng biӋn chӭng xuҩt hiӋn trong nhӳng xã hӝi đӕi kháng, thì ít khi nó xuҩt phát tӯ
giai cҩp tư sҧn là giai cҩp lãnh đҥo cách mҥng bҩy giӡ. Thӵc tӃ nó xuҩt phát tӯ
nhӳng phҫn tӱ quý tӝc tiӃn bӝ, hoһc tư sҧn dính líu vӟi quý tӝc nhưng có tư tưӣng
tiӃn bӝ, do đҩy mӟi nҳm đưӧc quá trình tan rã, mâu thuүn nӝi bӝ trong bҧn thân
mình.

Vӏ trí quý tӝc có thӇ cho chúng ta hiӇu vì sao mà phong trào nhân dân lҥi biӇu hiӋn
đưӧc dưӟi hình thӭc biӋn chӭng, nhưng tҩt nhiên nó không phҧi là nguӗn gӕc, là
cơ sӣ cӫa tư tưӣng biӋn chӭng. Nó là nơi phát triӇn mâu thuүn nӝi bӝ, phҧn ánh
phong trào nhân dân. Cũng vì thông qua vӏ trí giai cҩp ҩy cho nên tҩt nhiên tư
9cc
tưӣng biӋn chӭng không đưӧc thuҫn, ít hay nhiӅu nó mang tính chҩt duy tâm. Mà
vì mang tính chҩt duy tâm nên các khái niӋm biӃn chuyӇn, mâu thuүn nӝi bӝ cũng
không đưӧc biӇu hiӋn mӝt cách chính xác, không phát hiӋn đưӧc hưӟng tiӃn bӝ
thӵc sӵ. Tính cách ҩy rõ rӋt trong nhӳng câu còn đӇ lҥi cӫa Héracliteù «Ngưӡi ta
không thӇ nào xuôi hai lҫn cùng mӝt con sông». Nhӳng ngưӡi xuôi hai lҫn cùng
mӝt con sông thì vүn gһp luӗng nưӟc khác nhau.

Khái niӋm vҥn vұt biӃn chuyӇn đưӧc đӅ ra mӝt cách rõ ràng, nhưng ӣ đây chúng ta
không thҩy hưӟng cӫa biӃn chuyӇn, biӃn chuyӇn thӃ nào? đi đâu? tiӃn hay thoái?
Hình như ӣ đây chӍ có tính chҩt biӃn chuyӇn thôi, chưa phҧi là biӃn chuyӇn xây
dӵng mà chӍ là khái niӋm thuҫn túy vӅ biӃn chuyӇn, cho nên văn bҧn có tính chҩt
bi quan. Vì cái gì cũng biӃn chuyӇn mà ta không nҳm đưӧc gì, không đҥt đưӧc
thành tích gì hӃt. Theo truyӅn thuyӃt thì Héraclite suӕt ngày chӍ ngӗi khóc (khác
vӟi Democrite suӕt ngày chӍ cưӡi). Khóc vì thҩy vҥn vұt biӃn chuyӇn nhưng không
biӃt nó biӃn chuyӇn đi đâu.

VӅ tư tưӣng mâu thuүn thì Héraclite có nhӳng câu nhưù chúng ta xuôi và không
xuôi cùng mӝt con sông ; chúng ta có và không có ; nhӳng đôi lӭa là đҫy đӫ và
không đҫy đӫ ; nó là đoàn kӃt và đӕi kháng, nó là điӅu hòa và bҩt hòa ; tӯ mӑi vұt
xuҩt hiӋn thӕng nhҩt và tӯ thӕng nhҩt xuҩt phát mӑi vұt ; chiӃn tranh là điӅu hòa và
công lý là đӕi kháng ; mӑi vұt đưӧc xây dӵng và thӫ tiêu bҵng đӕi kháng ; ngưӡi ta
(nhӳng ngưӡi thưӡng dân) không hiӇu rҵng cái mà tӵ mâu thuүn vӟi mình là điӅu
hòa vӟi mình và điӅu hòa là do chӛ đӕi lұp như cái cung hay cái đàn ; chính cái xҩu
là tӕt ; tӯ nhӳng điӇm mâu thuүn phát sinh cái điӅu hòa đҽp nhҩt và cái điӅu hòa
thҫm tàng là quý hơn cái điӅu hòa trông thҩy.

ĐiӇm sâu sҳc ӣ đây là Héraclite thҩy đưӧc cái mâu thuүn xuҩt phát tӯ cái đӗng
nhҩt, cái mâu thuүn căn bҧn là có tính chҩt nӝi bӝ. Mӝt vұt tӗn tҥi là nhӡ bao hàm
nhӳng mâu thuүn mà nó thӕng nhҩt đưӧc. Nói thӕng nhҩt là nói mâu thuүn. Cùng
mӝt quy luұt gây nhӳng điӇm đӕi lұp. Nhưng chӛ thiӃu sót và trӯu tưӧng là không
quy thành đӏnh luұt thӕng nhҩt mâu thuүn, tӭc là mâu thuүn xuҩt phát tӯ cái đӗng
nhҩt nhưng không phҧi là xuҩt phát mӝt cách lung tung, trái lҥi nó xuҩt phát có quy
luұt, và có nhӳng giai đoҥn mâu thuүn đưӧc thӕng nhҩt hay không đưӧc thӕng nhҩt.
NӃu không đưӧc thӕng nhҩt thì vұt sӁ tiêu dҫn và chuyӇn sang mӝt hình thӭc khác,
mӝt trình đӝ khác. Ӣ đây, Héraclite chӍ nҳm mӝt cách trӯu tưӧng tính chҩt đӗng
nhҩt, giӳa đӗng nhҩt và mâu thuүn. Nhưng Héraclite không đһt quy luұt biӃn
chuyӇn mâu thuүn, do đó, phát hiӋn nhӳng quy luұt ҩy chӍ phát triӇn tư tưӣng bi
quan, và không cung cҩp đưӧc công cө xây dӵng tích cӵc

9c9
Giӟi hҥn cӫa triӃt hӑc Héraclite là xuҩt phát tӯ giӟi hҥn hҽp hòi cӫa cơ sӣ kinh tӃ
(cơ sӣ giai cҩp) cӫa ông, và cũng là giӟi hҥn chung cӫa tư tưӣng biӋn chӭng trong
nhӳng xã hӝi đӕi kháng trưӟc; vӅ căn bҧn khái niӋm ҩy xuҩt phát tӯ nhân dân,
nhưng thông qua trҥng thái tan rã cӫa bӝ phұn giai cҩp thӕng trӏ đang xuӕng. Do
đҩy có tính chҩt bi quan. Nhưng nӝi dung chân chính vүn là nӝi dung thӵc tӃ cӫa
phong trào tiӃn bӝ. Mӝt bҵng chӭng là chính Héraclite cũng quan niӋm biӃn
chuyӇn và mâu thuүn giӕng như biӃn chuyӇn thӵc tӃ trong phương thӭc sҧn xuҩt
mӟi, phương thӭc sҧn xuҩt hàng hóa, trao đәi hàng hóa theo quy tҳc tiӅn tӋ, lҩy tiӅn
tӋ làm tiêu chuҭn. Héraclite nóiù «Mӑi sӵ vұt đӅu trao đәi cùng lӱa và lӱa cũng trao
đәi vӟi mӑi sӵ vұt; cũng như hàng hóa đәi lҩy vàng và vàng đәi lҩy hàng hóa».
Tӭc làù chính kinh tӃ tiӅn tӋ là cơ sӣ thӵc tӃ cӫa quan điӇm biӋn chӭng duy vұt mà
Héraclite đã đӅ ra trong mӝt câu làù «ThӃ giӟi này là cùng mӝt thӃ giӟi cho tҩt cҧ
vұt thӇ; nó không phҧi do thҫn thánh nào làm ra mà bao giӡ nó cũng có; nó là lӱa
vĩnh viӉn, sinh đӝng, bén lên và tҳt xuӕng theo nhӳng quy luұt nhҩt đӏnh». Chính
Lénine đã nói rҵng câu này đã trình bày đưӧc nhӳng nguyên lý căn bҧn cӫa chӫ
nghĩa duy vұt biӋn chӭng. Lӱa đây chính là vұt chҩt căn bҧn, luôn luôn biӃn
chuyӃn theo quy luұt nhҩt đӏnh.

Tӯ đâu xuҩt phát quan điӇm ҩy? Rõ ràng là xuҩt phát tӯ phương thӭc sҧn xuҩt tiӅn
tӋ, tӯ hoҥt đӝng trao đәi tiӅn và hàng hóa. TiӅn là chҩt đӗng chҩt trong ҩy tҩt cҧ
hàng hóa biӃn chuyӇn và thӕng nhҩt. Tҩt nhiên không phҧi vì tìm ra đưӧc đӗng tiӅn
mӟi có phương pháp quy đӏnh giá cҧ, mà chính là vì đã có trao đәi rӗi mӟi có đӗng
tiӅn. Vì trao đәi nhiӅu đӃn mӭc cҫn phҧi đơn giҧn hóa hoҥt đӝng trao đәi nên mӟi
cҫn có đӗng tiӅn. Có tiӅn tӋ chính là vì tә chӭc sҧn xuҩt đã đӃn mӭc thӵc tӃ thoát
khӓi cӝng đӗng sҧn xuҩt tӵ nhiên (sҧn xuҩt tӵ cҩp tӵ túc), và xây dӵng hoҥt đӝng
trao đәi thành hӋ thӕng. Căn bҧn là quan điӇm trên xuҩt phát tӯ công trình sҧn xuҩt
cӫa nhân dân, mà cũng vì xuҩt phát tӯ công trình sҧn xuҩt cӫa nhân dân nên nó mӟi
phát hiӋn đưӧc quan điӇm mâu thuүn. Vì đi đôi vӟi sӵ phát triӇn cӫa sӭc sҧn xuҩt,
có sӵ đҩu tranh đánh đә quan hӋ sҧn xuҩt cũ, đҩu tranh ҩy gây nên mâu thuүn
trong xã hӝi làm cho quan điӇm cũ phҧi biӃn chҩt (cái trưӟc kia đưӧc coi là tĩnh
nay phҧi biӃn đi, nó không phҧi là nó nӳa).

Nhӳng sӵ biӃn chuyӇn ҩy chӍ là mӝt nhӏp biӃn chuyӇn cӫa chҩt tiӅn tӋ. Thӵc chҩt
chung cӫa nó là tiӅn tӋ. Vì nó xuҩt phát tӯ sӵ phát triӇn cӫa công trình sҧn xuҩt và
đҩu tranh cӫa nhân dân, thành ra chӫ nghĩa biӋn chӭng cӫa Héraclite có tính chҩt
duy vұt tuy là duy vұt tưӧng trưng (tưӧng trưng vұt chҩt bҵng hình ngӑn lӱa),
nhưng vӅ căn bҧn quan điӇm ҩy là duy vұt. Vì quan điӇm biӋn chӭng duy vұt ҩy lҥi
thông qua cương vӏ quý tӝc tan rã ± mà nó phҧi thông qua cương vӏ quý tӝc ҩy (nӃu
không thông qua cương vӏ quý tӝc mà thông qua cương vӏ tư sҧn thì không đi đӃn
quan điӇm biӋn chӭng, chӍ nҳm đưӧc quan điӇm máy móc do phương thӭc tә chӭc
9c3
máy móc cӫa sҧn xuҩt hàng hóa đưa lҥi), nên Héraclite mӟi nҳm đưӧc mâu thuүn
nӝi bӝ trong bҧn thân mình. Vӟi cương vӏ ҩy, Héraclite nҳm đưӧc quan điӇm duy
vұt biӋn chӭng, nhưng cũng vì đӭng trên cương vӏ ҩy mà nҳm mӝt cách lӋch lҥc,
không có hưӟng, chӍ nҳm đưӧc mâu thuүn thuҫn túy mà không nҳm đưӧc mâu
thuүn đi đӃn đâu, tính chҩt mâu thuүn cӫa biӃn chuyӇn ra sao.

VӅ phҫn duy vұt thì quan điӇm cӫa Héraclite cũng là hҥn chӃù Héraclite quan niӋm
biӃn chuyӇn như là biӃn chuyӇn thӵc tӃ mà ông hình dung bҵng hình ngӑn lӱa,
nhưng đӗng thӡi lӱa ҩy lҥi đưӧc ông quan niӋm như thҫn thánh và thҫn thánh này,
mӝt lҫn nӳa, tҥi tách rӡi thӵc tӃ, tách rӡi nhân loҥi.

Mӝt bҵng chӭng là lý luұn cӫa Héraclite vӅ lý tính ù Thҫn lá lý tính và cái mà
Héraclite nҳm đưӧc (quy luұt mâu thuүn biӃn chuyӇn) đưӧc ông coi là lý tính tuyӋt
đӕi cӫa thҫn, ví dө Héraclite nóiù «Nhân loҥi không có lý tính, thҫn có lý tính. Đӕi
vӟi thҫn thì cái gì cũng tӕt đҽp. Còn ngưӡi thì quan niӋm cái này là tӕt, cái kia là
xҩu». Tuy nhiên, Héraclite cũng nhұn rҵng ngưӡi có thӇ hӑc tұp đưӧc lý tính ҩy.
Đҥo đӭc là hiӇu biӃt đưӧc lý tính, mӑi ngưӡi đӅu có thӇ đi đӃn chӛ biӃt mình và
thӵc hiӋn lý tính. Tӭc là vӅ căn bҧn, Héraclite có đҥt đưӧc quan điӇm duy vұt,
nhưng vүn duy trì nhӳng di tích cӫa tư tưӣng thҫn thánh.

Vai trò vҧ ҧnh hưӣng cӫa Héraclite trong lӏch sӱ triӃt hӑc có mӝt tҫm quan trӑng
đһc biӋt. Chính Héraclite sӁ thành đӕi tưӧng đҩu tranh cӫa cҧ truyӅn thӕng duy lý
duy tâm. Theo như Héraclite thì không nҳm đưӧc chân lý nào hӃt, chân lý bӏ thӫ
tiêu. Mөc đích yêu cҫu cӫa các triӃt gia duy tâm sau này chính là phê phán
Héraclite, cho đӃn Hégel trӣ lҥi truyӅn thӕng Héraclite nhưng trên cương vӏ duy
tâm.

Ngay thӡi cә đҥi, trong đӡi Héraclite đã có mӝt cuӝc đҩu tranh gay go chӕng
nhӳng mӋnh đӅ biӋn chӭng, chӕng tư tưӣng cӫa ông. TruyӅn thӕng duy tâm ҩy
chính là truyӅn thӕng triӃt hӑc Nam Ý. Trong thӃ kӹ thӭ VI tr. CN, ӣ Nam Ý đã có
mӝt truyӅn thӕng duy tâm (vӟi Pythagore và Xénophane) chӕng phái duy
vұt Milet. ĐӃn thӃ kӹ thӭ V tr. CN, lҥi có phái Élée chӕng tư tưӣng duy vұt biӋn
chӭng cӫa Héraclite, vӟi hai triӃt gia Parménide và Zénon.

Hai triӃt gia này tiêu biӇu cho mӝt luӗng tư tưӣng quan trӑng trong lӏch sӱ triӃt hӑc
- luӗng đӕi lұp vӟi tư tưӣng biӋn chӭng, nhưng đӗng thӡi nó cũng có biӋn chӭng
pháp cӫa nó; nó là mӝt biӋn chӭng pháp chӕng khái niӋm biӃn chuyӇn. Cө thӇ,
chính danh tӯ «biӋn chӭng pháp» xuҩt phát tӯ Zénon, vì biӋn chӭng pháp, theo
nghĩa nguyên thӫy cӫa nó, là phương pháp tư tưӣng chӫ quan đӇ xây dӵng chân lý
vӟi lұp luұn cӫa tư tưӣng, không cҫn đӃn thӵc tӃ, đӃn kinh nghiӋm. Sau này, vӟi
9cî
Platon và Hégel, nó trӣ thành lý tính cӫa thӵc tӃ, và do đó biӋn chӭng pháp thành
biӋn chӭng pháp cӫa thӵc tӃ, cӫa lӏch sӱ, nhưng trưӟc Mác thì lҥi chӍ phát triӇn
trong phҥm vi duy tâm. Đӕi lұp vӟi truyӅn thӕng Ionie ӣ thӃ kӹ thӭ V tr. CN thì có
phái Élée ӣ Nam Ý.

Phái Élée, cũng như phái Pythagore, là đҥi biӇu cho tư tưӣng tư sҧn quý tӝc hóa,
nhưng còn mӝt phҫn tính chҩt tiӃn bӝ nào đҩy. Nhưng nӃu so sánh vӟi Héraclite thì
nó là thoái bӝ. Trong lӏch sӱ triӃt hӑc, sau Pythagore, nó là nguӗn gӕc cӫa tư tưӣng
siêu hình phӫ đӏnh biӃn chuyӇn và mâu thuүn, đӅ cao lý tính thuҫn túy bҩt di bҩt
dӏch. Nhưng giai cҩp tư sҧn quý tӝc hóa ӣ Nam Ý, do nhӳng điӅu kiӋn đһc biӋt ӣ
nhӳng căn cӭ mӟi thành lұp, còn là tương đӕi tiӃn bӝ đӕi vӟi tә chӭc công xã
nguyên thӫy trưӟc. Vұy nó đưӧc đҥi diӋn trong tư tưӣng bҵng mӝt triӃt hӑc tuy
duy tâm nhưng cũng có mӝt sӕ yӃu tӕ tích cӵc. YӃu tӕ tích cӵc là ӣ chӛ nó nҳm
đưӧc hình thӭc chính xác cӫa lý tính. Đây cũng chӍ là hình thӭc thôi, đӗng thӡi
hình thӭc đó lҥi bӏ tuyӋt đӕi hóa, thҫn thánh hóa, nhưng là lҫn đҫu tiên hình thӭc ҩy
đưӧc nҳm vӳng, và qua đҩy tư tưӣng Hy Lҥp đã phát triӇn xây dӵng cái hình thӭc
chính xác cӫa lý luұn. Trong nhӳng triӃt gia tiӃn bӝ mà chúng ta đã thҩy ӣ Ionie
(phái Milet và Héraclite), mӝt mһt có tư tưӣng tiӃn bӝ (tư tưӣng duy vұt biӋn
chӭng, giҧi phóng con ngưӡi khӓi nhӳng mơ mӝng tôn giáo), nhưng mӝt mһt khác,
cách trình bày và nhӳng khái niӋm mà hӑ đӅ ra còn rҩt lúng túng, lý luұn còn lүn
lӝn vӟi trӵc quan, không đưӧc chính xác. Chính phái duy tâm lҥi cӕ gҳng xây dӵng
mӝt hình thӭc chính xác cho lý luұn.

Bưӟc đҫu Pythagore đã xây dӵng sӕ hӑc. Sӕ hӑc bӏ tuyӋt đӕi hóa, siêu hình hóa,
thҫn thánh hóa, nhưng qua đҩy nó cũng tiӃp thu đưӧc mӝt hình thӭc chính xác quý
hóa. Sau đҩy, Parmenide đҩu tranh chӕng Héraclite (phҫn đҫu thӃ kӹ V tr. CN) thì
cũng có công làm nәi bұt cái hình thӭc chung cӫa khái niӋm lý tính nói chung.
Hình thӭc ҩy là ӣ chӛ đưӧc quy đӏnh mӝt cách chính xác ngoài sӵ biӃn chuyӇn, vì
nó là quy luұt cӫa biӃn chuyӇn6. Nó không thӇ biӃn chuyӇn đưӧc vì nó là quy luұt
cӫa biӃn chuyӇn. Tӭc là vӅ hình thӭc nó phҧi bҩt di bҩt dӏch. Vì biӃn chuyӇn có
quy luұt không biӃn chuyӇn nên ta mӟi nҳm đưӧc cái biӃn chuyӇn. NӃu cái gì cũng
biӃn chuyӇn thì không nҳm đưӧc gì hӃt. ĐiӇm này vӅ hình thӭc là đúng, nhưng vӅ
nӝi dung căn bҧn nó phҧi đưӧc hҥn chӃ. Vì quy luұt biӃn chuyӇn là hình thӭc cӫa
biӃn chuyӇn, vұy cũng không thӇ tách rӡi biӃn chuyӇn. Nhưng trong phҥm vi hình
thӭc thì nó không biӃn chuyӇn, vì có thӃ mӟi là quy luұt cӫa biӃn chuyӇn. Lúc ta
nҳm đưӧc mӝt quy luұt ta phҧi thông qua kinh nghiӋm biӃn chuyӇn, và mӝt khi
thông qua kinh nghiӋm biӃn chuyӇn và nҳm đưӧc quy luұt tӭc là nҳm đưӧc cái gì
quy đӏnh quá trình chuyӇn biӃn, vұy phҧi có hình thӭc tương đӕi bҩt di bҩt dӏch và
khái niӋm lý tính cũng phҧi có hình thӭc ҩy mӟi thành khái niӋm hҷn hoi, mӟi có
thӇ làm cơ sӣ lý luұn đưӧc. NӃu khái niӋm không đưӧc quy đӏnh mӝt cách dӭt
9cË
khoát thì không thӇ nào lý luұn đưӧc. Sӵ thұt hình thӭc ҩy chӍ có giá trӏ tương đӕi,
vì mӛi lҫn xây dӵng lý luұn phҧi có hình thӭc bҩt di bҩt dӏch, nhưng sau đҩy vүn
phҧi xây dӵng lҥi các khái niӋm trên cơ sӣ kinh nghiӋm thӵc tӃ chuyӇn tӯ trình đӝ
lý luұn này lên trình đӝ lý luұn cao hơn. Phái duy tâm chӍ nҳm đưӧc mӝt điӇm
đúng là ӣ mӛi trình đӝ nhҩt đӏnh, nhӳng khái niӋm căn bҧn đưӧc đһt như là bҩt di
bҩt dӏch, và không có hình thӭc ҩy thì không thành lý luұn đưӧc. Công trình cӫa
Parménide và phái Élée là nêu cao hình thӭc ҩy mӝt cách chính xác, nhưng đӗng
thӡi vì thҫn thánh hóa nó, thành ra cũng gây nên mӝt truyӅn thӕng thành kiӃn trong
lӏch sӱ tư tưӣng, cho rҵng lý luұn vӅ bҧn chҩt cӫa nó phҧi tách rӡi thӵc tӃ, nҵm
ngoài lӏch sӱ.

PARMÉNIDE (khoҧng 520 ± 450 tr. CN)

VӅ Parménide, ta có may mҳn còn đưӧc mӝt văn bҧn là mӝt bài thơ giӕng như thơ
đҥo (kiӇu Kinh Thánh) tương đӕi đҫy đӫ. Trái lҥi, tӯ Thalès đӃn Héraclite thì chӍ
còn lҥi mӝt vài câu rӡi rҥc linh tinh do các nhà dã sӱ tùy hӭng chép lҥi, thành ra
viӋc xây dӵng lҥi lý luұn đӇ trình bày bây giӡ rҩt khó, phҧi ӭc đoán nhiӅu. Trong
bài thơ cӫa Parménide, có kӇ lҥi mӝt giҩc linh báo trong ҩy ông đưӧc mҩy cô
nương con mһt trӡi đưa đӃn giӟi thiӋu vӟi mӝt nӳ thҫn chӍ huy trí tuӋ. Bà này cho
ông biӃt có 2 con đưӡngù chân lý và dư lu̵n (dư luұn là nhӳng nhұn xét linh tinh
mơ hӗ cӫa ngưӡi thưӡng, dӵa vào kinh nghiӋm, trái lҥi chân lý không dӵa vào kinh
nghiӋm mà là đúng trong bҧn chҩt). Parménide giӟi thiӋu chân lý theo kiӇu thi văn
như sauù

«Ngày xưa nó không có, và sau này nó sӁ không có, vì bây giӡ nó có toàn bӝ. Nó
là duy nhҩt, liên tөc, làm sao tìm cho nó mӝt ngày đҿ, tӯ đâu? Nhҩt đӏnh nó không
thӇ nói hay nghĩ rҵng nó không có. Vì làm sao nó xuҩt hiӋn đưӧc lúc này hơn là lúc
khác. Nhҩt đӏnh nó phҧi là hoàn toàn có hay là hoàn toàn không có».

Trong đoҥn này, Parménide mӝt mһt nêu đưӧc mӝt hình thӭc tҩt yӃu cӫa tư tưӣng
lý tính tӭc là theo quy luұt bҩt mâu thuүnù có là có, không có là không có. Nhưng
vì tuyӋt đӕi hóa hình thӭc ҩy, nên Parménide kӃt luұnù ChӍ có cái gì có, không có
cái không có, vì không có thì nói làm gì nӳa, mà nói đӃn tӭc là có rӗi. Mà đã nói là
nó có, thì bao giӡ nó cũng phҧi có, vì nӃu nói trưӟc kia không có mà bây giӡ có, thì
cái có xuҩt phát tӯ cái không có. Như thӃ không thӇ đưӧc. Vì cái «không có»
không thӇ đҿ ra cái «có» đưӧc. Vұy cái có bao giӡ cũng phҧi có, không có dĩ vãng.
tương lai, bҩt sinh, bҩt tӱ. Thӵc tҥi là đӗng nhҩt, liên tөc. Tӭc nó là mӝt, không có
hai; nӃu có hai thì cái này không phҧi là cái kia, mà không phҧi là cái kia thì lҥi là
«không có» chӭ không phҧi là «có».

9cƒ
Nhӳng lý luұn này nói ra có vҿ luҭn quҭn, nhưng qua đҩy lҥi xây dӵng đưӧc hình
thӭc lұp luұn chính xác, vì chính trong hình thӭc lұp luұn chính xác, toàn bӝ hӋ
thӕng lұp luұn phҧi là mӝt, liên tөc, bҩt sinh bҩt tӱ. NӃu nó là chân lý, nó phҧi đưӧc
trình bày bҵng khái niӋm, tӭc là dưӟi mӝt hình thӭc bҩt sinh bҩt tӱ. Nhưng đây
cũng vүn là mӝt hình thӭc xây dӵng trên cuӝc biӃn chuyӇn thӵc tӃ. Xây dӵng như
thӃ thì có căn cӭ, vì trong sӵ biӃn chuyӇn thӵc tӃ có nhӳng hình thӭc nhҩt đӏnh
tương đӕi bҩt dӏch (trong mӝt phҥm vi nào đҩy) mà chúng ta có thӇ quy đӏnh trong
tư tưӣng bҵng nhӳng khái niӋm nhҩt đӏnh.

Nhӳng quy luұt khoa hӑc phҧn ánh nhӳng quy luұt thӵc tӃ cӫa nhӳng hình thái vұt
chҩt biӃn chuyӇn. Tӭc là trong thӵc tӃ, quy luұt nҵm trong biӃn chuyӇn, nó là quy
luұt cӫa biӃn chuyӇn. Nhưng xây dӵng hӋ thӕng khái niӋm phҧn ánh thӵc tӃ trong
tư tưӣng, thì nhҩt đӏnh hӋ thӕng ҩy có hình thӭc tách rӡi biӃn chuyӇn, hình như là
bҩt di bҩt dӏch. Vì nó là mӝt hӋ thӕng đӗng nhҩt và liên tөc trong phҥm vi trӯu
tưӧng cӫa nó, vұy hình như không thay đәi đưӧc. Nhưng khi tìm ra đưӧc hình thӭc
trӯu tưӧng ҩy, Parménide lҥi cho nó là mӝt hình thӭc thӵc tӃ, nên ông kӃt luұn rҵng
nó không thӇ chia sҿ đưӧc, vì nó là toàn bӝ thӕng nhҩt không thӇ nào có cái gì đây
đó, thêm bӟt, mà thӵc không thiӃu mӝt cái gì, vì thiӃu mӝt cái là thiӃu hӃt. ThiӃu
mӝt cái gì là thiӃu thӵc tҥi. NӃu thӵc tҥi thiӃu thӵc tҥi thì nó không phҧi là thӵc tҥi
nӳa. Chӛ này, Parménide đã nêu ra đưӧc mӝt điӇm quan trӑng trong lý tínhù đòi
hӓi lý tưӣng cӫa lý tính là xây dӵng mӝt hӋ thӕng lұp luұn toàn diӋn, thiӃu mӝt cái
gì cũng không đưӧc. Đó là lý tưӣng trӯu tưӧng. Chính lý tưӣng ҩy quy đӏnh tính
chҩt trӯu tưӧng cӫa hình thӭc lұp luұn. Nhưng nó cũng chӍ là hình thӭc thôi. Vì
Parménide đã biӃn hình thӭc tư tưӣng ҩy thành thӵc tҥi, nên đi đӃn phӫ đӏnh hӃt cҧ
bҧn chҩt cӫa thӵc tӃ là biӃn chuyӇn và mâu thuүn. Đây là nguӗn gӕc siêu hình hӑc.
Siêu hình hӑc biӃn hình thӭc lý luұn trӯu tưӧng thành thӵc thӇ trong thӵc tӃ, gҥt bӓ
tính chҩt mâu thuүn và biӃn chuyӇn cӫa thӵc tӃ, giành đӝc quyӅn thӵc tҥi cho hình
thӭc lý luұn thuҫn túy.

Qua đҩy, tư tưӣng Hy Lҥp cũng có xây dӵng đưӧc trong phҥm vi lý luұn nhӳng
kiӇu mүu hình thӭc chính xác, đһc biӋt là Toán hӑc, Luұn lý hӑc và TriӃt hӑc nӳa.

Nhӳng khái niӋm triӃt hӑc duy lý duy tâm là hình thӭc, nhưngchính xác. Đҩy là
mӝt đưӡng lӕi xây dӵng khoa hӑc lý tính, qua đҩy mà thӵc hiӋn đưӧc bưӟc đӝt
biӃn đi tӯ nhӳng nhұn xét thӵc dөng, thӵc nghiӋm lên đӃn hӋ thӕng khái niӋm lý
tính. Nhưng đӗng thӡi nó lҥi đһt vҩn đӅ triӃt hӑc là cái thӵc tҥi quy đӏnh bҵng lý
luұn, tӭc là dưӟi hình thӭc hӋ thӕng khái niӋm bҩt di bҩt dӏch, liên tөc, đӗng nhҩt,
có quan hӋ gì vӟi cái thӵc tҥi thiӃt thӵc mà chúng ta thҩy trong đӡi sӕng? Vì ai
cũng biӃt rҵng trong đӡi sӕng có biӃn chuyӇn, có mâu thuүn. NӃu có bҩt di bҩt dӏch

9cd
mӟi là chân lý, thì chân lý đó ӭng dөng làm sao? Mà chân lý cӫa đӡi sӕng là thӃ
nào?

Theo Parménide, nó chӍ là dư luұn (thành kiӃn cӫa ngưӡi thưӡng), nhưng không
phҧi vì thӃ mà thӫ tiêu đưӧc vҩn đӅ. Ӣ đây, ta thҩy nguӗn gӕc cơ sӣ thӵc tӃ và xã
hӝi cӫa khái niӋm khoa hӑc thuҫn túy. Sӣ dĩ vҩn đӅ xuҩt hiӋn và đưӧc xây dӵng
vӟi nhӳng khái niӋm chính xác như thӃ, chính là vì quan hӋ thӕng trӏ tӭc quan hӋ
chӫ nô và nô lӋ đã phát triӇn đӃn mӝt mӭc điӇn hình trong lӏch sӱ Hy Lҥp. Qua
nhӳng quan hӋ ҩy, hӋ thӕng tә chӭc - tӭc là hӋ thӕng khái niӋm quy đӏnh quá trình
sҧn xuҩt - tách rӡi thӵc tӃ vұt chҩt cӫa sҧn xuҩt, do chӛ chӫ nô tách rӡi nô lӋ. Cuӕi
cùng, vì chӫ nô tách rӡi thӵc tӃ cӫa sҧn xuҩt (phҧi tách rӡi đӇ thӕng trӏ), nên hӋ
thӕng chân lý đҥt đưӧc trong công cuӝc tә chӭc sҧn xuҩt cũng tách rӡi thӵc tӃ sҧn
xuҩt, và chӍ có thӇ quan niӋm đưӧc thӵc chҩt cӫa chân lý ҩy mӝt cách siêu hình
ngoài thӵc tӃ, tӭc là mӝt thӵc tҥi tuyӋt đӕi bҩt sinh bҩt tӱ. Thӵc tҥi tuyӋt đӕi ҩy
cũng chӍ đӇ thưӣng ngoҥn mà không dùng đưӧc vào viӋc gì cҧ.

Cuӝc tranh luұn giӳa Héraclite và Parménide bӅ ngoài là cuӝc tranh luұn nӝi bӝ
trong giai cҩp thӕng trӏ (hai ông đӅu là đҥi biӇu cho tư sҧn quý tӝc hóa), biӇu hiӋn
hai hưӟng đӕi lұp trong bӝ phұn tan rã cӫa giai cҩp thӕng trӏ, nhưng hai hưӟng ҩy
lҥi phҧn ánh gián tiӃp cuӝc đҩu tranh chung trong xã hӝiù đҩu tranh giӳa giai cҩp
thӕng trӏ và giai cҩp bӏ trӏ. Vì thӃ cuӝc tranh luұn có ý nghĩa chân chính cӫa nó.
Trong nhӳng xã hӝi có giai cҩp, nhҩt là trong xã hӝi nô lӋ (trong xã hӝi này, nô lӋ
không có quyӅn làm ngưӡi, quyӅn tư tưӣng), nhҩt đӏnh tư tưӣng chӍ xây dӵng đưӧc
trong phҥm vi ý thӭc hӋ cӫa giai cҩp thӕng trӏ, nhưng chân lý cӫa nhӳng mâu thuүn
nӝi bӝ trong giai cҩp thӕng trӏ là ӣ đҩu tranh chung trong xã hӝi, và thông qua
nhӳng mơ mӝng hay nhӳng giӟi hҥn hҽp hòi cӫa ý thӭc hӋ thӕng trӏ, thì nó biӇu
hiӋn hoһc vӅ hình thӭc, hoһc vӅ nӝi dung chân lý đҥt đưӧc vӟi phương thӭc sҧn
xuҩt phát triӇn lúc bҩy giӡ trong lӏch sӱ, tӭc là vӟi công trình lao đӝng và đҩu tranh
cӫa nhân dân lúc đó.

Thành tích cӫa Parménide là phân biӋt hai đưӡngù chân lý và dư luұn. Giӳa hai con
đưӡng có phҫn phân biӋt chân chính (khoa hӑc chính xác và ý tưӣng kinh nghiӋm
chӫ nghĩa), nhưng đӗng thӡi cũng có phҫn phân biӋt bҩt chính (giӳa hình thӭc tư
tưӣng tuyӋt đӕi hóa, bҩt di bҩt dӏch và mơ hӗ biӃn chuyӇn). Vӟi quan niӋm chân lý
lý tưӣng bҩt di bҩt dӏch, chân lý khoa hӑc thӵc ra trӣ thành mơ hӗ, vì nó đӕi lұp vӟi
thӵc tӃ. Nhưng triӃt hӑc duy lý duy tâm lҥi cӕ sӭc cӫng cӕ tính chҩt mơ hӗ, đӕi lұp
vӟi thӵc tӃ ҩy. Nó cӕ chӭng minh rҵngù chính như thӃ mӟi là thӵc tҥi, còn cái thӵc
tӃ xuҩt phát trong kinh nghiӋm thì không có thӵc tҥi, chӍ là «dư luұn» thôi.
Parménide khҷng đӏnh như vұy. VӅ sau, truyӅn thӕng duy tâm lҥi tìm ra nhӳng

9c©
hình thӭc bҵng chӭng phӭc tҥp. Mӝt ngưӡi tìm ra bҵng chӭng nәi tiӃng và đưӧc
xem là ngưӡi sáng lұp ra «biӋn chӭng pháp» là Zénon.

„ÉNON (khoҧng 490 ± 430 tr. CN)

Zénon là hӑc trò cӫa Parménide, sӕng vào giӳa thӃ kӹ thӭ V tr. CN, nәi tiӃng vì 4
lұp luұn chӭng minh rҵng không có biӃn chuyӇn, các biӃn chuyӇn kinh nghiӋm
trưӟc mҳt chúng ta chӍ là mơ hӗ.

Bӕn lұp luұn đó như sauù

1) P̵p lu̵n v͉ cái sân v̵n đ͡ng. Mӝt ngưӡi chҥy thi là mӝt ví dө cӫa biӃn chuyӇn.
Zénon chӭng minh rҵng ngưӡi ҩy không bao giӡ chҥy hӃt đưӧc quãng đưӡng mình
phҧi chҥy. Ví thӱ ngưӡi đó muӕn chҥy tӯ A đӃn B thì phҧi qua điӇm giӳa cӫa ABù
điӇm C; nhưng tӯ C đӃn B lҥi cũng phҧi qua điӇm giӳa cӫa CBù điӇm D; và tӯ D
đӃn B lҥi vүn phҧi qua điӇm giӳa cӫa DBù điӇm E; và cӭ như thӃ mãi, không bao
giӡ ngưӡi đó có thӇ đӃn đưӧc đích B.

A C D E B
|__________________________|______________|_______|____
___|

Vì trưӟc khi đӃn đích, phҧi qua vô sӕ điӇm giӳa, mà gҫn đích đӃn đâu thì vүn còn
điӇm giӳa.

2. P̵p lu̵n Achille và con rùa. Achille trong anh hùng ca cӫa Homère nәi tiӃng là
chҥy nhanh, đưӧc mӋnh danh là Achille chân nhanh. Mà con rùa là mӝt điӇn hình
đi chұm. Nhưng Zénon chӭng minh rҵng Achille không bao giӡ đuәi kӏp con rùa.
Ví thӱ Achille ӣ A, Rùa ӣ R. NӃu Achille tӟi B thì rùa đã đi xa đi mӝt tíù R', tӟi R
thì con rùa lҥi đã đӃn R¶¶, và cӭ như thӃ thôi thành ra không bao giӡ Achille đuәi
kӏp đưӧc.

3. P̵p lu̵n v͉ tên bay mà không đ͡ng. Zénon chӭng minh rҵng nӃu bҳn mӝt cái
tên, tên đó bay nhưng thӵc ra không chuyӇn đӝng gì, ӣ bҩt kǤ mӝt thӡi điӇm nào.
Trong khi bay thì tên ӣ mӝt chӛ nhҩt đӏnh. Ví dө như ӣ điӇm D, D là 1 điӇm trong
không gian, tӭc là bҩt đӝng, đo đó tên ӣ điӇm ҩy cũng là bҩt đӝng nӕt. Vұy bҩt kǤ
ӣ mӝt thӡi điӇm nào trong lúc tên bay, tên ҩy cũng bҩt đӝng. Các điӇm trong không
gian bҩt đӝng nên tên bay bҩt đӝng.

9c{
4. Thͥi gian n͵a b̹ng g̭p đôi. Ví thӱ ta coi 2 ngưӡi chҥy theo hưӟng ngưӧc nhau
trên mӝt sân vұn đӝng. ĐӃn mӝt lúc nào đҩy, hӑ gһp nhau trưӟc mӝt đích. Ví dө
đích là mӝt hòn đá có bӅ ngang bҵng thân thӇ cӫa mӛi ngưӡi. Như thӃ khi hai
ngưӡi gһp nhau phҧi mҩt mӝt thӡi gian đӇ vưӧt nhau. Thӡi gian tӯ lúc bҳt đҫu gһp
nhau đӃn lúc rӡi nhau là thӡi gian vưӧt nhau. Trong thӡi gian 2 anh vưӧt nhau ҩy,
thì mӛi ngưӡi chӍ vưӧt đưӧc nӱa hòn đá. NӃu biӇu hiӋn thӡi gian bҵng đưӡng đi
qua vӟi mӝt tӕc đӝ nhҩt đӏnh, thì thӡi gian vưӧt hòn đá gҩp hai thӡi gian 2 ngưӡi
vưӧt nhau.

Bình luұn vӅ nhӳng lұp luұn cӫa Zénonù

Bӕn lұp luұn cӫa Zénon có tiӃng vang lӟn lao trong lӏch sӱ triӃt hӑc, nó tiêu biӇu
cho lұp trưӡng siêu hình hӑc đӕi lұp vӟi lұp trưӡng biӋn chӭng.

Zénon chӭng minhù Th͹c t̩i không th͋ bi͉n chuy͋n.

Lý lӁ căn bҧn xuҩt hiӋn trong lұp luұn thӭ 3ù «cái tên bay mà không đ͡ng» - mâu
thuүn ӣ đây là giӳa vӏ trí cӫa mũi tên ӣ mӛi chӛ và sӵ chuyӇn đӝng cӫa nó. Chính
mâu thuүn ҩy quy đӏnh tính chҩt căn bҧn cӫa sӵ vұn đӝng. Mâu thuүn ҩy chính là
lӵc lưӧng áp dөng vào thӵc thӇ trong mӛi lúc. Công trình cӫa Zénon là nêu ra mӝt
mâu thuүn có thӵc; đáng lӁ mâu thuүn ҩy đӏnh nghĩa biӃn chuyӇn, nhưng ӣ đây lҥi
đưӧc trình bày như đӕi lұp vӟi biӃn chuyӇn. Trong quan niӋm cӫa Zénon, cái có thì
có, cái đã không có thì không cóù mӝt vұt ӣ mӝt vӏ trí thì không thӇ ӣ vӏ trí khác
đưӧc; nghĩa là bao giӡ cũng là bҩt đӝng. Quan niӋm này có phҧi là hoàn toàn giҧ
tҥo không? Tҩt nhiên, nó cũng phҧi có mӝt cơ sӣ nào đó, vì lúc ta đӏnh nghĩa mӝt
vӏ trí thì nó là bҩt đӝng, và lúc quy đӏnh mӝt vұt thӇ đang chuyӇn đӝng ӣ mӝt lúc
nào đҩy, thì ta quy đӏnh nó ӣ vӏ trí ҩy. Nhưng trong thӵc tӃ, chính vӏ trí chúng ta
quy đӏnh trong cuӝc chuyӇn đӝng và trên đưӡng chuyӇn đӝng là mӝt lúc, và ӣ mӝt
vӏ trí cӫa cuӝc chuyӇn đӝng. Mӝt khi đã đӏnh nghĩa mӝt lúc và mӝt vӏ trí trong cuӝc
chuyӇn đӝng, thì ta có thӇ tuyӋt đӕi hóa và trӯu tưӧng hóa nó; tách nó ra thành 1
lúc và 1 vӏ trí tuyӋt đӕi. Chúng ta tách ra là đúng nhưng tuyӋt đӕi hóa đӏnh nghĩa
trӯu tưӧng thì đi đӃn chӛ phӫ đӏnh mâu thuүn căn bҧn cӫa chuyӇn đӝng, thӵc tӃ cӫa
chuyӅn đӝng. Đҩy là phҫn thoái bӝ khi tuyӋt đӕi hóa mӝt khái niӋm trӯu tưӧng;
khái niӋm đưӧc trӯu tưӧng hóa là đúng, nhưng tuyӋt đӕi hóa khái niӋm trӯu tưӧng
là phӫ đӏnh thӵc tӃ, tách rӡi cơ sӣ thӵc tӃ cӫa khái niӋm, do đҩy mâu thuүn thӵc tӃ
là có thұt lҥi bӏ sӱ dөng đӇ phӫ đӏnh thӵc tӃ. Công trình cӫa Zénon là đã phân tích
mâu thuүn mӝt cách sâu sҳc, và ông đưӧc đӅ cao là ngưӡi sáng lұp ra «biӋn chӭng
pháp», tuy rҵng lұp trưӡng cӫa ông là siêu hình.

99

NӃu chúng ta phân tích 3 lұp luұn còn lҥi, chúng ta cũng thҩy nhӳng nét tương tӵù
Zénon đã nêu ra nhӳng mâu thuүn thӵc tӃ và căn bҧn. Ví dө trong hai lұp luұn đҫu
tiên (lұp luұn sân vұn đӝng, Achille và con rùa), Zénon nêu mâu thuүn giӳa cuӝc
chuyӇn đӝng và con đưӡng chuyӇn đӝngù chuyӇn đӝng thì liên tөc, nhưng con
đưӡng chuyӇn đӝng thì bao giӡ cũng có thӇ chia cҳt vô hҥn. Nhưng cái vô cùng cӫa
nhӳng đoҥn mà ta có thӇ chia đưӧc lҥi mâu thuүn vӟi tính chҩt liên tөc cӫa cuӝc
chuyӇn đӝng, và con đưӡng chuyӇn đӝng thì bao giӡ cũng có thӇ chia cҳt vô hҥn.
Nhưng cái vô cùng cӫa nhӳng đoҥn mà ta có thӇ chia đưӧc lҥi mâu thuүn vӟi tính
chҩt liên tөc cӫa cuӝc chuyӇn đӝng. Chính mâu thuүn ҩy phát triӇn mүu thuүn căn
bҧnù ӣ mӛi mӝt vӏ trí, giӳa vӏ trí và thӵc tӃ chuyӇn đӝng, vұt chuyӇn đӝng vӯa ӣ
đây vӯa không phҧi ӣ đây. Có thӇ nóiù vұt ҩy đi con đưӡng ҩy, nhưng không phҧi
là con đưӡng ҩy; thành ra chúng ta có thӇ chia con đưӡng ҩy, nhưng cuӝc đi lҥi là
liên tөc. VӅ mһt khoa hӑc, tҩt nhiên có thӇ tính mӝt loҥt vô cùng và chӭng minh
rҵngù cӝng loҥt vô cùng ҩy thì lҥi là mӝt con sӕ hӳu hҥn. Ví dө a là bӅ dài cӫa sân
vұn đӝng, thìù

a
a 2
a 2 2
+ + + ... = a
2 2 2

Nhưng vҩn đӅ căn bҧn vүn làù làm sao trҧi qua đưӧc mӝt loҥt vô cùng; không công
nhұn mâu thuүn trong nӝi bӝ sӵ viӋc thì không hiӇu đưӧc.

ChuyӇn sang lұp luұn thӭ 4ù mâu thuүn giӳa các thӡi gian ӣ nhӳng vӏ trí khác nhau.
Trưӟc mӝt hiӋn tưӧng chuyӇn đӝng vӟi mӝt tӕc đӝ nhҩt đӏnh thì thӡi gian là quy
đӏnh theo tӯng vӏ trí khác nhau; đӇ thӕng nhҩt thì phҧi thӕng nhҩt tҩt cҧ nhӳng thӡi
gian, chӭ không có 1 thӡi gian đһc quyӅn, đӭng mӝt chӛ mà quy đӏnh nhӳng thӡi
gian khác. Thӡi gian là mӝt hình thӭc tӗn tҥi cӫa vұt chҩt, nó thӕng nhҩt nhӳng
quan điӇm khác nhau theo vӏ trí khác nhau.

Tҥi sao lҥi có hiӋn tưӧng đһc biӋt là ngưӡi xây dӵng nên phương pháp mâu thuүn -
Zénon - lҥi tiêu biӇu nhҩt cho chӫ nghĩa siêu hình?

Chúng ta trӣ lҥi tình hình xã hӝi Hy Lҥp giӳa thӃ kӹ thӭ V tr. CN. Lúc bҩy giӡ ӣ
Hy Lҥp có mӝt cuӝc đҩu tranh giai cҩp, biӇu hiӋn trong hiӋn tưӧng bӅ ngoài là
cuӝc đҩu tranh giӳa quý tӝc và dân chӫ. Thӵc tӃ thì quý tӝc đã tư sҧn hóa tӯ lâu, và
nói chung sau khi Hy Lҥp thҳng Ba Tư, đӡi sӕng chính trӏ đã đưӧc dân chӫ hóa.

99c
Tuy nhiên, nhӳng thành thӏ hoһc theo quý tӝc, hoһc theo dân chӫ, và trong mӛi
thành thӏ cũng có hai phe như vұy. Ӣ Nam Ý và Sicile, phe quý tӝc tư sҧn hóa còn
giӳ mӝt tác dөng tích cӵc nào đҩy - vì nó còn vai trò xây dӵng - nhưng vӅ căn bҧn
là thoái bӝ. Tính chҩt thoái bӝ ӣ đây không thӇ xuҩt hiӋn dưӟi hình thӭc cӵu truyӅn
như tôn giáo, vì nói chung đӡi sӕng đã đưӧc dân chӫ hóa, thành ra vҩn đӅ ӣ đây
không phҧi là trӣ lҥi trӵc tiӃp tôn giáo, nhưng là biӃn khoa hӑc thành mӝt khoa siêu
hình; biӃn nhӳng đòi hӓi chân chính cӫa lý tính (đòi hӓi có mӝt hӋ thӕng khái niӋm
chính xác) thành thӵc thӇ đã có.

Nhưng trong lúc chӭng minh thӵc thӇ ҩy - mӋnh đӅ siêu hìnhù thӵc tҥi là duy nhҩt
bҩt đӝng, không mâu thuүn không biӃn chuyӇn -, thì nhӳng nhà siêu hình hӑc đҫu
tiên cũng đã phҧi phân tích biӃn chuyӇn, phân tích thӵc tӃ, và do đҩy cũng có phҫn
tác dөng tích cӵc trong lӏch sӱ triӃt hӑc. Hӑ không giҧi quyӃt vҩn đӅ, nhưng đã đһt
ra vҩn đӅ mӝt cách chính xác hơn là nhӳng nhà triӃt hӑc duy vұt đҫu tiên, vì tuy là
truyӅn thӕng duy vұt và biӋn chӭng ӣ Ionie phҧn ánh thӵc tӃ khách quan mӝt cách
căn bҧn đúng đҳn, nhưng lҥi phҧn ánh mӝt cách chung chung, thiӃu đi vào phân
tích cө thӇ.

Ví dө Thalès nói chung chung rҵngù thӵc chҩt cӫa thӵc tҥi là «nưӟc», hay Héraclite
nóiù mӑi vұt đӅu mâu thuүn, đӅu biӃn chuyӇn... Nói như vұy chưa xây dӵng đưӧc
khái niӋm có tác dөng cө thӇ vӅ thӵc chҩt biӃn chuyӇn, mâu thuүn, v. v...

Công trình cӫa phái Élée là quy đӏnh rõ ràng nhӳng điӅu kiӋn cӫa vҩn đӅù nói đӃn
thӵc chҩt thì vӅ khái niӋm dӭt khoát nó là duy nhҩt, là vĩnh viӉn, nhưng làm sao
thӵc chҩt duy nhҩt vĩnh viӉn ҩy lҥi xuҩt hiӋn dưӟi mҳt chúng ta bҵng nhӳng hiӋn
tưӧng khác nhau và luôn luôn biӃn chuyӇn? Ҩy là vҩn đӅ mà phe dân chӫ sӁ phҧi
giҧi quyӃt, và giҧi quyӃt trên đòi hӓi căn bҧn là phҧi đi tӯ thӵc chҩt vĩnh viӉn và
duy nhҩt, chӭ không thӇ nói chung chung thӵc chҩt là «nưӟc», là «khí».

Công trình cӫa phái Élée là đӅ ra nhӳng điӅu kiӋn đӇ xây dӵng thӃ giӟi quan khoa
hӑc, điӅu kiӋn ҩy phҧi như thӃ nào? Sau đҩy, giӳa thӃ kӹ thӭ V tr. CN, phong trào
dân chӫ và duy vұt phát triӇn trên cơ sӣ đó, tӭc là phҧi giҧi quyӃt vҩn đӅ biӃn
chuyӇn cӫa hiӋn tưӧng trên cơ sӣ đӗng nhҩt cӫa thӵc chҩt, chӭ không thӇ nói
chung chung« vҥn vұt biӃn chuyӇn mà không giҧi quyӃt đưӧc gì.

EMPEDOCLE (khoҧng 490 ± 430 tr. CN)

Mӝt danh nhân nәi tiӃng theo hưӟng ҩy là Empédocle, ӣ thành Agrigente thuӝc
đҧo Sicileù hӑc trong phái Élée, nhưng sau này trӣ thành mӝt lãnh tө cӫa phe dân
chӫ (ӭc đoán theo truyӅn thuyӃt)7, đӗng thӡi là mӝt nhà khoa hӑc, mӝt thҫy phù
999
thӫy biӃt phép cӭu hӗn, dҥy đҥo Luân hӗi (ông kӇ rҵngù đӡi trưӟc ông là vұt này
vұt kia; trong mӝt bài thơ, ông tӵ giӟi thiӋuù «ta đây xuҩt hiӋn trưӟc các ngưӡi như
mӝt ông thҫn bҩt diӋt»; theo truyӅn thuyӃt, cái chӃt cӫa ông cũng đһc biӋtù ông báo
trưӟc cho nhân dân biӃt là ông sӁ trӣ lҥi thҫn thánh, rӗi mһc áo quҫn long trӑng
nhҧy vào miӋng núi lӱa Etna).

Công trình cӫa Empédocle là cӕ gҳng xây dӵng chӫ nghĩa duy vұt mӝt cách tương
đӕi chính xác hơn là truyӅn thӕng trưӟc (thӃ kӹ thӭ VI tr. CN), đӇ thӓa mãn nhu
cҫu lý tính - hình thӭc lý luұn mà phái Élée đã đӅ ra. Cái điӇm mà Empédocle giӳ
lҥi cӫa phái Élée là «thӵc chҩt cӫa thӵc tҥi bҩt sinh bҩt tӱ»; nhưng làm sao đã bҩt
sinh bҩt tӱ mà lҥi có biӃn chuyӇn? (cái có thì thӵc là có, và cái có sao lҥi không có
đưӧc), Empédocle trҧ lӡi làù có nhӳng nhân tӕ khác nhau và có sӵ tәng hӧp các
nhân tӕ; sinh ra là vì có sӵ tәng hӧp nhân tӕ mӝt cách đһc biӋt, và chӃt đi là vì
nhân tӕ bӏ giҧi tán đӇ thành khӕi khác; tӭc là vӅ căn bҧn vүn là bát sinh bҩt tӱ.
Theo Empédocle, có 4 nhân tӕù «l͵a» - «khí» - «nưͣc» - «đ̭t», thӵc hiӋn 4 tính
chҩt căn bҧnù nóng - l̩nh - ưͣt - khô, và 2 nhân tӕ nӳa là «yêu» và «ghét». Yêu thì
hӧp nhau, ghét thì xa nhau; do đҩy, các nhân tӕ tәng hӧp và giҧi tán tùy theo yêu
và ghét. Yêu và ghét cũng tính là nhân tӕ, vì đó là 2 chҩt thêm vào 4 chҩt kia. Ӣ
đây, có yӃu tӕ duy tâm, nhưng vӅ căn bҧn chúng ta thҩy mӝt cӕ gҳng đҫu tiên đӇ
xây dӵng mӝt hӋ thӕng duy vұt tương đӕi chính xác, có quy cӫ.

Empédocle có công tìm ra mӝt sӕ ý kiӃn mà mãi đӃn thӡi cұn đҥi mӟi phát triӇn, ví
dө thuyӃt lӵa chӑn tӵ nhiên trong tiӃn hóa đӝng vұt. Empédocle cho rҵngù các bӝ
phұn cӫa cơ thӇ lúc đҫu tӯ mһt đҩt phun ra, rӗi lҳp lҥi vӟi nhau thành nhӳng vұt
nhiӅu khi quái gӣ, vұt nào không có điӅu kiӋn sӕng đưӧc thì chӃt đi, còn lҥi nhӳng
vұt có điӅu kiӋn sӕng là nhӳng vұt chúng ta thҩy bây giӡ.

Đó là biӇu hiӋn đҫu tiên cӫa thuyӃt lӵa chӑn tӵ nhiên mà sau này Darwin phát
triӇn, giҧi thích tính chҩt tương đӕi điӅu hòa cӫa các cơ thӇ bҵng quy luұt biӃn
chuyӇn ngүu nhiên và lӵa chӑn tӵ nhiên. Nhưng ngүu nhiên không phҧi là hoàn
toàn mà chӍ tương đӕi, hình dáng nào cӫa sinh vұt xuҩt hiӋn cũng theo quy luұt vұt
chҩt, còn tính này hay hình nӑ thì là ngүu nhiên. Nhưng qua đӡi sӕng ngүu nhiên,
chӍ có vұt nào phӕi hӧp điӅu hòa mӟi có thӇ sӕng đưӧc (ví như mình ngưӡi đҫu bò
thì không thӇ sӕng đưӧc).

Cũng theo hưӟng này, xây dӵng mӝt thӃ giӟi quan duy vұt tương đӕi duy lý theo
kiӇu máy móc thӍ có Anaxagore.

ANAXAGORE (khoҧng 500 ± 428 tr. CN)

993
Ông sinh ӣ thành Clazomènes đҩt Ionie, đã phát triӇn truyӅn thӕng duy vұt Ionie
trên nhӳng điӅu kiӋn mӟi cӫa thӃ kӹ thӭ V tr. CN. Anaxagore tuy là ngưӡi
Clazomènes nhưng sӕng 30 năm ӣ Athènes, kӃt bҥn vӟi Périclès (lãnh tө dân chӫ
Athènes trong giai đoҥn vinh quang nhҩt, và đi lҥi ӣ nhà bà Aspasie - bà này làm
nghӅ cô đҫu8 và là nhân tình cӫa Périclès). Nhӳng ngưӡi chung quanh Périclès là
đҥi biӇu trӵc tiӃp cho giai cҩp chӫ công phú thương, phát triӇn kinh tӃ tiӅn tӋ, do
đҩy mӝt phҫn lӟn thoát khӓi mê tín cӵu truyӅn, còn đҥi bӝ phұn nhân dân vүn duy
trì tư tưӣng này, vì vұy tư tưӣng khoa hӑc cӫa Anaxagore bӏ phҧn đӕi mҥnh mӁ.
Ông bӏ tӕ cáo vӅ tӝi vô thҫn, bӏ khiӇn trách vì đã dҥy rҵngù mһt trӡi và mһt trăng là
nhӳng khӕi vұt chҩt phҧn ánh ánh sáng, chӭ không phҧi là thҫn thánh gì cҧ. Tư
tưӣng triӃt hӑc, khoa hӑc tiӃn bӝ đҥi diӋn cho phê dân chӫ, nhưng chưa đưӧc nhân
dân trӵc tiӃp ӫng hӝ, mһc dù vӅ quyӅn lӧi căn bҧn, nó dӵa vào nhân dân, nhưng vӅ
căn bҧn thôi; lý do cũng rõ rӋt là tuy đҥi diӋn quyӅn lӧi cho nhân dân, nhưng phҧi
thông qua giai cҩp công thương chӫ nô. Do đҩy, nó đóng khung trong nhӳng giӟi
hҥn tương đӕi hҽp hòi, và mang tính chҩt trӯu tưӧng. Trên con đưӡng xây dӵng thӃ
giӟi quan duy vұt, Anaxagore có tiӃn mӝt bưӟc so vӟi Empédocle.

VӅ thӵc chҩt cơ sӣ biӃn chuyӇnù Anaxagore không hҥn chӃ trong 4 nhân tӕ mà
quan niӋm mӛi vұt có vô cùng nhân t͙, do đҩy mӑi vұt có thӇ chuyӇn thành bҩt kǤ
vұt gì khác. Ví dөù ăn rau, rau biӃn thành thӏt, tӭc là vұt nӑ biӃn thành vұt kia; trong
rau có nhân tӕ thӏt, tӭc là tҩt cҧ mӑi vұt có trong tҩt cҧ mӑi vұt.

VӅ đӝng cơ biӃn chuyӇn, Anaxagore cho là tinh th̯n, tӭc là hãy còn di tích duy
tâm, nhưng đã là mӝt bưӟc tiӃn, vì theo Empédocle có 2 yӃu tӕ tinh thҫnù yêu và
ghét. Vӟi Anaxagore chӍ có mӝt yӃu tӕ và hoҥt đӝng mӝt cách tương đӕi đơn giҧnù
tinh thҫn làm cho khӕi vұt chҩt xoay tròn, trong khi xoay tròn phҫn nһng nhҩt tұp
trung lҥi ӣ giӳa thành quҧ đҩt, xung quanh bҳn ra mӝt sӕ vұt thành hành tinh, đӏnh
tinh, mһt trӡi, mһt trăng, v. v... Tinh thҫn đây chӍ có mӝt hoҥt đӝng tӕi thiӇu là gây
chuyӇn đӝng đҫu tiên đơn giҧn nhҩt, tӯ đҩy các vұt thӇ xuҩt hiӋn mӝt cách máy
móc, tӭc là đã đҥt đưӧc mӝt hình thӭc tương đӕi duy lý, nhưng hãy còn giӳ mӝt sӕ
di tích duy tâm hoһc mơ mӝng như khái niӋm tinh thҫn đӝng cơ, khái niӋm nhân tӕ
vô cùng.

Theo hưӟng ҩy, bưӟc cuӕi cùng là thuyӃt nguyên tӱ do Leucippe và Démocrite
sáng tҥo tӯ giӳa đӃn cuӕi thӃ kӹ thӭ V tr. CN. ThuyӃt nguyên tӱ hoàn thành nhӳng
cӕ gҳng qua chӫ nghĩa duy vұt đӇ đáp lҥi nhӳng nhu cҫu lý tính mà phái Élée đã đӅ
ra, như phҧi quy đӏnh rõ ràng cơ sӣ biӃn chuyӇn bҩt sinh bҩt tӱ và đӝng cơ biӃn
chuyӇn. Cơ sӣ biӃn chuyӇn là bҩt sinh bҩt tӱ, vì khi nào cũng phҧi là có, nhưng
hình dung nó thӃ nào. NӃu chӍ nói chung chung là chҩt này chҩt kia như lӱa, đҩt, v.

99î
v... và nhӳng yӃu tӕ vô cùng, v. v thì không thành mӝt cơ sӣ chính xác đӇ giҧi
thích biӃn chuyӇn.

LEUCIPPE (khoҧng 460 ± 370 tr. CN) và DEMOCRITE (khoҧng 460 ± 370).

Theo Leucippe và Démocrite, cơ sͧ bi͇n chuy͋n b̭t sinh b̭t t͵ là nguyên t͵.
Nguyên tӱ là nhӳng thӵc thӇ rҩt nhӓ, nhưng vĩnh viӉn không thӇ chia ra và diӋt
đưӧc, nó là nó, và chӍ phân biӋt theo hình và theo khӕi, chӭ không có tính chҩt cҧm
tính như lҥnh, nóng, ưӟt, khô, v. v Lҫn đҫu tiên tư tưӣng duy vұt Hy Lҥp đҥt tӟi
mӝt khái niӋm vұt chҩt thoát khӓi cҧm tính trӵc quan, quy đӏnh vұt chҩt mӝt cách
khoa hӑc, chính xác, bҵng khӕi và hình.

VӅ đӝng cơ biӃn chuyӇn cũng không phҧi cái gì ngoài thӃ giӟi vұt chҩt, nó chӍ là
hình thӭc vұn đӝng đơn giҧn nhҩt cӫa vұt chҩtù vұn đӝng xoay tròn. Trong lúc xoay
tròn, mӝt sӕ nguyên tӱ nһng vào giӳa, mӝt sӕ khác bұt ra ngoài xây dӵng ra vô sӕ
thӃ giӟi trong đó có thӃ giӟi chúng ta. ThӃ giӟi quan ҩy có tính chҩt máy móc,
nhưng nó hoàn thành đưӧc nhu cҫu lý luұn là thoát khӓi nhӳng mơ hӗ duy tâm,
cҧm tính và do đó giҧi phóng con ngưӡi, lҫn đҫu tiên thӵc sӵ và hoàn toàn giҧi
phóng tӯ tư tưӣng khӓi tôn giáo. Tҩt cҧ nhӳng triӃt hӑc mà chúng ta thҩy trưӟc đây
dù là duy vұt cũng còn dính ít nhiӅu tư tưӣng thҫn thánh, nhưng vӟi Leucippe và
Démocrite, lҫn đҫu tiên tư tưӣng thҫn thánh hoàn toàn bӏ gҥt bӓ.

Démocrite quan niӋm thҫn thánh cũng là nhӳng khӕi nguyên tӱ đһc biӋt, có thӇ to
lӟn hơn hoһc nhanh nhҭu hơn ngưӡi thưӡng, nhưng cũng chӍ là nguyên tӱ thôi.
Đӗng thӡi đưӧc nêu rõ ý nghĩa giҧi phóng, ý nghĩa luân lý cӫa thӃ giӟi quan duy
vұt là nhӡ thӃ giӟi quan ҩy ta thoát khӓi mӑi lo lҳng sӧ sӋt viӇn vông vӅ thҫn thánh,
sӕ mӋnh, tình cҧm, v. v... Đưӡng lӕi giҧi phóng ҩy, luân lý ҩy phҫn nào đҩy có tính
chҩt tích c͹c, vì nó là khái niӋm giҧi phóng thuҫn túy, không phҧi lo lҳng cái gì
nӳa vì cái gì cũng chӍ là khӕi nguyên tӱ, nhưng đӗng thӡi có tính chҩt tiêu c͹c là
làm mҩt cҧ ý nghĩa đӡi sӕng; tӭc là theo hưӟng tiӃn bӝ tương đӕi cӫa nó trong
nhӳng điӅu kiӋn xã hӝi bҩy giӡ, thì có ý nghĩa giҧi phóng thӵc sӵ và chân chính, vì
vӟi chӃ đӝ áp bӭc lúc ҩy chưa có điӅu kiӋn thӵc tӃ đӇ giҧi phóng nhân dân, thì lý
tưӣng giҧi phóng chӍ có thӇ là tư tưӣng giҧi phóng cá nhân. Giҧi phóng cá nhân
trong điӅu kiӋn ҩy có phҫn chân chính, nhưng đӗng thӡi lҥi tiêu cӵc, phҧi hy sinh
phҫn tӍnh cҧm mà chӍ có thӇ thӵc hiӋn trong đӡi sӕng tұp thӇ. Nó là lý tưӣng giҧi
phóng cao nhҩt mà giai cҩp công thương có thӇ đҥt đưӧc trong giai đoҥn tiӃn bӝ,
giai đoҥn cách mҥng cӫa nó. Nhưng cũng ӣ thӡi ҩy, bên cҥnh lý tưӣng giҧi phóng
tuyӋt đӕi bҵng khoa hӑc thuҫn túy, giai cҩp công thương đang lên cũng có thӵc
hiӋn đưӧc mӝt sӕ tư tưӣng tiӃn bӝ tương đӕi, đһt vҩn đӅ giҧi phóng trong xã hӝi.

99Ë
Nó biӇu hiӋn mӝt cách tương đӕi đҥi chúng hơn nhӳng đòi hӓi luân lý cӫa phe dân
chӫ. Hưӟng ҩy là hưӟng cӫa nhӳng ngưӡi biӋn sĩ (sophistes).

Lúc đҫu biӋn sĩ có ý nghĩa tiӃn bӝ, nhưng vӅ sau đi vào trөy lҥc. Nhӳng nhà biӋn sĩ
là nhӳng cá nhân theo cùng mӝt hưӟng chungù phát triӇn tài năng cá nhân, đӗng
thӡi đӅ cao đӡi sӕng văn minh trong ҩy nhӳng tài năng cá nhân có điӅu kiӋn đӇ
thӵc hiӋn nhu cҫu cӫa mình. Trong lӏch sӱ chӍ còn lҥi nhӳng tên tiêu biӇuù
Protagơras, Gorgias, Prodicos, Antiphon, Hippias. Đó là nhӳng ông thày dҥy nghӅ
diӉn thuyӃt (vì ӣ chӃ đӝ dân chӫ, ngưӡi nào diӉn thuyӃt giӓi thì đưӧc bҫu làm quan
hoһc ra cãi lҩy tiӅn ӣ tòa). VӅ căn bҧn, dҥy ăn nói, nhưng trong đó cũng có dҥy lý
luұn, tư tưӣng, nhân sinh quan, v. v... Ngoài phҫn hùng biӋn, có phҫn chân chính !à
tư tưӣng đӅ cao kӻ thuұt, đӅ cao đӡi sӕng xã hӝi ngoài khuôn khә tôn giáo, quan hӋ
nhân đҥo giӳa ngưӡi và ngưӡi ngoài tә chӭc tôn giáo. Ví dө Protagoras cũng chӍ
nói mӝt câu nәi tiӃngù «Ngưͥi là thưͣc đo m͕i v̵t, đo cái có cͯa nhͷng v̵t có, và
cái không có cͯa nhͷng v̵t không có». Nói như vұy có phҫn chӫ quan. VӅ sau
Platon phê phán rҩt nhiӅu, cho như thӃ là bӓ chân lý khách quan, nhưng theo chúng
ta con ngưӡi mà Protagoras nói chính là con ngưӡi có sҧn xuҩt, có kӻ thuұt, và
sӕng trong xã hӝi. Câu nói cӫa Protagoras có tính chҩt tiӃn bӝ rõ ràng. VӅ vҩn đӅ
thҫn thánh, Protagoras không đһt ra, ông trҧ lӡi rҵngù «Th̯n thánh có hay không có,
thì không th͋ nói đưͫc vì hai lý do: m͡t là khó quá, hai là đͥi ngưͥi ng̷n ngͯi».

GHI CHÚ [B]

I ± TƯ TƯӢNG HY LҤP THӂ KӸ THӬ V tr CN ± BI KӎCH

Chӫng tӝcù nói chung là nhӳng tұp thӇ đã chung sӕng lâu dài, do đҩy có nhӳng nét
sinh lý đһc biӋt. Như thӃ, thӏ tӝc, bӝ tӝc, dân tӝc đӅu có thӇ xem là chӫng tӝc cҧ,
nӃu loҥi biӋt tính cӫa tұp thӇ đó là có ҧnh hưӣng đӃn cơ thӇ. Mӝt sӕ ngưӡi ӣ cùng
vӟi nhau mӝt thӡi gian dài, có nhӳng nét phân biӋt vӅ sinh vұt tính đӕi vӟi các tұp
thӇ khác, và thành mӝt đơn vӏ tương đӕi riêng biӋt, đó là chӫng tӝc. Không có
chӫng tӝc tuyӋt đӕi, nó là sҧn phҭm cӫa hoàn cҧnh lӏch sӱ, nhưng có loҥi biӋt tính
tương đӕi mҥnh.

Bây giӡ, xét đӃn nhӳng tұp thӇ xây dӵng theo tính chҩt cӫa chӃ đӝ kinh tӃ thì hình
thӭc thҩp là th͓ t͡c (clan). Thӏ tӝc xuҩt hiӋn sau gia đình đӗng huyӃt, có đһc tính là
cҩm giao cҩu trong nӝi bӝ. Quan hӋ căn bҧn giӳa các thӏ tӝc vӟi nhau là quan hӋ
chiӃn tranh, nӃu có trao đәi hay liên minh thì có giao ưӟc riêng, nhưng cũng là trên

99ƒ
cơ sӣ chiӃn tranh. Liên minh các thӏ tӝc thành bӝ lҥc. Bӝ lҥc là tұp thӇ lӟn nhҩt
trong xã hӝi nguyên thӫy. Khi tiӃn lên xã hӝi chiӃm hӳu nô lӋ, bӝ lҥc (tribu) phát
triӇn lên trình đӝ bӝ tӝc (nationalité). Trong xã hӝi chiӃm hӳu nô lӋ và phong kiӃn,
có nhiӅu bӝ tӝc nhưng nói chung chưa thӕng nhҩt trong căn bҧn, vì chưa có mӝt thӏ
trưӡng chung, hay nӃu có thì cũng chӍ hҥn chӃ trong mӝt tҫng lӟp nào thôi. Tӟi tư
bҧn chӫ nghĩa mӟi có thӏ trưӡng thӕng nhҩt, và bӝ tӝc trӣ thành dân tӝc, hoһc có
nhӳng nưӟc vì điӅu kiӋn đһc biӋt chuyӇn thҷng lên xã hӝi chӫ nghĩa mà không
thông qua chӃ đӝ tư bҧn, thì đӃn xã hӝi chӫ nghĩa hình thành dân tӝc xã hӝi chӫ
nghĩa. Đó là nhӳng nét chung. Nhưng còn mӝt vҩn đӅ chưa rõ là nhӳng trưӡng hӧp
chưa tiӃn lên trình đӝ tư bҧn chӫ nghĩa mà đã có tính chҩt dân tӝc đӃn mӝt mӭc nào
đҩy. Trong vҩn đӅ này, phҧi nghiên cӭu hoàn cҧnh cө thӇ cӫa tӯng nưӟc, chӭ
không thӇ áp dөng phҥm trù mӝt cách máy móc đưӧc.

Giӳa hai khái niӋm bӝ lҥc và bӝ tӝc có sӵ phân biӋt vӅ căn bҧn, nhưng ranh giӟi cө
thӇ chưa dӭt khoát lҳm, vì có nhӳng bӝ lҥc tiên minh thành bӝ tӝc, cũng có nhӳng
bӝ tӝc nhӓ liên minh thành bӝ tӝc lӟn. Phương thӭc liên minh bӝ lҥc thành bӝ tӝc
nói chung ӣ Đông phương thông qua nhӳng cuӝc chiӃn tranh tàn khӕc, trong đó bӝ
lҥc chiӃn thҳng kӃt nҥp mӝt sӕ ngưӡi cӫa bӝ lҥc khác và làm nòng cӕt cho bӝ tӝc
thӕng trӏ. Đó là hình thӭc quân chӫ đӝc đoán chӫ nô. Khác vӟi Đông phương, Hy
Lҥp theo mӝt phương thӭc đһc biӋt là liên minh lӓng lҿo trên cơ sӣ tӵ nguyӋn tӵ
giác, trong đó có cҥnh tranh chia rӁ, nhưng vӅ tinh thҫn có mӝt lý tưӣng thӕng nhҩt,
nhҵm mӝt mөc đích chung. Sӣ dĩ không thông qua quân chӫ đӝc đoán, mà lҥi có
mӝt tinh thҫn, lý tưӣng chung, là vì nó có mӝt cơ sӣ chung là kinh tӃ hàng hóa phát
triӇn đòi hӓi mӝt thӏ trưӡng thӕng nhҩt, và tình hình đӕi lұp chung cӫa tұp thӇ Hy
Lҥp chӕng vӟi nhӳng bӝ tӝc và bӝ lҥc xung quanh, nhҩt là vӟi Ba Tư. Do đó, chӃ
đӝ chiӃm hӳu nô lӋ Hy Lҥp là trưӡng hӧp đӝc nhҩt cӫa lӏch sӱ không thông qua
quân chӫ đӝc đoán, mà phát triӇn theo hình thӭc cӝng hòa dân chӫ, phát triӇn đưӧc
tӵ do bình đҷng tӟi mӝt mӭc nhҩt đӏnh trong hàng ngũ nhân dân tӵ do; do đó nó
phát triӇn đưӧc nhӳng tư tưӣng tiӃn bӝ trong phҥm vi lý tưӣng, nhưng cũng có mӝt
nӝi dung tiӃn bӝ thӵc sӵ, cho nên hình thӭc này đã trӣ thành mӝt kiӇu mүu đӃn mӝt
mӭc nào đó cho chӃ đӝ dân chӫ sau này, đһc biӋt là trong thӡi kǤ cách mҥng tư sҧn.

Mӝt trong nhӳng tác phҭm văn nghӋ phҧn ánh đưӧc tinh thҫn liên minh lӓng lҿo đó
là anh hùng ca cӫa Homère. Tác phҭm này diӉn ra mӝt điӇn hình ӣ trình đӝ chiӃm
hӳu nô lӋ cӫa mӝt liên minh tӵ nguyӋn tӵ giác có thӕng nhҩt bҵng lý tưӣng, lý
tưӣng đây có cơ sӣ hҷn hoi cӫa nó. Đӕi vӟi chúng ta, vҩn đӅ không phҧi là xem câu
chuyӋn có thұt hay không, hoһc có đúng như thӃ không. NhiӅu nhà bác hӑc cho
rҵng chưa có bҵng chӭng chính xác chӭng tӓ có chiӃn tranh Troie, và dù có đi nӳa
thì cuӝc chiӃn tranh đó cũng không giӕng như trong tác phҭm cӫa Homère.
Homère (hay nhӳng tác giҧ mà ta gӑi chung dưӟi tên Homère, sӕng vào khoҧng
99d
cuӕi thӃ kӹ VIII - đҫu thӃ kӹ VII tr. CN) đã biӇu hiӋn lý tưӣng cӫa mình qua mӝt
chuyӋn cә tích. Ông đã xây dӵng câu chuyӋn theo tư tưӣng bҩy giӡ, nghĩa là lúc
văn minh thành thӏ Hy Lҥp bҳt đҫu phát triӇn, và nhӳng thành thӏ đi chiӃm căn cӭ
đӏa ӣ Đӏa Trung Hҧi và Hҳc Hҧi. Do đó Hellespont trӣ thành mӝt trung tâm gһp gӥ
cӫa các thành thӏ Hy Lҥp, và cҫn đưӧc bҧo vӋ chӕng vӟi các bӝ lҥc và bӝ tӝc chung
quanh như các bӝ tӝc ӣ Á đông. Tҫm quan trӑng cӫa thành Troie có cơ sӣ là viӋc
đi tìm căn cӭ đӏa ӣ Đӏa Trung Hҧi và Hҳc Hҧi. Anh hùng ca cӫa Homère cũng là
mӝt lӕi khai thác vӕn cũ, dùng mӝt chuyӋn cә tích đӇ diӉn đҥt sӵ liên minh lý
tưӣng cӫa các thành thӏ Hy Lҥp cùng bҧo vӋ con đưӡng đi vào Hҳc Hҧi. Mâu thuүn
giӳa Achille và Agamemnon phҧn ánh mâu thuүn thӵc sӵ bҩy giӡ giӳa các thành
thӏ Hy Lҥp, và anh hùng ca này là mӝt bài hӑc đoàn kӃt cho nhӳng ngưӡi đương
thӡi.

Trong đoҥn đҫu cӫa văn minh Hy Lҥp, vӕn cũ đưӧc khai thác theo kiӇu anh hùng
ca. Đһc điӇm cӫa khái niӋm anh hùng ca là trong đó khách quan và chӫ quan là
hoàn toàn thӕng nhҩt, có thӇ nói là lүn lӝn. Mӛi vai trò có tính chҩt hình như tӵ
nhiên cӫa nó, nó là nó thôi, không so sánh vӟi mӝt cái gì khác. Anh hùng là ngưӡi
đӗng nhҩt vӟi mӝt vai trò nhҩt đӏnh, hӃt vai trò ҩy là chӃt, không có vҩn đӅ đҩu
tranh tư tưӣng, thҳc mҳc. Ý nghĩa chӫ quan cӫa anh hùng hoàn toàn thӕng nhҩt vӟi
sӵ viӋc khách quan. Achille tӭc giұn bӓ đi rӗi lҥi trӣ vӅ... tính ông như thӃ, không
thӇ quan niӋm là trong ҩy có ưu điӇm và khuyӃt điӇm. Mӛi anh hùng là như thӃ, ta
không thӇ quan niӋm khác đưӧc. Tính chҩt anh hùng cӫa Achille là tҩt cҧ nhӳng
viӋc ông ta đã làm, chính là ông ta đҩy. Trong anh hùng ca, có mâu thuүn giӳa các
nhân vұt, nhưng không có mâu thuүn nӝi tâm trong mӝt nhân vұt. Ý nghĩa cӫa vai
trò đơn giҧn, mӝt chiӅu, chӍ có thӃ, mà phҧi như thӃ thôi, không thӇ khác đưӧc. Ý
nghĩa anh hùng này phҧn ánh bưӟc đҫu cӫa chӃ đӝ thành thӏ Hy Lҥp, tӭc là bưӟc
chuyӇn biӃn nguyên thӫy tӯ chӃ đӝ bӝ lҥc lên chӃ đӝ thành thӏ, trong đó mӛi ngưӡi
anh hùng tiêu biӇu cho mӝt bӝ lҥc hay mӝt sӕ bӝ lҥc, và giӳ tính chҩt cӭng rҳn cӫa
bӝ lҥcù ngưӡi nào là ngưӡi ҩy, không phӭc tҥp, không thҳc mҳc, không có vҩn đӅ
tư tưӣng. Đó chính là giai đoҥn cӝng hòa quý tӝc, trong đó mâu thuүn nӝi bӝ thành
thӏ chưa phát triӇn (thӵc ra đã có rӗi, nhưng đưӧc giҧi quyӃt mӝt cách tҥm thӡi nhӡ
phong trào lұp căn cӭ đӏa). Nhưng đӃn cuӕi thӃ kӹ VII tr. CN, trong thӃ kӹ VI tr.
CN, và nhҩt là tӟi thӃ kӹ V tr. CN, mâu thuүn giai cҩp phát triӇn đưa lên chӃ đӝ
cӝng hòa dân chӫ. Lúc này quyӅn thӕng trӏ cӫa bӑn quý tӝc đã bӏ gҥt bӓ, nhưng
không vì thӃ mà nhӳng yӃu tӕ cӫa chӃ đӝ cũ mà nó là đҥi biӇu đã hoàn toàn mҩt.
Trái lҥi, trong chӃ đӝ dân chӫ chӫ nô, mâu thuүn giai cҩp mӟi đưӧc tҥm thӡi giҧi
quyӃt bҵng cách phát triӇn công thương nghiӋp, hӧp lý hóa cách bóc lӝt nô lӋ, do
đó nâng đӥ đưӧc dân tӵ do nghèo, thӵc hiӋn đưӧc dân chӫ trong hàng ngũ nhân
dân tӵ do; nhưng mâu thuүn cũ vӕn còn (trưӟc là giӳa quý tӝc và dân chӫ, bây giӡ
là mâu thuүn giӳa bӑn thưӧng lưu tӭc là quý tӝc cũ và nhà giàu quý tӝc hóa vӟi
99©
phe dân chӫ). Trong đó, bӑn thưӧng lưu tiêu biӇu cho cҧ truyӅn thӕng cũ, truyӅn
thӕng này lҥi còn ҧnh hưӣng nhiӅu trong nhân dân. Nhân dân các thành thӏ thӕng
nhҩt trong nӝi bӝ thành thӏ vӟi nhau là vì vүn phҧi dӵa trên cơ sӣ cũ cӫa bӝ lҥc,
chӭ nӃu chӍ dӵa vào cơ sӣ công thương nghiӋp thì các thành thӏ Hy Lҥp đã không
giӳ đưӧc loҥi biӋt tính và quyӅn đӝc lұp riêng cӫa mình, mà đã thӕng nhҩt thành
mӝt bӝ tӝc lӟn. Như thӃ, chӃ đӝ dân chӫ Hy Lҥp là dӵa trên sӵ thӕng nhҩt cӫa các
chӫ nô ӣ mӛi thành thӏ đӇ thӕng trӏ giai cҩp nô lӋ. Cho nên di tích cũ bӅ ngoài bӏ
gҥt bӓ vì kinh tӃ hàng hóa và chӃ đӝ dân chӫ phát triӇn, nhưng bên trong còn đưӧc
duy trì đӇ làm cơ sơ bҧo vӋ quyӅn thӕng trӏ và sӵ thӕng nhҩt cӫa công dân cӫa mӛi
thành thӏ riêng lҿ đӇ đàn áp nô lӋ.

Trong buәi đҫu thӃ kӹ VIII và VII tr. CN, kinh tӃ hàng hóa đang phát triӇn, thành
thӏ mӟi phát triӇn bưӟc đҫu, mâu thuүn giӳa các tҫng lӟp chӫ nô chưa sâu sҳc lҳm,
thì mâu thuүn giӳa di tích chӃ đӝ cũ (di tích bӝ lҥc) và lý tưӣng phә cұp cӫa chӃ đӝ
mӟi (chӃ đӝ Nhà nưӟc) chưa phát hiӋn rõ. ĐӃn thӃ kӹ V tr. CN là giai đoҥn cao
nhҩt cӫa chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ Hy Lҥp mà cũng là bưӟc đҫu suy vong, thì mâu
thuүn phát triӇn mҥnh mӁ. Nó là mâu thuүn giӳa nӝi dung và hình thӭc cӫa chӃ đӝ
chiӃm hӳu nô lӋ. VӅ nӝi dung, nó dӵa trên di tích bӝ lҥcù quan hӋ chӫ nô và nô lӋ là
quan hӋ giӳa bӝ lҥc thҳng và bӝ lҥc thua, giӳa ngưӡi có quyӅn công dân và ngưӡi
hoàn toàn không có quyӅn, vì đӕi vӟi bӝ lҥc không có con ngưӡi nói chung, mà chӍ
có con ngưӡi cӫa bӝ lҥc mình đưӧc bҧo vӋ quyӅn lӧi, do đó con ngưӡi bên bӝ lҥc
thua bӏ phӫ đӏnh hoàn toàn. Nhưng vӅ hình thӭc, vì công thương nghiӋp phát triӇn,
nên hình thӭc dân chӫ là bao quát cҧ mӑi ngưӡi, Nhà nưӟc là mӝt cơ quan hình
thӭc phә cұp bҧo vӋ quyӅn lӧi chung. Quan hӋ bӝ lҥc còn nhӳng di tích trong
truyӅn thӕng gia đình, trong lӉ nghi gia đình, liên đӟi theo thuyӃt thӕng, trái lҥi
Nhà nưӟc là tiêu biӇu lӧi ích chung, liên đӟi đây không theo huyӃt thӕng mà theo
luұt pháp. Do đó, hai yӃu tӕ có mâu thuүn, và mâu thuүn này đưӧc diӉn tҧ trong
văn nghӋ cӫa thӃ kӹ V tr. CN bҵng thӇ văn bi k͓ch. Ngưӡi anh hùng trưӟc kia là
mӝt vai trò đơn thuҫn, mӝt chiӅu vì chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ bҩy giӡ chưa phát hiӋn
mâu thuүn nӝi bӝ, đӃn bây giӡ vai trò anh hùng mang mӝt mâu thuүn nӝi bӝ, mâu
thuүn trong tư tưӣng, muӕn thӃ này nhưng lҥi phҧi làm thӃ khác. Do đó nó có tính
chҩt bi quan.

Hai tác giҧ bi lӏch lӟn hӗi này là Eschyle và Sophocle.

ESCHYLE (khoҧng 525 ± 456 tr. CN)

Eschyle già hơn và còn giӳ nhiӅu yӃu tӕ anh hùng ca hơn. Trong Eschyle, mâu
thuүn còn phҫn nào khách quan, thӇ hiӋn giӳa các thҫn; vӟi Sophocle, nó đã hoàn

99{
toàn nӝi tâm hóa. Mӝt thí dө vӅ bi kӏch cӫa Eschyle là Tam k͓ch Orestie. Đây là
mӝt câu chuyӋn cә tích truyӅn tӯ thӡi bӝ lҥc, qua anh hùng ca rӗi thành bi kӏchù

Trong lúc Agamenmon đánh Troie, vӧ ӣ nhà là Clytemnestre đi lҥi vӟi Egisthe;
Agamemnon chiӃn thҳng trӣ vӅ, hai ngưӡi kia âm mưu ám hҥi, rӗi Clytemnestre
tôn Egisthe lên làm vua. Con Agamemnon và Clytemnestre là Oreste bӏ đày xa, lúc
lӟn lên trӣ vӅ giӃt mҽ và Egisthe đӇ trҧ thù cho cha.

Thӡi bӝ lҥc tan rã, chuyӋn này cũng thông thưӡng, vì viӋc tranh giành ngôi vua xҧy
ra luôn luôn. Trong anh hùng ca, lúc thành thӏ mӟi phát triӇn, phө quyӅn thҳng mүu
quyӅn, chuyӋn này tiêu biӇu cho lòng đӝc ác cӫa ngưӡi đàn bà, và nhiӋm vө trҧ thù
cho cha phҧn ánh viӋc phө quyӅn thҳng mүu quyӅn. ĐӃn thӃ kӹ V tr. CN, mâu
thuүn giӳa mүu quyӅn và phө quyӅn trӣ thành tiêu biӇu cho mâu thuүn giӳa gia
đình và Nhà nưӟc, hai bên đӅu thiêng liêng. Oreste giӃt mҽ là phҥm tӝi ác lӟn nhҩt
không thӇ tha thӭ đưӧc, lӟn hơn cҧ tӝi Clytemnestre.

Theo truyӅn thӕng thӏ tӝc, vӧ giӃt chӗng là có tӝi, nhưng không phҥm đӃn thiêng
liêng vì hai ngưӡi không cùng huyӃt thӕng, nhưng con giӃt mҽ, dù là trҧ thù cho
cha, cũng là phҥm vào truyӅn thӕng thiêng liêng, phҥm mӝt tӝi ác lӟn nhҩt. Nhưng
xét theo luұt Nhà nưӟc thì ai giӃt ngưӡi phҧi bӏ trӯng trӏ không kӇ cùng huyӃt thӕng
hay không, nên Oreste có tӝi nhưng cũng có phҫn chân chính.

Trong tam kӏch Orestie cӫa Eschyle, lúc Clytemnestre giӃt Agamemnon thì bӏ nhân
dân oán ghét, và Oreste giӃt mҽ trҧ thù cho cha thì đưӧc nhân dân ӫng hӝ. Tӭc là
công quyӅn đã vӅ phía Oreste. Đáng lӁ Oreste đưӧc lên ngôi, nhưng bӏ nhӳng thҫn
gia đình Erynnies9(là mӝt thӭ yêu chuyên môn trҧ thù nhӳng kҿ phҥm vào lӉ nghi
gia đình) theo đuәi, nên phҧi bӓ chҥy lông bông.

Cuӕi cùng, Oreste tӟi Athènes là tiêu biӇu cho Nhà nưӟc dân chӫ chӫ nô hoàn bӏ
nhҩt, và kêu gӑi bà Athéna xét xӱ. Nhưng bà này cũng thuӝc hҥng thҫn mӟi, bҧo
vӋ Nhà nưӟc và luұt pháp mӟi, nên không dám xӱ mà đӇ tòa án tӝc biӇu cӫa
Athènes xét xӱ và tӵ mình làm chӫ tӑa.

Các thҫn Erynnies tӕ cáo Oreste đã phҥm tӝi ác lӟn nhҩt, nһng hơn cҧ tӝi ác cӫa
Clytemnestre. Apollon bào chӳa cho Oreste, cho rҵngù tӝi đә máu là tӝi đә
máu chӭ không kӇ đӃn huyӃt thӕng, vì nӃu chӍ theo lӉ nghi gia đình, nghĩa là đӇ
cho ngưӡi thuӝc các gia đình khác nhau tӵ do giӃt nhau thì sӁ hӛn loҥn không còn
đӡi sӕng xã hӝi. Lúc đҫu phiӃu hai bên ngang nhau, nhưng Athéna bӓ phiӃu cho
Oreste, vұy Oreste đưӧc tha.

93

Eschyle đã khai thác truyӋn này theo ý mình và đһt vҩn đӅ mӟiù gia đình và Nhà
nưӟc. Nhà nưӟc mâu thuүn vӟi gia đình, vì không thӇ đӇ lӉ nghi gia đình hҥn chӃ
tính chҩt phә cұp cӫa luұt pháp Nhà nưӟc, nhưng Eschyle vүn thҩy truyӅn thӕng
gia đình có tính chҩt thiêng liêng cӫa nó mà ông không giҧi thích đưӧc.

Sӵ thӵc là vì truyӅn thӕng gia đình bҧo vӋ sӵ thӕng nhҩt cӫa mӛi thành thӏ Hy Lҥp
và bҧo vӋ giӟi hҥn hҽp hòi cӫa thành thӏ, làm cơ sӣ cho sӵ thӕng trӏ cӫa giai cҩp
chӫ nô trong mӛi thành thӏ đӕi vӟi nô lӋ. Ngưӡi bҩy giӡ không thӇ thҩy rõ điӇm
này.

Nhưng bên cҥnh sӵ thiêng liêng cӫa gia đình, còn có thiêng liêng cӫa Nhà nưӟc.
Bҩy giӡ chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ đang ӣ đӝ cao nhҩt cӫa nó nên sӕ phiӃu hai bên
ngang nhau, vì đӅu bҧo vӋ quyӅn lӧi cӫa chӫ nô; hai bên tuy có mâu thuүn nhưng
có dung hòa.

Nhӡ Athéna, luұt pháp Nhà nưӟc thҳng, nhưng có nhân nhưӧng chӭ không tiêu
diӋt bên kiaù nhӳng thҫn Erynnies bӏ tưӟc quyӅn theo đuәi nhӳng tӝi phҥm gia đình,
nhưng lҥi đưӧc thӡ ӣ Athènes vӟi tên mӟi là Euménides nghĩa là «thҫn tӕt».

Vì sao tác phҭm cӫa Eschyle có tính chҩt bi kӏch? Vì mâu thuүn xã hӝi ӣ đây thӇ
hiӋn trong vai trò anh hùng. Vai trò này không đơn giҧn, mӝt chiӅu như trong anh
hùng ca mà nó có hai mһtù phҧi trҧ thù cho cha, muӕn trҧ thù cho cha phҧi giӃt mҽ.
Có sӵ đӕi lұp giӳa hai nhiӋm vө cӫa gia đình và Nhà nưӟc, giӳa lӉ nghi và luұt
pháp nên có bi quan. Bi quan không phҧi vì có ngưӡi chӃt. Trong anh hùng ca, có
nhiӅu ngưӡi chӃt, nhưng không bi quan, vì mӛi vai trò chӍ có mӝt ý nghĩa, vұy
hoàn toàn đӗng nhҩt vӟi sӵ viӋc khách quan. Ӣ đây, vai trò có hai ý nghĩa, hai
nhiӋm vө, đӅu thiêng liêng cҧ hai, mà lҥi không thӇ dung hòa đưӧc vӟi nhau.

Tính chҩt bi quan này tiêu biӇu cho mâu thuүn không giҧi quyӃt đưӧc trong giai
cҩp chӫ nôù mӝt mһt phҧi coi nô lӋ là mӝt thӭ ngưӡi khác (theo truyӅn thӕng bӝ lҥc
cho ngưӡi ngoài là không có quyӅn gì), mһt khác lҥi phát triӇn kinh tӃ hàng hóa, do
đó phát triӇn quan hӋ phә cұp giӳa ngưӡi và ngưӡi, mӑi ngưӡi công nhұn lүn nhau,
thoát khӓi giӟi hҥn hҽp hòi cӫa chӃ đӝ huyӃt thӕng. Bưӟc đҫu tiêu biӇu cho tư
tưӣng bình đҷng mӝt phҫn nào ӣ đây là pháp luұt Nhà nưӟcù mӑi ngưӡi đӅu phҧi
phөc tùng luұt pháp; chӃ đӝ dân chӫ phát triӇn, đӅ cao con ngưӡi, đӅ cao luұt pháp
bình đҷng (hình thӭc), nhưng hình thӭc ҩy lҥi mâu thuүn vӟi quan hӋ đàn áp giӳa
chӫ nô và nô lӋ, nên chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ bҳt buӝc phҧi duy trì quan hӋ huyӃt
thӕng đӇ bҧo vӋ sӵ liên đӟi giӳa chӫ nô vӟi nhau. Do đó, chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ
càng phát triӇn càng mâu thuүn vӟi nhau.

93c
Trong phҥm vi ý thӭc, mâu thuүn này đưӧc phҧn ánh trong hai quan hӋ đӅu căn
bҧn giӳa chӫ nôù gia đình (thưӧng lưu) và Nhà nưӟc (dân chӫ), gây ra nhӳng tҩn bi
kӏch trong giai cҩp thӕng trӏ. Lúc chӃ đӝ nô lӋ còn lên, vӟi Eschyle, bi kӏch còn
đưӧc giҧi quyӃt vӅ hình thӭc. Oreste đưӧc tòa án Athènes tha (tòa này sau thành
tòa Aréopage, xӱ tӝi trên cơ sӣ dung hòa hai truyӅn thӕng, dung hòa hai phe đӕi
lұp trong hàng ngũ thӕng trӏ là thưӧng lưu và dân chӫ).

SOPHOCLE (khoҧng 495 ± 406 tr. CN)

Sau đó vài năm, tӭc là vӟi lӭa sau, bi kӏch phát triӇn tính chҩt bi quan đӃn cao đӝ,
và mâu thuүn trӣ nên bӃ tҳc trong tác phҭm cӫa Sơphocle, phҧn ánh mâu thuүn
trong giai cҩp thӕng trӏ đã đӃn mӭc không giҧi quyӃt đưӧc.

Ví dө bi kӏch Oedipeù mӝt mһt Oedipe cӭu Thèbes, lên làm vua; mһt khác lҥi
không biӃt mình là con vua cũ Laios, và đã giӃt ông này và lҩy hoàng hұu tӭc là
chính mҽ mình. Vӟi luұt pháp, ngưӡi cӭu nưӟc làm vua là đúng, nhưng vӅ mһt lӉ
nghi gia đình, Œdipe đã giӃt bӕ, lҩy mҽ, và đҿ con là em cӫa mình, thì vҩn đӅ
không thӇ giҧi quyӃt đưӧc.

Vӟi Oreste, vҩn đӅ là có nên giӃt mҽ hay không, Oreste nghe Apollon bҧo giӃt mҽ
rӗi ông sӁ che chӣ cho, do đó vҩn đӅ có thӇ đưӧc giҧi quyӃt bҵng cách dung hòa.
Trong Oedipe, vҩn đӅ nҵm trong sӵ viӋc, lúc làm viӋc đó Oedipe không biӃt tӝi cӫa
mình, nên lúc phát hiӋn ra thì không thӇ tha thӭ và sӱa chӳa đưӧc.

Đây là bi kӏch tuyӋt đӕi, nên chӍ có thӇ đưa tӟi chӛ Jocaste tӵ tӱ, Oedipe tӵ chӑc
mҳt và bӓ đi lang thang. Nhӳng bi kӏch khác cӫa Sophocle cũng có tính chҩt này.
Vӟi Antigone cũng vұy, tình hình ӣ đây cũng có tính chҩt siêu ý thӭc, vì nó đã bӏ
quy đӏnh mӝt cách tҩt yӃu tӯ trưӟcù Antigone không thӇ không làm ma cho anh, là
điӅu mà cұu là Créon nghiêm cҩm. Khi Créon biӃt thì Antigone bӏ trӯng trӏ, nhưng
Antigone chӍ có thӇ nhұn tӝi thôi, không thӇ làm khác đưӧc, vҩn đӅ không thӇ giҧi
quyӃt đưӧc.

Trong anh hùng ca, chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ mӟi lên, vai trò anh hùng là đơn thuҫn,
là chiӃn thҳng; tӟi bi kӏch là lúc chӃ đӝ đã bӝc lӝ mâu thuүn, mâu thuүn giӳa thӕng
trӏ và bӏ trӏ, không thӇ giҧi quyӃt đưӧc trong phҥm vi ý thӭc hӋ thӕng trӏ, vì chính
cơ sӣ khách quan cӫa nó phát triӇn thì lҥi dҫn dҫn phӫ đӏnh quyӅn thӕng trӏ cӫa nó,
thì vai trò anh hùng trӣ nên phӭc tҥp, bao hàm trong nӝi tâm mӝt mâu thuүn không
giҧi quyӃt đưӧc, do đó tác phҭm toát ra mӝt tính chҩt bi quan chua xót.

2. ThӃ nào là quan niӋm biӃn chuyӇn có tính chҩt máy móc?
939
Mӝt lұp luұn có tính chҩt máy móc khác lұp luұn biӋn chӭng ӣ chӛ lұp luұn máy
móc theo công thӭc cӫa mӝt quy luұt máy móc, tӭc mӝt phương thӭc cӫa sӵ biӃn
chuyӇn sӕ lưӧng trong không gian, trong ҩy trҥng thái cӫa nhӳng bӝ phұn trong
không gian ӣ mӝt lúc nhҩt đӏnh quy đӏnh trҥng thái cӫa nó lúc sau. Mӝt ví dө đơn
giҧnù mӝt vұt ӣ mӝt điӇm nào đҩy có mӝt lӵc lưӧng nhҩt đӏnh, vӟi mӝt hưӟng nhҩt
đӏnh; do trҥng thái cӫa nó ӣ mӛi mӝt lúc nhҩt đӏnh, ta có thӇ quy đinh vӏ trí cӫa nó
lúc sau.

Chҷng hҥn trong mӛi mӝt đơn vӏ thӡi gian, vұt ҩy tiӃn đưӧc mӝt đoҥn nhҩt đӏnhù
khi đi trong không khí chҷng hҥn thì nó thҳng phҧn lӵc cӫa không khí. Lҩy lӵc cӫa
vұt ҩy trӯ phҧn lӵc cӫa không khí, ta có thӇ biӃt vӏ trí cӫa nó lúc sau.

Đó là quy luұt cӫa phương thӭc vұn đӝng máy móc.

Sàn xuҩt máy móc là có mӝt sӕ công cө xӃp đһt theo mӝt hӋ thӕng nhҩt đӏnh, vӟi
mӝt sӕ đӝng tác nhҩt đӏnh, chӃ biӃn nguyên liӋu thành sҧn phҭm theo mӝt quá trình
nhҩt đӏnh. «Máy móc» là có thӇ tính toán đưӧc vӟi hӋ thӕng công cө ҩy, và sӕ đӝng
tác ҩy, quá trình cӫa sҧn phҭm, và sӕ lưӧng sҧn phҭm làm ra. Trong công thӭc ҩy,
thӡi gian chӍ là sӕ lưӧng, mҩt đһc tính lӏch sӱ cӫa nó. Trong phương thӭc sҧn xuҩt
máy móc, biӃn chuyӇn căn bҧn là biӃn lưӧng; biӃn chҩt chӍ là đӕi vӟi chӫ quan
chúng ta, chӭ trong bӝ máy thì ta chӍ đӏnh sӵ biӃn lưӧng.

ĐӃn mӝt lúc này đҩy, muӕn hay không, cũng sӁ có sӵ biӃn chҩt, nhưng trong
phương thӭc sҧn xuҩt máy móc, ngưӡi ta chӍ tính sӵ biӃn lưӧng. Tư tưӣng máy
móc là trӯu tưӧng ӣ chӛ chӍ tính biӃn lưӧng thôi, chӭ không tính biӃn chҩt, nhưng
đó là mӝt sӵ viӋc khách quan phҧi chӏu đӵng.

Phương pháp tư tưӣng máy móc căn bҧn xuҩt phát tӯ tә chӭc sҧn xuҩt hàng hóa.
Tә chӭc sҧn xuҩt hàng hóa khác tә chӭc sҧn xuҩt tӵ nhiên (cӝng đӗng, gia đình) là
ӣ chӛ tә chӭc sҧn xuҩt tӵ nhiên là tiêu thө trong phҥm vi sҧn xuҩtù mình làm mình
ăn («mình» là nhӳng ngưӡi nӝi bӝ mӝt cơ sӣ sҧn xuҩt cӝng đӗng). Ngưӡi sҧn xuҩt
cũng là ngưӡi sӱ dөng. Ngưӡi ta làm đӇ mà hưӣng, nên chӍ nhҵm điӇn hình chӫ
quan mà mình muӕn, theo yêu cҫu chӫ quan cӫa mình. Do đó, cách bӕ trí các bӝ
phұn trong công trình sҧn xuҩt chưa cҫn phҧi đưӧc hӧp lý hóa, chӍ cҫn theo điӇn
hình cӵu truyӅn trong gia đình, thӏ tӝc, bӝ lҥc.

ĐӃn lúc hoҥt đӝng trao đәi trӣ thành trao đәi hàng hóa (bưӟc đҫu là trao đәi sҧn
phҭm, bưӟc hai là trao đәi hàng hóa và cuӕi cùng là trao đәi hàng hóa bҵng tiӅn
tӋ)10, thì sҧn xuҩt nhҵm trao đәi ҩy phҧi hӧp lý hóa. Lý do chӫ yӃu là không nhҵm
933
nhu cҫu gia đình, thӏ tӝc hay bӝ lҥc, mà nhҵm mӝt nhu cҫu trӯu tưӧng và rӝng rãi,
vӅ hình thӭc là phә cұp, thông qua tiӅn tӋ. Qua nhu cҫu trӯu tưӧng và rӝng rãi ҩy,
sҧn xuҩt phҧi đưӧc hӧp lý hóa. Nó phҧi là đҥi quy mô và nhҵm lӧi nhuұn, vӅ hình
thӭc là vô hҥn, như không nhҵm thӓa mãn nhu cҫu trӵc tiӃp và hӳu hҥn cӫa mӝt
cӝng đӗng nhҩt đӏnh.

Nhà tư sҧn tә chӭc sҧn xuҩt nhҵm làm sao bӕ trí các yӃu tӕ sҧn xuҩt đӇ vӟi mӝt
vӕn tӕi thiӇu, trong thӡi gian tӕi thiӇu, lҥi thu đưӧc lӧi nhuұn tӕi đa. Vì thӃ phҧi hӋ
thӕng hóa đӝng tác, thӕng nhҩt quá trình sҧn xuҩt, đӇ thu đưӧc nhiӅu lӧi nhҩt.

Quá trình sҧn xuҩt hӧp lý hóa ҩy, thӡi cә đҥi và phong kiӃn không hoàn thành đưӧc,
mà chӍ hoàn thành đưӧc trong phương thӭc sҧn xuҩt tư bҧn, trong đó mӑi yӃu tӕ
cӫa phương thӭc sҧn xuҩt đӅu tính bҵng tiӅn, kӇ cҧ nhân công. Trưӟc kia, vӟi nô lӋ
hoһc nông nô, công nghiӋp hay thӧ thӫ công chưa thӵc sӵ tӵ do, thì nhân công
chưa đưӧc tính bҵng tiӅn. Trái lҥi, trong phương thӭc sҧn xuҩt tư bҧn, công nhân
chӍ đưӧc tính theo mӭc lao đӝng trӯu tưӧng mà ngưӡi ҩy làm, tư bҧn mua. Trưӟc
thӡi tư bҧn, chưa có khái niӋm nhân công tӵ do, cho nên chưa tính đưӧc mӝt cách
hӧp lý quá trình sҧn xuҩt, nhưng cũng đã có thӇ tính mӝt phҫn nào đҩy, nên đã bҳt
đҫu có tә chӭc hӧp lý đӃn mӝt mӭc nhҩt đӏnh. Phҫn tә chӭc đã hӧp lý là tә chӭc
máy mócù bӕ trí công cө, đӝng tác đӇ đҥt đưӧc lӧi nhuұn tӕi đa, vӟi sӕ vӕn tӕi thiӇu,
trong thӡi gian tӕi thiӇu. Do đó, trên điӇn hình sҧn xuҩt hӧp lý hóa như thӃ, xuҩt
hiӋn tư tưӣng lý tính, vӅ nӝi dung có tính chҩt máy móc.

«Máy móc» vì nó chӍ nhҵm chӫ yӃu nhӳng vӏ trí tiӃp tөc trong không gian, chӭ
không nhҵm quá trình biӃn lưӧng trӣ thành biӃn chҩt. Do đҩy, nó cũng không
nhҵm con ngưӡi sҧn xuҩt.

Sҧn xuҩt hàng hóa là sҧn xuҩt cho lӧi nhuұn, chӭ không nhҵm ngưӡi sҧn xuҩt. Tә
chӭc sҧn xuҩt, và do đó, phương pháp tư tưӣng máy móc biӃn con ngưӡi sҧn xuҩt
thành mӝt thӭ máy móc. Tҩt cҧ nhӳng vҩn đӅ nhân đҥo, nhân sinh quan tұp trung
vào phía có cӫa, phía hưӣng thө lӧi nhuұn, phía giai cҩp thӕng trӏ. Cho nên vҩn đӅ
nhân sinh quan không thoát khӓi phҥm vi con ngưӡi hưӣng thө - giai cҩp thӕng trӏ.
Vҩn đӅ đӡi sӕng cӫa nhân dân vүn có, nhưng bҳt buӝc phҧi thông qua hӋ thӕng tư
tưӣng và quyӅn lӧi cӫa giai cҩp thӕng trӏ. Vì có phҫn nӝi dung nhân dân ҩy, nên
nhӳng quan niӋm tư tưӣng thӡi ҩy vүn có mӝt giá trӏ nào đó. Qua tư tưӣng thӕng
trӏ vүn có nhӳng nhu cҫu chân lý cӫa ngưӡi sҧn xuҩt. Cө thӇ lúc triӃt hӑc lý tính
xuҩt hiӋn ӣ Hy Lҥp, trong lúc có đҩu tranh chӕng tôn giáo, nó phát triӇn đưӧc tính
chҩt duy vұt và mӝt phҫn nào đҩy tính chҩt biӋn chӭng. Nhưng xét nӝi dung thӵc tӃ
trong phҥm vi nào nó tìm cách giҧi thích thӵc sӵ nhӳng hiӋn tưӧng trong thӃ giӟi,
thì nhҩt đӏnh nó phҧi đi tìm nhӳng điӇn hình máy móc. Ví dөù Anaximandre giҧi
93î
thích cuӝc vұn đӝng cӫa các hành tinh và đӏnh tinh, mһt trӡi, mһt trăng, bҵng
nhӳng vұn đӝng cӫa nhӳng vòng lӱa bӑc trong bao khí có nhӳng lӛ thӫng. Qua
nhӳng lӛ thӫng ta trông thҩy lӱa. Nhӳng điӇm sáng ҩy là mһt trӡi, mһt trăng, ngôi
sao.

Giҧi thích ҩy ngây thơ, nhưng vӅ phương pháp tư tưӣng thì nó duy lý vì không giҧi
thích bҵng thҫn thánh mà bҵng nhӳng yӃu tӕ vұt chҩt. Phương pháp tư tưӣng ҩy
theo nhӳng điӇn hình duy lý máy móc, xuҩt phát tӯ nhӳng kinh nghiӋm sҧn xuҩt có
tính chҩt máy móc.

Sau đó, Anaximène giҧi thích sӵ vұt bҵng khí, cho rҵng khí đӑng lҥi thành nưӟc,
thành đҩt. Lúc dãn ra thì đҩt thành nưӟc, nưӟc thành khí, khí thành lӱa. Căn bҧn
quan niӋm ҩy có tính chҩt duy lý theo kiӇu máy móc, chӍ nhҵm quá trình chuyӇn
đӝng trong không gian, chӭ không hình dung đưӧc quá trình biӃn lưӧng trӣ thành
biӃn chҩt. Đó là mӭc đӝ lý tính đҥt đưӧc trong xã hӝi trưӟc, do sӵ phát triӇn cӫa
kinh tӃ hàng hóa.

Đó là vӅ căn bҧn. Nhưng trên căn bҧn ҩy, trong lúc đҩu tranh chӕng tôn giáo đã có
nhӳng yӃu tӕ biӋn chӭng, vì chӕng tôn giáo là chӕng phương pháp giҧi thích bҵng
thҫn thánh, thì phҧi đӅ ra cách giҧi thích bҵng quá trình biӃn chuyӇn vұt chҩt.
Trong cách giҧi thích ҩy, có nҳm đưӧc nӝi dung biӋn chӭng nào đҩy. Nhưng nӝi
dung thӵc tӃ bao quát đưӧc lҥi có tính chҩt máy móc. Vì vұy, có rҩt nhiӅu vҩn đӅ
mà phương pháp tư tưӣng ҩy không giҧi quyӃt đưӧcù chӫ yӃu là vҩn đӅ nhân sinh
quan, vҩn đӅ ý nghĩa đӡi sӕng con ngưӡi.

Vì nӃu tҩt cҧ chӍ là mӝt cuӝc vұn đӝng cӫa nhӳng vұt thӇ trong không gian, và theo
điӇn hình đҥt đưӧc cao nhҩt trong thӡi cә đҥi tӭc là vұn đӝng cӫa nhӳng nguyên tӱ
trong không gian, thì không hiӇu ngưӡi ta còn làm gì ӣ đây? Đӡi sӕng còn có ý
nghĩa gì nӳa trong mӝt thӃ giӟi hoàn toàn máy móc? Ngưӡi ta chӍ có thӇ đҥt đưӧc ý
nghĩa đӡi sӕng mӝt cách tiêu cӵcù trong mӝt thӃ giӟi hoàn toàn máy móc, ngưӡi ta
thoát khӓi nhӳng mơ mӝng, sӧ sӋt do mê tín gây ra. Đó là phương thӭc giҧi phóng
cao nhҩt đҥt đưӧc trong xã hӝi cũ. Nhưng đó cũng chӍ là mӝt thӭ giҧi phóng cá
nhân tiêu cӵc, chӍ có thӇ thӓa mãn mӝt phҫn nào đҩy trong lúc giai cҩp công
thương đang lên, kinh tӃ hàng hóa thҳng lӧi.

ĐӃn lúc giai cҩp công thương xuӕng, trҧi qua mӝt cuӝc khӫng hoҧng, thì lúc bҩy
giӡ vҩn đӅ ý nghĩa đӡi sӕng lҥi đưӧc đһt ra mӝt cách tích cӵc.

Sӣ dĩ giai cҩp công thương trong giai đoҥn đang lên giҧi quyӃt vҩn đӅ đӡi sӕng mӝt
cách tiêu cӵc, là vì trong khái niӋm lý tính trӯu tưӧng nó đã hưӣng thө đưӧc quyӅn
93Ë
thӕng trӏ cӫa nó, bҵng cách trӯu tưӧng hóa quá trình sҧn xuҩt, phӫ đӏnh công trình
lao đӝng thӵc tӃ, phӫ đӏnh con ngưӡi sҧn xuҩt.

Cách hưӣng thө quyӅn thӕng trӏ ҩy, giai cҩp đӏa chӫ quý tӝc không thӵc hiӋn đưӧc,
vì nó chӍ thӕng trӏ cӫa tә chӭc sҧn xuҩt tӵ nhiên (gia đình, cӝng đӗng), chӭ nó
không có công trình tә chӭc hӧp lý. Giai cҩp đӏa chӫ quý tӝc hưӣng quyӅn thӕng
trӏ qua tôn giáo, xuҩt phát tӯ phương thӭc sҧn xuҩt tӵ nhiên, trong ҩy quyӅn thӕng
trӏ nhҵm trӵc tiӃp chiӃm đoҥt sҧn phҭm bҵng mӋnh lӋnh. Tôn giáo là ý thӭc tư
tưӣng mӋnh lӋnh thuҫn túy. Thҫn nói mӝt tiӃng là thӵc hiӋn.

Nhưng giai đoҥn đi lên cӫa kinh tӃ hàng hóa là hӳu hҥn. Vì nó chӍ có thӇ phát triӇn
vӟi nhӳng thӏ trưӡng rӝng rãi, trên cơ sӣ nhӳng đơn vӏ công nghiӋp đӏa phương
tương đӕi hҥn chӃ. Sӵ chênh lӋch giӳa nhu cҫu cӫa thӏ trưӡng rӝng rãi và khҧ năng
sҧn xuҩt đӏa phương thúc đҭy mӭc sҧn xuҩt. Cө thӇ như trong thӡi cә đҥi Hy Lҥp,
nhӳng đơn vӏ văn minh đҫu tiên chӍ là nhӳng thành thӏ nhӓ, thӃ mà thӓa mãn nhu
cҫu cӫa Đӏa Trung Hҧi và Hҳc Hҧi, còn ӣ trình đӝ dã man. Nhӳng thành thӏ Hy
Lҥp lӟn lúc ҩy, kӇ cҧ thôn quê xung quanh (tӭc là tӍnh), chӍ có đӝ mҩy chөc vҥn
ngưӡi. Như thӃ mà hӑ đi buôn bán rҩt xaù tӯ Hy Lҥp đӃn bӡ biӇn Ý, Pháp, Y-pha-
nho và trên bӡ Hҳc Hҧi. Nhưng lúc đi buôn như vұy, hӑ mang phương thӭc sҧn
xuҩt mӟi đӃn nhӳng vӏ trí còn giӳ đӝc quyӅn mãi đưӧc, mà mҩt đӝc quyӅn thì đi
đӃn chӛ bӃ tҳc.

Ӣ Hy Lҥp, thӃ kӹ VIII tr. CN, phong trào phát triӇn thành thӏ trên cơ sӣ phát triӇn
ngoҥi thương, phát triӇn căn cӭ đӏa. ĐӃn mӝt lúc nào đó, căn cӭ đӏa cũng sҧn xuҩt
hàng hóa. Khӫng hoҧng, đҩu tranh giai cҩp trong thành thӏ phát triӇn. Đҫu tiên thì
bӑn quý tӝc tư sҧn hóa bӓ vӕn ra buôn bán. ĐӃn khi kinh tӃ hàng hóa phát triӇn,
xuҩt hiӋn mӝt sӕ nhà giàu mӟi xuҩt phát tӯ nhân dân, và làm giàu bҵng công
thương nghiӋp. Lúc xҧy ra khӫng hoҧng thì phát triӇn mâu thuүn giӳa nhân dân lao
đӝng và giai cҩp thӕng trӏ. Mâu thuүn ҩy đưӧc phҧn ánh trong mâu thuүn giӳa phe
thӕng trӏ (tư tưӣng và quý tӝc tư sҧn hóa). Bӑn tư sҧn mӟi dӵa vào nhân dân, đӅ
cao dân chӫ, đòi công lý, pháp luұt (trưӟc kia quý tӝc xӱ án theo nhӳng lӉ nghi bí
mұt). Bây giӡ đòi tuyên bӕ luұt pháp, tăng cưӡng vai trò cӫa Hӝi nghӏ toàn dân
(Ecclésia) và Hӝi đӗng đҥi biӇu nhân dân (Boulê). Hai tә chӭc này thay thӃ cho hӝi
đӗng tӝc trưӣng cũ (ví dө như ӣ Athènes thì hӝi đӗng Aréopage dҫn dҫn bӏ tưӟc
quyӅn chính trӏ).

Đҩy là tình hình thӃ kӹ VII - VI tr. CN. Song song vӟi bưӟc tiӃn bӝ cӫa chӃ đӝ dân
chӫ ҩy, phát triӇn triӃt hӑc duy vұt vӟi Thalès, Anaximandre,
Anaximène, Héraclite, Empédocle, Anaxagore, kӃt thúc bҵng thuyӃt nguyên tӱ
(Leucippe và Démocrite).
93ƒ
ĐӃn thӃ kӹ V tr. CN, chӃ đӝ dân chӫ chuyӇn sang mӝt bưӟc mӟi vì kinh tӃ hàng
hóa lҥi tҥm thӡi giҧi quyӃt đưӧc nhӳng mâu thuүn nôi bӝ cӫa nó, nәi bұt nhҩt là sӵ
cҥnh tranh giӳa các thành thӏ.

ĐӃn thӃ kӹ V tr. CN, đa sӕ thành thӏ buôn bán đưӧc liên kӃt dưӟi sӵ lãnh đҥo cӫa
Athènes thành liên minh Délos, do đó, tҥm thӡi giҧi quyӃt mâu thuүn (chӫ yӃu là
nhӳng thành thӏ Tây TiӇu Á, thành thӏ ӣ Hҳc Hҧi và ӣ bán đҧo Chalcidique).

Giҧi quyӃt đưӧc mâu thuүn đӃn mӝt mӭc nào đҩy, Athènes lҥi phát triӇn chӃ đӝ
dân chӫ mӝt ngưӡi mӟi, thӵc hiӋn thӵc sӵ quyӅn dân chӫ cӫa Hӝi nghӏ toàn dân
(Ecclésia) bҵng hai phương phápù

- Tҩt cҧ các chӭc vө, các ӫy ban đҥi biӇu cho nhân dân đưӧc trҧ lương. ĐiӇm này
rҩt quan trӑng, vì nӃu không có lương thì dân nghèo không tham gia chính quyӅn
đưӧc, do đó không dân chӫ thӵc sӵ.

- Các chӭc vө nói chung là do rút thăm. Không thӇ nào dân chӫ hơn thӃ đưӧc. NӃu
bҫu thì, vӟi hoàn cҧnh bҩy giӡ, ngưӡi giàu vүn mua chuӝc đưӧc ngưӡi nghèo. ĐӇ
tránh sӵ mua chuӝc thì rút thăm giӳa nhӳng ngưӡi ӭng cӱ. Trӯ nhӳng trách nhiӋm
nào nһng quá như chӍ huy quân sӵ thì mӟi có bҫu cӱ. NӅn dân chӫ này rӝng rãi,
nhưng cũng chӍ trong phҥm vi công dân thôi. Nô lӋ và kiӅu dân thì không có quyӅn.

ĐӇ hình dung chӃ đӝ ҩy, ta chú ý tӟi dân sӕ thành Athènes lúc bҩy giӡù sӕ công dân
4 vҥn, kӇ cҧ đàn bà, trҿ con thì vào khoҧng 14 vҥn; kiӅu dân đàn ông thì đӝ 2 vҥn,
kӇ cҧ đàn bà trҿ con đӝ 7 vҥn; vӅ sӕ nô lӋ thì các tài liӋu không thӕng nhҩt, nhưng
ta có thӇ ӭc đoán đӝ 20 vҥn. Vұy tҩt cҧ thành Athènes có đӝ 40 vҥn ngưӡi. Trong
đó 4 vҥn ngưӡi có quyӅn công dân, tham gia chính quyӅn. Dân chӫ tương đӕi rӝng
rãi so vӟi chӃ đӝ thưӧng lưu hoһc quân chӫ. Nhưng vӟi toàn dân thì vүn hҥn chӃ
rҩt nhiӅu (tӹ sӕ 1/10).

Nhӡ chӃ đӝ dân chӫ ҩy, tư tưӣng tiӃn bӝ lҥi phát triӇn lên mӝt mӭc cao hơn, là đһt
vҩn đӅ đӡi sӕng, vҩn đӅ nhân sinh quan trong phҥm vi lý tính. Xây dӵng mӝt vũ trө
quan duy lý.

ĐӃn lúc chӃ đӝ dân chӫ phát triӇn tӟi mӭc thӵc sӵ cho phép toàn dân tӵ do (công
dân) đưӧc tham gia chính quyӅn đӃn mӭc nào đҩy, thì nhӳng cuӝc tranh luұn vӅ
giá trӏ con ngưӡi, mөc đích đӡi sӕng, v. v... phát triӇn. Do đó, phát triӇn nghӅ biӋn
sĩ.

93d
Có thӇ nói đó là chӫ nghĩa nhân văn đҫu tiên trong triӃt hӑc, đӅ cao nhân sinh quan,
đӅ cao xã hӝi văn minh, đӅ cao đӡi sӕng con ngưӡi, kӻ thuұt, khoa hӑc và chӕng
tôn giáo. Nhưng đӗng thӡi nó cũng có nhӳng lӋch lҥc căn bҧn. Đһc biӋt là sӱ dөng
tài hùng biӋn đӇ thҳng thӃ trong nhӳng cuӝc tranh luұn; nói cho hay, lôi cuӕn quҫn
chúng, chӭ không đӃm xӍa đӃn cái mình nói là đúng hay sai.

Đó là mӭc cao nhҩt đҥt đưӧc trong văn minh Hy Lҥp, vӅ phҫn nhân sinh quan.

Phҫn thӭ hai cӫa thӃ kӹ V tr. CN, chӃ đӝ dân chӫ Hy Lҥp bҳt đҫu đi đӃn bӃ tҳc mà
không có cách giҧi quyӃt. Mâu thuүn giӳa các thành thӏ phát triӇn. Athènes tuy có
thӕng nhҩt đưӧc mӝt sӕ thành thӏ buôn bán, nhưng còn mӝt sӕ thì lҥi chӏu quyӅn
lãnh đҥo cӫa Sparte. Ӣ Sparte, bӑn quý tӝc, giàu có, đӅ cao chӫ nghĩa thưӧng lưu
(oligarchie) chӕng lҥi dân chӫ.

Ngay trong lúc liên minh Délos dưӟi sӵ lãnh đҥo cӫa Athènes phát triӇn, thì đã có
nhiӅu thành thӏ, đһc biӋt ӣ bán đҧo Péloponnèse chӏu sӵ lãnh đҥo cӫa Sparte. Mâu
thuүn phát triӇn giӳa liên minh Délos (dân chӫ) và liên minh Péloponnèse (thưӧng
lưu) gây ra chiӃn tranh Péloponnèse. Cuӕi cùng, Athènes thua vì Sparte lôi cuӕn
đưӧc mӝt sӕ thành thӏ ӣ bán đҧo Sicile, nhҩt là Syracuse, và lӧi dөng đưӧc hoàng
đӃ Ba Tư. Do đó, ӣ Athènes, bӑn thưӧng lưu thҳng thӃ.

ĐӃn năm 404 tr. CN, bӑn này dâng tә quӕc cho Sparte, và chӏu sӵ thӕng trӏ cӫa
Sparte. Sau đó, chӃ đӝ dân chӫ lҥi khôi phөc đưӧc, nhưng không mҥnh như trưӟc.
Vӟi cuӝc khӫng hoҧng ngày càng trҫm trӑng, không giҧi quyӃt đưӧc, thì chính
trong giai cҩp thӕng trӏ nhӳng phҫn tӱ lҥc hұu ngày càng lên và đһt vҩn đӅ nhân
sinh quan trên mӝt cơ sӣ mӟi, thoái bӝù làm sao cӭu vӟt đưӧc tә chӭc bҵng cách
thӫ tiêu chӃ đӝ dân chӫ, thӫ tiêu kinh tӃ hàng hóa?

Do đó, căn bҧn phҧi trӣ lҥi quan điӇm duy tâm, vӟi mӝt hình thӭc tôn giáo nào đҩy,
nhưng cũng có tiӃp thu nhӳng thành quҧ cӫa khoa hӑc và vүn chӕng nhӳng hình
thӭc mê tín cũ.

Trҫn Đӭc Thҧo

(L͓ch s͵ Tư tưͧng trưͣc Marx, tr. 227-293)

1
Tài liӋu ®B]

93©
2
In nhҫm là thӃ kӹ thӭ X - thӃ kӹ thӭ V tr. CN. Đã sӱa lҥi trong bài. PTL
3
Không rõ in nhҫm tӯ chӳ gì, nhưng Góp ph̯n phê phán kinh t͇ - chính tr͓ h͕c mà
là bài ca thì chҳc là khó lòng tìm ra ca sĩ. PTL
4
Nhӳng niên đҥi đó là nhӳng năm mà các nhà triӃt hӑc ҩy đưӧc 40 tuәi, tӭc là điӇm
cao nhҩt trong cuӝc đӡi cӫa mӝt ngưӡi (theo truyӅn thӕng Hy Lҥp) - BT. Nhӳng tài
liӋu chúng tôi tham khҧo ghi ngày mҩt và ngày sinh cӫa các triӃt gia này như sauù
Thalès (khoҧng 625 hay 624 ± 547 hay 546), Anaximandre (610 - 546), Anaximène
(khoҧng 585-525) - PTL
5
In nhҫm là Anaximandre. Đã sӱa lҥi trong bài. PTL
6
HiӋn nay sách báo triӃt hӑc dùng tӯ «vұn đӝng» thay cho «biӃn chuyӇn». BT
7
Theo truyӅn thuyӃtù Mӝt hôm ngưӡi la mӡi Empédocle đi ăn tiӋc, nhưng phҧi chӡ
mãi đӇ đӧi ông chӫ tiӋc, sau chӫ tiӋc đӃn làm chӫ tӑa rҩt đӝc đoán, bҳt mӑi ngưӡi
uӕng rưӧu rҩt nhiӅu, ai không uәng thì đә rưӧu lên đӅu; hôm sau, Empédocle triӋu tұp
chӫ tiӋc và chӫ nhà ra tòa án, đӅ nghi xӱ tӱ. Ý nghĩa câu chuyӋn là lúc bҩy giӡ có mӝt
cuӝc đҩu tranh gay go giӳa 2 pheù phe đӝc đoán và phe dân chӫ.
8
Ӣ thӡi Cә đҥi, nghӅ này có phҫn danh dӵ, vì dưӟi chӃ đӝ chӫ nô Hy Lҥp, gia đình
còn truyӅn thӕng phө quyӅn rҩt nһng. Đàn bà rҩt ít quyӅn, kӃt hôn căn bҧn là đӇ có
con và chuyӇn gia tài, vҩn đӅ luyӃn ái tình cҧm không có, nên phҫn tình cҧm phát triӇn
ngoài giá đӏnh lҥi có vai trò văn hóa, xã hӝi.
9
Cũng viӃt là Erinyes. PTL
10
Trao đәi sҧn phҭm là trao đәi không có tӹ lӋ, chӍ theo nhұn xét chӫ quan. Trao đәi
hàng hóa trӵc tiӃp là trao đәi theo tӹ lӋ giӳa các hàng hóa, nhưng chưa có đơn vӏ
chung đӇ làm kích thưӟc đo lưӡng. Trao đәi bҵng tiӅn tӋ tӭc là theo 1 thưӟc đo chung
là tiӅn tӋ.
TƯ TƯӢNG CӘ ĐҤI
TRUNG HOA
___________________
h̯n này n̹m giͷa ph̯n š và ph̯n š cͯa tác pẖm, nhưng không đưͫc đánh s͙ và
không có trong mͭc lͭc.
Phҥm Trӑng Luұt
___________________

93{
I - TÌNH HÌNH XÃ HӜI CHÍNH TRӎ

Tӯ thӃ kӹ VIII - III tr. CN là Xuân Thu ChiӃn Quӕc, thӡi kǤ phát triӇn mӝt cách đһc
sҳc (có thӇ là tӯ phong kiӃn phân quyӅn đӃn phong kiӃn tұp quyӅn). Theo Phҥm Văn
Lan, tư tưӣng Khәng, Mҥnh, Lão, Trang là xây dӵng phong kiӃn tұp quyӅn.

- Theo Quách Mҥt Nhưӧc, tӯ Tây Chu đӃn Đông Chu là tӯ nô lӋ đӃn phong kiӃn.

- Theo mӝt sӕ sӱ gia Liên Xô, thӡi kǤ đó là tӯ nô lӋ sơ kǤ qua phát đҥt, đӃn Ngũ Hӗ
mӟi là phong kiӃn sơ kǤ. Ý kiӃn này có 2 ý nghĩaù

+ Giҧi quyӃt đưӧc tính chҩt tương đương cӫa lӏch sӱ Đông và Tây.

+ Giҧi quyӃt sӵ bӃ tҳc cӫa chӃ đӝ phong kiӃn qua mҩy ngàn năm.

P͹c lưͫng s̫n xṷtù Đӡi Đưӡng mӟi dùng vũ khí bҵng sҳt (đһc tính cӫa chӃ đӝ nô lӋ
phát đҥt Tây phương).

Quan h͏ s̫n xṷtù Nhà Chu đã có quan hӋ nông nô và tá điӅn, nên sӱ Trung Quӕc kӃt
luұn đó là thӡi phong kiӃn. Song liên hӋ vӟi các nưӟc Phương Tây thì lý do đó không
quy đӏnh chӃ đӝ phong kiӃn. NhiӅu chӃ đӝ nô lӋ Tây phương có quan hӋ nông nô và tá
điӅn (Cә đҥi Ai Cұp), hơn nӳa ngay đӡi Hán còn nhiӅu nô lӋ.

Quá trình di͍n bi͇n cͯa ch͇ đ͡ nô l͏ù ӣ Tây phương, mӝt chӃ đӝ không thӇ tiêu diӋt
và chuyӇn sang chӃ đӝ khác khi nó chưa phát triӇn toàn bӝ diӋn tích cӫa nó. Ӣ Đӏa
Trung Hҧi cuӕi thӡi kǤ Hy Lҥp chӃ đӝ chӫ nô rã rӡi, nhưng miӅn Tây Đӏa Trung Hҧi
(Ý, Pháp) chưa phát triӇn, nên nó phát triӇn ӣ giai đoҥn La Mã, khi đã lan tràn hӃt nó
mӟi tan rã (còn khu vӵc bên ngoài xâm lưӧc đưӧc thì nó còn phát huy nӕt) - quy luұt
chung cӫa chӃ đӝ bóc lӝt.

Đӡi Chu văn minh Trung Quӕc chưa đҥt tӟi biên giӟi, tӟi Tҫn Hán mӟi đҥt đưӧc.

Ch͇ đ͡ chính tr͓ù Trưӟc kia ngưӡi ta quan niӋm Tҫn Hán là tұp quyӅn, nhưng nô lӋ
cũng có thӇ tұp quyӅn.

- Lӏch sӱ tư tưӣng Trung Quӕc trưӟc 1949 thӵc tӃ chӍ có tư tưӣng Cә đҥi, sau này
không có gì mҩy.
- Kӻ thuұt sҧn xuҩt đӡi nhà Hán chӍ tương đương vӟi đӃ quӕc Ba Tư và chưa hҷn
đã như Hy Lҥp (công cө sҳt nhưng vũ khí bҵng đӗng, chӭng tӓ kӻ thuұt sҳt còn
thҩp kém).
- Đi sâu vào nӝi dung tư tưӣng ta càng thҩy Khәng, Mҥnh, Trang... tương đương
vӟi tư tưӣng Ai Cұp và Hy Lҥp tӟi nô lӋ thӏnh trӏ.

9î

- Trong chӃ đӝ nô lӋ, mâu thuүn chӫ yӃu bao giӡ cũng là mâu thuүn giӳa nô lӋ và
chӫ nô, nhưng nó thӇ hiӋn bҵng nhӳng hiӋn tưӧng rõ rӋt nhҩt dưӟi hình thӭc quý
tӝc và công thương. TriӃt hӑc cũng bҳt nguӗn sâu sҳc tӯ mâu thuүn chӫ yӃu đó,
nhưng cũng phҧn ánh dưӟi hình thӭc mâu thuүn quý tӝc và công thương.
- Ӣ phương Tây, tư tưӣng triӃt hӑc phát triӇn nhҩt khoҧng nô lӋ sơ kǤ đӃn nô lӋ
thӏnh trӏ do có sӵ phát triӇn công thương cao đӝ.
- Nhưng nhӳng thҳc mҳc trên chӍ có nghĩa khi chúng ta công nhұn luұn án cӫa phái
Quách Mҥt Nhưӧc.
- NӃu theo ý kiӃn Phҥm Văn Lan, chӃ đӝ nô lӋ Trung Quӕc chӍ chӯng hơn 100 năm
và chưa phát triӇn hӃt diӋn tích, chӍ thu hҽp trong phҥm vi Hoa Bҳc. Nhưng ngưӡi
ta cũng có thӇ cho rҵng vì nó đã chuyӇn sang phong kiӃn nên mӟi phát triӇn trên
toàn diӋn tích cӫa Hoa Trung và Hoa Nam.
- Nhӳng chӫ nghĩa dung hòa (Gia tô) có tiӃn bӝ nhưng còn tư tưӣng lҥc hұu xuҩt
phát tӯ chӫ nô lҥi rҩt phát triӇn trong chӃ đӝ phong kiӃn.

II - TƯ TƯӢNG.

Thӡi Xuân Thu ChiӃn Quӕc, tư tưӣng phát triӇn vĩ đҥi tương đương vӟi tư tưӣng Hy
Lҥp. Tư tưӣng phong kiӃn Âu châu không phát triӇn gì hӃt. Phҫn tҥo tác cӫa nó chӍ có
khi xuҩt hiӋn phương thӭc sҧn xuҩt mӟi, và phҫn đó là do tư tưӣng tư sҧn (vì muӕn có
mӝt tư tưӣng phҧi có mӝt nӅn kinh tӃ nhҩt đӏnh - tư tưӡng phong kiӃn chӍ phát triӇn
trong giai đoҥn cách mҥng cӫa nó, và cách mҥng này là do tư sҧn).

Nhưng tóm lҥi vүn có nhӳng điӇm thӕng nhҩtù

+ Đӡi Tây Chuù chӃ đӝ quý tӝc, đҷng cҩp đưӧc quy đӏnh rõ rӋt vӟi nhӳng lӉ nghi giӳa
ngưӡi bóc lӝt và ngưӡi bӏ bóc lӝt.

Trung và hiӃu (trung vӟi ngưӡi tӝc trưӣng tӕi cao - hiӃu vӟi tә tiên, tӝc trưӣng).

Quân tӱ, tiӇu nhân - quý tӝc và không quý tӝc.

Đӭc - thiӋn (giai cҩp bóc lӝt vì thay Trӡi và có Đӭc, giai cҩp bóc lӝt phҧi giӳ lӉ). Ai
Cұp (nô lӋ) cũng có tôn ti này.

Cuӕi Tây Chuù tôn ti này lung lay.

Đông Chuù đưa đӃn khӫng hoҧng trҫm trӑng và cuӝc đҩu tranh giai cҩp.

9îc
Dưӟi quý tӝc chӫ nô xuҩt hiӋn mӝt giai cҩp chӫ nô mӟi là chӫ công và phú thương
(xuҩt thân tӯ quҧn lý nông nô hay thương nô cho quý tӝc). Công thương phát triӇn,
bӑn này dҫn dҫn lҩn át quý tӝc. Kinh Thi dүn chӭng quý tӝc ngày càng nghèo, mҩt
ҧnh hưӣng.

- «B͙n phương ngưͥi ngưͥi đi trͧ nên giàu có,

Còn ta thì cͱ đi đ͇n ch͟ cùng đưͥng m̩t v̵n»

- «Ta đây trưͣc ͧ nhà cao c͵a r͡ng đàng hoàng, nay nhà cao không có mà c͵a r͡ng
cũng không có mà ra vào, l̩i hàng ngày ph̫i lo đi ki͇m ăn, than ôi tình c̫nh ngày
nay khác xa vͣi lúc xưa»

(Quý tӝc phá sҧn)

«B͕n h͕ phú thương có rưͫu quý, có thͱc ăn ngon, l̩i có bà con thân thu͡c cùng xum
h͕p đông đͯ; ta đây rưͫu chè cơm nưͣc không có, l̩i s͙ng m͡t mình, th̵t ḽy làm tͯi
ph̵n»

(Than phiӅn có tính chҩt duy vұt)

- «B͕n chúng ph̭n sáp đ́p đͅ th̵t, nhưng d̯u có đ́p đͅ đ͇n đâu nͷa nhưng làm sao
đ́p đͅ b̹ng chúng ta đưͫc» .

- «B͕n chúng ăn m̿c l͡ng l̳y đ̭y, nhưng chúng là nhͷng k̓ hèn h̩, m̿c áo qu̯n t͙t
đ́p có xͱng đáng đâu».

(ChuyӇn thành đҩu tranh duy tâm)

+ Thương nhân bҧo vӋ quyӅn lӧiù

Phân hóa quý tӝcù ӫng hӝ nhà vua, ӫng hӝ chính quyӅn chӕng quý tӝc đӏa phươngù

- «B͕n tay chân cͯa chͯ ta, b͕n bay th̵t là tàn nh̳n, vì cͣ gì mà bay đe d͕a ta đ͇n
nông n͟i này, đ͇n m͡t ch͟ ͧ cũng không có, b͕n chúng bay là tay sai hung hãn cͯa k̓
th͙ng tr͓ (mӝt bӝ phұn quý tӝc quan niӋm là bӏ trӏ rӗi), mà nhͷng k̓ th͙ng tr͓ thì nghe
theo lͥi b͕n bay, g̯n gũi và yêu chu͡ng bay».

- «Còn đ͙i vͣi ngưͥi dân đ̩i chúng thì ch͑ bi͇t nô d͓ch chͱ không g̯n gũi vͣi ngưͥi
ta (tiӇu quý tӝc)»

(Ngưӡi dân qua phú thương)ù

9î9
- «Có ngưͥi ch͑ s͙ng an nhàn, su͙t ngày ăn không ng͛i r͛i, mà có ngưͥi thì su͙t ngày
không đưͫc ngh͑ ngơi, làm ăn v̭t v̫».

Nhұn đӏnh

- Có cuӝc đ̭u tranh gay g̷t giͷa b͕n phú thương tân hưngvà chͯ nô xuҩt phát tӯ thӭ
dân hay nô lӋ quҧn lý vͣi b͕n quý t͡c. Bӑn tân hưng xây dӵng bӝ máy quân chӫ đӝc
đoán, dӵa vào nhà vua đàn áp bӑn quý tӝc (quý tӝc tӵ xem là nhân dân). Bӑn chӫ nô
mӟi cũng dӵa vào nhân dân - và chính đáng hơn - vì phҫn nào chúng có lao đӝng.

- Mâu thuүn này chӍ là hiӋn tưӧng bӅ ngoài nhưng căn bҧn vүn là mâu thuүn chӫ nô -
nô lӋ, nhưng nó th͋ hi͏n đưͫc ph̯n nào (đình công, chҥy trӕn, khӣi nghĩa), như thӃ
cũng do điӅu kiӋn thӵc tӃ khách quan phát triӇn mӝt phҫn nào (phҧi có vұn tҧi giao
thông nô lӋ mӟi bӓ trӕn). Kinh Thi dүn chӭng cuӕi đӡi Tây Chu có nhiӅu hiӋn tưӧng
nô lӋ bӓ trӕn ӣ Tҩn, TӅ (phương tiӋn liên lҥc phát triӇn), lҿ tҿ còn có nhӳng hiӋn tưӧng
khӣi nghĩaù Lӛ có thӧ, Thӏnh có nông nô. Năm 842 tr. CN, nô lӋ, dân nghèo và bӑn
tân hưng biӋn minh đuәi Chu Lӝ vương - vua Chu - đһt lên 1 ông vua mӟi (bҥo quân)
đưӧc dân ӫng hӝ, vài năm sau Chu lҥi phөc hưng.

Do đó ta thҩy mâu thuүn chӫ yӃu là nô lӋ, dân nghèo và chӫ nô không thӇ hiӋn dưӟi
nhӳng hình thӭc khác.

*
* *

Theo mӝt sӕ câu trong kinh Thi, ngay cuӕi Tây Chu, cҧ hӋ thӕng tôn giáo, lӉ nghi
đưӧc xây dӵng tӯ nhà Hҥ (Hoa Bҳc) đã bӏ lay chuyӇn. Tư tưӣng này đưӧc xây dӵng
qua 3 giai đoҥn (Tư tưӣng nào bӏ đҧ phá? Tư tưӣng nào đưӧc xây dӵng?)

Theo Không Tӱù Ngưӡi nhà Hҥ tôn trӑng thiên mӋnh, kính sӧ quӹ thҫn, không dám
thân cұn, đãi ngưӡi thì khoan hұu, ít dùng hình phҥt, phong tөc nhà Hҥ thì ngu xuҭn,...
không có văn sӭc.

«pͥi nhà Ân thì tôn th̯n, d̩y ngưͥi phͭng s͹ quͽ th̯n, tr͕ng dͭng hình ph̩t mà kinh
th͓ (a) l͍ giáo, phong tͭc nhà Chu (b) nói chung là cưͣp bóc không ngͳng, không bi͇t
x̭u.

«pͥi Chu tôn l͍. Kính sͫ quͽ th̯n mà không dám thân c̵n, đãi ngưͥi thì khoan h̵u,
thưͧng ph̩t theo thͱ b̵c cao th̭p. hong tͭc nhà Chu nói chung thì hi͇u lͫi và khéo
thͯ lͫi, làm vi͏c gì x̭u thì bi͇t văn sͱc, làm vi͏c gì ác thì bi͇t che gi̭u».

9î3
®Quӹ thҫn tiêu biӇu cho thӏ tӝc. Nhưng khi chӃ đӝ áp bӭc chưa thành hình vүn giӳ
nhӳng đӏa phương có cӕng nҥp nhưng không tiêu diӋt. Khi chӃ đӝ bóc lӝt xây dӵng
thì hiӃn tӃ phát triӇn - phөng sӵ quӹ thҫn. HiӃn tӃ vӟi quӹ thҫn phҧn ánh quan hӋ
xã hӝi đӕi vӟi chӫ nô.

- Kinh thӏ (a) lӉ giáo cӫa thӏ tӝc.

- Đҩu tranh giai cҩp ác liӋt giӳa nô lӋ và chӫ nô, và trong nӝi bӝ chӫ nô tôn lӉ ít
phҧi cҫu cӭu tӟi quӹ thҫn đӇ đàn áp (ít thân cұn, «khoan hұu»), tә chӭc tương đӕi
nhân văn chӫ nghĩa, tránh chém giӃt giӳa chӫ nô. LӉ giáo nҵm trong phҥm vi quý
tӝc.

Khi kinh tӃ nhà Chu bӏ Thөc phá vӥ, lӉ giáo cũng bӏ phá vӥ. Cuӕi đӡi Tây Chu, trong
Kinh Thi có nhӳng văn kiӋn chӭng tӓ quan niӋm ThiӋn, Đӭc, LӉ đã lung layù

- «Thưͫng đ͇ làm h̩i ta, ch͑ mu͙n ta ch͇t kh͝ ch͇t sͧ. Thưͫng đ͇ soi sáng kh̷p b͙n
phương sao l̩i không có lòng thương xót đ͇n ta» (1).

- «Ông bà t͝ tiên là k̓ thiêng linh trong cõi u minh, sao nͩ đ͋ ta ch͓u đi͉u tai ương
mà không giúp đͩ ta».

- «Ṱt c̫ nhͷng t͡i v̩ cay đ̷ng cũng không ph̫i Trͥi nào giáng xu͙ng. Ṱt c̫ s͹
lo̩n l̩c tai ương đó đ͉u do ngưͥi gây ra» (ý nóiù quý tӝc thӕng trӏ).

Có ngưӡi thҩy đưӡng lӕi giҧi quyӃtù

- «Cái g͕i là Thiên m͏nh thì không nên tin c̵y vào, vì th͇ ta không nên b̷t chưͣc
nhͷng b͕n quan l̩i su͙t ngày phóng đãng, ta ph̫i ra sͱc su͙t ngày làm vi͏c».

Không tin Trӡi nӳa mà tin ngưӡi. Nhưng tư tưӣng chӃ đӝ đӃn đҩy thôi, không đi đӃn
nhұn thӭc nҳm chính quyӅn - cҧi tҥo quan niӋm Trӡi nhưng không đánh đә đưӧc.

- «Ngưͥi dân nô l͏ cũng do Trͥi sinh ra, v̵y cũng ph̫i đưͫc Trͥi cung c̭p cho cái
ăn ch͟ ͧ, v̵y h͕ cũng c̯n đ̩o đͱc và cũng có th͋ có đ̩o đͱc».

Ý thӭc mong nô lӋ bҵng chӫ nô chӭ không phҧi đánh đә chӫ nô, nó không ra ngoài
phҥm vi kinh tӃ chӫ nô.
Tҥi sao chӕng lҥi nhưng không thoát khӓi phҥm vi Thiên mӋnh? Vì hӑ thuӝc giai cҩp
lao đӝng nhưng nhӳng ngưӡi nói lên đưӧc là nhӳng ngưӡi có tính chҩt bóc lӝt - phú
thương dӵa trên cơ sӣ nô lӋ và thӭ dân. Quy luұt lӏch sӱù cuӝc đҩu tranh và tiӃng nói

9îî
là cӫa dân bӏ bóc lӝt, nhưng phҧi thông qua nhӳng đҥi biӇu là nhӳng ngưӡi có phҫn
nào bóc lӝt nhưng hӑ cũng bӏ chèn ép.

«Chúng ta làm ăn sinh nhai, làm nhi͉u ki͇m đưͫc nhi͉u ti͉n, làm ít ki͇m ít ti͉n,
nhưng dù ít nhi͉u cũng ph̫i đ͝ m͛ hôi nưͣc m̷t mͣi có. N͇u không may làm ăn b͓
thua l͟ thì chính phͯ lͅ ra ph̫i nâng đͩ, ho̿c n͇u ngưͥi dân b͓ tai h͕a chính phͯ lͅ
ra ph̫i cͱu t͇ mͣi ph̫i. š̵y mà ngày nay, chính phͯ không nhͷng không giúp đͩ gì
cho chúng ta mà l̩i còn xem chúng ta như k̓ thù đ͓ch, không nghĩ gì đ͇n đ̩o đͱc mà
còn cưͣp đo̩t cͯa c̫i cͯa chúng ta làm cho chúng ta không th͋ làm ăn kinh doanh gì
đưͫc nͷa».

QuyӅn lӧi ӣ đây là tӵ do kinh doanh dӵa trên cơ sӣ lao đӝng đòi hӓi mӝt đҥo đӭc cũ
(bҧo vӋ quyӅn lӧi quý tӝc chӫ nô); đӇ tránh thҧm hҥi cho công thương lúc bӏ tai vҥ, lӛ
vӕn, đòi hӓi mӣ rӝng đҥo đӭc cho mӝt giai cҩp bóc lӝt mӟi nhưng dӵa trên mӝt chân
lý tuyӋt đӕi cӫa lao đӝng (làm nhiӅu đưӧc hưӣng nhiӅu, ít đưӧc hưӣng ít).

Quan niӋm LӉ cũng lung lay (quan hӋ giӳa thưӡng dân quý tӝc và quý tӝc vӟi nhau).
Giai cҩp mӟi lên không chӏu LӉ ҩy.

«ëi̵n thay th̹ng Hoàng hͯ. Ôày b̫o tao đi đ̷p thành, nhưng trưͣc khi mày b̫o
tao đi mày không báo trưͣc cho tao bi͇t ph̫i dͥi nhà c͵a vͫ con đi nơi khác đ͋ tao
k͓p chu̱n b͓ đ̿t công vi͏c nhà. p͇n ngày đi là mày đ͇n g͕i tao đi ngay, làm cho
ru͡ng vưͥn nhà tao ph̫i b͗ hoang mà mày l̩i còn phá phách nhà cͯa tao nͷa. š̵y
thì ai b̫o mày không ph̫i là đ͛ b̭t nhân. Th͇ mà mày l̩i còn nói µTa có làm gì thiӋt
hҥi cho mày đâu, nhà cӱa mày bӏ phá hӫy, ruӝng vưӡn mày bӏ bӓ hoang, đó chҷng qua
là nhӳng viӋc bәn phұn mày phҧi làm đӇ tӓ lòng cung kính đӕi vӟi ta, cho nên cӭ theo
chӳ LӉ mà xét thì đó là lӁ tӵ nhiên thôi¶».

Đây không phҧi quan hӋ chӫ nô, vì nô lӋ và chӫ nô không có vҩn đӅ LӉ mà chӍ tiӇu
thӭ dân và quý tӝc. Trên cơ sӣ áp bӭc nô lӋ, còn có áp bӭc quý tӝc đӕi vӟi nhân dân
tӵ do theo chӳ LӉ. Bưӟc đҫu còn trong phҥm vi đҥi điӅn trang, công thương chưa phát
triӇn, thӭ dân bӏ áp bӭc cũng chӏu thôi, mӝt mһt khác, mâu thuүn thӭ dân quý tӝc
không gay gҳt quá (đòi hӓi đҩu tranh cũng chӍ trong giӟi hҥn cung cҩp điӅn trang thôi).
Nhưng khi nhӳng cuӝc đҩu tranh phát triӇn thúc đҭy căng thҷng, phong trào đưӧc lӵc
lưӧng mӟi cho thӭ dân (mua bán đưӧc không thông qua đӏa chӫ trang chӫ). Có công
thương, đòi hӓi phҧi tăng cưӡng áp bӭc hơn, do đó mâu thuүn phát triӇn - tư tưӣng
đưӧc phát triӇn, quý tӝc theo LӉ có thӇ áp bӭc thêm, thӭ dân cho là bҩt nhân.

- Trong Tây Chu, phҥm vi đҥi điӅn trang chư hҫu cũng là nhӳng đҥi điӅn trang lӟn,
chưa đӫ sӭc phҧn kháng trұt tӵ quy đӏnh, nhưng khi công thương phát - trong phҥm

9îË
vi đӏa phương - thì nó tә chӭc thành thӏ thành nhӳng phҥm vi đӝc lұp, tұp đoàn quý
tӝc bӏ phân chia giai cҩp... dӵa vào cơ sӣ kinh tӃ đӏa phương đӇ duy trì nӅn đӝc lұp.

- Tә chӭc cũ chӍ bҧo đҧm trұt tӵ trong tұp đoàn quý tӝc thôi, nên khi công thương
phát triӇn đòi hӓi xây dӵng bӝ máy quan lҥi và hӋ thӕng tư tưӣng mӟi.

Qua Đông Chu (Tây Chu phân thành chư hҫu khác đӝc lұp), kinh tӃ mӟi và cũ mâu
thuүn sâu sҳc hơn nӳa - xuҩt hiӋn 2 pheù bҧo thӫ và cҧi lương (thӇ hiӋn rõ ràng mâu
thuүn giӳa 2 nӅn kinh tӃ). Tư tưӣng chӍ đҥo thӵc ra chӍ có tư tưӣng Cә đҥi phát triӇn
thӡi Tây và Đông Chu - trên cơ sӣ đҩu tranh giӳa chӫ nô quý tӝc vӟi chӫ yӃu là nô lӋ
rӗi nông nô thӭ dân, thӫ công, phú thương; nhưng tiӃng nói là thӫ công, phú thương,
mӝt phҫn nào cӫa thӭ dân. Nông nô và nô lӋ không có đҥi biӇu trӵc tiӃp, nhưng là lӵc
lưӧng căn bҧn và tҥo thành mâu thuүn chӫ đҥo.

Tư tưӣng cũ có tính chҩt bҧo thӫ giӳ cũ, cҧi lương phҫn nào như Khәng Tӱ, hay phát
triӇn vào hưӟng bí như Lão Tӱ. Tư tưӣng mӟi có 2 hưӟngù Pháp gia đҥi biӇu cho thӫ
công, phú thương; mӝt luӗng đҥi biӇu phҫn nào cho thӭ dân là Mһc Tӱ.

Tư tưӣng chӍ đҥo sau này là Khәng Tӱ, mӝt thӭ cҧi lương cӭu vӟt lӉ giáo ngày trưӟc,
cӭu vӟt quyӅn thӕng trӏ quý tӝc bҵng 2 ý kiӃnù

Trӣ lҥi ý nghĩa chân chính nӝi dung LӉ giáo - quan niӋm chính danh (cha phҧi ra cha,
con phҧi ra con...). Thӵc hiӋn đưӧc chính danh là thӵc hiӋn đưӧc chӳ LӉ. Đó là sӵ
quay vӅ vӟi nӝi dung chӳ LӉ. Lúc ҩy chӍ còn là nghĩ vӅ lӉ giáo. Vӟi hưӟng đó, Khәng
Tӱ xây dӵng chӳ Nhân - ít xuҩt hiӋn trong Kinh Thi mà chӍ đӃn Khәng Tӱ mӟi phát
triӇn (có lӁ do Khәng Tӱ).

Mһc Tӱ dӵa trên quyӅn lӧi nhân dân chӕng lӉ giáo, đһt kiêm ái trên lӉ giáo; đҥi biӇu
cho quý tӝc cҧi lương là Khәng Tӱ, mâu thuүn phҫn nào vӟi đҥi biӇu cho nhân dân.
Sang phong kiӃn, phái Khәng Tӱ thҳng vì xã hӝi Trung Quӕc cũng không thoát khӓi
di tích tôn tӝc, nó tӗn tҥi mãi, công thương phát triӇn cũng không đánh đә đưӧc.
Khәng Tӱ có ưu thӃ.

Tuy nhiên không phҧi tư tưӣng Khәng Tӱ là vô giá trӏ, nó có mӝt giá trӏ dù hӳu hҥn -
đó là hưӟng chính đáng, trӣ lҥi nӝi dung. Sӵ thӵc Khәng Tӱ cũng quan niӋm mӝt cách
mơ hӗ và các nho gia sau này cũng không nҳm đưӧc. Nhưng hưӟng đó cũng là đòi hӓi
cӫa xã hӝiù mӝt xã hӝi không xây dӵng đưӧc mӝt trҥng thái mӟi mà bӏ di tích cũ ràng
buӝc - hưӟng đó là mӝt cách giҧi quyӃt trong phҥm vi cá nhân nhӳng mâu thuүn xã
hӝi. Nói chung hӋ thӕng này là mӝt h͏ th͙ng ph̫n đ͡ng (2).

Trҫn Đӭc Thҧo

9îƒ
(L͓ch s͵ Tư tưͧng trưͣc Marx, tr. 294-302)

(a) Khinh thӏ? PTL

(b) Nhà Ân? PTL
(1) Tiêu biӇu có 1 giai cҩp mӟi có khҧ năng sҧn xuҩt mӟi - thӭ dân. Quan niӋm Trӡi
do chӫ nô xây dӵng đӇ biӋn chính quyӅn thӕng trӏ. Nhưng bây giӡ quan niӋm bӏ lung
lay, ngưӡi ta phҧn đәi.
(2) Đây chӍ là mӝt ý kiӃn cӫa giáo sư Trҫn Đӭc Thҧo. Ý kiӃn này đúng hay sai cҫn
đưӧc bҥn đӑc xem xét. BT.

PHҪN SÁU
*
NGUӖN GӔC ĐҤO GIA TÔ

Các sách tư sҧn trình bày tư tưӣng Âu châu hiӋn đҥi gҫn như là toàn bӝ Gia tô giáo và
triӃt hӑc Gia Tô. Thӵc ra tư tưӣng hiӋn đҥi phát triӇn theo xu hưӟng chӕng Gia Tô,
nhưng trong khuôn khә đó.

Đҥo Gia Tô xuҩt hiӋn trong đӃ quӕc La Mã. Sӵ phát sinh và trưӣng thành đi đôi vӟi
sӵ phát sinh, trưӣng thành, suy vong cӫa đӃ quӕc La Mã, và tiêu biӇu cho phong trào
xã hӝi La Mã ± tan rã cӫa chӃ đӝ nô lӋ - phong kiӃn phát sinh và thanh hình ӣ Tây
phương. Nó tiêu biӇu đһc biӋt chính xác cho sӵ chuyӇn biӃn tӯ nô lӋ qua phong kiӃn
đҥi diӋn cho tư tưӣng cao nhҩt cӫa nô lӋ và bao trùm chӃ đӝ thӕng trӏ phong kiӃn và cҧ
tư bҧn nӳa. Trong bài này có 3 vҩn đӅ (qua loa) ù

I - Phong trào xã hӝi trong đӃ quӕc La Mã.

1 - Mâu thuүn căn bҧn trong đӃ quӕc La Mã.

2 - Sӵ tan rã cӫa đӃ quӕc La Mã.

9îd
II - Nӝi dung tư tưӣng cӫa đҥo Gia Tô.

III - Ý nghĩa đҥo Gia Tô.

*
* *

Dàn bài Gia Tô.

Xã hӝi ù
- Nhӳng mâu thuүn làm đӃ quӕc La Mã tan rã - thành thӏ nô lӋ - dã man
- Hưӟng tan rã tҩt yӃu đi sang phong kiӃn.
- Nhӳng đһc điӇm.
- Nӝi dung và sӵ xây dӵngù
+ Đһc điӇm nӝi dung và sӵ xây dӵng
+ Cách mҥngù phҧn ánh trung thành tình trҥng xã hӝi qua nhãn quan nhӳng ngưӡi
nghèo - đһc điӇm (lұt ngưӧc).
+ Thӕng trӏ lӧi dөng xuyên tҥc trong giai đoҥn thӭ ba - căn bҧn cӫa tư tưӣng
phong kiӃn và cҧ tư sҧn.
ëiá tr͓: phàn ánh phong trào giҧi phóng nô lӋ và chuyӇn sang phong kiӃn

I - PHONG TRÀO XÃ HӜI TRONG Đӂ QUӔC LA MÃ

1 - Mâu thuүn căn bҧn trong đӃ quӕc La Mã

Mâu thuүn xã hӝi

Mâu thuүn dân tӝc, bӝ tӝc

Mâu thuүn giӳa văn minh chӫ nô và thӃ giӟi thӏ tӝc («dã man»)

a) Mâu thuүn xã hӝi chӫ yӃu là chӫ nô và nô lӋ nhưng đã lên mӝt mӭc cao, phҫn
nhӳng nô lӋ trong bӝ máy sҧn xuҩt trӣ nên rҩt lӟn. Kinh doanh nô lӋ dҫn dҫn làm tiêu
tán mӑi phương thӭc lao đӝng tӵ do (lao đӝng thӫ công ӣ thành thӏ, và tiӇu nông ӣ
thôn quê, trung nông, phú nông, tiӇu đӏa chӫ) nhưng đӃn đó, kinh doanh nô lӋ đi tӯ
điӇm biӋn chӭngù bӑn chӫ nô lӟn trưӟc kia dӵa vào chӫ nô nhӓ và nhӳng hҥng nhân
dân tӵ do mӟi đӫ sӭc áp bӭc nô lӋ, bây giӡ chính nó tiêu diӋt chӛ dӵa cӫa nó, chӍ còn
9î©
mӝt sӕ chӫ nô lӟn và tay sai cӫa nó là mӝt sӕ vô sҧn (ngưӡi tӵ do nghèo, không có ăn
nhưng không lao đӝng, sӕng bҵng ăn bám), nghĩa là trong đӃ quӕc La Mã lӏch sӱ xoay
chiӅu. Do mâu thuүn này nên kinh doanh lӟn không tiӃn triӇn đưӧc nӳa (vì mҩt chӛ
dӵa trong cũng như ngoài), nên phҧi tә chӭc nhӳng kiӇu đҥi điӅn trang tӵ do có tính
chҩt phong kiӃn (giҧi phóng phҫn nào nô lӋ), nghĩa là phҧi dӵa vào nô lӋ, cho nên mӝt
sӕ ít đҩt, cho quyӅn sӣ hӳu, v. v... gӑi là lӋ nông, hình thӭc phôi thai cӫa nông nô.

- Đҥo Gia Tô không đóng vai trò giҧi phóng nô lӋ (Giáo hӝi đҫu tiên kӃt án khӣi
nghĩa nô lӋ và nông dân ӣ Phi châu, Ai Cұpù lҩy lӡi Chúa nhưng thӵc tӃ khi thành
hình, nó có tә chӭc kinh tӃ nô lӋ duy trì lâu hơn ai hӃt), nhưng nó ph̫n ánh phong
trào đòi gi̫i phóng nô l͏ và sӵ chuyӇn biӃn sang m͡t ch͇ đ͡ ti͇n b͡ hơn nhưng
cũng áp bͱc bóc l͡tù chӃ đӝ phong kiӃn.
- Đӭng vӅ phương diӋn lӏch sӱ, bҩy giӡ có nhiӅu sӱ gia nhưng không có mӝt tài
liӋu nào trong thӃ kӹ I viӃt vӅ Gia Tô, mãi thӃ kӹ II và III mӟi xuҩt hiӋn vҩn đӅù
Gia Tô có thӵc hay không?
- Năng suҩt nô lӋ sút kém và tұp trung nguy hiӇm.
- Tưӟng tá dã manù chia cho quân lính

b) Ôâu thu̳n xã h͡iù đӃ quӕc La Mã là mӝt hӋ thӕng áp bӭc bóc lӝt, do đӃ quӕc La
Mã áp bӭc bóc lӝt dã man bӝ tӝc khác (gӑi là các tӍnh) Gaule, TiӇu Á, Hy Lҥp. Đó là
nguӗn phát triӇn đӗng thӡi là nguӗn mâu thuүn cӫa đӃ quӕc La Mã, và tuy đi bóc lӝt
nhưng phҧi dӵa vào hӑ, vì hӑ mӟi sҧn xuҩt còn tә chӭc ӣ Ý-đҥi-lӧi sҧn xuҩt kém, chӍ
sӕng bҵng nhұp cҧng ӣ các tӍnh vӅ, nghĩa là cơ sӣ vӅ kinh tӃ ӣ các tӍnh, và dҫn dҫn cơ
sӣ vӅ quân sӵ cũng ӣ ngoài các tӍnh, nó đưa tӟi kӃt quҧ là cơ sӣ chính trӏ cũng ra
ngoài - nәi lên giành chính quyӅn. La Mã bҳt buӝc phҧi cho dân đӏa phương quyӅn
công dân La Mã - và nưӟc La Mã không có lý do tӗn tҥi nӳa.

c) Ôâu thu̳n giͷa văn minh chͯ nô và nhͷng b͡ t͡c còn ӣ thӡi đҥi thӏ tӝcù trưӟc kia,
trong lúc nó phát triӇn đӃ quӕc La Mã chiӃm cӭ thӏ tӝc hay đánh đӇ cưӟp ngưӡi vӅ
làm nô lӋ - thӃ giӟi thӏ tӝc là thӃ giӟi làm đӃ quӕc La Mã phát triӇn, nhưng đӃn mӝt
lúc La Mã tan rã trong nӝi bӝ, mà đӗng thӡi sӵ xâm nhұp cӫa La Mã làm các thӏ tӝc
tiӃn triӇn lên và mҥnh mӁ đánh La Mã. La Mã phҧi mua chuӝc bҵng đҩt đai, càng tiӃn
triӇn và đánh lҥi.

Ba phong tràoù dân phá sҧn, dân tӝc áp bӭc dã man đã kӃt hӧp đưa chӃ đӝ La Mã tan
rã, và phương thӭc sҧn xuҩt phong kiӃn thành hình. Ba mâu thuүn này là nhӳng mâu
thuүn căn bҧn trong tҩt cҧ đӃ quӕc chӫ nô, nhưng đӕi vӟi La Mã nó tӟi đӝ cao nhҩt và
tiêu diӋt luôn chӃ đӝ chӫ nô.

9 - La Mã cӫa đӃ quӕc La Mã - là mӝt quá trình tӯ tӯ:

9î{
+ Lúc đҫu chӃ đӝ nô lӋ còn mҥnh, ưu thӃ cӫa văn minh La Mã đӕi vӟi các dân tӝc còn
mҥnh. Mâu thuүn chӫ yӃu còn thӕng nhҩt, các dân tӝc oán ghét nhưng chưa có khҧ
năng giҧi phóng (thӃ kӹ I). Tӟi thӃ kӹ II mâu thuүn này dҫn dҫn phát triӇn, sӵ phân
biӋt giӳa công dân La Mã và các dân tӝc đӏa phương bӟt dҫn, sӵ đӕi kháng bӟt đi,
cuӝc đҩu tranh giӳa nô lӋ và phá sҧn chӕng chӫ nô trӣ nên rҩt mҥnh (thӃ kӹ II) - mâu
thuүn xã hӝi là chӫ yӃu. Tӟi thӃ kӹ IV - V, mâu thuүn văn minh và dã man là chӫ yӃu,
các dân tӝc lҩn dҫn và cuӕi cùng chiӃm cӭ đӃ quӕc La Mã.

+ Trong lúc phong trào chuyӇn biӃn lӏch sӱ đang diӉn biӃn, tҩt cҧ hӋ thӕng cũ vӅ kinh
tӃ, chính trӏ, tư tưӣng đӅu tan rã. Trưӟc kia mӛi đӏa phương cӫa đӃ quӕc La Mã là mӝt
bӝ phұn tӵ do (thành thӏ hay bӝ tӝc tӵ do), trong đó mӝt hӋ thӕng tư tưӣng phát triӇn
căn bҧn phҧn ánh sӵ thӕng nhҩt cӫa các đơn vӏ ҩyù mӛi bӝ tӝc có mӝt tôn giáo, mӝt
ông thҫn, chӫ yӃu kèm theo mӝt hӋ thӕng thҫn thánh tiêu biӇu cho hӋ thӕng quӕc gia
tӵ do và nhӳng bӝ phұn tương đӕi tӵ do cӫa quӕc gia đó (Thҫn chӫ yӃu nhӳng quӕc
gia tӵ do - hӋ thӕng nhӳng nghӅ nghiӋp, phӕ xá). Trong nhӳng nưӟc văn minh như Hy
Lҥp đã tiӃn tӟi tư tưӣng triӃt hӑc cũng tiêu biӇu và bҧo vӋ cho hӋ thӕng xã hӝi cӫa các
quӕc gia đó. Khi bӏ xâm chiӃm và lӋ thuӝc vào La Mã, nhӳng ông thҫn mҩt uy tín và
nhӳng tư tưӣng triӃt hӑc mҩt ҧnh hưӣng - công dân mҩt tinh thҫn (quyӅn lӧi và nhӳng
cái bҧo đҧm quyӅn lӧi đó; quyӅn lӧi vұt chҩt và tư tưӣng tӵ chӫ, dân tӝc). HiӋn tưӧng
này rҩt phә biӃn trong toàn bӝ đӃ quӕc La Mã, nhӳng sách còn lҥi cho biӃt mӑi ngưӡi
có cҧm tưӣng đӡi sӕng hӃt ý nghĩa, mҩt linh hӗn và nҧy tư tưӣng cӭu thӃ (trưӟc kia đã
có), nhӳng tư tưӣng này bây giӡ phát triӇn mҥnh mӁ (Osiris, Athis), và có ý nghĩa cӭu
thӃ cho toàn thӇ nhân loҥi (vì tҩt cҧ mӑi nưӟc đӅu bӏ áp bӭc). Đòi hӓi ҩy đưӧc thӇ hiӋn
mӝt cách tưӧng trưng trong ëia Tô là m͡t đ̩o cͱu th͇ ph͝ c̵p chung cho toàn th͋
nhân lo̩i, phҧn ánh giai đoҥn La Mã giӟi hҥn dân tӝc bӏ phá vӥ, sӵ bҧo đҧm quyӅn lӧi
cũ bӏ phá vӥ và chưa tìm đưӧc mӝt bҧo đҧm mӟi nên thӇ hiӋn bҵng sӵ bҧo đҧm mӝt
cách mơ hӗ, tưӧng trưng cho quyӅn lӧi con ngưӡi nhưng có mӝt cơ sӣ thӵc tӃ. Cái bҧo
đҧm đó lҧ linh hӗn bҩt diӋt và sӕ mӋnh linh hӗn sau khi chӃtù lên Thiên đưӡng.

YӃu tӕ hàng hóa có ҧnh hưӣng trong vҩn đӅ này (sӵ thương mҥi quӕc tӃ hóa đưa
đӃn tính chҩt phә cұp và đơn thҫn cӫa Gia Tô).

II - NӜI DUNG ĐҤO GIA TÔ

N͡i dung đҥo Gia Tô phҧn ánh mâu thuүn và giҧi quyӃt mӝt cách tưӧng trưng sӵ tan
rã cӫa đӃ quӕc La Mã và chuyӇn sang phong kiӃn ӣ Tây phương, đӗng thӡi công cuӝc
xây dӵng nói chung đó cũng phҧn ánh 3 giai đoҥn tan rã cӫa đӃ quӕc La Mã, cuӕi
cùng thì đҥo Giá Tô, kӃt quҧ tӕi hұu cӫa chӃ đӝ nô lӋ phương Tây đã thành tư tưӣng
thӕng trӏ cӫa chӃ đӝ phong kiӃn, bҧo vӋ chӃ đӝ phong kiӃn phương Tây. Nӝi dung đó
gӗm nhӳng gì? Nó rҩt phӭc tҥp; đơn giҧn hóa ta có 3 điӇmù

9Ë

®3 giai đoҥnù
1. ThӃ giӟi sҳp tan, Thiên Chúa sҳp giáng thӃ đӇ xây dӵng mӝt thӃ giӟi mӟi - đòi
hӓi dân t͡cù tan rã cͯa đ͇ qu͙c Pa Ôã, các dân t͡c đ͡c l̵p, bình đ̻ng.
2. Mâu thuүn giai c̭p gay gҳt (thӃ kӹ III), mâu thuүn dân tӝc mӡ đi. Chúng ta phҧi
tin tưӣng mӝt thӃ giӟi khác.
3. Thӕng nhҩt Đҥo và Giáo hӝi, xây dӵng chӃ đӝ phong kiӃn. Giáo hӝi
chiӃm đӝc quyӅn thҫn quyӅn].

1 - Tư tưͧng tha vong, tư tưͧng cͱu th͇ (Perdition)

Ngưӡi Cơ đӕc quan niӋm mình có tӝi, mҩt linh hӗn và đưӧc Chúa Cӭu thӃ. Mҩt linh
hӗn nghĩa là sau khi chӃt xuӕng đӏa ngөc, đưӧc cӭu thӃ là đưӧc lên Thiên Đưӡng. Lên
hay xuӕng thӵc ra chӍ do tâm trҥng hiӋn tҥi cӫa ngưӡi ҩy thôiù mҩt tinh thҫn vì không
biӃt bám vào đâu, nên căn bҧn đã thҩy sӕng trong đӏa ngөc và tin tưӣng. Tư tưӣng cӭu
thӃ trong xã hӝi cũ rҩt phә biӃn, ngày nay tuy xa nhưng còn rơi rӟt lҥi trong nhӳng
hiӋn tưӧng tâm lýù khi không có sӵ thӕng nhҩt giӳa chӫ quan và khách quan, mҩt hy
vӑng, cҧm thҩy buӗn bã ³sӕng cũng như chӃt´ - mҩt linh hӗn. Trong xã hӝi cũ, tâm
trҥng này cũng phә biӃn vì xã hӝi đang tan rã, mӛi cá nhân cҧm thҩy không có gì bҧo
đҧm.

Linh hӗn trong chӃ đӝ chӫ nô là tә chӭc bҧo đҧm chӃ đӝ chӫ nô. Nhӳng tә chӭc này
tan rã tӯng bӝ phұn - cá nhân mҩt tinh thҫn (ngày nay, khi như thӃ ngưӡi ta trӣ lҥi Gia
Tô, đҥo Khәng Mҥnh, hay cҧ nhӳng mê tín tҫm thưӡngù bói toán, tӱ vi). Nӝi dung này
tӯ trưӟc đã có, nhưng đӃn bây giӡ phát triӇn đӃn mӝt yêu cҫu caoù cͱu th͇ cho m͕i
giai c̭p và dân t͡c. Tư tưӣng này phҧn ánh trong xã hӝi La Mã trong lúc đa sӕ nhân
dân, nhӳng thành phҫn trung gian bӏ phá sҧn, đһc biӋt ӣ các dân tӝc bӏ áp bӭc, thành
phҫn trên cũng phá sҧn, không thҩy lӕi thoát ± yêu cҫu cӭu thӃ phә cұp đӃn chӛ xóa
b͗ c̫ biên giͣi dân t͡c (mӑi dân tӝc đӅu bӏ áp bӭc). Yêu cҫu này không chӍ cho ngưӡi
tӵ do (như Osiris) mà mͧ r͡ng cho c̫ nô l͏, vì chính nhӳng thành phҫn tӵ do trưӟc
bây giӡ mӝt phҫn biӃn thành nô lӋ, phҫn còn lҥi cũng bӏ liӋt vào mӝt chӃ đӝ nô lӋ. Cө
thӇ, Gia Tô phát sinh vào thӃ kӹ I trong nhӳng tұp đoàn Do Thái nghèo ӣ nhӳng thành
thӏ Đông phương (Ai Cұp, Syrie, TiӇu Á, cҧ Hy Lҥp) phҫn lӟn cӫa đӃ quӕc La Mã;
sau dҫn dҫn mӣ rӝng ra nhiӅu thành phҫn nghèo, hӑ căm thù Nhà nưӟc La Mã, nhưng
không có điӅu kiӋn giҧi phóng dân tӝc nên đòi hӓi mӝt ông thҫn cӭu thӃ cho toàn thӇ
nhân loҥi.

®- Thӧ thuyӅn phá sҧn

- Gia Tô tư bҧn tăng sĩ không có tӵ hào dân tӝc, không hy vӑng giҧi phóng dân tӝc.
9Ëc
- Các nưӟc thuӝc đӃ quӕc La Mã bҩy giӡ không thӇ xây dӵng nưӟc đӝc lұp trên
chӃ đӝ nô lӋ, vì chӃ đӝ này đã hӃt phát triӇn. Nhưng sau này qua phong kiӃn, hӑ
xây dӵng đưӧc. Gia Tô có mang mӝt yӃu tӕ dân tӝc chӕng La Mã.
- Lúc đҫu Gia Tô mang tính chҩt dân tӝc Do Thái (các tұp đoàn nghèo), vӅ sau nó
mҩt dҫn tính chҩt dân tӝc vì sӵ gia nhұp cӫa nhiӅu dân tӝc khác, phӭc tҥp ӣ các
thành thӏ Cұn Đông.
- Quan hӋ giӳa cha và con là quan hӋ giӳa chӃ đӝ cũ (kӹ luұt) và chӃ đӝ mӟi mong
ưӟc (nhân đҥo, ban ơn).
- ëiáng th͇ù thҫn biӃn thành ngưӡi chӏu khә đӇ cӭu thӃ. Tư tưӣng này phҧn ánh
cái mơ mӝng cӫa nhân dân trong chӃ đӝ cũ (trong chӃ đӝ phong kiӃn) đưӧc thӇ
hiӋn mӝt cách hình thӭc].

9 - YӃu tӕ thӭ hai: quan ni͏m Tam v͓ hay Ba ngôi

(Trinité: Cha, Con và sau thêm Thánh Th̯n)

Cha, Con là chӫ yӃu. Vҩn đӅ Cha, Con, 2 vӏ nhưng đӗng chҩt, vүn là mӝt Thưӧng đӃ,
cùng mӝt chҩt Thҫn nhưng 3 ngôi khác nhau. Thҫn Cha phát sinh Thҫn Con, Thҫn
Con hy sinh hiӃn tӃ đӇ cӭu vӟt nhân loҥi. Tӯ vұt tә đã có hiӃn tӃ (tôtemù do hiӃn tӃ
linh hӗn đưӧc bҧo đҧm - trưӟc kia hiӃn tӃ súc vұtù vұt tә - sau này trong nhӳng đҥo
hiӃn tӃ Đông phương, Osiris hy sinh cӭu nhân loҥi). Ông thҫn hy sinh tiêu biӇu cho
quyӅn thӕng trӏ cӫa giai cҩp thӕng trӏ, đưӧc xây dӵng có hy sinh đӇ thӵc hiӋn xây
dӵng đưӧc chӃ đӝ thӕng trӏ, nghĩa là - theo nó - cӭu thӃ cho xã hӝi. Tuy nhiên, ӣ đây
có mӝt điӇm mӟiù không phҧi ông Thҫn mà Con ông Thҫn hiӃn tӃ - Thҫn có hi͇n t͇
nhưng không ph̫i dưͣi hình thͱc Th̯n (Cha) mà dưӟi hình thӭc Ngưӡi (Con). Tҥi
sao có hiӋn tưӧng này, và hiӋn tưӧng này có tính chҩt nhân dân và làm đә máu nhiӅu
(Sirius cho là Cha Con là hai vӏ đánh nhauù Do Thái Cơ đӕc - Cơ đӕc; Tin lành - Tân
Cơ đӕc). Tam vӏ Thҫn thánh là mӝt chҩt, nhưng phân biӋt dүn đӃn đánh nhau, nәi loҥn
và sau này trong Trung Cә và gҫn Phөc Hưng còn đánh nhau lӟn vì hiӋn tưӧng này -
Tin Lành. Theo ý tôi, vҩn đӅ liên quan tӟi vҩn đӅ dân tӝc trong đӃ quӕc La Mãù Thҫn
đҥi diӋn cho ông vua. Ông vua cӫa các dân tӝc bӏ chinh phөc không còn uy tín - không
còn hiӃn tӃ. Còn Hoàng đӃ La Mã bӏ chӕng đӕi không đưӧc công nhұn. Nhân dân đòi
hӓi mӝt minh quân, Minh quân này khác vӟi ông vua cũ cӫa thӏ tӝc, nhưng phҧi do
chӃ đӝ cũ - quân chӫ - phát sinh, nên ông Cha phҧi sinh ra ông Con đӇ hy sinh hiӃn tӃ
(sách Thánhù Gia Tô là ông vua cӫa thӃ giӟi mӟi, cha là đҥi diӋn cho vua cũ hay vua
La Mã). Các dân tӝc bӏ đӃ quӕc La Mã áp bӭc không có điӅu kiӋn giҧi phóng dân tӝc,
chӕng La Mã, và yêu c̯u m͡t Nhà nưͣc mͣi cư x͵ bình đ̻ng giͷa các dân t͡c và các
thành ph̯n - cӭu thӃ cҧ nhân loҥi. Do đó Gia Tô có tác dөng lӟn, có phҫn tiӃn bӝ và
phҧn đӝng. Đһc biӋt thӡi Trung Cә, vӅ phương diӋn bình đҷng bác ái, nó đưӧc sӱ

9Ë9
dөng trong các cuӝc bҥo đӝng nông dân đòi bình đҷng bác ái, và trong thӃ kӹ XIX cho
phong trào xã hӝi.

®Ӣ Trung Quӕc, Thái Bình Thiên quӕc lҩy Gia Tô đӇ đҩu tranh.
Phong trào công nhânù xã hӝi Công giáo.]

Công giáo và phҫn nào đưӧc sӱ dөng trong nhӳng phong trào dân tӝc, thu hút đưӧc
nhӳng ưӟc vӑng bình đҷng dân tӝc dù rҩt mơ hӗ, nhӳng trí thӭc cũ đi đҥo vì ưӟc vӑng
bình đҷng. Nhưng tác dөng phҧn đӝng cӫa nó vì làm lҥc hưӟng phong trào cách mҥng
vì hình thӭc bӅ ngoài có phҫn tiӃn bӝù quan niӋm bình đҷng giai cҩp và dân tӝc.

3 - YӃu tӕ thӭ ba: quan ni͏m bác ái

Cha và Con có mӝt phân biӋt căn bҧnù luұt cӫa Cha là mӝt kӹ luұt có tính chҩt cưӥng
bách, luұt cӫa Con có tính chҩt bác ái - tӯ Pháp luұt qua Tӵ nguyӋn. VӅ hình thӭc, đó
là mӝt tiӃn bӝ lӟnù ph̫n đ͙i cưͩng bách, đ̿t bác ái, t͹ nguy͏n, t͹ giác. Bác ái ͧ đây
có tính ch̭t ph͝ c̵p, th͙ng nh̭t giͷa chͯ quan và khách quan, cá nhân và nhân lo̩i.
Sӣ dĩ đi đӃn hình thӭc cao ҩy vì nó tiêu biӇu cho mӝt phong trào xã hӝi rӝng rãi là
phong trào đҩu tranh cӫa nô lӋ (nhӳng phong trào trưӟc đóng khung trong bӝ tӝc, nên
ít khi thu hút đưӧc nô lӋ). Nhưng trên cơ sӣ tiӃn bӝ đó, nó lұt ngưӧc cҧ ý nghĩa chân
chính, vì không đòi hӓi cái Bác ái thӵc hiӋn trong thӵc tӃ nhưng thӵc hiӋn trong linh
hӗn, trong khi nhӳng áp bӭc bóc lӝt trong thӵc tӃ (chӫ nô - nô lӋ) vүn đưӧc duy trì.
Tính chҩt cӫa Gia Tô là thӵc hiӋn mӝt chuyӋn hӧp lý và nhân đҥo, nhưng thӵc hiӋn
trong mӝt thӃ giӟi mơ hӗ cӫa linh hӗn.

®Mơ hӗ, vì yêu cҫu cӫa nhân dân là sӵ mong muӕn mӝt sӵ thӕng trӏ khác, mӝt vì
minh quân - trong khuôn kh͝ nô l͏ - ưӟc muӕn đó cӕ nhiên phҧi mơ hӗ và không
thӇ có đưӧc, chӃ đӝ nô lӋ đã hӃt nhiӋm vө. Tuy nhiên, sӵ ³giҧi phóng´ này tuy mơ
hӗ nhưng có cơ sӣ]

Tӯ đó xuҩt hiӋn quan niӋm 2 thӃ giӟiù bên kia bình đҷng, bác ái trong linh hӗn, bên
này là thӃ giӟi thӵc tӃ vұt chҩt. Bên kia là sӵ thӇ hiӋn nhӳng yêu cҫu cӫa bên này, và
cũng là mӝt giҧi pháp đӇ duy trì thӵc tӃ cӫa bên này. Tuy giҧi quyӃt trӯu tưӧng nhưng
nó tӗn tҥi đưӧc, vì tiêu biӇu cho mӝt bưӟc tiӃn bӝ thӵc vӅ phương diӋn khách quan và
lӏch sӱù tӯ nô lӋ qua phong kiӃn, nô lӋ không phҧi là ngưӡi, còn nô lӋ tuy thӵc tӃ vүn
bӏ áp bӭc bóc lӝt dã man nhưng trong tinh thҫn là mӝt con ngưӡi có quyӅn sӣ hӳu.
Vүn là áp bӭc bóc lӝt tàn tӋ nhưng hình thӭc tiӃn bӝ - Gia Tô có hình thӭc tiӃn bӝ
nhưng nӝi dung mơ hӗù bình đ̻ng và bác ái cho c̫ nhân lo̩ikhông phân bi͏t giai c̭p,
dân t͡c. Đһt nó là mӝt chân lý cӫa thӃ gian, nhưng đ͋ nó ra ngoài th͇ gian, phӫ đӏnh
nó trong thӃ gian, cho thӵc tӃ là mơ hӗ và lҩy mơ hӗ làm thӵc tӃ - do đó Gia Tô bҧo
vӋ chӃ đӝ phong kiӃn, và bao trùm tư bҧn vì nó thӓa mãn thiӃt thӵc giai cҩp thӕng trӏ -
9Ë3
phә cұp ӣ toàn bӝ Tây phương, mӝt phҫn thӃ giӟi và rҩt sâu sҳc. Vì thӃ phong trào
cách mҥng trong thӡi Trung Cә và cҧ tư sҧn mӝt phҫn nào bӏ lôi cuӕn trong đҥo Gia
Tô, nhưng chӫ yӃu là chӕng quan niӋm Gia Tôù quan niӋm nhӳng giáo điӅu đó là chân
lý nhưng khҷng đӏnh nó trong thӃ giӟi bên này.

®- ThiӃt thӵc vӅ phương diӋn hình thӭcù nô lӋ đưӧc chuyӇn thành nông nô tương
đӕi ³ngưӡi´ hơn. Đó là kӃt quҧ cӫa cuӝc đҩu tranh nô lӋ. Hai mһt đó cӫa Gia Tô
vӯa cao quý vӯa mơ hӗ phҧn ánh sӵ chuyӇn biӃn tӯ nô lӋ qua nông nô - tiӃn bӝ
nhưng chӍ là hình thӭc, do đó Bác ái thӵc hiӋn phҧi thông qua Chúa. Cơ sӣ cӫa tư
tưӣng giҧi phóng nô lӋ thӵc sӵ có, nhưng không có tác dөng thӵc tӃ, do đó tư
tưӣng cũng chӍ hình thӭc mơ hӗ.
- Gia Tô giáo phҧn ánh tư tưӣng cӫa phong trào giҧi phóng nô lӋ.
- Yêu cҫu cӫa phong trào đưӧc thӵc hiӋn vӟi chӃ đӝ phong kiӃnù minh quân, nhân
đҥo, bác ái - ban ơn là lý tưӣng điӇn hình và cũng là đһc điӇm cӫa chӃ đӝ phong
kiӃn].

III ± SӴ CHUYӆN BIӂN TƯ TƯӢNG TӮ CӘ ĐҤI QUA TRUNG CӘ

Ngoài tính chҩt tôn giáo, Gia Tô còn là mӝt triӃt hӑc duy trì đưӧc tài sҧn văn hóa Cә
đҥi Hy Lҥp trong thӡi Trung Cә, đһc biӋt là phҫn đҫu. Mӝt đһc điӇm cӫa biӃn chuyӇn
nô lӋ - nông nô ӣ Âu châu là vӅ xã hӝi có mӝt tiӃn bӝ, nhưng có mӝt sӵ thoái bӝ xét
vӅ mһt văn minh thành thӏ và mӝt phҫn nào thưӧng tҫng kiӃn trúcù tӟi thӃ kӹ XV, XVI
mӟi lҥi đҥt đưӧc mӝt trình đӝ văn minh vӅ khoa hӑc, nghӋ thuұt và tә chӭc Nhà nưӟc
cӫa nhӳng thành thӏ Hy Lҥp phӗn thӏnh. Do đҩy, nhӳng sӱ gia tư sҧn vүn xem phong
kiӃn là mӝt thӡi đҥi thoái bӝ (vì chӍ nhìn trên thưӧng tҫng); vӟi sӵ thoái bӝ đó, nӅn
văn minh duy trì đưӧc nhӡ nhӳng tә chӭc giáo hӝi (sách vӣ cӫa Cә đҥi đưӧc các thҫy
tu thҫy dòng giӳ lҥi. Nhӳng kiӃn thӭc (khoa hӑc, nghӋ thuұt) cũng duy trì đưӧc trong
nhà tu dưӟi hình thӭc ban ơn cӫa Chúa (chân lý khoa hӑc do Chúa ban cho, nӝi dung
khoa hӑc là nhӳng ý niӋm cӫa Chúa). Ngưӡi tiêu biӇu sӵ thu hút thành tích Cә đҥi vào
Gia Tô là Saint Augustin. Ông này thӕng nhҩt mâu thuүn giӳa chân lý thҫn bí cӫa
công giáo và chân lý lý tính cӫa khoa hӑc bҵng cách khҷng đӏnh rҵng chӍ có nhӡ thҫn
mà chúng ta có thӇ hiӇu biӃt đưӧc chân lý (chân lý lý tính phө thuӝc chân lý thҫn bí -
các hiӅn triӃt đӅu vô giá trӏ). Tư tưӣng này phҧn ánh thӵc tӃù văn minh thành thӏ tan rã
khҳp nơi, chӍ trong Giáo hӝi mӟi duy trì đưӧc, tә chӭc chính trӏ cũng tan rã.

®ThӃ giӟi có 3 tôn giáo lӟnù Phұt giáoù Gia Tô giáo và Hӗi giáo. Mӛi đҥo có đһc
tính riêng. ĐӅu là thҫn bí, nhưng đӭng vӅ phương diӋn lý tính thu hút đưӧc kiӃn
thӭc khoa hӑc thì đҥo Gia Tô cao nhҩt. Buәi đҫu ӣ Tây phương, Gia Tô giáo có

9Ëî
mӝt vai trò quan trӑng vӅ chính trӏ và kinh tӃ nӳa. Nó đưӧc xây dӵng tӯ dưӟi lên
trên trong toàn bӝ lĩnh vӵc La Mã - tính chҩt quҫn chúng.
Hӗi giáo đưӧc xây dӵng tӯ dưӟi lên trong Ҧ rұp thôi, sau lan tràn bҵng xâm lưӧc -
thӕng trӏ, cưӥng bӭc các dân tӝc bӏ trӏ.
Phұt giáo lan tràn bҵng cách hòa bình nhưng buәi đҫu lan tràn qua nhӳng tҫng lӟp
trên đã.
Do đó Gia Tô, nhҩt là buәi đҫu, mang mӝt nhân dân tính đһc sҳc nên cӭu vӟt đưӧc
mӝt sӕ lӟn thành tích cә đҥi (phép tính, thiên văn, tư tưӣng). Cũng vì thӃ, sӭc hҩp
dүn cӫa Gia Tô mҥnh hơn (tә chӭc tính).]
PHҪN BҦY
*
TƯ TƯӢNG TRUNG CӘ

Ê
  Ê ‘

‘
P
‘‘‘
‘
‘ 

 Ph n M t: Nh p đ l ch s t t ng
 Ph n Hai: Bi n ch ng pháp cu ti n s t t ng
 Ph n Ba: V n đ nh n th c c a loài ng i trong xã h i
nguyên th y - Ph l c
 Ph n B n: Ý nghĩa c a khái ni m th n trong xã h i chi m
h u nô l
 Ph n Năm: T t ng tri t h c Hy L p
 Ph n Năm B: T t ng tri t h c Hy L p trong th k IV
và III tr. CN
 T t ng c đ i Trung Hoa
 Ph n Sáu: Ngu n g c đ o Gia Tô

XÃ HӜI TRUNG CӘ
9ËË
I - Phương thӭc sҧn xuҩt
II - Cuӝc đҩu tranh giai cҩp
III - Phong trào tư tưӣng

I ± PHƯƠNG THӬC SҦN XUҨT

1) Cuӕi thӡi Cә đҥi, sӭc sҧn xuҩt đã phát triӇn đӃn mӭc bҳt buӝc phҧi tә chӭc sҧn
xuҩt theo lӕi tiӇu quy môù vӟi cái cày sҳt đã đưӧc phә biӃn, vӟi nghӅ thӫ công đã
đưӧc tә chӭc ӣ thôn quê (quan trӑng) + đã có nhӳng điӅu kiӋn đӇ phát triӇn phương
thӭc sҧn xuҩt tìӇu quy môù phương thӭc sҧn xuҩt gia đình đ͡c l̵p tӵ do hay mӝt
phҫn tӵ do. Cuӕi công xã đҫu nô lӋ, phương thӭc sҧn xuҩt trung quy mô cũng phát
triӇn, kinh tӃ gia đình phát triӇn vӟi sӵ lao đӝng cӫa nô lӋ, cày đӗng thӫ công bҳt đҫu
phát triӇn, kinh tӃ gia đình phát triӇn vӟi sӵ lao đӝng cӫa nô lӋ. Hình thӭc bóc lӝt nô
lӋ đҫu tiên là bóc lӝt trong gia tӝc, dӉ dàng và coi sóc luôn - nô lӋ phҧi làm viӋc. Vӟi
sӵ phát triӇn, phương thӭc này bӏ lҩn át tӯ cuӕi nô lӋ. Kinh doanh nô lӋ xuҩt hiӋn.
Công trưӡng thӫ công mua nô lӋ ӣ tӍnhù làm bát đĩa, tàu biӇn... dҫn dҫn bӏ lҩn át vì sӵ
phát triӇn cӫa chӃ đӝ nô lӋ - nông nô (nhiӅu nô lӋ quá, trung gian phá sҧn, chӫ nô cô
lұp, không coi sóc đưӧc, sinh ra chây lưӡi). Sӵ phát triӇn này tҥo điӅu kiӋn chuyӇn
biӃn sang chӃ đӝ nông nô (giҧi phóng phҫn nàoù cho ruӝng, nhà, v .v...),

®- TiӇu chӫ nô bӏ đҥi chӫ nô lҩn át.

- Đҥi chӫ nô mang mâu thuүn - tӵ thӫ tiêu phát triӇnù
- 1 ngưӡi làm viӋc nuôi đưӧc 1 ngưӡi nӳa - công xã qua nô lӋ.
- 1 ngưӡi làm nuôi nhiӅu ngưӡi và nuôi mình mӝt cách khá giҧ hơn nô lӋù nô lӋ -
nông nô.
- Mӝt mһt biӃn thành đҥi điӅn trang tӵ túc ӣ trong Chúa phong kiӃn nҳm tư liӋu -
nҳm nông nô (căn bҧn) - bóc lӝt siêu kinh tӃ là phө]

Căn b̫n s͹ chuy͋n bi͇n tͳ nô l͏ qua nông nô là do s͹ phát tri͋n cͯa lͭc lưͫng s̫n
xṷt - hình thӭc tiӇu quy mô cӫa ngưӡi lao đӝng có thӇ duy trì và phát triӇn đưӧcù
bҩy giӡ mӝt ngưӡi làm có thӇ nuôi nhiӅu ngưӡi và tӵ nuôi mình mӝt cách khҧ quan
hơn nô lӋ. Bóc lӝt trӣ nên tinh vi hơn. Nhưӡng cho nông nô mӝt phҫn nào quyӅn lӧi
đӇ bóc lӝt đưӧc nhiӅu hơn - năng suҩt cao. Đó là lý luұn chung, nhưng không ph̫i
chͯ nô sáng su͙t t͹ đ͡ng gi̫i phóng nô l͏, mà nhӡ cuӝc đҩu tranh cӫa nô lӋ và dân
nghèo làm bӑn chӫ nô tan rã, phҧi nhưӧng bӝ.

9˃
®- Gia đình lao đӝngù nông nghiӋp hay thӫ công tӵ do, khác tiӇu chӫ nô và đҥi chӫ
nô.
- Gia đình lao đӝng làm tӃ bào cho xã hӝi].

Ch͇ đ͡ phong ki͇n phát tri͋n trên cơ sͧ lao đ͡ng t͹ do ti͋u quy mô (Gia đình lao
đӝngù nông hay thӫ công).

Nhưng đӗng thӡi chӃ đӝ phong kiӃn tuy đӕi vӟi nô lӋ có giҧi phóng phҫn nào buәi
đҫu, nhưng căn b̫n nó kìm hãm phương thͱc s̫n xṷt ti͋u nông và thͯ công và
nhӳng đҥi điӅn trang phong kiӃn. Vì trong đҥi điӅn trang các gia đình không đưӧc
phát triӇn đưӧc vì Chúa phong kiӃn chiӃm mҩt mà chӍ đӇ cho mӝt sӕ tӕi thiӇu thôi.
Tә chӭc thӫ công trong điӅn trang kìm hãm thӏ trưӡng thӫ công tӵ do.

- Đһc điӇmù lao đӝng tӵ do hay tӵ do mӝt phҫn.

- Bưӟc đҫu chӃ đӝ phong kiӃn còn phù hӧp vӟi sӵ phát triӇn cӫa sӭc sҧn xuҩt, nhưng
càng ngày phương thӭc bóc lӝt tô càng mâu thuүn vӟi sӵ phát triӇn đó.

2) Tә chӭc lao đӝng gia đình trong phong kiӃn rҩt quan trӑng vì có ý nghĩa rҵng giá
tr͓ cͯa lao đ͡ng ph̯n nào đưͫc công nh̵n (khác ngưӡi lao đӝng trưӟc kia là nô lӋ
không có tӵ do). Nhưng lao đӝng tӵ do này có tính chҩt cá thӇ chưa tә chӭc. Hӑ vүn
bӏ phong kiӃn đàn áp vì phҫn quan trӑng cӫa phương tiӋn sҧn xuҩt ӣ trong tay chúng.
Đó là mүu thuүn căn bҧnù phương thͱc s̫n xṷt cá th͋ t͹ do ph̯n nào và quan h͏ sͧ
hͷu phong ki͇n.

®Trưӟc kia, lao đӝng là phҫn cӫa ngưӡi nô lӋ. Bây giӡ ngưӡi lao đӝng đưӧc công
nhұn phҫn sӣ hӳu vӅ phương diӋn sҧn xuҩt].

Mâu thuүn này diӉn biӃn qua 3 giai đoҥnù

II - CUӜC ĐҨU TRANH GIAI CҨP

3 giai đoҥnù

l) Tӯ thӃ kӹ V - thӃ kӹ Xù là thӡi gian tan tành cͯa nhͷng di tích cͯa ch͇ đ͡ C͝ đ̩i,
phát tri͋n ch͇ đ͡ đ̩i đi͉n trang và xây d͹ng quan h͏ xã h͡i phong ki͇n. Di tích cӫa
xã hӝi cә đҥi (căn bҧn là tә chӭc văn minh thành thӏù kinh tӃ thành thӏ, chính trӏ, hành
chính, v.v.. tұp trung ӣ thành thӏ) dҫn dҫn tan rã, tӟi thӃ kӹ X có thӇ xem là tan tành,
nhӳng tә chӭc này dҫn chuyӇn hҷn vӅ thôn quê lҩy đơn vӏ là điӅn trang phong kiӃn.

9Ëd
Nhӳng quan hӋ xã hӝi phong kiӃn đưӧc xây dӵng.

- Giӳa chúa phong kiӃn và nông nô.

- Giӳa chúa và chư hҫu (tӯ kӷ binh cho đӃn ông vua hay Hoàng đӃ).

VӅ mһt tư tưӣng, đưӧc xây dӵng trên quan niӋm ban ơn giӳa chúa phong kiӃn và
nông nô hoһc giӳa chúa và chư hҫu).

®- Thành thӏ suy đӗi vì bӏ s͹ c̩nh tranh cͯa nông nghi͏p đi͉n trang phát triӇn,
không bán cho ai - kinh tӃ tӵ túc.
- Giáo hӝi cũng suy đӗiù hoһc phө thuӝc chúa phong kiӃn hoһc biӃn thành phong
kiӃn.
- Tuy nhiên vүn có liên quan lӓng lҿo (Giáo hӝi bao trùm), trên cơ sӣ mӟi hoàn
toàn đó, công thương nghiӋp lҥi phát triӇn tӯ dưӟi lên trên. Mӝt nguӗn gӕc nӳa là
nông nô tr͙n đ̩i đi͉n trang ra t͑nh.
- Căn bҧn sӵ khôi phөc thành thӏ là s͹ phát tri͋n lao đ͡ng và đ̭u tranh cͯa nông
nô và nông dân.
- ThӃ kӹ XIV ӣ Anh đã có nhiӅu nông dân tӵ do, nhưng tӟi thӃ kǤ XV mӝt sӕ lӟn
lҥi bӏ phá sҧn vì phong kiӃn cҥnh tranh vӟi tư bҧn. Trên cơ sӣ đó, mӝt sӕ nông dân
lҥi vô sҧn hóa ra thành thӏ trӣ thành vô sҧn.
- Marxù «Ch͇ đ͡ tư b̫n xây d͹ng trên s͹ vô s̫n hóa nông dân và thͫ thͯ công».
- Quá trình này song song vӟi sӵ phát triӇn yӃu tӕ tiӇu tư sҧn. TiӇu tư sҧn - phong
kiӃn nhưng lҥi lӧi dөng, bóc lӝt phong kiӃn - phong kiӃn tăng cưӡng bóc lӝt nông
dân, nó phҧn ánh vào tư tưӣng dưӟi hình thӭc lý tính và tín ngưӥng.]

2) Tӯ thӃ kӹ XI - XIIIù nhӳng thành thӏ lҥi đưӧc khôi phөc, công thương đưӧc phát
triӇn - gây điӅu kiӋn giҧi phóng cho nông nô? Uy quyӅn cӫa bӑn chúa phong kiӃn bӏ
hҥn chӃ, đã có nhͷng qu͙c gia phong ki͇n lͣn nhưng chưa t̵p trung. Thӡi này là sӵ
phát triӇn cӫa công thương nghiӋp thành thӏ đi͉u hòa vӟi đҥi điӅn trang (có mâu
thuүn nhưng điӅu hòa) dưӟi uy quyӅn nhà vua.

3) ThӃ kӹ XIV - XVù yӃu tӕ ti͉n tư b̫n cách mҥng phát triӇn, căn bҧn là tư b̫n
thương m̩i và tư b̫n tài phi͏t (có nhӳng hãng lӟn). Do đó khuôn khә cӫa chӃ đӝ
phong kiӃn bӏ phá vӥ. Phát triӇn công thương nghiӋp đi đӃn đ͙i kháng vӟi chӃ đӝ
điӅn trang. Nhӳng cuӝc nông dân khӣi nghĩa rҩt mҥnh. Nhӳng quӕc gia phong kiӃn
dҫn dҫn đưӧc tұp trung và đi đӃn tә chӭc Nhà nưͣc phong ki͇n t̵p quy͉n trên cơ sӣ
tư bҧn - hình thӭc quá đӝ tiӃn tӟi cách mҥng tư sҧn.

9Ë©
III - PHONG TRÀO TƯ TƯӢNG
Sӵ diӉn biӃn cӫa phong trào tư tưӣng cũng diӉn biӃn nhӳng đҩu tranh giai cҩp xã hӝiù
l) nhӳng tư tưӣng tiӃn bӝ nәi dұy đҩu tranh phҧn đӕi uy quyӅn phong kiӃn và Giáo
hӝi; 2) nhӳng cӕ gҳng đӇ thӓa hiӋp giӳa uy quyӅn phong kiӃn, giáo hӝi và nhӳng sӭc
sҧn xuҩt mӟi.

®- Gia Tô chӭa nhiӅu mâu thuүn, chӫ yӃu là 3 ngôi. Nên khi công thương khôi
phөc (thӃ kӹ XI), có mӝt luӗng tư tưӣng đһt vҩn đӅ «3 và l», đó là m͡t trong
nhͷng ngu͛n g͙c cͯa... Thҫn hӑc phҧi duy trì kinh nghiӋm phә cұp, vì đó là cơ sӣ
lý luұn cӫa nó, nó không đӃm xӍa cá thӇ - kinh nghiӋm 3 ngôiù chҩt thҫn không
cҫn đӃn cá thӇ - quan trӑng.
- Theo truyӅn thӕng Cә đҥiù thҫn chҩt là kiӇu mүu, tӕt, đҽp, đúng. Mà tӕt đҽp là
tiêu chuҭn tә chӭc sҧn xuҩt, quan hӋ sҧn xuҩt. Toàn bӝ tә chӭc xã hӝi nҵm trong
chҩt thҫn, tӭc giai cҩp thӕng trӏ tiêu biӇu là vua. Trong nô lӋ, ông thҫn hoàn toàn
siêu nhiên (vì chӫ nô không xem nô lӋ là ngưӡi), tҥo tác thӃ gian bҵng lӡi (chӫ nô
sai khiӃn nô lӋ làm mӑi viӋc) - mӑi viӋc trong trҫn gian thӵc hiӋn bҵng lý, tӭc là
lӡi - phҧn ánh hoàn toàn chӃ đӝ nô lӋ].

Có 3 giai đoҥnù

l) ChӃ đӝ phong kiӃn xây dӵng tiêu diӋt di tích cũù không có sáng tҥo và căn bàn
không thӇ sáng tҥo đưӧc, vì sӭc sҧn xuҩt mӟi còn phát triӇn hoàn toàn trong khuôn
khә phong kiӃn (khuôn khә xã hӝi phong kiӃn tương đӕi còn phù hӧp vӟi tính chҩt
sҧn xuҩt), nó chӍ duy trì (trong Giáo hӝi và nhà tu) mӝt phҫn nào thành tích văn hóa
Cә đҥi. Căn bҧn là tri͇t h͕c cͯa nhͷng ông Cha (cͯa nhà thͥ£ cu͙i C͝ đ̩i, đã xây
dӵng (lӟn là St Augustin ®01]) mӝt nӅn triӃt hӑc phөc tùng tôn giáo, cho rҵng thӃ giӟi
lý tưӣng cӫa các triӃt gia - nhҩt là thӃ giӟi ý niӋm cӫa Platon - tӭc là cái lý (lӡi,
verbum ®02] hay logos), cái sáng tҥo cӫa Thưӧng đӃ (Thưӧng đӃ đҿ ra lý tӭc là
nhӳng ý niӋm), ý niӋm là lӡi nói, là lý cӫa Thưӧng đӃ, nó biӃn thành vұt thӇ bҵng
cuӝc Giáng thӃ cӫa Gia Tô (Gia Tô là lý đó biӃn thành ngưӡi). Ngưӡi sinh ra tӯ quá
trình vұt thӇ hóa đó (Thưӧng đӃ - lý - vұt thӇ), và lý tưӣng cӫa ngưӡi là đưӧc cӭu thӃ,
trӣ lҥi Thưӧng đӃ qua các lý tӭc Gia Tôù cái tӕt, đҽp, lý tưӣng thӵc hiӋn trong Chúa
Gia Tô. Khi ngưӡi ta nói mӝt cái gì đúng, làm mӝt cái gì đҽp, làm viӋc tӕt, là ta thӵc
hiӋn đưӧc mӝt giá trӏ cӫa Thưӧng đӃ thông qua Gia Tô.

®- Ý niӋm là kiӅu mүu và nguӗn gӕc cӫa vұt thӇ cá thӇ.

- Gia Tô là lý thӇ hiӋn thành chҩt.
- Verbumù nhӳng câu nói cӫa Chúa phong kiӃn ban thái ҩp cho chư hҫu

9Ë{
- Verbum = lӡi + lý
- Thưӧng đӃ nói lӡi, tӭc là lý, tӭc ý niӋm
- Tính chҩt trung gian cӫa Chúa (vӯa là thҫn vӯa là ngưӡi)].

Cuӕi thӡi Cә đҥi, các Cha Giáo hӝi đã thӕng nhҩt đưӧc câu chuyӋn thҫn thoҥi vӟi
thҫn hӑc duy tâm Cә đҥi trong mӝt hӋ thӕng phҧn ánh nhӳng đòi hӓi cӫa xã hӝi bҩy
giӡ, và nhӳng đòi hӓi này đưӧc thӵc hiӋn trong xã hӝi phong kiӃn. HӋ thӕng Chúa
qua chư hҫu tӟi kӷ binh - nông nô là mӝt hӋ thӕng tӯ trên xuӕng và tӯ dưӟi lênù trên
ban ơn xuӕng, dưӟi trҧ ơn bҵng sӵ thӵc hiӋn nhӳng giá trӏ thiӃt thӵc (nӝp tô, cӕng
nҥp...) (ban ơnù phong tưӟc cho chư hҫu này là chúa cӫa nhӳng chư hҫu nhӓ hơn, và
cӭ thӃ ban ơn xuӕng mãi).

®- Lúc chӫ nô cách mҥng biӃn thành chúa phong kiӃn, nông nô đưӧc tӵ do phҫn
nào, đưӧc công nhұn là ngưӡi. Ông Thҫn siêu nhiên không thӇ chӍ cӭu thӃ cho
chӫ nô, mà cҧ cho lӵc lưӧng lao đӝng tӭc nông nô. Thưӧng đӃ phҧi thành ngưӡi -
vӯa ӣ trên trӡi vӯa ӣ dưӟi đҩt (vӯa nҳm quyӅn thӕng trӏ, vӯa đi đôi vӟi nhân dân).
Giӟi ý niӋm, mӝt mһt là chúa Gia Tô, mӝt mһt vүn là lý giӟi, phҧn ánh và bҧo
đҧm phương thӭc bóc lӝt phong kiӃn. ĐӃn lúc mâu thuүn xuҩt hiӋn, nông dân và
công thương vùng dұy, thì hӋ thӕng kích thưӟc tә chӭc xã hӝi bҳt buӝc phҧi dӭt
khoát. Không lý do gì đi tìm tiêu chuҭn tә chӭc trong ý niӋm mà phҧi trong nhӳng
cá thӇ xuҩt hiӋn trong kinh nghiӋm. Duy thӇ duy trì 3 ngôi đӇ duy trì trұt tӵ xã hӝi
vì nó là theo tiêu chuҭn cӫa Thưӧng đӃ.
- Đҩu tranh duy danh và duy thӇ là đҩu tranh triӃt lý tính và tín ngưӥng. Nhӳng
trưӡng hӧp này xuҩt hiӋn dưӟi hình thӭc kinh nghiӋm cá tính vӟi cái tә chӭc ra lý
tính (lý tính cӫa Thҫn hӑc).
- Duy danh chưa đӫ sӭc thӇ hiӋn dưӟi lý tính và chưa hӋ thӕng ± mang hình thӭc
kinh nghiӋm cá thӇ vөn vһt. Trong lúc Thҫn hӑc căn bҧn là tín ngưӥng, nhưng nó
đưӧc tә chӭc thành hӋ thӕng phҧn ánh hӋ thӕng xã hӝi nên tӵ nhұn là lý tinh - vӟi
nhu cҫu, nó cҧi tiӃn đӇ phөc vө lý tính mӟi (Anselme ®03]ù «tín ngưӥng phҧi đi
tìm lý tính») - hình thӭc thì lý tính vӅ Thҫn hӑc, nhưng vӅ thӵc chҩt lý tính vӅ duy
danh, cá thӇ, kinh nghiӋm].

2) Tӟi thӃ kӹ IX và X thì hӋ thӕng này hoàn thành, nhưng đӗng thӡi xây d͹ng nhͷng
y͇u t͙ mâu thu̳n vͣi nó (nhӡ uy quyӅn Giáo hӝi, ví dөù chӍ đánh nhau vӟi nhӳng
ngưӡi nào thôi, nên có thӇ đi lҥi đưӧc), nên công thương nghiӋp có điӅu kiӋn phát
triӇn - mâu thuүnù nông nô và tá điӅn có điӅu kiӋn giҧi phóng (tiӃp xúc vӟi công
thương nhân có điӅu kiӋn có công cө mà không phҧi thông qua chúa phong kiӃn hoһc
ép dҫu, xay lúa v.v..., trưӟc kia phҧi phө thuӝc chúa phong kiӃn .

9ƒ

®Giáo hӝi duy trì đưӧc trұt tӵ tӕi thiӇu trong và giӳa các hӋ thӕng chư hҫu - công
thương có thӇ phát triӇn đưӧc].

Công thương nghiӋp trong chӃ đӝ phong kiӃn chӍ có ý nghĩa ӣ ҧnh hưӣng cӫa nó đӕi
vӟi nông nô và nông dân, chӭ bҧn thân nó so vӟi phong kiӃn thì không có nghĩa gì.
Do đó có nhӳng cuӝc n͝i d̵y cͯa nông dân và cͯa các thành th͓ đòi t͹ do buôn bán
(cuӕi thӃ kӹ XI, đҫu thӃ kӹ XII). Phong trào nәi dұy này làm cho nhӳng tư tưӣng
thӕng trӏ cũ bӏ lung lay. Nó đӕi kháng vӟi giáo điӅu (cuӕi thӃ kӹ XI đҫu thӃ kӹ XII)
tư tưӣng duy danh (duy danh cho rҵng nhӳng khái niӋm phә cұp đӏnh nghĩa các loài
giӕng chӍ là nhӳng danh tӯ, mӛi danh tӯ biӇu thӏ mӝt sӕ vұt thӇ, nhưng thӵc tҥi thӵc
chӍ có vұt thӇ cá thӇ thôi). Tư tưӣng này đӕi lұp vӟi tư tưӣng Giáo hӝi (Thưӧng đӃ
sáng tҥo qua lý - lý là ý niӋm và đӕi vӟi chúng ta là khái niӋm phә cұp) .

®Duy danh chưa đөng tӟi Chúa nhưng làm lung lay khái niӋm phә cұp].

Thӵc ra, nhӳng nhà duy danh chưa dám đҩu tranh trӵc tiӃp đӕi vӟi giáo điӅu cӫa
Giáo hӝi, nhưng ý nghĩa thӵc sӵ cӫa nó lay chuyӇn nhӳng giáo điӅu (quan niӋm 3
ngôi trӣ nên vô lý). Luӗng tư tưӣng Gia Tô biӇu hiӋn là phái duy thӇ (còn gӑi là duy
thӵc - BT) cho rҵng nhӳng khái niӋm phә cұp có thӵc thӇ phә cұp ngoài cá thӇ.

Ý nghĩaù duy danh đӅ cao cá thӇ - đӅ cao quyӅn lӧi thӵc tӃ chӕng lҥi nhӳng quyӅn lӧi
héréditaire cӫa hӋ thӕng phong kiӃn, nhӳng khuôn khә cӕ đӏnh cӫa hӋ thӕng phong
kiӃn. Khái niӋm đӅ cao thӵc thӇ có thӇ thay đәi đưӧc thӵc tӃ xã hӝi.

Cuӝc đҩu tranh giͷa duy danh và duy th͋ là hiӋn tưӧng căn bҧn trong triӃt hӑc kinh
viӋn thӃ kӹ X (trong các trưӡng đҥi hӑc và dӵa vào kinh điӇn cӫa Giáo hӝi và mӝt ít
triӃt hӑc Cә đҥi ± schola®04]ù nhà trưӡng), phương pháp là cãi nhau bҵng danh tӯ
kinh viӋn nhiӅu hơn là phân tích và kinh nghiӋm (kinh viӋn sau này có nghĩa là giáo
điӅu, xa thӵc tӃ). Tính chҩt này do uy quyӅn Giáo hӝi tҥo nên chӭ không phҧi do phái
duy danh hay duy thӇ.

Duy thӇ tìm cách xây dӵng mӝt hӋ thӕng tư tưӣng theo lý tính đӇ cӫng cӕ tôn giáo.

Duy danh không tr͹c ti͇p ph̫n đ͙i tôn giáo, nhưng đ͉ ra nhͷng đi͋m mͣi gi̫i
phóng tư tưͧng ngoài truy͉n th͙ng cũ - điӇm mӟi là quyӅn cӫa cá thӇ.

Phong trào cӫng cӕ tư tưӣng Giáo hӝi là xây dӵng mӝt hӋ thӕng thҫn hӑc dùng lý
tính phөc vө tôn giáo, phөc vө cái linh báo (révélation)ù quan trӑng có St Anselme,
St Thomas d¶Aquin ®05]... tìm đӫ mӑi lý tính - vӅ mһt lý tính - đӇ chӭng minh sӵ tӗn
tҥi cӫa Thưӧng đӃ.

9ƒc
Anselme (thӃ kӹ XI - XII) tìm ra dүn chӭng thӵc chҩtù không đһt vҩn đӅ tin Thưӧng
đӃ hay không, mà đi tӯ khái niӋm Thưӧng đӃ trong đҫu óc. Nó là mӝt thӵc thӇ không
gì to hơn, giҧ thӱ khái niӋm đó chӍ có trong đҫu óc ta thôi thì ta có thӇ quan niӋm mӝt
thӵc thӇ vӯa trong vӯa ngoài vұy to hơn - chӭng tӓ có mӝt Thưӧng đӃ ӣ ngoài. Đây
là mӝt lұp luұn theo đưӡng vòng, và tương đӕi có tính chҩt tiӃn bӝ vì nó đһt sӵ tӗn tҥi
cӫa Thưӧng đӃ dưӟi lý tính (có suy luұn chӭ không ngu muӝi) lý luұn bӅ ngoài.

Thomas d¶Aquin chӭng minh sӵ tӗn tҥi cӫa Thưӧng đӃ bҵng sӵ thiӃu lý tính cӫa ThӃ
giӟi. NӃu không quan niӋm có Thưӧng đӃ thì thӃ giӟi cũng không có lý tính - đ̿t v̭n
đ͉ lý tính - (d̳n chͱng v̵t lý Th̯n h͕c mͭc đích£

Trưӟc thӃ kӹ XII, XIII, phong trào duy danh đưӧc sӵ ӫng hӝ cӫa TriӃt hӑc Aristote,
nhưng triӃt hӑc Aristote là nhӏ nguyên nên sau Thomas lӧi dөng (vì nó đӅ cao cҧ cá
thӇ và đӅ cao cҧ ý niӋm nên nó lӧi dөng đӅ cao khái niӋm phә cұp). Tӯ đó triӃt hӑc
kinh viӋn hoàn toàn lҥm dөng Aristote. Thomas d¶Aquin tӯ đó và mãi đӃn ngày nay
vүn đưӧc xem là mӝt nhà thông thái nhҩt cӫa Giáo hӝi (Somme ®06] théologique -
Giáo đi͉u t͝ng lu̵n)

3) Cuӕi thӇ kӹ XIII, XIV, phong kiӃn tan rãù duy danh đi thêm mӝt bưӟc, ch̻ng
nhͷng nó đ͉ cao cá th͋ mà còn đ͉ cao kinh nghi͏m (còn thô sơ dưͣi hình thͱc kinh
nghi͏m chͯ nghĩa£. Hai triӃt gia vĩ đҥi là Roger Bacon ®07] (thӃ kӹ XIII) và
Guillaume d¶Occam ®08] cho rҵng chúng ta chӍ biӃt cá thӇ qua kinh nghiӋm ± đó là
tiӅn bӕi cӫa cách mҥng khoa hӑc.

®- NhiӅu khi nhӳng nhà tư tưӣng tiӃn bӝ dӵa vào tính chҩt tuyӋt đӕi cӫa Thưӧng
đӃ đӇ đánh đә St Thomas. Ví dө Duns Scot ®09] đưa ra mӝt phҧn đӅ vӟi lý luұn và
nhӳng đһc tính (trí tuӋ, đҥo đӭc, vô hҥn), các nhà tiӃn bӝ cho như thӃ là đã lý luұn
đưӧc Thưӧng đӃ, vұy không thӇ chӍ có lòng tin mà gi̫i phóng đưͫc lý tính. Ta
nhұn thҩy, nhӳng tư tưӣng lý tính có thӇ xuҩt hiӋn dưӟi hình thӭc phҧn lý.
- Vӟi trình đӝ sҧn xuҩt Trung Cәù gia đình cá thӇ (chưa quy mô lý tính) chưa có
thӇ xây dӵng mӝt hӋ thӕng lý tính có thӇ giҧi thích đưӧc các sӵ viӋc. Và dù toán
pháp mà môn này chưa cҫn và chưa có hӋ thӕng trong sҧn xuҩt cá thӇ, chӍ khi sҧn
xuҩt quy mô mӟi phát triӇn, yêu cҫu lý tính ӣ đây chӍ là mӝt yêu cҫu kinh nghiӋm
chӫ nghĩa, nhưng sӣ dĩ đҥt đưӧc là nhӡ mӝt cuӝc đҩu tranh gay go cӫa nông nô và
thӏ dân chӕng phong kiӃn. Đһc biӋt, trong thӏ dân đӏa chӫ cũ và mӟi (thҫn hӑc và
đòi hӓi cӫa đӡi sӕng thӵc tӃ), lý tính, đҥo đӭc, chân thӵc xuҩt hiӋn mӝt cách rҩt
cҧm đӝng trong nhӳng thành thӏ bҩy giӡ, nhҩt là trong nhӳng chuyӇn biӃn lӟn (thӃ
kӹ XII, XIII hay thӃ kӹ XIV, XV - thӡi phong kiӃn sơ kǤ xuҩt hiӋn nhӳng phong
trào thҫn bí mҥnh mӁù nhóm tӵ đánh mình, cҩm dөc, tӵ phҥt...) đӇ đi vào đưӡng
gӑi dӏ giáo.

9ƒ9
- Chӛ nào dӵa đưӧc vào mӝt cơ sӣ tư sҧn mҥnh thì tә chӭc thành phái (như
Cathares®10] ӣ Nam Pháp), nói chung trӣ lҥi tôn giáo thuҫn túy mà Giáo hӝi đã
bӓ rơi, trӣ lҥi cái thành thӵc, thuҫn túy nguyên thӫy bҵng hình thӭc tӵ đánh và
đӗng thӡi khinh ngưӡi không làm thӃ, vì cho là không cao quý bҵng mình.
(Ta thҩy Gia Tô có rҩt nhiӅu yӃu tӕ phӭc tҥp, nhiӅu giai đoҥn và mӛi giai đoҥn
đӅu có 2 mһt biӃn chҩt).
- Cho tӟi khi phong trào sҧn xuҩt tư bҧn chӫ nghĩa phát triӇn, hình thӭc tương đӕi
đҥi quy mô hӧp lý hóa sҧn xuҩt nên xã hӝi đӫ yӃu tӕ đӇ xây dӵng mӝt hӋ thӕng lý
tính hay mӝt phương thӭc giҧi thích bҵng lý tính trong phҥm vi nhӳng tư tưӣng -
đó là lý toán (k͇t qu̫ lͣn nh̭t cͯa tư tưͧng nhân lo̩i trưͣc giai đo̩n cách m̩ng
xã h͡i chͯ nghĩa£. Pý tính máy móc, tiêu bi͋u là ëalilée ®11]. Cách m̩ng tư b̫n
phát tri͋n đ̯u tiên ͧ Ý chưa thành công, Ý giàu có - có ëiáo hoàng - nên là m͡t
trung tâm tư b̫n tài phi͏t, trung tâm thương m̩i giͷa pông Tây, nên đ͇n th͇ kͽ
Xš - công trưͥng s̫n xṷt v̫i và linh tinh ± lý toán phát tri͋n - ëalilée: lu̵t rơi
1/2 chͱng t͗ ông nhìn s͹ v̵t b̹ng con m̷t lý toán, khác vͣi trưͣc, ngưͥi ta ch͑
nhìn vͣí khía c̩nh c̫m tính ch̭t lưͫng chͱ chưa đ͇n s͙ lưͫng, vì trong s̫n xṷt
s͹ đo lưͥng chưa quan tr͕ng. Th͇ giͣi quan thay đ͝i (tͳ lý tính c̫m tính đ͇n lý
tính máy móc£. u͹ thay đ͝i này khi͇n tư tưͧng đưͫc xây d͹ng theo m͡t hưͣng
mͣi: lý tính máy móc nhưng l̩i tiêu di͏t c̫m tính; trong xưͧng thͫ tư b̫n, con
ngưͥi ch͑ là s͙: giͥ, lương, không có tình ngưͥi, nên nó cũng tiêu di͏t quan h͏
nhân đ̩o giͷa ngưͥi vͣi ngưͥi. Quá trình này đưͫc xây d͹ng và ph̫n ánh trong
phong trào xây d͹ng m͡t h͏ th͙ng lý tính toàn b͡ và máy móc. Tư tưͧng này
th͙ng tr͓ Âu Tây (mâu thu̳n giͷa c̫m tính và lý tính, giͷa chͯ quan và khách
quan, giͷa khoa h͕c và ngh͏ thu̵t, giͷa nhân lo̩i và t͹ nhiên...£, xṷt phát tͳ
phong trào s̫n xṷt tư b̫n chͯ nghĩa cho tͣi Ôarx mͣi h͇t. Ôâu thu̳n này có 2
m̿t. Ti͇n b͡: gi̫i phóng tư tưͧng và con ngưͥi kh͗i c̫m tính cũ có áp bͱc bóc
l͡t cͯa phong ki͇n - đó là ph̯n nhân đ̩o và chân chính. Nhưng m̿t khác, nó gi̫i
phóng tiêu c͹c, vì tiêu di͏t quan h͏ cũ, không đ̿t đưͫc quan h͏ mͣi th͗a mãn con
ngưͥi. h̯n tiêu c͹c này sͅ mͧ c͵a m͡t l̯n nͷa cho ëia Tô.
- Tư tưӣng Âu Tây mӟi, khi vҩp phҧi mâu thuүn này, lҥi vӅ Gia Tô. Phҫn nhân
đҥo sӕng nên phҧi khôi phөc quan hӋ cҧm tính «dӉ chӏu» cӫa Gia Tô - phҧn ánh vӏ
trí và tính chҩt cӫa tư sҧn, khi vҩp váp lҥi vӅ phong kiӃn (sӵ phát triӇn tӵ nhiên
cӫa nó tiêu diӋt). Gia Tô thӕng trӏ trong Trung cә (cҧ phe thӕng trӏ, cҧ phe đӕi lұp).
Lý tính cũng chӍ thành hình trong đҥo Gia Tô thôi, chӍ có kinh nghiӋm. ĐӃn tư sҧn,
Gia Tô đóng mӝt phҫn vai trò thӕng trӏ, mӝt phҫn nó đóng vai trò dӵ trӳ khi khoa
hӑc thӵc nghiӋm và cách mҥng tư sҧn vҩp váp hoһc đi lên.

PHӨ LӨC
9ƒ3
1 - Tҩt cҧ trào lưu tư tưӣng nào chӕng Giáo hӝi đӅu bӏ xem là dӏ giáo - rҩt nhiӅu
phái khác nhau, cơ sӣ khác nhau, thưӡng có 2 nguӗn gӕc chínhù 1) tư sҧn, tiӇu tư
sҧnù tiӇu phong kiӃn; 2) dân nghèo thành thӏ.

Phái đҫu chӕng phong kiӃn trên cơ sӣ quyӅn lӧi giai cҩp trung gian trong xã hӝi
phong kiӃnù bҧo vӋ quyӅn lӧi chӕng áp bӭc bóc lӝt cӫa Giáo hӝi, nhưng nó có tính
cách tư hͷu (đòi cӕ đҥo thҫy tu đӯng ăn tiӅn nӳa, không đòi cӝng đӗng quyӅn lӧi;

Phái 2ù đһt cao vҩn đӅ quyӅn lӧi vұt chҩt ± thăng bҵng tài sҧn.

C̭m dͭcù Trong Gia Tô có nhiӅu nguӗn gӕcù phong kiӃn, tư sҧn, nhưng ý nghĩa
khác nhau. Bӑn phong kiӃn ӣ thӡi Trung Cә thì cҩm dөc ít thôi, nhà tu đã có
nhӳng ҧnh hưӣng trөy lҥc, nhưng mӛi giai đoҥn lҥi xây dӵng lҥi nhà tu đӇ đӅ cao
cҩm dөc, khôi phөc uy tín Giáo hӝi chӕng Dӏ giáo ± tính chҩt cҩm dөc là b̫o v͏
quy͉n lͫi phong ki͇n. Sau này, nhӳng giáo hӝi mӟi ngày càng phҧn đӝng. Ngoài
ra có cҩm dөc cӫa trung gian phҧn ánh ti͇t ki͏m - tҫng lӟp dưӟi cҩm dөc có tính
chҩt cách mҥng, đ͉ cao gian kh͝ đӇ phҧn đӕi tҩt cҧ nhӳng gì mà xã hӝi phong
kiӃn dùng đӇ mua chuӝc (phong trào cách mҥng nào cũng qua giai đoҥn gian khә
này, cách mҥng vô sҧn thӃ kӹ 19 chӕng mua chuӝc, tuy nhiên nó vүn xuҩt hiӋn
dưӟi hình thӭc tôn giáo)

T͹ ph̩t là mӝt biӃn thái cao - thành thӵc.

2 - Thalès và Pythagore mӟi ӣ toán pháp. Archimède có thӇ xem là trình đӝ toán
lý (phát triӇn vӅ phҫn tĩnh cӫa cơ hӑc), nhưng vӅ nӝi dung nó chӍ là phҫn tĩnh
(statique); Galilée phát triӇn vӅ đӝng hӑc (dynamique). Khác nhau căn bҧnù cơ
tĩnh hӑc chӍ là bưӟc cuӕi cùng cӫa toán pháp, nhưng sau không tiӃn nӳaù cuӕi Cә
Đҥi Hy La có nhiӅu máy móc, nhưng chӍ là bưӟc cuӕi cùng. Còn đӝng hӑc Galilée
là bưӟc đҫu cӫa cơ hӑc và toán lý cұn đҥi (xét vӅ phương diӋn tư tưӣng phát triӇn
sӱ) - khác nhau ӣ chӛ nó chӭng tӓ mӝt chuyӇn biӃn căn bҧn trong quan niӋm vұt
lýù khía cҥnh sӕ lưӧng (trưӟc kia chӍ thҩy khía cҥnh chҩt lưӧng nên không đi đӃn
lý toán mà chӍ tӟi chӛ sҳp xӃp các hiӋn tưӧng. Tӯ Galilée mӟi tính toán đưӧc
nhӳng biӃn chuyӇn trong vũ trө. Nguyên lý Archimède có tính chҩt toán lý, nhưng
không nhҵm sӕ lưӧng cӫa hiӋn tưӧng vұt lý mà chӫ yӃu nhҵm sӵ thăng bҵng tĩnh,
nên không thӇ mӣ đưӡng cho khoa hӑc cұn đҥi, và không thӇ mӣ đưӡng đưӧc vì
Archimède là đҥi diӋn cuӕi cùng cӫa khoa hӑc Cә đҥi; kӃt thúc toán pháp hình

9Ĕ
thӭc cӫa Hy Lҥp. Sӵ kӃt thúc này có tính chҩt vĩ đҥi, và cuӕi Cә đҥi kinh tӃ phát
triӇn, thӫ công đã tӟi trình đӝ máy móc, trong khuôn khô nô lӋ

3 - Duy danh và Gia Tô đӅu ӣ trong Thҫn hӑc. Duy danh chӕng Thҫn hӑc nhưng
vүn nҵm trong quan hӋ Thҫn hӑc.

4 - Cathares đһt 2 thҫn chӫ yӃu chӕng Gia Tôù đһt quӹ bҵng thҫn - giҧm uy tín Gia
Tô. Muӕn trӣ lҥi nguyên thӫy Gia Tô có nhiӅu nghĩa, nhưng 2 là chínhù đơn giҧn
đӥ tӕn tiӅn (tư sҧn - cӝng đӗng tài sҧn - dân nghèo). Sӵ thӵc hӑ cũng hiӇu Gia Tô
nguyên thӫy theo quan niӋm chӫ quan mӛi giai cҩp thôi.

5 - Aristote cӫa Giáo hӝi - lý tính phөc vө tín ngưӥng phҧn ánh phҫn nào sӵ liên
minh nhưng lӧi cho phong kiӃn.

Trҫn Đӭc Thҧo

(L͓ch s͵ Tư tưͧng trưͣc Marx, tr. 314-326)

®01] St Augustin d¶Hippone (Aurelius Augustinus Hipponensis, 354-430), triӃt gia

và nhà thҫn hӑc, giám mөc giáo xӭ Hippone. PTL.
®02] In nhҫm là verbrun, đã sӱa lҥi trong toàn bài. PTL.
®03] St Anselme (1033-1109), triӃt gia, nhà thҫn hӑc và tәng giám mөc giáo xӭ
Cantorbéry (Canterbury). Đӯng nhҫm vӟi St Anselme, chuyên gia luұt giáo hӝi,
giám mөc giáo xӭ Lucques, 1036-1086). PTL
®04] In nhҫm là Achola. Đã sӱa lҥi trong bài. PTL
®05] St Thomas d¶Aquin (Tommaso d¶Aquino, 1225 -1274), triӃt gia, tu sĩ và nhà
thҫn hӑc Ý. PTL
®06] In nhҫm là Soman. Đã sӱa lҥi trong bài. PTL
®07] Roger Bacon (khoҧng 1214-1292), tu sĩ, triӃt gia và nhà khoa hӑc Anh. PTL.
®08] Guillaume d¶Occam (William of Ockham, khoҧng 1285-1349), triӃt gia và
nhà thҫn hӑc Anh. PTL
®09] John Duns Scot hay Scotus (khoҧng 1266-1308), triӃt gia và nhà thҫn hӑc Anh.
In nhҫm là Dunoscot. Đã sӱa lҥi trong bài. PTL.

9ƒË
®10]Catharisme. Mӝt phong trào dӏ giáo xuҩt hiӋn ӣ miӅn Nam nưӟc Pháp khoҧng
thӃ kӹ XI-XIII, công nhұn 2 nguyên tҳc vĩnh cӱu, đӕi khángù mӝt bên là Thưӧng
ĐӃ (đӗng hoá vӟi tinh thҫn và cái thiӋn), mӝt bên là Satan (đӗng hoá vӟi vұt chҩt,
cái ác), do đó, không công nhұn tinh thҫn có thӇ đҫu thai vào thân ngưӡi, hoһc do
thân ngưӡi sinh ra; vӅ sau ngưӡi cathares bӏ Giáo hӝi đàn áp (1209-1229) và tiêu
diӋt bҵng tòa án dӏ giáo thành lұp năm 1231. PTL.
®11] Galilée (Galileo Galilei, 1564-1642), nhà toán hӑc, vұt lý hӑc và thiên văn Ý.
PTL.
PHҪN TÁM
*
VĂN HÓA PHӨC HƯNG
VÀ
CҦI CÁCH TÔN GIÁO
Ê
  Ê ‘
‘

P
‘‘‘
‘
‘ 

 Ph n M t: Nh p đ l ch s t t ng
 Ph n Hai: Bi n ch ng pháp cu ti n s t t ng
 Ph n Ba: V n đ nh n th c c a loài ng i trong xã h i nguyên
th y - Ph l c
 Ph n B n: Ý nghĩa c a khái ni m th n trong xã h i chi m h u nô
l
 Ph n Năm: T t ng tri t h c Hy L p
 Ph n Năm B: T t ng tri t h c Hy L p trong th k IV và III tr.
CN
 T t ng c đ i Trung Hoa
 Ph n Sáu: Ngu n g c đ o Gia Tô
 Ph n B y: T t ng Trung C
 Ph n Tám: Văn hoá Ph c H ng và C i cách Tôn Giáo
 
 

9ƒƒ
  Ph n M i: Tri t h c duy v t Pháp th k XVIII
 




 Ph n M i Hai: Tri t h c c đi n Đ c t Kant đ n Hegel

Cuӕi thӃ kӹ XV và thӃ kӹ XVI là mӝt giai đoҥn vĩ đҥi trong lӏch sӱ nhân loҥi, nó đánh
dҩu cuӝc thҩt bҥi cӫa chӃ đӝ phong kiӃn và bưӟc tiӃn đҫu tiên cӫa chӃ đӝ tư bҧn, trong
bưӟc tiӃn ҩy (cӫa tư bҧn) có bưӟc tiӃn cӫa nhân dân, và bưӟc tiӃn cӫa nhân dân này
biӇu hiӋn trong phong trào tư tưӣng vĩ đҥiù phát triӇn văn hóa phөc hưng (bao gӗm
khoa hӑc phөc hưng). Nhӳng ngưӡi bҩy giӡ có chӫ trương thoát khӓi «đêm trưӡng
Trung Cә» tӕi tăm mù mӏt, chӃ đӝ áp bӭc, hҽp hòi cӫa Giáo hӝi và phong kiӃn, và lҫn
đҫu tiên mӣ ra nhӳng triӇn vӑng phát triӇn mӑi khҧ năng con ngưӡi. Phong trào này là
phong trào đӅ cao nhân loҥi chӕng Thưӧng đӃ, đӅ cao khoa hӑc chӕng tín ngưӥng, đӅ
cao văn hóa chӕng kinh viӋn.

Không nhӳng khách quan đây là 2 thӡi kǤ giҧi phóng xã hӝi mà chính chӫ quan
nhӳng ngưӡi bҩy giӡ cũng tưӣng tưӧng thӡi đҥi mình là mӝt thӡi đҥi giҧi phóng,
nhӳng lý tưӣng lӟn cӫa thӡi cұn đҥi xuҩt hiӋn trong giai đoҥn đó. Mөc đích bài này là
hiӇu ý nghĩa cӫa giai đoҥn đó, tӭc là hiӇu nguӗn gӕc văn hóa cұn đҥi vӟi nhӳng ưu và
khuyӃt điӇm cӫa nó.

I - Tình hình xã hӝi

II - Phong trào cҧi cách tôn giáo

III - Phong trào văn hóa, khoa hӑc phөc hưng

- Trong thӡi Trung Cә ӣ Tây phương, phong kiӃn bóc lӝt trӵc tiӃp chӭ không nһng
hình thӭc cho vay lãi như ӣ Đông phương, nên ӣ Đông phương hình thӭc bӭc lӝt
này thӇ hiӋn trong tư tưӣng luân hӗi, nghiӋp chưӟng, tiӅn oan.

- Giáo hӝi Tây phương bҧo tӗn di tích Cә đҥi (tư sҧn) nên cung cҩp toàn bӝ bӝ
máy quan liêu phong kiӃn trong buәi đҫu - bao trùm phong kiӃn.

- Phong kiӃn Tây phương lúc đҫu xây dӵng có sӵ tham gia cӫa các thӏ
tӝc Germains còn nhiӅu dҩu vӃt mүu quyӅn (ӣ Pháp tӟi thӃ kӹ XIV, ӣ Anh ngày
nay). Lúc đҫu các kӷ sĩ phong kiӃn làm giàu bҵng cách lҩy chӗng, lҩy vӧ đӇ làm
chúa. Nhưng vӅ sau này tinh vi hơn phӭc tҥp hơn - đӅ cao phө nӳ trong văn thơ.

9ƒd
- ĐӅ cao phө nӳ cӫa phong kiӃn căn bҧn là đӇ lҩy cӫa (cӫa riêng phө nӳ và quyӅn
thӃ tұp), và nӳ chúa phong kiӃn nuôi và bӗi dưӥng các văn nghӋ sĩ đӇ hӑ đӅ cao
mình.

Nhӳng phát minh có điӅu kiӋn xuҩt hiӋn nhưng không có điӅu kiӋn phát triӇn.

- Đӏa bàn không phát triӇn, vì không có nghӅ đi biӇn.

- Sӣ dĩ thuӕc súng không phát triӇn ӣ Đông phương vì chiӃn tranh phát triӇn có
mөc đích cưӟp phá nhân dân rӗi bӓ vӅ chӭ không cҫn phá hoҥi thành trì, khác vӟi
chiӃn tranh xây dӵng chӃ đӝ tұp quyӅn nhҵm phá tan và xây dӵng mӝt chӃ đӝ mӟi.

- Bàn in ӣ Trung Quӕc cũng không phát triӇn vì có ít ngưӡi đӑc ± tư sҧn chưa
mҥnh nên yêu cҫu đҩu tranh tư tưӣng chưa có.

I - TÌNH HÌNH XÃ HӜI

Cuӕi Trung Cә, cuӕi thӃ kӹ XIV và nhҩt là thӃ kӹ XV, do sӵ phát triӇn cӫa nhӳng
nghӅ thӫ công thành thӏ, do phát triӇn cӫa nhӳng hình thái cӫa tiӅn tư bҧn chӫ nghĩa
(tư bҧn thương mҥi và tài phiӋt) - kӻ thuұt - thӫ công - đã đҥt đưӧc mӝt mӭc khá tinh
vi và mӝt tә chӭc bưӟc đҫu tұp trung (nghӅ làm đӗng hӗ - máy dӋt vҧi khá tinh vi - dӋt
len dҥ tinh vi - ngành đúc, rèn sҳt thép đҥt mӭc cao), đһc biӋt có 3 phát minh lӟnù kӻ
thuұt dùng thuӕc súng, kӻ thuұt in và đӏa bàn (sӵ thӵc ӣ phương Đông đã có tӯ lâu và
có thӇ là nó chuyӇn tӯ phương Đông sang, cái chính là nó khai thác đưӧc sáng kiӃn
đó). Sӵ phát triӇn cӫa sӭc sҧn xuҩt không nhӳng đòi hӓi quan hӋ sҧn xuҩt mӟi (nói
chung), mà cө thӇ có ҧnh hưӣng trӵc tiӃp trong thӡi cuӝcù ví dө thuӕc súng làm mҩt
tính chҩt đӝc lұp cӫa nhӳng thái ҩp phong kiӃn vì thành lũy phong kiӃn bҧo đҧm đӝc
lұp cӫa chúa phong kiӃn không chӕng lҥi đҥi bác mӟi. Áo giáp cӫa kӷ binh phong
kiӃn không còn đӫ bҧo vӋ chӫ nó như trưӟc kia đӕi vӟi gươm giáo đưӧc nӳa. Kӻ thuұt
chӃ súng đã trӵc tiӃp phá tan chӃ đӝ phong kiӃn. Kӻ thuұt in đã trӵc tiӃp phá tan chӃ
đӝ mê muӝi cӫa bӑn Giáo hӝi phong kiӃn (Trung Cә chӍ viӃt nên mӝt sӕ sách rҩt nhӓ).
Đӏa bàn và kӻ thuұt làm thuyӅn mӟi (thuyӅn buӗm cao) khiӃn thương nhân có thӇ đi
ra xa, ngoài đҥi dương (Đҥi Tây Dương và Thái Bình Dương) và tìm ra nhӳng «đҩt
mӟi». Nghĩa là gây cơ sӣ thӵc tiӉn và khoa hӑc đӇ thoát khӓi thӃ giӟi quan hҽp hòi
Trung Cә, thӃ giӟi quan tұp trung vào Giáo hӝi (Âu châu và Đӏa Trung Hҧi) và do
Giáo hӝi thӕng trӏ. Vӟi nhӳng phát minh mӟi đó, mӝt mһt, phҥm vi hoҥt đӝng cӫa giai
cҩp tư sҧn mӣ rӝng tӯ nӝi bӝ Âu châu ra toàn thӃ giӟi («thӏ trưӡng thӃ giӟi»), mӝt mһt
khác, nhӳng tә chӭc tiӅn tư bҧn cũng cӕ tiӃn lên tә chӭc tư bҧn, chӫ yӃu là công
trưӡng thӫ công, trong đó phương tiӋn đưӧc tұp trung, kӻ thuұt sҧn xuҩt hӧp lý hóa,
ngưӡi thӧ thӫ công biӃn thành thӧ vô sҧn.

9ĩ
Song song vӟi sӵ phát triӇn cӫa giai cҩp tư sҧn và sӵ xuҩt hiӋn cӫa giai cҩp công nhân
thì giai cҩp phong kiӃn càng ngày càng phҧi bóc lӝt nһng nӅ giai cҩp nông dân, vì đӡi
sӕng càng đҳt đӓ, nhu cҫu ngày càng lӟn do tư sҧn sҧn xuҩt nhiӅu hàng ± phong kiӃn
phҧi mua, nӃu không thì mҩt uy thӃ trong xã hӝi. Do đó, cuӕi thӡi phong kiӃn nông
dân khӣi nghĩa liên tөc. ThӃ kӹ XV và XVI là 2 thӃ kӹ cách mҥng, phӕi hӧp 2 phong
tràoù phong trào tư sҧn và phong trào nông dân, kӃt hӧp vӟi phong trào tư sҧn còn có
phong trào tiӇu phong kiӃn chӕng đҥi phong kiӃn (vì bӑn này bӏ tan rã trưӟc nhҩt
trong quá trình tan rã cӫa giai cҩp phong kiӃn).

Cuӝc đҩu tranh giai cҩp này đưӧc thӇ hiӋn trong phҥm vi xã hӝi, chính trӏ, và tư tưӣng
bҵng phong trào cҧi cách tôn giáo và văn hóa phөc hưng.

II - PHONG TRÀO CҦI CÁCH TÔN GIÁO

Phong trào cҧi cách tôn giáo - tӭc là Luther ®01] và Calvin ®02] - tiӃp tөc nhӳng phong
trào Dӏ giáo đӡi Trung Cә, nhưng trên mӝt cơ sӣ cao hơn, vì giai cҩp tư sҧn cұn đҥi ӣ
đây đã thành hình, và chӃ đӝ phong kiӃn đang tan rã - do đó phong trào Dӏ giáo Trung
Cә chӍ là phong trào cӫa nhӳng phái Dӏ giáo và dҫn dҫn bӏ tiêu diӋt. Trái lҥi, phong
trào cҧi cách tôn giáo thӃ kӹ XVI đưa đӃn nhӳng tә chӭc giáo hӝi mӟi, tә chӭc này sӁ
đưӧc phát triӇn ӣ Đӭc, Hà Lan, Anh; ӣ Pháp thì bӏ tiêu diӋt; Ý và Y-pha-nho là thành
trì cӫa Giáo hӝi cũ (ӣ Pháp bҳt đҫu Henri IV thì phong trào yӃu, và Louis XIV thì bӏ
thӫ tiêu hoàn toàn). Cҧi cách tôn giáo nhҵm chӫ yӃuù kӃt án Giáo hӝi La Mã, cho là
chúng chӍ biӃt ăn tiӅn và bán Chúa, đӅ cao tín ngưӥng chӫ quan trong lòng đӕi lұp vӟi
nhӳng hành đӝng lӉ giáo nói chung (làm phúc), cho hành đӝng lӉ giáo chӍ là giҧ dӕi
bӅ ngoài (và giáo hӝi đһt ra nhiӅu lӉ giáo và lӧi dөng đӇ bóc lӝt). Cҧi cách tôn giáo
cho cái cӭu thӃ là lòng kính Chúa thành thӵc bên trong chӭ không phҧi hành đӝng bên
ngoài. Có mӝt câu trong bӭc thư cӫa St Paul (Épitre au Corynthien)ù «Ngưӡi nghĩa sĩ
là đưӧc cӭu thӃ do lòng tin» đưӧc Luther bình luұn nhiӅu vì nó đӅ cao lòng tin, và tӯ
đó Luther đòi cҧi cách cҧ tә chӭc ngôi thӭ tӯ dưӟi lên, và nhӳng hình thӭc lӉ giáo đҳt
đӓ mà Giáo hӝi lӧi dөng bóc lӝt nhân dân (lӏch sӱ ghi lҥi rҵng bҩy giӡ Giáo hӝi cũng
rҩt trөy lҥc, Giáo hoàng có nhân tình).

Cái mà hӑ đòi hӓi vүn là Đҥo Gia Tô, nhưng bӓ bӟt hình thӭc tә chӭc, lӉ nghi (bӟt tӕn
kém). Giai cҩp tư sҧn Đӭc chӍ đi đӃn đҩy. Giai cҩp tư sҧn Pháp tiӃn cao hơn, Calvin là
đҥi diӋn, tiӃn lên mӝt mӭc nӳa đӃn tiӅn đӏnh chӫ nghĩa - lòng tín ngưӥng do Chúa quy
đӏnh trưӟc, đó là mӝt sӵ ban ơn cӫa Chúa (Chúa không quy đӏnh ai sӁ đưӧc cӭu thӃ,
nhưng quy đӏnh ai sӁ tin, và tin sӁ đưӧc cӭu thӃ).

KӃt luұn đó do Calvin suy ra là «Chúa Trӡi đã quy đӏnh nhӳng ngưӡi nào đưӧc cӭu
thӃ, và quy đӏnh đó đã thӇ hiӋn trong nhӳng thành tích cӫa ngưӡi đó». Cө thӇ nhӳng
ngưӡi có thành tích, đưӧc phúc cӫa Trӡi là nhӳng ngưӡi làm giàu (không phҧi thӯa

9ƒ{
hưӣng và tӵ tay làm ra) - ngưӡi đó đưӧc cӭu thӃ. ThӃ là lý tưӣng cӫa giai cҩp tư bҧn
đưӧc biӋn chínhù tư bҧn đưӧc làm giàu vì Chúa trӡi tiӅn đӏnh. Do sӵ làm giàu cӫa nó
dӵa vào tiӅn đӏnh, nên giai cҩp tư sҧn đưӧc biӋn chính quyӅn thӕng trӏ (cũng do Chúa
tiӅn đӏnh) (Luther không đi đӃn thӃ, vì tư sҧn Đӭc chưa đi đӃn đòi hӓi thӕng trӏ xã hӝi,
mӟi chӍ yêu cҫu mӝt giáo hӝi rҿ tiӅn).

®- Giai cҩp tư sҧn chia rӁ - mӝt sӕ bӏ phong kiӃn lôi cuӕn.

- Tư sҧn Pháp trong thӡi Trung Cә đã mҥnh - phong kiӃn liên kӃt và kiӅm chӃ giáo
hӝi phҫn nào - dӉ chӏu hơn, Giáo hӝi tương đӕi phө thuӝc vua Pháp đӝc lұp ± áp
bӭc dân tӝc ít hơn - thu hút đưӧc giai cҩp tư sҧn, rӱa tӝi, đi nhà thӡ đӅu phҧi mҩt
tiӅn.

- Tôn giáo Luther căn bҧn dӵa vào tín ngưӥng chӭ không vào lӉ nghi, nhưng có
tính chҩt phө thuӝc Thưӧng đӃ. Tuy chưa đi vào tiӅn đӏnh như cӫa Calvin, nhưng
đã phӫ nhұn phҫn tӵ do trong tôn giáo chính thӕng cũ.

- Xét nӝi dung thì Luther và Calvin chӍ khác nhau ӣ tiӅn đӏnh chӫ nghĩa thôi].

Nhưng ӣ Đӭc cҧi cách tôn giáo lҥi phát triӇn ӣ các tҫng lӟp dưӟi vì nhiӅu tҫng bóc lӝtù
Giáo hӝi La Mã - đӃ vương Đӭc ± hoàng thân chư hҫu - Phong kiӃn kӷ binh dưӟi
quyӅn hoàng thân ± và giai cҩp tư sҧn - phong trào nông dân và dân nghèo thành thӏ
Đӭc rҩt mҥnh mӁ. Lúc Luther đӅ xưӟng chӕng Giáo hӝi, thì đҵng sau nәi lên cҧ mӝt
sӕ phong trào đòi đi xa hơn lý tưӣng tín ngưӥng thuҫn túy cӫa Luther, đòi thӵc hiӋn
chӃ đӝ cӝng đӗng cӫa cҧi (cái đã có trong nhӳng tư tưӣng cӫa giáo hӝi nguyên thӫy).
Đҥi biӇu cho phong trào là Thomas Münzer ®03], lãnh tө phong trào nông dân và dân
nghèo thành thӏ, nói rҵng lý tưӣng Gia Tô lҧ lý tưӣng cӫa nhân loҥi thì vӟi lý tính cӫa
nhân loҥi cũng đҥt đưӧc, không cҫn giáo hӝi và lý tính là ӣ ngôi thӭ 3; sách Thánh
cũng tӕt nhưng không có cũng đưӧc; lý tưӣng Gia Tô ӣ Đӭc là cӫa nhân loҥi, là đánh
đә mӑi áp bӭc tài sҧn - bҵng vũ lӵc - lұp cӝng đӗng tài sҧn. Nhҩt thiӃt đánh đә bҵng
vũ lӵc bӑn hoàng thân đӃ vương.

Trong giai đoҥn đҫu, 1520 vӅ trưӟc, Luther đi vӟi Münzer, cũng chӫ trương dùng vũ
lӵc đánh đә giáo hӝi và bӑn liên minh cӫa giáo hӝi (đӃ vương và hoàng thân), đӇ
chӕng chúng thì thӵc hiӋn đoàn kӃt rӝng rãi tư sҧn, tiӇu tư sҧn, tiӇu phong kiӃn, nông
dân và dân nghèo. Nhưng khi mӝt sӕ quân đánh đә đưӧc quyӅn giáo hӝi, phong trào
nông dân muӕn đi xa hơn nhưng bӑn tư sҧn và tiӇu phong kiӃn muӕn ngӯng lҥi -
Luther quұt lҥi đӅ cao uy quyӅn phong kiӃn, kêu gӑi nghĩa sĩ đi tiêu diӋt nông dân
(1525, Münzer bӏ tiêu diӋt).

®- Luther căn bҧn chӕng giáo hӝi La Mã.

9d

- Cҧi cách tôn giáo phӫ nhұn các thánhù đa thҫn thánh v. v...

- Chӕng tҩt cà cái gì tӕn tiӅnù rút tә chӭc - tӕi thiӇu.

- Sau khi Luther quұt lҥi Münzer thì phong trào Luther vүn tӗn tҥi vӟi cơ sӣ tư sҧn
và tiӇu tư sҧn, còn dӵa cҧ vào phong kiӃn. Tình trҥng Đӭc bҩy giӡ chưa ra tұp
quyӅn, nhưng có nhӳng tә chӭc quұn, có chính phӫ. Phong trào Luther biӃn thành
công cө cӫa các chính phӫ quұn, hoàng thân ӣ quұn nҳm mӑi quyӅn tôn giáo.
Phong trào Luther bҳt đҫu tӯ 1517 lãnh đҥm vӟi phong trào nông dân, tӯ 1520 tӟi
1524 thì quұt lҥi nông dân rõ ràng, trưӟc tư sҧn và tiӇu tư sҧn, dӵa vào nông dân, tӯ
1524 móc vào quý tӝc hoàng thân].

Đӭng vӅ mһt tư tưӣng thì thành tích cӫa Luther là có đӅ cao con ngưӡi chӕng tә chӭc
áp bӭc cӫa giáo hӝi, đӅ cao ý thӭc chӫ quan nhưng ý thӭc này cũng là yӃu tӕ tôn giáo
- nghĩa là giҧi phóng con ngưӡi khӓi tôn giáo khách quan, tӭc tә chӭc khách quan cӫa
tôn giáo, đưa vӅ lòng tín ngưӥng tôn giáo chӫ quan, đưa hình thӭc cưӥng bách tӯ
ngoài vào trong. Do đó gây ra truyӅn thӕng phân tích tư tưӣng, ý thӭc, đӡi sӕng tinh
thҫn sӁ phát triӇn nhiӅu trong triӃt hӑc duy tâm Đӭc. Luther có thӇ xem là nguӗn gӕc
cӫa phong trào tư tưӣng duy tâm vĩ đҥi nhҩt sau thӡi kǤ Hy Lҥp, mӝt thành tích lӟn
cӫa nó là tư tưӣng Hégel. Giai cҩp tư sҧn Đӭc đi đӃn lý tưӣng tӵ do trong tinh thҫn
bҵng tín ngưӥng chӫ quan; giai cҩp tư sҧn Pháp và tư sҧn Anh không nhӳng đӅ cao tӵ
do bên trong mà còn đӅ cao quan niӋm tӵ do đó thӇ hiӋn ra ngoài dӵa vào quan niӋm
tiӅn đӏnh cӫa Thưӧng đӃ (Thưӧng đӃ tiӅn đӏnh giai cҩp tư sҧn làm giàu và thӕng trӏ -
giai cҩp này đưӧc làm giàu và thӕng trӏ).

®- Có 2 thӭ vұn mӋnhù chӕng mình và đӅ cao - dùng trong cà hai giai cҩp thӕng trӏ
và bӏ trӏ.

- Giáo hӝi chân chính cho là mình do Thương đӃ ban và cҫu nguyӋn.

- Cҧi cách phӫ nhұn kӃt quҧ cӫa cҫu nguyӋn (tӕn tôn)ù tiӃn hành liên minh phong
kiӃn, tư sҧn - cӱa mӣ cho tư sҧn lên phong kiӃn - nӃu cӕ gҳng đưӧc cӭu thӃ - lên
phong kiӃn. Khi tư sҧn mҥnh nên không cҫn yӃu tӕ sau mà cho rҵng nó lên thӕng
trӏ do tiӅn đӏnh - So sánh vӟi nhұn đӏnh «thҳng thiên» trong KiӅu. Tư sҧn hay
phong kiӃn cũng có nghĩa là tiӃn bӝ hay phҧn đӝng.

III - VĂN HÓA PHӨC HƯNG

1 - Quan hӋ giӳa cҧi cách tôn giáo và văn hóa phөc hưng

2 - Phong trào nhân văn chӫ nghĩa.

9dc
3 - Sӵ phát triӇn khoa hӑc thӵc nghiӋm và nhân sinh quan mӟi.

1 - Căn bҧn thì cҧi cách tôn giáo và văn hóa phөc hưng là cùng mӝt phong trào. Nó
đҥi diӋn cho sӵ phát triӇn cӫa giai cҩp tư sҧn mӟi đánh đә truyӅn thӕng Giáo hӝi, hoһc
đӭng ngay vӅ phương diӋn Công giáo, hoһc đӭng vӅ phương diӋn lý tính.

Cҧi cách tôn giáo đӭng vӅ phương diӋn tôn giáo bҧo rҵng tôn giáo cӫa Giáo hӝi không
phҧi tôn giáo chân chính, mà cái chính là tôn giáo mà ngưӡi ta cҧm thҩy trong lòng
lúc đӑc sách Thánh chӭ không phҧi cái phҧi thông qua lӉ giáo, và ngôi thӭ nһng nӅ
cӫa Giáo hӝi.

Văn hóa phөc hưng cũng đánh đә tôn giáo. Nhưng đӭng vӅ lý tính, cho rҵng trong
ngưӡi ta có năng lӵc đҥt tӟi phҫn lý - đҥo đӭc, mӻ thuұt, nghӋ thuұt.

Tҥi sao nó lҥi phát triӇn dưӟi 2 hình thӭc, và phát triӇn khác nhau tӯng nưӟc? (ӣ Ýù
văn hóa phөc hưng phát triӇn sӟm, nhanh và lâu mà lҥi không có cҧi cách tôn giáo; ӣ
Đӭcù cҧi cách tôn giáo mҥnh và hҫu như không có văn hóa phөc hưng; Pháp, Hà Lan
và Anh thì 2 phong trào đi đôi). Do cơ sӣ xã hӝi khác nhau trong chi tiӃtù

- Phong kiӃn Ý yӃu thӃ nhiӅu, công trưӡng phát triӇn nhiӅu, Ý là trung tâm buôn bán
giӳa Đông Phương (A Rұp, sau này là Thә) và Tây phương. Nhӳng tàu buôn tӯ Syrie
vӅ TiӇu Á mang nhӳng hàng cӫa Đông Phương (hҥt tiêu, gia vӏ, lөa, đӗ quý...) sang
Tây phương thông qua Venise, rӗi Florence, và sau qua các thành thӏ lӟn Bҳc Ý. Công
nghiӋp phát triӇn đӃn trình đӝ hҫu như tư bҧn công nghiӋp, công trưӡng thӫ công lӟn -
có quan hӋ giӳa tư bҧn và công nhân vô sҧn tӵ do. Phong kiӃn yӃu, mӝt phҫn tư bҧn
hóa, Giáo hӝi mҥnh nhưng cũng mӝt phҫn lӟn tư sҧn hóa - truyӅn thӕng chӕng Giáo
hӝi thiӃu bên trong Giáo hӝi. Nó không hay ít phӫ đӏnh khái niӋm Thưӧng đӃ và tә
chӭc tôn giáo, nhưng nó lҥi đi vào trong thí dө nhӳng hӑa thuұt (hӝi hӑa BT), phát
triӇn nhanh và mҥnh nhҩt ӣ Ý. Hӑa thuұt đã phát triӇn trong phҥm vi Giáo hӝi (nhà tu)
và có tính cách nhân văn chӫ nghĩa; hӑa ra nhӳng hình thӭc con ngưӡi sinh đӝng và
yêu đӡi sӕng chӭ không phӫ đӏnh đӡi sӕng như con ngưӡi Trung Cә (sӕng đӡi sӕng
tinh thҫn). Con ngưӡi cӫa các hӑa phҭm phөc hưng yêu cuӝc sӕng thӵc tӃ bên ngoài,
cái đҽp cӫa vұt thӇ, nhӳng tranh Đӭc Mҽ và Gia Tô đӅu khӓe mҥnh say sưa cuӝc sӕng.
Nhӳng hӑa sĩ đó là Michel Ange ®04], nhҩt là Raphael ®05], mӝt sӕ các hӑa sĩ làm
viӋc cho tư sҧn, nhưng có cҧ mӝt sӕ làm viӋc cho nhà thӡ (như Michel Ange, Raphael
vӁ fresque cho nhà thӡ Rome). Chính Giáo hoàng cũng tham gia và khuyӃn khích bӗi
dưӥng văn nghӋ sĩ nên vҩn đӅ cҧi cách tôn giáo không đһt ra, hoһc chӍ ӣ các thành
phҫn dưӟiù dân nghèo thành thӏ nhҩt là vô sҧn công nhân chӫ trương đánh đә Giáo hӝi,
nhưng bӏ cô lұp vì tư sҧn đã đi vӟi Giáo hӝi.

- Ӣ Đӭc, phong kiӃn rҩt mҥnh vӟi nhӳng tҫng lӟp cӫa nó (đҥi phong kiӃn, tiӇu phong
kiӃn). Đӗng thӡi phong trào chӕng Giáo hӝi và đҥi phong kiӃn lҥi dӵa vào phong trào

9d9
quӕc gia chӕng Giáo hoàng, vì Giáo hoàng thu hút tiӅn cӫa dân Đӭc và cҧ bӑn phong
kiӃn nӳa nên phong trào chӕng Giáo hӝi bao gӗm cҧ tiӇu phong kiӃn và cҧ trung
phong kiӃn (bӑn hoàng thân muӕn tӏch thu đҩt nhà Chung). Cҧi cách tôn giáo mҥnh.
Nó không đi tӟi khҷng đӏnh quyӅn sӕng con ngưӡi trong đӡi sӕng thӵc tҥi, nhưng nó
khҷng đӏnh quyӅn sӕng ҩy trong tinh thҫnù tín ngưӥng là vҩn đӅ cá nhân, không cҫn
phҧi thông qua tә chӭc Giáo hӝi. Nó giҧi phóng con ngưӡi trong phҥm vi tín ngưӥng,
đӕi vӟi tә chӭc Giáo hӝi, trong phҥm vi quan niӋm do đó nó mâu thuүn vӟi nhân văn.

®- Phong kiӃn chӕng Giáo hӝi và đҥi phong kiӃn có tiӇu phong kiӃn phá sҧn, trung
phong kiӃn lôi cuӕn mӝt sӕ hoàng thân (đҥi phong kiӃn).

- Nó giҧi phóng con ngưӡi nhưng đӗng thӡi chӫ trương con ngưӡi đӕi vӟi Thưӧng
đӃ không có quyӅn gì, tư tưӣng là hoàn toàn nô lӋ trưӟc Thưӧng đӃ].

- Trong nhӳng nưӟc tư sҧn mҥnh hơn Đӭc nhưng chưa bҵng Ý, phong kiӃn tan rã
chưa bҵng Ý (Pháp, Anh. Hà Lan) thì 2 phong trào đi song song nhau. Do đó cҧi cách
tôn giáo ± phong trào Calvin - mҩt tính chҩt tiӃn bӝ cӫa nó, vì tính chҩt tiӃn bӝ thӇ
hiӋn vào văn hóa phөc hưng. Cҧi cách tôn giáo có tính chҩt tiӃn bӝ dù nó đҥi diӋn cho
tư sҧn vì cҥnh mӝt phong trào tiӃn bӝ hơn (ӣ Đӭc hҫu như không có văn hóa phөc
hưng nên tiӃn bӝ trút cҧ cho cҧi cách tôn giáo). Đӭng vӅ phương diӋn tĩnh thì 2 phong
trào Luther và Calvin đӅu là cҧi cách tôn giáo và chӍ khác nhau có tiӅn đӏnh luұn,
nhưng sӵ thӵc có nhӳng khác nhau căn bҧn. VӅ bên Luther, trӑng tâm là có phҫn giҧi
phóng (không phө thuӝc Giáo hӝi mà tin ӣ mình). ĐӃn Calvin thì nó biӃn thành
Thưӧng đӃ tiӅn đӏnh hoàn toàn, tiӅn đӏnh vұn mӋnh mӛi ngưӡi. Nhӳng tә chӭc cҧi
cách tôn giáo theo Calvin biӃn thành tә chӭc rҩt chһt chӁ (mӑi sӵ viӋc đӅu do tiӅn
đӏnh nhưng phҧi theo triӋt đӇ), nghiêm khҳc, thành mӝt tә chӭc áp bӭc mӟi rҩt nһng
nӅ, cưӥng bách ngưӡi ta dưӟi quyӅn tiӅn đӏnh cӫa Thưӧng đӃ. Trái lҥi, trong tôn giáo
Luther lҥi đһt trӑng tâm vào phát triӇn tín ngưӥng cá nhân tӵ phát - có phҫn giҧi
phóng. Sӵ khác nhau vài điӇm nhӓ có thӇ khiӃn phong trào tư tưӡng có nhӳng hưӟng
khác hҷn, vì nhӳng hưӟng xã hӝi và giai cҩp khác nhau (ӣ Đӭc chӍ có mӝt con đưӡng
thôi; ӣ Pháp có 2 hưӟngù có lӵc lưӧng tiӃn bӝ cҩu kӃt vӟi Giáo hӝi, văn hóa phөc
hưng lҥi chӕng Giáo hӝi, nhưng phát triӇn trong khuôn khә Giáo hӝi, có đҩu tranh bên
trong nhưng ít thôi chӭ không ghê gӟm như giӳa 2 tôn giáo).

®- Cuӝc đҩu tranh tôn giáo ӣ Pháp chҷng có kӃt quҧ gì tiӃn bӝ. Cҧi cách tôn giáo
thҳng lӧi cũng chӍ đưa tӟi cát cӭ, và bӑn đҥi phong kiӃn, đҥi quí tӝc lӧi dөng. Sӣ dĩ
như thӃ vì ӣ nưӟc Pháp tư sҧn đã đưa tӟi thӕng nhҩt, tұp quyӅn (François I), dù
chưa đӃn quân chӫ đӝc đoán, nên tư sҧn có đưӡng lӕi phát triӇn và văn hóa phөc
hưng đҩu tranh vӟi Giáo hӝi ӣ bên trong. Cho nên cҧi cách tôn giáo xuҩt hiӋn chӍ
đưa tӟi cát cӭ (Henri de Navarre, Duc de Langon), chia rӁ, nên không có tác dөng
tiӃn bӝ, không có tính chҩt đҩu tranh thӕng nhҩt và đҩu tranh dân tӝc.

9d3
- Ӣ Anh và Ha Lan, tác dөng cӫa cҧi cách tôn giáo có phҫn tiӃn bӝ, ӣ Hà Lan
chӕng đӃ quӕc Y Pha Nho, đӭng vӅ phe nhân dân. Nhưng xét vӅ nӝi dung và sӵ
triӇn cӫa nó, thì không đóng vai trò giҧi phóng mà chӍ tә chӭc thành nhӳng Giáo
hӝi nhӓ, đӗng thӡi nó nhҩn mҥnh phҫn tiӅn đӏnh hơn là phҫn tӵ nhұn xét, nên tính
chҩt tiӃn bӝ không rõ và mҩt đi. Khác vӟi đҥo Luther có xây dӵng tinh thҫn dân tӝc
Đӭc, đҥo Calvin ӣ Anh không xây dӵng đưӧc, vì ngoài mӝt sӕ giáo hӝi nhӓ mà
sau này tôn giáo chính thӕng cӫa Anh (Anglicanisme) là sӵ dung hòa giӳa cӵu giáo
và tân giáo.

- Lý thҫn luұn hay phiӃm thҫn luұn chӫ trương tҩt cҧ là Thưӧng đӃ. Thưӧng đӃ
không phҧi cái gì ngoài thӃ giӟi mà bҧn thân ThӃ giӟi là Thưӧng đӃ. ThӃ giӟi này
do phái Stoicisme đӅ ra thӡi Cә đҥiù toàn bӝ thӃ giӟi vӟi tính chҩt thӕng nhҩt, biӃn
chuyӇn và phát sinh vô hҥn cӫa nó là Thưӧng đӃ - nó dung hòa thuyӃt Thưӧng đӃ
đӭng ngoài tҥo tác ra thӃ giӟi và thuyӃt duy vұt chӫ trương chӍ có thӃ giӟi thôi.
Đҥo Gia tô cho trҫn gian là mӝt nhà tù, mӑi giá trӏ tinh thҫn đӅu ӣ ngoài trҫn gian.
Lúc văn hóa phөc hưng bҳt đҫu xây dӵng, nó khҷng đӏnh giá trӏ cӫa trҫn gian,
nhưng chưa đӫ năng lӵc xây dӵng mӝt hӋ thӕng đҥo đӭc và lý tính, nên nó lҥi sӱ
dөng phiӃm thҫn đӇ giҧi thích cho sӵ khҷng đӏnh đó. Giá trӏ thҫn bí trưӟc kia đưӧc
chuyӇn vӅ vұt chҩt. Có tác dөng giҧi phóng. Trưӟc kia Gia tô bҧoù «Hãy yêu nhau
trong Thưӧng ĐӃ», bây giӡ «Yêu nhau trong vũ trө», mâu thuүn là hiӋn tưӧng bӅ
ngoài, chân lý cӫa vũ trө là thӕng nhҩt và vô hҥn) - có yӃu tӕ biӋn chӭng phápù
mâu thuүn thӕng nhҩt trong thӵc chҩt. Do đó, vӅ mһt đҥo đӭc nó thӇ hiӋn bҵng cҧm
giác luұn (đҥo đӭc lên cҧm tính) (Vũ trө hóa Thҫn thánh và thҫn thánh hóa Vũ
trө].

2 - Phân biӋtù phong trào nhân văn chӫ nghĩa khôi phөc văn nghӋ và tư tưӣng Hy La
có mӝt phҫn nào khác vӟi phong trào khoa hӑc tӵ nhiên. Cái mӟi cӫa nó cũng có
nhưng chӍ là đi tìm nhӳng sách vӣ cũ chӭ không đi vào thӵc tӃ, còn tinh thҫn nhân
sinh quan mӟi thì dӵa vào khoa hӑc mӟi nhưng cũng có di tích cә đҥi (Bruno ®06]).

Phong trào Nhân văn chӫ nghĩa là sӵ trӣ lҥi văn hӑc nghӋ thuұt Hy La. Nó phát triӇn
đҫu tiên và vĩ đҥi nhҩt ӣ Ý. Căn bҧn là sӵ phát triӇn nhanh chóng cӫa cơ sӣ tư bҧn ӣ
nhӳng thành thӏ Ý và ӣ nhӳng vùng đҩt Ý tiӃp đưӧc các nhà văn và bác hӑc Hy Lҥp tӯ
trưӟc và trong lúc Constantinople bӏ tiêu diӋt.

Tӯ thӃ kӹ XIV đҫu thӃ kӹ XV, xuҩt hiӋn phong trào khôi phөc tư tưӣng văn hӑc, nghӋ
thuұt theo kiӇu Hy La. Đһc điӇm là nó đӅ cao quyӅn sӕng, sӭc sӕng con ngưӡi và trӵc
tiӃp là cӫa vұt thӇ, trái vӟi truyӅn thӕng Trung Cә, và nó say sưa vӟi cái Đҽp (Hy Lҥp
- nó lҩy tiêu chuҭn là cái Đҽp khác vӟi Ҩn Đӝ, Ai Cұp và thӡi Trung Cә. Sӣ dĩ trong 2
giai đoҥn rҩt đһc biӋt và ngҳn ngӫi cӫa lӏch sӱ nhân loҥi hình thӭc đҽp đưӧc chuӝng vì
có giҧi phóng con ngưӡi thӵc sӵ - trong phҥm vi mӝt giai cҩp nào thôi). Tҥi sao trӣ lҥi

9dî
cái cũ lҥi là xây dӵng cái mӟi? Vì cái cũ - đó là mӝt giai đoҥn văn hӑc nghӋ thuұt phát
triӇn trên cơ sӣ nhân đҥo chӫ nghĩa, chӫ yӃu dӵa vào lý tính con ngưӡi mà phát triӇn
văn hóa, nghӋ thuұt -, cái mà ngưӡi ta tôn trӑng văn hóa Hy La là sӵ dӵa vào con
ngưӡi mà xây dӵng đӡi sӕng con ngưӡi. VӅ tư tưӣng, ngưӡi ta xây dӵng lҥi chӫ nghĩa
Platon hay cҧ Néo-Platon thҫn bí nӳa, nhưng lúc ҩy có tác dөng tiӃn bӝ, vì nó chӭng
tӓ rҵng, trên cơ sӣ lӵc lưӧng chúng ta, ta có thӇ đҥt tӟi cùng mӝt mөc đích cӫa sӵ linh
báo cӫa tôn giáo. Tuy nó duy tâm nhưng nó dӵa vào lý tính, không cҫn kêu gӑi linh
báo mà vүn đi đӃn cùng mӝt mөc đíchù sӵ tӗn tҥi cӫa Thưӧng đӃ và sӵ bҩt diӋt cӫa
linh hӗn. Mӭc yêu cҫu lúc ҩy chưa phҧi là đánh đә Thưӧng đӃ và linh hӗn bҩt diӋt, mà
là dung hòa linh báo cӫa Giáo hӝi và lý tính cӫa nhân loҥi và giai cҩp tư sҧn. Mөc tiêu
nó là cách mҥng, không cҫn tә chӭc nһng nӅ Giáo hӝi mà vүn đҥt đưӧc cái tӗn tҥi cӫa
Thưӧng đӃ và bҩt diӋt cӫa linh hӗn. Vì bây giӡ phong kiӃn còn thӕng trӏ, tư sҧn đang
lên không đһt vҩn đӅ thӫ tiêu nhӳng tư tưӣng đó nhưng thu hút nó vào mìnhù không
giӳ nó trên cơ sӣ linh báo cӫa Giáo hӝi truyӅn đҥt mà trên cơ sӣ lý tính - nó đánh đӛ ӣ
bên trong. Ӣ Đӭc, mөc tiêu lҥi thҩp nӳaù nó đi đӃn ông Thưӧng đӃ cӫa Công giáo
nhưng không qua Giáo hӝi. Vì thӃ nhӳng chӫ nghĩa duy tâm và thұm chí thҫn bí cũng
đóng vai trò tiӃn bӝ và giҧi phóng phҫn nào.

Bruno lҩy lҥi mӝt sӕ ý kiӃn cӫa Néo-Platon, nhưng vӟi ý nghĩa vũ trө hóa Thҫn
thánh.

Nhӳng đҥi biӇu cӫa phong trào ҩy là Nicolas de Cuse ®07],Morcile Micius ®08] ӣ Hà
Lan, phía Bҳc là Erasme, các đҥi biӇu này cho rҵng vӟi lý tính, đҥo đӭc Hy La, chúng
ta cũng có thӇ trӣ nên nhӳng ngưӡi công giáo tӕt, không qua giáo hӝi.

Nhưng phong trào này cũng chӍ tiêu biӇu cho giai cҩp tư sҧn lӟp trên, đӕi lұp nhưng
phát triӇn trong phong kiӃn (đӕi lұp nhưng dung hòa).

3 - Nhӳng tҫng lӟp dưӟi gҫn sҧn xuҩt hơn nên tính chҩt cao hơnù phong trào khoa hӑc
thӵc nghiӋm nhưng chưa có phương pháp, phҧi chӡ tӟi văn hóa phөc hưng thì khoa
hӑc đưӧc thӵc nghiӋm mӟi phát triӇnù 2 hưӟng chӫ yӃu cӫa nó là vҥn vұt và vұt lý.

- Vҥn vұt phát triӇn vào hưӟng giҧi phүuù vĩ đҥi nhҩt là Vésale ®09] và Servet ®10].
Vésale lҫn đҫu tiên giҧi phүu cơ thӇ con ngưӡi, in mӝt cuӕn giҧi phүu hӑc mô tҧ
nhӳng bӝ phұn trong cơ thӇ mӝt cách chính xác, đӕi lұp vӟi nhӳng sách giҧi phүu cũ
không căn cӭ vào thӵc nghiӋm giҧi phүu mà căn cӭ vào sách cӫa cә đҥi cӫa Gallen
®11] và Hippocrate ®12] (ӣ Trung Cә cҩm giҧi phүu thӵc sӵ). Servet đi gҫn đӃn chӛ
tìm ra hiӋn tưӧng tuҫn hoàn cӫa máu, ông đã biӃt rҵng máu tӯ tim qua phәi lҥi vӅ tim
mӟi thành máu đӓ. Đӭng vӅ mһt tư tưӣng, vҩn đӅ này rҩt quan trӑng vì lҫn đҫu tiên
trong lӏch sӱ nhân loҥi, có ngưӡi dám giҧi phүu thân thӇ con ngưӡi, trưӟc kia cҩm vì
cho là đөng vào cơ sӣ cӫa linh hӗn, nên công trình giҧi phүu có mӝt ý nghĩa giҧi
phóng tư tưӣng đi đӃn quan niӋm rҵng cơ thӇ ngưӡi ta cũng là mӝt vұt thӇ, mӝt thӵc tӃ
9dË
khách quan mà có thӇ phân tích bҵng thí nghiӋm, không có gì thҫn bí - mӝt bưӟc tiӃn
bӝ thӵc sӵ tӯ duy tâm sang duy vұt, lҫn đҫu tiên dám quan niӋm con ngưӡi là mӝt vұt.
Cҧ 2 ngưӡi đӅu bӏ xӱ tӱ. Servet bӏ Calvin thiêu (mӝt sӵ giҧi phóng có hy sinh, dám
đөng đӃn mӝt ý căn bҧn cӫa thҫn linh).

- Mӝt nhà tư tưӣng vĩ đҥi nhҩt cӫa phong trào văn hóa phөc hưng là Leonardo da
Vinci ®13], kiêm cҧ 2 xu hưӟng vҥn vұt, vұt lý. Là mӝt nhà giҧi phүu và mӝt kӻ sư, tӯ
thӃ kӹ XV, đã nghiên cӭu vҩn đӅ tàu ngҫm và tàu bay. Ông giҧi phүu và nghiên cӭu
nhӳng vҩn đӅ vұt lý trong con ngưӡiù quy luұt đòn bҭy (gân kéo xương) ± quan niӋm
đưӧcù con ngưӡi ta như mӝt bӝ máy - tư tưӣng cơ hӑc. Chính tư tưӣng cơ hӑc này đã
có vai trò giҧi phóng tư tưӣng ngưӡi ta, làm hӑ còn có thӇ quan niӋm đưӧc mình như
là vұt thӇ trong tӵ nhiên. Ông còn là mӝt hӑa sĩ thiên tài.

- Hưӟng vұt lý rҩt nhiӅu nhưng chӫ yӃu là Copernic ®14] và Galilée ®15]. Copernic tìm
ra 2 lӕi vұn đӝng cӫa quҧ đҩtù quanh mình và quanh mһt trӡi. Nó có mӝt ý nghĩa cách
mҥng. Trưӟc kia quan niӋm quҧ đҩt là trung tâm cӫa vũ trө và con ngưӡi là trung tâm
quҧ đҩt - chӫ quan con ngưӡi là trung tâm vũ trө. Giá trӏ con ngưӡi là ӣ linh hӗn bҩt
diӋt. Thưӧng đӃ cӭu thӃ. Cái ý tưӣng mһt trӡi quay quanh quҧ đҩt là mӝt trong nhӳng
cơ sӣ tư tưӣng cӫa duy tâm thҫn bí. Thưӧng đӃ cӭu thӃ nên con ngưӡi có mӝt giá trӏ
tuyӋt đӕi, trung tâm vũ trө.

NӃu quҧ đҩt quay quanh mһt trӡi thì con ngưӡi chӍ là mӝt thӵc tӃ khách quan nhӓ
trong mӝt thӵc tӃ lӟn, chӭ không phҧi là mӝt giá trӏ gì tuyӋt đӕi, huyӅn bí. Đó là mӝt
bưӟc tiӃn thӵc sӵ tӯ duy tâm qua duy vұt, tӯ chӫ quan qua khách quan - có mӝt giá trӏ
tư tưӣng quan trӑng có hy sinh (Bruno).

®- Phát kiӃn cӫa Copernic vӅ phương diӋn cũng chӍ hӳu hҥn, vì cho nó đi đưӡng
tròn, mãi sau vӟi Képler ®16] mӟi hoàn thành đưӧc toàn bӝ giá trӏ cӫa nó, tiên kiӃn
đưӧc các hành tinh... Giá trӏ căn bҧn cӫa nó chӍ là đánh đә nhân sinh quan căn bҧn
cӫa đҥo Gia Tô.

- ThuyӃt nhân tӕ như thuyӃt ngũ hành ӣ Đông Phương.

- Cái mà khoa hӑc tìm hiӇu là nhӳng quy luұt chung.

- Theo truyӅn thӕng Cә Đҥi gӑi là hình thӭc - nӝi dung phә cұp. Cҧ thӡi Trung Cә
thì quan niӋm hình thӭc này mӝt cách cҧm giác thôi, nҳm lҩy cái nӝi dung cҧm tính
có tính chҩt phә cұp làm chân lý (cây xanh vì có tính xanh, v. v...) Tӯ văn hóa phөc
hưng thì ngưӡi ta nҳm nӝi dung có tính chҩt khoa hӑc (phә cұp lý tính) có thӇ tính
đoán đưӧc. Tӯ hình thӭc chung chung cӫa Cә Đҥi và Trung Cә qua lý tính có đi
qua Bacon ®17]ù chưa đӃn mӭc toán lý - mӟi thӵc nghiӋm thuҫn túy (đһt bҧng có

9dƒ
mһt, không có mһt và thay đәi), do quy nҥp nên Bacon đҥt đӃn nhӳng kӃt luұn gҫn
vӟi chân lý (ánh sáng là mӝt vұn đӝng tinh vi cӫa vұt chҩt) - chưa đi đӃn toán lý
nhưng đã đi vào hưӟng toán lý. Ưu điӇm cӫa Bacon là nҳm tương đӕi vӳng lұp
trưӡng duy vұtù quy luұt ӣ vұt chҩt chӭ không do lý trí suy diӉn. KhuyӃt điӇm là
còn thiӃu lý tính. Đó là 2 đһc biӋt cӫa Bacon, phҧn ánh tư sҧn Anh đã vӳng mҥnh,
đang lên cҫm quyӅn nhӳng khoa hӑc còn kém. (So sánh vӟi Descartes ®18] thì ông
này nhiӅu lý tính hơn nhưng kém duy vұt - tư sҧn Pháp)].

Trҫn Đӭc Thҧo

(L͓ch s͵ Tư tưͧng trưͣc Marx, tr. 327-341)

®01] Martin Luther (1483-1546), tu sĩ dòng thánh Augustin và nhà thҫn hӑc Đӭc.
PTL.

®02] Jean Calvin hay Jehan Cauvin (1509-1564), nhà luұt hӑc và thҫn hӑc Pháp.
PTL.

®03] Thomas Münzer hay Müntzer hay Muncerus (1489-1525), nhà thҫn hӑc và
thҫy tu giáo phái Rӱa tӝi lҥi ngưӡi Đӭc. PTL.

®04] Michel Ange (Michelangelo di Lodovico Buonarroti Simoni, 1475-1564), hӑa

sĩ, thi sĩ, nhà điêu khҳc, nhà kiӃn trúc ngưӡi Ý. PTL.

®05] Raphael (Raffaello Sanzio hay Raffaello Sanzio di Urbano, 1483-1520), hӑa sĩ,
và kiӃn trúc sư ngưӡi Ý. PTL.

®06] Giordano Bruno (1548-1600), triӃt gia, nhà thҫn hӑc và thiên văn Ý. PTL.

®07] Nicolas de Cuse, Nicolas de Cues hay Nicolas de Cusa (1401-1464), nhà triӃt
hӑc, luұt hӑc, toán hӑc, thiên văn, đӗng thӡi là giám mөc rӗi hӗng y Đӭc. PTL.

®08] Có thӇ in nhҫm tӯ Marcile Ficin, nhưng Ficin là ngưӡi Florence (Marsilio
Ficino, 1433-1499, thi sĩ và triӃt gia Ý). PTL.

9dd
®09] André Vésale hay Andreas Vesalius hay Andreas Van Wesel (1514-1564),
nhà y hӑc và giҧi phүu gӕc ӣ Bruxelles. PTL.

®10] Michel Servet hay Miguel Servet y Reves (1511-1553), nhà thҫn hӑc và y hӑc
gӕc Y-pha-nho. PTL.

®11] In nhҫm tӯ Galien (Claude Galien, Galênós hay Claudius Galenus, khoҧng
129-216 sau CN), y sĩ gӕc Hy Lҥp, đưӧc xem là ông tә cӫa ngành dưӧc. PTL.

®12] Hippocrate xӭ Cos (460-370 tr. CN), y sĩ cә Hy Lҥp, đưӧc xem là ông tә cӫa
ngành y khoa. PTL.

®13] Leonardo da Vinci hay Leonard de Vinci (1452-1519), nhà nghӋ sĩ, nhà tư
tưӣng, nhà khoa hӑc Ý. PTL.

®14] Copernic (Nicolas Copernic, Mikolaj Kopernik, Nicolaus Copernicus, 1473-

1543), linh mөc, nhà toán hӑc và thiên văn Ba Lan. PTL.

®15] Galilée (Galileo Galilei, 1564-1642), nhà toán hӑc, vұt lý hӑc và thiên văn Ý.
PTL.

®16] Kepler (Johannes Kepler hay Keppler (1571-1630), nhà toán hӑc và thiên văn
Đӭc. PTL.

®17] Francis Bacon (1561-1626), nhà chính trӏ và triӃt gia Anh khuynh hưӟng kinh
nghiӋm chӫ nghĩa. PTL.

®18] René Descartes (1596-1650), nhà toán hӑc và triӃt gia Pháp, thưӡng đưӧc xem
là cha đҿ cӫa triӃt hӑc hiӋn đҥi. PTL.

PHҪN CHÍN
*
THӂ KӸ XVII & XVIII

ThӃ kӹ thӭ XVII và XVIII, đһc biӋt là thӃ kӹ thӭ XVII, là thӡi gian hình thành cӫa
giai cҩp tư sҧn Âu Tây - xuҩt hiӋn tӯ thӃ kӹ XVI nhưng chưa thành hình hҷn hoi, mӟi
mҥnh ӣ bên Ý còn đҥi bӝ phұn Âu Tây thì còn phôi thai. Sau khi nhӳng b͕n con
buôn, cưͣp bi͋n, tìm ra nhӳng đҩt mӟi ӣ Mӻ, Á, Phi, cưӟp đưӧc nhiӅu cӫa cҧi cӫa
các dân tӝc ít phát triӇn hơn mang vӅ, thì tư sҧn Âu Tây phát triӇn mҥnh mӁ. Đó là
9d©
yӃu tӕ quyӃt đӏnh sӵ tăng cưӡng bóc lӝt nhân dân Âu Tây. Do đó, cuӕi thӃ kӹ thӭ
XVI, chӃ đӝ tư sҧn phát triӇn ӣ toàn bӝ phương Tây (Pháp, Hà Lan, Anh). Nưӟc Đӭc
bҩy giӡ đӭng ngoài hӋ thӕng buôn bán, Ý cũng thӃ, vì đưӡng buôn bán không theo
đưӡng cũ Cұn Đông - Bҳc Ý - Nam Đӭc - Bҳc Đӭc mà vòng qua Đҥi Tây Dương, và
làm giàu nhӳng nưӟc có cӱa biӇn ӣ Đҥi Tây Dươngù Pháp, Anh, Ý, Hà Lan, Thөy
ĐiӇn. Y-pha-nho bҩy giӡ cưӟp đưӧc nhiӅu cӫa nhҩt, nhưng không xây dӵng tư bҧn
đưӧc vì vào thҷng nhà Vua - phân phát cho quý tӝc, mua hàng cӫa tư sҧn láng giӅng
chӭ không phát triӇn công nghiӋp trong nưӟc, nên tư bҧn phát triӇn chӫ yӃu ӣ Pháp,
Hà Lan, Anh. Trong thӡi gian ҩy, giai cҩp tư sҧn thành hình, lҩn vào chính quyӅn,
xây dӵng chӃ đӝ quân chӫ đӝc đoán và chuҭn bӏ cho cuӝc cách mҥng tư sҧn. Tùy
tương quan lӵc lưӧng giӳa tư sҧn và quý tӝc bҩy giӡ trong mӛi nưӟc mà phong trào
tư tưӣng chӕng Giáo hӝi, xây dӵng mӝt hӋ thӕng lý tính khoa hӑc có tính chҩt quyӃt
liӋt hoһc dung hòa vӟi tư tưӣng tôn giáo. Ӣ Anhù quyӃt liӋt, ӣ Phápù dung hòa.

I - TƯ TƯӢNG TƯ SҦN Ӣ ANH

Ӣ Anh, giai cҩp tư sҧn phát triӇn rҩt mҥnh nhӡ nghӅ cưӟp biӇn, buôn bán vӟi lөc đӏa
Âu Tây, và xây dӵng mӝt nӅn công nghiӋp mӟi trong nưӟc, đһc biӋt là công nghӋ dӋt
và than mӓ. Ӣ đây phong trào chӕng truyӅn thӕng kinh viӋn chӫ nghĩa có tính chҩt
quyӃt liӋt. Phӫ đӏnh cҧ tư tưӣng Cә đҥi (Platon, Aristote) và theo truyӅn thӕng duy
danh ӣ Anh đӡi Trung Cә (William Occam ®01], Roger Bacon ®02]). TriӃt hӑc Anh
phát triӇn theo duy vұt kinh nghiӋm chӫ nghĩa. Đһc biӋt là Francis Bacon ®03] viӃt
Novum organum (Công cͭ mͣi) đӇ đһt mӝt phong trào khoa hӑc mӟi, tên này xuҩt
phát tӯ tên mӝt bӝ sách cũ cӫa Aristote là Organon. Nhưng vӅ nӝi dung và hình thӭc
đӅu chӕng lҥi Aristote, đӅ cao kinh nghiӋm chӫ nghĩa, nói rҵng lý tính hình thӭc là
cái biӃn hình và xuyên tҥc sӵ thұt, chӍ có kinh nghiӋm cho ta biӃt đúng. Nhưng kinh
nghiӋm thì linh tinh, làm thӃ nào đӇ hӋ thӕng hóa thành khoa hӑc? Theo Aristote,
dùng phương pháp quy nҥp. Đӕi lұp vӟi phương pháp suy luұn hình thӭc cӫa
Aristote đi tӯ nhӳng mӋnh đӅ (đҥi thӇ xuӕng mӋnh đӅ biӋt thӇ - xuӕng mӋnh đӅ cá
thӇù tӯ lý tính đӃn thӵc tӃ), quy nҥp cӫa F. Bacon đi tӯ cá thӇ lên đҥi thӇ bҵng phương
pháp làm nhӳng bҧng ghi kinh nghiӋm (có 3 bҧngù bҧng có, bҧng không có, và bҧng
biӃn chuyӇnù bҧng có ghi trưӡng hӧp có mӝt hiӋn tưӧng; bҧng không có ghi nhӳng
trưӡng hӧp không có mһt mӝt hiӋn tưӧng nào; bҧng biӃn chuyӇn ghi trưӡng hӧp hiӋn
tưӧng biӃn chuyӇn). So sánh nhӳng bҧng này, ta quy nҥp lên quy luұt phә cұp, liên
hӋ vӟi hiӋn tưӧng. Chúng ta thҩy hiӋn tưӧng luôn luôn đi vӟi nó. Do đó chӍ ghi chép
kinh nghiӋm thôi, nhưng nӃu có phương pháp ta sӁ quy nҥp đưӧc quy luұt. Đây là tư
tưӣng duy vұt dӵa vào thӵc tӃ khách quan mà xây dӵng khoa hӑc, nhưng nó máy
móc thô sơ, không đӅ cao đưӧc vai trò cҫn thiӃt cӫa lý luұn, đһc biӋt là Bacon không
chú ý đúng mӭc đӃn vai trò cӫa toán pháp trong khoa hӑc tӵ nhiên.

9d{
Vai trò này có đưӧc đӅ cao vӟi Thomas Hobbes ®04]. Ông này đӭng hҷn trên lұp
trưӡng duy vұt mà đӗng thӡi nhìn thҩy sӵ cҫn dùng toán pháp trong khoa hӑc và cҧ
trong triӃt hӑc nӳa. VӅ phҫn chính trӏ hӑc thì đһt mӝt lý thuyӃt mӟi biӋn chính quyӅn
tuyӋt đӕi cӫa nhà Vua, nhưng không dӵa vào quyӅn Thưӧng đӃ, phá bӓ lý luұn thҫn
bí trưӟc mà chӍ dӵa vào lӧi ích xã hӝi - là mӝt biӃn chuyӇn lӟn (ngưӡi là mӝt con sói
đӕi vӟi ngưӡi, sҹn sàng ăn thӏt nhau - cҫn mӝt quyӅn tuyӋt đӕi đӇ bҧo vӋ trұt tӵ trong
xã hӝi). Hobbes đҥi biӇu cho nhân sinh quan tư sҧn thành hình, mӟi bҳt đҫu nҳm xã
hӝi, chưa đӫ sӭc xây dӵng mӝt chӃ đӝ cӝng hòa mà chӍ xây dӵng trên mӝt cơ sӣ đӝc
tài.

Bacon và Hobbes là nguӗn gӕc cӫa tư tưӣng duy vұt máy móc cұn đҥi nhưng có tính
chҩt khoa hӑc; trái vӟi Bruno ®05] hoһc tư tưӣng duy vұt Trung Cә nhiӅu biӋn chӭng
pháp hơn nhưng thiӃu khoa hӑc.

II - TƯ TƯӢNG TƯ SҦN PHÁP: DESCARTES ®06]

Là mӝt trong nhӳng ngưӡi quan trӑng nhҩt cӫa tư tưӣng tiӃn bӝ Âu Tây, René
Descartes làm nguӗn cho 2 truyӅn thӕng đӕi lұpù

- Khoa hӑc toán lý duy vұt máy móc, phát triӇn nhiӅu vào thӃ kӹ thӭ XVII, XVIII.
Đó là mӝt đһc tính cӫa tư tưӣng tư sҧn.
- Tư tưӣng phân tích tâm lý và duy tâm chӫ quan (lҩy ý thӭc cá nhân làm thӵc thӇ
tuyӋt đӕi, khác duy tâm khách quan lҩy ý chí siêu nhiên hay Thưӧng đӃ làm tuyӋt
đӕi).

Hai hưӟng này phát triӇn song song trong thӃ kӹ XVII, XVIII và sau này nӳa, bây
giӡ vүn còn duy trì - có thӇ nói Descartes mӝt phҫn nào đҩy làm nguӗn gӕc cho cҧ hӋ
thӕng tư tưӣng tư sҧn vӟi 2 hưӟng trên. Ông tiêu biӇu cho nhӳng ưu và khuyӃt điӇm
cӫa tư tưӣng tư sҧn.

Ưu điӇmù đòi hӓi mӝt khoa hӑc toàn bӝ, triӋt đӇ lý tính, tuyӋt đӕi chҳc chҳn, tin
tưӣng tuyӋt đӕi ӣ loài ngưӡi và ӣ tӯng cá nhân con ngưӡi đӫ lý trí đӇ xây dӵng khoa
hӑc, tiêu biӇu cho tinh thҫn khoa hӑc. Nó còn có tác dөng tinh thҫn nӳa là làm cho
con ngưӡi phҩn khӣi.

KhuyӃt điӇmù Lý tính ҩy ghi mӝt cách trӯu tưӧng, thӵc tӃ thì không hoàn toàn tách
rӡi kinh nghiӋm, nhưng đӭng vӅ nguyên tҳc nó không cҫn kinh nghiӋm. Đӭng vӅ
chân lý, nó không phө thuӝc kinh nghiӋm. HӋ thӕng khoa hӑc tӗn tҥi trên cơ sӣ lý
tính cӫa nó (vӅ nguyên tҳc là tách rӡi kinh nghiӋm); vӅ chӫ quan chӍ nhҵm lý tính cá
nhân cӫa mӛi ngưӡi, không trông thҩy cơ sӣ lӏch sӱ xã hӝi cӫa tư tưӣng cá nhân. Do
2 khuyӃt điӇm này, nó thành máy móc - không nҳm đưӧc quy luұt biӃn chuyӇn mà

9©

chӍ nҳm đưӧc quy luұt máy móc (vì nҳm đưӧc biӃn chuyӇn thì vӅ khách quan phҧi
gҳn vào kinh nghiӋm, và vӅ chӫ quan phҧi đӭng trong biӃn chuyӇn đó).

Mҩy ưu và khuyӃt này (đһc tính cӫa tư tưӣng tư sҧn) đҥt mӝt mӭc rҩt cao trong tư
tưӣng Descartes - Descartes là mӝt nguӗn cӫa tư tưӣng tư sҧn.

Sӣ dĩ như thӃ vì Descartes lҥi là đҥi biӇu tư tưӣng cӫa giai cҩp tư sҧn Pháp trong thӃ
kӹ thӭ XVII, đҩu tranh không phҧi đӇ nҳm chính quyӅn thӵc tӃ, mà đӇ tham gia
chính quyӅn vӟi sӵ câu kӃt vӟi phong kiӃn, hình thӭc quân chӫ tuyӋt đӕi, quân chӫ
đӝc đoán, đӇ bҧo đҧm quyӅn lӧi kinh tӃ và pháp lý, nhưng chưa nhҵm quyӅn lӧi
chính trӏ tuyӋt đӕi. (Đҫu thӃ kӹ thӭ XVII, Marie de Médicis ®07] nhiӃp chính thay
Louis XIII ®08] đã triӋu tұp États généraux®09], đһt thuӃ mӟi, bӑn kia kêu nài, đưa
nhӳng đӅ nghӏ lung tung, đòi giҧi tán mӝt hӝi nghӏ toàn quӕc có đҥi biӇu tư sҧn mà
không ai nói gì, vì đòi hӓi chính trӏ cӫa tư sҧn hӳu hҥn). ChӃ đӝ quân chӫ bҩy giӡ
xây dӵng trên sӵ thăng bҵng quyӅn lӧi đôi bên (tư sҧn và quý tӝc), bҧo đҧm quyӅn áp
bӭc bóc lӝt phong kiӃn (đӕi vӟi nông nô) và tư sҧn (đӕi vӟi công nhân), nhưng không
đưӧc quyӅn chính trӏ, cҧ hai bên chӍ có quyӅn tham gia chính quyӅn dưӟi hình thӭc
bӝ máy quan liêu cӫa nhà Vua (trҥng thái thăng bҵng này Marx gӑi là Bonapartisme).
Descartes là đҥi biӇu cho tình trҥng thăng bҵng nàyù

Bҧo đҧm quyӅn làm ăn, thӇ hiӋn vӅ tư tưӣng là bҧo đҧm phát triӇn khoa hӑc (vì khoa
hӑc đӕi vӟi hӑ là phát triӇn sҧn xuҩt), và trong phҥm vi này nó phҧi đánh đә tư tưӣng
Trung Cә, và trong mӭc đӝ này nó đӅ cao lý tính, nhưng nó lҥi không tin tưӣng nó,
nó không quan niӋm rҵng khoa hӑc đó chӍ dӵa trên cơ sӣ cӫa ngưӡi ta (quy nҥp trên
kinh nghiӋm) mà còn cӫa mӝt cái gì bҧo đҧm cao hơn là Thưӧng đӃ (phҧn ánh cӫa
Vua trong xã hӝi).

Trong tác phҭm Descartes có 2 phҫnù

+ Xây dӵng khoa hӑc mӟi - sau này nhiӅu kӃt quҧ.
+ BiӋn chính khoa hӑc mӟi ҩy trên cơ sӣ siêu hìnhù sӵ tӗn tҥi cӫa Thưӧng đӃ và sӵ
bҩt diӋt cӫa linh hӗn.

HӋ thӕng cӫa Descartes có 5 điӇm chínhù

1) Hoài nghi theo phương pháp (doute méthodique);
2) Sӵ tӗn tҥi tuyӋt đӕi cӫa tinh thҫn, linh hӗn, bҧn ngã;
3) Do sӵ tӗn tҥi tuyӋt đӕi cӫa linh hӗn thì phҧi có Thưӧng đӃ;
4) Vì có Thưӧng đӃ nên chúng ta mӟi tin tưӣng đưӧc ӣ lý tính và ӣ khoa hӑc;
5) Do có Thưӧng đӃ ta có thӇ tin tưӣng vào sӵ tӗn tҥi cӫa vұt thӇ.

9©c
*

1 - Hoài nghi theo phương pháp (doute méthodique)

Muӕn đҥt mӝt chân lý tuyӋt đӕi, chúng ta phҧi hoài nghi, thұm chí phӫ đӏnh tҩt cҧ cái
gì có thӇ hoài nghi đưӧc mӟi nҳm chҳc chҳnù

+ Tҩt cҧ nhұn thӭc thuӝc cҧm tính (thұm chí có thӇ so sánh vӟi giҩc mơ, kinh
nghiӋm cho biӃt nhұn thӭc cҧm tính nhiӅu khi sai);

+ Cái gì thuӝc lý tính thұm chí toán pháp mà ta nҳm vӳng nhưng vүn có thӇ hoài
nghi đưӧc, vì ta có thӇ giҧ sӱ có mӝt ông Thҫn Ác làm ta mӛi lҫn tính đӅu sai lҫm.

2 - u͹t͛n t̩i tuy͏t đ͙i cͯa tinh th̯n, linh h͛n, b̫n ngã

ĐӃn mӭc ҩy thì chӍ có bҧn ngã là có thӵc dù có ông Thҫn Ác «Tôi tư tưͧng v̵y tôi
có». Ta đҥt đưӧc mӝt chân lý tuyӋt đӕiù tӗn tҥi cӫa tinh thҫn trong phҥm vi tinh thҫn
(không có gì chӭng tӓ có vұt thӇ). Tôi tư tưӣng trong hiӋn tҥi thì hiӋn tҥi cӫa tôi
không thӇ phӫ đӏnh đưӧc. Do đó, cái tӗn tҥi chӫ quan hiӋn sӕng và chӍ trong phҥm vi
tư tưӣng thôi.

3 - u͹ t͛n t̩i tuy͏t đ͙i cͯa linh h͛n thì ph̫i có Thưͫng đ͇

Tӯ ý thӭc chӫ quan hiӋn tҥi này mà đi tӟi đưӧc hӋ thӕng khoa hӑc. Phân tích nӝi
dung ý thӭc thì trong ý thӭc ҩy có mӝt ý niӋm đһc biӋt, ý niӋm mӝt thӵc thӇ vô hҥnù
Thưӧng đӃ. «Tôi» là mӝt chӫ thӇ hӳu hҥn lҥi có thӇ có ý niӋm vӅ mӝt cái vô hҥn. Cái
đó chӭng tӓ có thӵc thӇ vô hҥn. Thưӧng đӃ có thӵc in trong chúng ta mӝt cái dҩu, đó
là ý niӋm mӝt thӵc thӇ vô hҥn.

4) šì có Thưͫng d͇ nên chúng ta mͣi tin tưͣng đưͫc ͧ lý tính và ͧ khoa h͕c

Do đó, ta có thӇ tin tưӣng ӣ lý tính đưӧc. Thưӧng đӃ là thӵc thӇ tӕt tuyӋt đӕi, vұy
không phҧi ông Thҫn Ác, do đó, tôi có thӇ tin tưӣng đưӧc toán pháp, đưӧc hӋ thӕng
công thӭc toán lý.

5) Do có Thưͫng đ͇ ta có th͋ tin tưͧng vào s͹ t͛n t̩i cͯa v̵t th͋

Thưӧng đӃ là tuyӋt đӕi tӕt thì chҷng nhӳng nhӳng cái tôi nҳm đưӧc trong lý tính là
có thұt, mà nhӳng cái ta nҳm đưӧc trong bҧn tính thì tӯng điӇm nhӓ có thӇ sai nhưng
nói chung là có đưӧc, nӃu nó không có thì Thưӧng đӃ hóa ác quá.

9©9
Tóm lҥi, phҧi dӵa vào Thưӧng đӃ ta mӟi tin đưӧc nhӳng chân lý tuyӋt đӕi cӫa lý tính
và chân lý tương đӕi cӫa cҧm tính.

HӋ thӕng này đã làm cho tҩt cҧ thӡi đҥi bҩy giӡ, làm cho mӑi tҫng lӟp đӅu say mê
(bác hӑc, nghӋ sĩ, phòng trà, v. v... giáo, lương, ӣ Pháp, Anh, Hà Lan, v.v...) và
không phҧi nhҩt thӡi mà ngày nay Descartes vүn đưӧc nhiӅu nưӟc xem là mӝt bұc
tiên sư cao nhҩt.

Engels nói rҵng ngày nay vүn nhiӅu nhà bác hӑc tên tuәi trong công viӋc thӵc
nghiӋm thì duy vұt, nhưng trong tư tưӣng thì duy tâm tuy không hӋ thӕng như
Descartes (Pasteur ®10], Eddington ®11], v. v...). Đó là tình trҥng khá phә biӃn cӫa
nhӳng bác hӑc tư sҧn hiӋn tҥi, đһc biӋt ӣ Anh Mӻ.

Ý nghĩa h͏ th͙ng

1 - Hoài nghi kiӃn thӭc kinh nghiӋm và kiӃn thӭc lý luұn (hoài nghi 2 bưӟc)

Trong kinh nghiӋm chúng ta có sai lҫm, nhưng chӍ sai lҫm chi tiӃt thôi; nhưng trên
lұp trưӡng tư tưӣng, tư sҧn nҳm máy móc và lҩy máy móc làm tuyӋt đӕi thì kinh
nghiӋm không vӳng nӳa, chӍ có sӵ suy luұn máy móc là tuyӋt đӕi, chӍ có sӵ biӃn
chuyӇn cӫa tiӅn vӕn theo mӝt quy luұt máy móc là tuyӋt đӕi. Tư sҧn nҳm đưӧc điӇm
ҩy mà phҧi phӫ đӏnh điӇm kiaù vұt chҩt. Vì vұt chҩt là do ngưӡi lao đӝng và hӑ nҳm
vӳng. Cái có đӕi vӟi tư bҧn là sӵ tính toán lӡi lãi cӫa hҳn chӭ không phҧi sӭc sáng
tҥo cӫa công nhân, và sӵ tính toán ҩy là hӧp lý và công lý nӳa.

Nhưng tҥi sao lҥi còn giҧ sӱ có ông Thҫn Ác, hoài nghi cҧ lý tính? Do vӏ trí đҩu tranh
cӫa tư sҧn Pháp không đòi nҳm giӳ chính trӏ mà chӍ nhҵm đӕi tưӧng tương đӕiù bҧo
đҧm quyӅn làm ăn, duy trì nhà Vua và sӭc lӵc cӫa nó, bҩy giӡ tư sҧn cũng đòi hӓi
phҧi có ông Vua và còn có quyӅn Vua là còn có Thҫn Ác (không chҳc bҧo đҧm làm
ăn). Giai cҩp tư sҧn Pháp bҩy giӡ chưa có sӭc bҧo đҧm quyӅn lӧi cӫa nó và tӵ nhұn
thҩy chưa có sӭc, lҥi còn muӕn phong kiӃn hóa (quân chӫ tuyӋt dӕi).

2) Nhưng đӭng vӅ cá nhân thì mӛi ngưӡi tư bҧn bҧo vӋ quyӅn lӧi mình đӃn cùng -
quí tӝc nhưӧng bӝ đӇ xây dӵng mӝt chӃ đӝ quan liêu. Đҩu tranh kinh tӃ là đҩu tranh
giai cҩp nhưng trong phҥm vi nhҵm quyӅn lӧi cá nhân, nó nҳm vӳng sӵ tӗn tҥi cӫa cá
nhân. Nhưng vӟi tӗn tҥi cá nhân nó vүn chưa bҧo đҧm đưӧc gì. Muӕn bҧo đҧm đưӧc
quyӅn lӧi chung, trong đó có quyӅn lӧi cá nhân, phҧi có mӝt quyӅn tuyӋt đӕi - trong
xã hӝi là nhà Vua và trong tư tưӣng là Thưӧng đӃ. Mà lý luұn Descarts phҧn ánh rõ
rӋt và trung thànhù «Không th͋ tôi là m͡t th͹c th͋ hͷu h̩n t̩i sao có th͋ có m͡t ý
ni͏m vô h̩n». Rõ ràng là giai cҩp tư sҧn tӵ nhұn chưa đӫ sӭc. Nhưng mӝt khi công

9©3
nhұn quyӅn tuyӋt đӕi này thì hoҥt đӝng cӫa tư bҧn là sӵ tính toán lӡi lãi, sҳp xӃp mӝt
cách máy móc trong công trưӡng. QuyӅn Vua bҧo đҧm hoҥt đӝng kinh tӃ này và
đӗng thӡi nó cũng bҧo đҧm có mӝt kӃt quҧ thӵc trong thӃ giӟi vұt chҩt - vұt chҩt là
có thӵc và có thӇ lý luұn đưӧc. Có quyӅn hoҥt đӝng và lao đӝng thӵc tӃ cũng có lãi
(trưӟc không biӃt dӵa vào đâu, nhưng khi có quyӅn nhà Vua thì tư bҧn đưӧc bҧo
đҧm) (Trong tác phҭm Descartes thì nhӳng tư tưӣng này có hӋ thӕng vӳng chҳc,
nhưng trong các nhà bác hӑc tư sҧn bҩy giӡ thì hưӟng này có tính chҩt tӵ phát). Đó
làù

- Phҫn tích cӵc trong tư tưӣng Descartes là vӟi cҧ mӝt hӋ thӕng huyӅn hӑc bao gӗm
khoa hӑc mӟi, Descartes đã đӅ cao khoa hӑc toán lý và đӏnh nghĩa rõ ràng đӕi tưӧng
cө thӇ cӫa toán lý. Ông đҥi biӇu cho nhưӧc điӇm giai cҩp tư sҧn Pháp vӟi phương
thӭc đҩu tranh không triӋt đӇ cӫa nó trong thӃ kӹ XVII - liên kӃt chһt duy tâm - duy
vұt (lұp trưӡng), nhưng vӅ phҫn nӝi dung tư tưӣng cũng đҥi biӇu cho công trình xây
dӵng cӫa tư sҧn Pháp và Âu Tây nói chung trong thӡi tiӃn bӝ cӫa nó (nӝi dung đҩu
tranh triӋt đӇ chӕng giáo hӝi, phong kiӃn; đӕi tưӧng cӫa toán lý là vұt chҩt có thӇ tính
toán đưӧc chӭ không phҧi cái ta nhҵm trong cҧm tính vӟi cái tính chung chung, triӋt
đӇ gҥt bӓ nhӳng tính chung chung liên quan cҧm giác và đһt rõ ràng sӵ tӗn tҥi cӫa
vұt chҩt vӟi mӝt nӝi dung hoàn toàn khoa hӑc).

Phҫn tiӃn bӝ cӫa Descartes là ӣ phҫn nӝi dung tuy hӳu hҥn (chưa quan niӋm vұt chҩt
trong biӃn chuyӇn) nhưng rҩt chính xác.

Bҳt đҫu tӯ Descartes, xuҩt hiӋn phát triӇn tư tưӣng tiêu biӇu cho tư tưӣng tư sҧn
trong lúc đang lên. Trong Descartes, ta thҩy nhӳng mһt cӫa tư tưӣng tư sҧn - chӕng
phong kiӃn, dӵa vào nhân dân (kinh nghiӋm và khoa hӑc, duy vұt) - có phҫn cҩu kӃt
phong kiӃn - yêu cҫu xây dӵng quân chӫ đӝc đoán bҧo đҧm quyӅn kinh tӃ (chưa
chính trӏ) - phát triӇn rõ trong Descartes.

- Khҷng đӏnh giá trӏ khoa hӑc hiӋn tҥi (cơ lý máy móc xây dӵng mӝt khái niӋm lý
tính mӟi (toán pháp) chӕng lҥi khoa hӑc lý tính cũ xây dӵng theo tính chҩt trӯu
tưӧng, sҳp xӃp theo giӕng loài) mà nó xây dӵng theo đһc tính và quy luұt mӝt cách
máy móc cӫa sӵ vұt. Nó giúp hiӇu biӃt mӝt cách chi tiӃt hơn sӵ sҳp xӃp cũ. Ta thҩy
trong Descartes quan niӋm thӃ giӟi có tính chҩt lý tính đó (cơ hӑc), nhưng mһt khác
ta thҩy yӃu tӕ tiêu cӵcù con ngưӡi - lý trí xây dӵng, khoa hӑc - tách rӡi hoàn toàn thӃ
giӟi vұt chҩt (là linh hӗn bҩt diӋt). YӃu tӕ đó phҧn ҧnh sӵ yӃu ӟt cӫa giai cҩp tư sҧn
(mӟi khҷng đӏnh đưӧc vӅ phương diӋn tinh thҫn) - trӣ lҥi nhӳng quan niӋm huyӅn
hӑc, tӗn tҥi cӫa Thưӧng đӃ và bҩt diӋt cӫa linh hӗn. Sӵ tӗn tҥi ҩy là đһc tính cӫa tư
tưӣng tư sҧn đang lên trong thӃ kӹ XVII, XVIII. Nhưng tùy hoàn cҧnh mӛi nưӟc, nó
có nhӳng đһc sҳc riêng phҧn ánh trong nhӳng hӋ thӕng tư tưӣng khác nhau nhưng
thӕng nhҩt ӣ chӛ đӅu xuҩt phát tӯ khӣi điӇm là sӵ phân biӋt hai yӃu tӕ đó. Descartes

9©î
khҷng đӏnh sӵ thӕng nhҩt như mӝt sӵ hiӇn nhiên, không cҫn biӋn chính do kinh
nghiӋm thӵc tӃ.

III - NHӲNG HƯӞNG CHÍNH CӪA PHONG TRÀO SAU DESCARTES

Huy͉n h͕c và tâm lý h͕c

HuyӅn hӑc phát triӇn ӣ lөc đӏa Âu Tây vӟi Spinoza ®12] (Hà Lanù duy vұt),
Malebranche ®13] (Phápù duy tâm), Leibnitz ®14] (Đӭcù duy tâm).

Ӣ Anh, phát triӇn hưӟng tâm lý cóù Locke ®15] (duy vұt), sӕng vӟi cách mҥng Anh,
nhưng sau tư sҧn Anh hoàn toàn cҩu kӃt vӟi phong kiӃn; Berkeley ®16]; và Hume
®17] (duy tâm).

Huy͉n h͕c
Là hưӟng đһt vҩn đӅ thӕng nhҩt giӳa linh hӗn và cơ thӇ, liên quan vӟi nó là vҩn đӅ
thӕng nhҩt tư tưӣng và thӵc tҥi.

Tâm lý h͕c
Đһt vҩn đӅù Tӯ đâu xuҩt phát sӵ hiӇu biӃt (cũng là vҩn đӅ quan hӋ tư tưӣng và thӵc
tҥi nhưng đһt mӝt cách gián tiӃp, và đһt vҩn đӅ trong tư tưӣng đã do quá trình xây
dӵng sӵ hiӇu biӃt, trong ý thӭc chӫ quan thôi - ta sӁ biӃt cái đúng và cái sai, do đó
giҧi quyӃt đưӧc vҩn đӅ). Đây ta cũng thҩy đһc điӇm cӫa lӏch sӱ Anh so vӟi Âu châu.

Giai cҩp tư sҧn Anh tӯ Phөc hưng đã có mӝt cơ sӣ vӳng chҳc đӇ cҩu kӃt vӟi phong
kiӃn - quá trình tư sҧn hóa cӫa nông nghiӋp Anh (cҩu kӃt trong sӵ sҧn xuҩt len) -
phong kiӃn tư sҧn hóa trong sҧn xuҩt mөc súc, cung cҩp lông cӯu - và nói chung
phong kiӃn Anh tư sҧn hóa trong phương thӭc nông nghiӋp cӫa nóù đӏa chӫ chia
ruӝng thành tӯng khӕi, tҥo cho phú nông, bӑn này khai thác theo lӕi tư sҧn. Nó có
mӝt sӵ cҩu kӃt căn bҧn - vҩn đӅ chính cӫa giai cҩp tư sҧn Anh là dàn xӃp nӝi bӝ, dàn
xӃp vӟi phong kiӃn, căn bҧn là vҩn đӅ chӫ quan.

Trái lҥi, ӣ lөc đӏa ít có phong trào tư sҧn hóa nông nghiӋp nên phong kiӃn và tư sҧn
căn bҧn đӕi lұp cho tӟi cách mҥng tư sҧn - tư tưӣng tư sҧn vүn khҷng đӏnh sӵ tӗn tҥi
cӫa ngoҥi giӟi.

Trong nhӳng nưӟc tư sҧn phát triӇn nhiӅu, các tư sҧn tӯ thӃ kӹ XVI đã thành công
(Hà Lan) tư tưӣng do chuyӇn lên mҥnh - Spinoza là đҥi biӇu. Trái lҥi. nhӳng nưӟc
phong kiӃn còn mҥnh (Pháp và đһc biӋt là Đӭc) phong trào tư tưӣng lҥi hưӟng vӅ

9©Ë
duy tâmù tìm trong tinh thҫn mӝt cách biӋn chính khoa hӑc mӟi, lý tính mӟi xuҩt phát
tӯ sӵ phát triӇn cӫa sӭc sҧn xuҩt tư sҧn.

A - Hưӟng huyӅn hӑc

1 - SPINOZAù Trong lӏch sӱ tư tưӣng và lӏch sӱ nói chung, tên cӫa Spinoza tiêu biӇu
cho đҩu tranh tư tưӣng trong triӃt hӑc cũ. Spinoza là mӝt ngưӡi rҩt yӃu, sӕng bao giӡ
cũng cô đӝc, ăn uӕng rҩt ít đӇ làm ít, thӯa thӡi giӡ thӍ xây dӵng triӃt hӑc. Sӕng nghӅ
mài kính. Tên ông tiêu biӇu cho mӝt đҥo đӭc trí thӭc đã tìm đưӧc trong đӡi sӕng tư
tưӣng và hoàn toàn tư tưӣng, sӕng hoàn toàn vì lý tính, xây dӵng đưӧc mӝt hӋ thӕng
tư tưӣng toàn bӝ. Sӱ cũ nêu Spinoza như mӝt trí thӭc anh hùng tìm đưӧc mӝt hӋ
thӕng đã giҧi quyӃt đưӧc toàn bӝ mӑi vҩn đӅ bҵng lý tính.

Tác phҭm cӫa ông đһc biӋt là trình bày theo kiӇu toán pháp tҩt cҧ mӑi vҩn đӅ (thӭ tӵù
đӏnh nghĩa - nguyên lý - suy luұn ra nhӳng đӏnh lý theo kiӇu kӹ hà, nӝi dung bao
gӗm toàn bӝ các vҩn đӅù tӯ Thưӧng đӃ, đӃn nhân tâm, đӃn đӡi sӕng ngưӡi thưӡng, và
đӡi sӕng hiӅn nhân. Vì tham vӑng to tát và đưӧc thӵc hiӋn mӝt cách chính xác như
thӃ - trong lý luұn theo kiӇu kӹ hà - nên tên tuәi Spinoza đưӧc xem như mӝt anh
hùng, giҧi quyӃt toàn bӝ mӑi vҩn đӅ bҵng lý tính mӝt ngưӡi.

Vҩn đӅ chính mà Descartes đӇ lҥi là quan hӋ giӳa linh hӗn và cơ thӇ, liên quan vào
đҩy là quan hӋ tư tưӣng và thӵc tҥi.

Vҩn đӅ này theo hưӟng duy tâm (Malebranche - Leibnitz) chӍ giҧi quyӃt bҵng
Thưӧng đӃ. Theo Malebranche ± Leibnitz, cӭ mӛi chӕc linh hӗn và vұt chҩt chia làm
2 nhưng vүn đi đôi vӟi nhau; cӭ giây giây lҥi tҥo lҥi linh hӗn và vұt chҩt mӝt cách
tương đương vӟi nhau. Theo Leibnitz, không phҧi tӯng phút tҥo lҥi, nhưng tҥo mӝt
lҫn thôi nhưng rҩt khéo, khiӃn luôn đi đôi vӟi nhau như 2 cái đӗng hӗ, 2 cái phát
triӇn theo quy luұt riêng và đӝc lұp nhưng vүn hòa nhӏp. Đһc điӇm cӫa tư tưӣng
Spinoza là triӋt đӇ chӕng hưӟng ҩy, và khҷng đӏnh sӣ dĩ có liên quan vì nó cùng mӝt
chҩt mà thӇ chҩt ҩy xét vӅ thӵc tính cӫa nó có thӇ quan niӋm hoһc là tinh thҫn hoһc là
vұt chҩt, chӍ là hai cách tӗn tҥi cӫa cùng mӝt thӇ chҩt, thӇ chҩt ҩy chính là Thưӧng đӃ,
và chính Thưӧng đӃ là tӵ nhiên - tӵ nhiên hóa Thưӧng ĐӃù thӵc thӇ tuyӋt đӕi, trưӟc
kia ngưӡi ta quan niӋm là Thưӧng đӃ chính là tӵ nhiên; thӵc thӇ ҩy xuҩt hiӋn dưӟi vô
sӕ hình thӭc mà hai trong đó là vұt chҩt và tinh thҫn. Ӣ đây, chúng ta thҩy yӃu tӕ tiӃn
bӝ trong tư tưӣng Spinoza và đӗng thӡi thiӃu sót cӫa nóù nó đi đӃn mӝt lұp trưӡng
gҫn hoàn toàn duy vұt, chҩm dӭt nhӳng tư tưӣng cũù đӕi lұp tinh thҫn, vұt chҩt.
Thưӧng đӃ tӵ nhiên gҥt bӓ nhӳng vҩn đӅ cӫa tư tưӣng duy tâm cũ (làm sao cӭu thӃ
đưӧc linh hӗn nӃu nó khác vұt chҩt). Spinoza khҷng đӏnh chӍ có mӝt thӃ giӟi, trong
đó căn bҧn có mӝt thӇ chҩt thôi, không thӇ có vҩn đӅ gì ngoài tӵ nhiên, ngoài đӡi
sӕng thӵc tӃ. Nhưng mһt khác, quan hӋ giӳa hai bên lҥi là quan hӋ máy mócù hai

9©ƒ
thuӝc tính đó đi vӟi nhau mӝt cách song song, mӑi hiӋn tưӧng hoһc trong tinh thҫn
hoһc trong vұt thӇ là nhӳng cách tӗn tҥi cӫa hai thuӝc tính đó, và nhӳng thӇ thӭc đó
phát triӇn song song vӟi nhau, mӝt tư tưӣng là mӝt hiӋn tưӧng tinh thҫn thì song
song vӟi nó có mӝt vұn dөng trong cơ thӇ - trong bӝ óc chҷng hҥn. Đӭng vӅ mһt
quan hӋ giӳa tư tưӣng và thӵc tҥi - tinh thҫn và vұt chҩt - bҩt cӭ mӝt cái gì tӗn tҥi
trong thӵc tҥi thì nó đӅu có mӝt cơ sӣ cӫa nó. Mӝt tư tưӣng đúng hay sai đӅu có mӝt
lý do trong thӵc tҥi làm cơ sӡ cho nó và tương đương vӟi nó.

Tư tưӣng tӭc là mӝt thӇ thӭc cӫa linh hӗn tương đương vӟi mӝt thӇ thӭc cӫa vұt chҩt.
Spinoza không quan niӋm đưӧc vұt chҩt tiӃn triӇn tӟi mӝt mӭc cao thì thành tinh
thҫn mà quan niӋm mӝt cách máy mócù tӗn tҥi song song, không thҩy đưӧc quan hӋ
đúng giӳa tư tưӣng và thӵc tҥi, không giҧi quyӃt đưӧc liên quan giӳa tinh thҫn và cơ
thӇ, tư tưӣng và thӵc tҥi (tư tưӣng vӟi cây - tư tưӣng vӟi vұn đӝng trong bӝ óc).
Spinoza không thҩy đӃn mӝt mӭc nào đҩy mӟi đһt đưӧc vҩn đӅ quan hӋ giӳa tư
tưӣng và thӵc tҥi, và nó đưӧc xây dӵng trên mӝt trình đӝ tә chӭc nào đҩy cӫa cơ thӇ
(đӃn mӭc nào đҩy mӟi có và càng phát triӇn lên nó càng chһt chӁ). Đó là quan điӇm
máy móc cӫa Spinoza, nhưng phҫn căn bҧn là ưu điӇm cӫa ông. Do đó ông đã gây
nhiӅu ҧnh hưӣng trong lӏch sӱ tư tưӣng. Sӵ thӕng nhҩt giӳa tinh thҫn và vұt chҩt, căn
bҧn nó là mӝt chҩt, nên nhӳng vҩn đӅ tinh thҫn cũng phҧi giҧi quyӃt trong thӃ giӟi
vұt chҩt.

2 - MALEBRANCHE tiӃp tөc Descartes vào thӡi đҥi giai cҩp phát triӇn trên cơ sӣ tư
sҧn quân chӫ đӝc đoán đӃn trình đӝ cao nhҩtù Louis XIV. Trong tình cҧnh ҩy, hưӟng
chính cӫa giai cҩp tư sҧn tham gia chính quyӅn dưӟi hình thӭc làm công cho nhà Vua
bҵng cách công nhұn quyӅn tuyӋt đӕi cӫa nhà Vua. Vҩn đӅ đҧm bҧo quyӅn lӧi cӫa
giai cҩp tư sҧn trong tư tưӣng là vҩn đӅ thӕng nhҩt linh hӗn và cơ thӇ chӍ giҧi quyӃt
đưӧc bҵng cách công nhұn quyӅn đӝc đoán cӫa nhà Vua. Sӵ hoҥt đӝng luôn luôn cӫa
Thưӧng đӃ tҥo tác kӃt hӧp hai bên lҥiù ví dө cơ thӇ ӕm, tinh thҫn thҩy âu sҫu. Theo
Malebranche, không có mӝt ҧnh hưӣng trӵc tiӃp tӯ cơ thӇ sang tinh thҫn, nhưng đó là
nhӡ sӵ luôn luôn tái lұp và điӅu hòa cӫa Thưӧng đӃ. Nó tiêu biӇu rҩt rõ rӋt cho chӃ
đӝ quân chӫ đӝc đoán cӫa Pháp (Louis XIV ®18]ù «nhà nưͣc là ta»). Tư tưӣng này
cũng thưӡng, nhưng ӣ Tây Phương là mӝt điӅu lҥ vì phong kiӃn thưӡng phân tán.

3 - LEIBNITZ. Ӣ Đӭc, vӏ trí phong kiӃn mҥnh hơn nhiӅu, tư sҧn Đӭc rҩt yӃu nên
nhӳng khái niӋm khoa hӑc cơ lý mà giai cҩp tư sҧn xây đӵng đưӧc - trong Leibnitz -
chӍ đưӧc bҧo vӋ vӟi cương vӏ hình thӭc ngoҥi diӋn. ThӃ giӟi cơ lý mӟi xây dӵng
đưӧc vӟi khoa hӑc toán lý theo Leibnitz là chân lý, nhưng là chân lý ngoҥi diӋn;
nhưng cҧn bҧn là tӗn tҥi cӫa tinh thҫn, vұt chҩt là ngoҥi diӋn cӫa tinh thҫn, tư tưӣng
phong kiӃn nһng, phӫ đӏnh sӵ tӗn tҥi cӫa ngoҥi giӟi. Nó chӍ là ngoҥi diӋn. Nhưng
ngoҥi diӋn này có, và có nhӳng quy luұt quy đӏnh sӵ liên quan giӳa ngoҥi diӋn và
tinh thҫn. Sӵ liên quan do Thưӧng đӃ tҥo ra nhưng chӍ mӝt lҫn thôi.

9©d
Tóm lҥi, vҩn đӅ quan hӋ giӳa linh hӗn và cơ thӇ xuҩt phát tӯ tình trҥng đҩu tranh
không triӋt đӇ, tӯ sӵ yӃu ӟt cӫa giai cҩp tư sҧn Âu châu lөc đӏa, mӝt mһt nó không
đӏnh khoa hӑc có lý, khҷng đӏnh sӵ tӗn tҥi cӫa ngoҥi giӟi, vұt chҩt có tính chҩt cơ lý.
Nhưng đӗng thӡi nó chưa quan niӋm đưӧc bҧn thân nó cũng là mӝt thӵc thӇ trong thӃ
giӟi vұt chҩt, vì nó còn vưӟng vít vӟi nhӳng vҩn đӅ cũù bҩt diӋt cӫa linh hӗn và tӗn
tҥi cӫa Thưӧng đӃ. Vì trong căn bҧn nó còn cҫn đӃn giai cҩp phong kiӃn, chưa giҧi
quyӃt đưӧc mâu thuүn vӟi phong kiӃn. Chưa giҧi quyӃt đưӧc nhưng vүn là mâu
thuүn căn bҧn, nên trong tinh thҫn giҧi pháp vүn là giҧi pháp huyӅn hӑc, cuӕi cùng
phҧi gӑi đӃn Thưӧng đӃ như trong thӵc tӃ cҫn đӃn quyӅn Vua.

B - Hưӟng tâm lý ӣ Anh

Muӕn biӃt xuҩt phát điӇm cӫa hưӟng tư tưӣng này, ta cҫn phҧi xét qua nhӳng đһc
điӇm cӫa lӏch sӱ nưӟc Anh hӗi bҩy giӡ.

Khác hҷn vӟi các nưӟc lөc đӏa, ӣ Anh tӯ thӡi Phөc hưng, giai cҩp tư sҧn đã có cơ sӣ
đӇ câu kӃt vӟi giai cҩp phong kiӃn. Đó là quá trình tư sҧn hóa cӫa kinh tӃ nông
nghiӋp Anh, nên ӣ cơ sӣ hai giai cҩp đã cҩu kӃt vӟi nhau, đһc biӋt trong ngành sҧn
xuҩt len dҥ. Phong kiӃn tư sҧn hóa nghӅ chăn nuôi. Dҫn dҫn bӑn đҥi đӏa chӫ chia
ruӝng ra tӯng khoҧng lӟn cho phú nông khai thác theo phương thӭc sҧn xuҩt. Do đó,
cái thӃ giӟi kinh nghiӋm căn bҧn đã có tính chҩt duy lý (có thӇ hiӇu biӃt đưӧc cho
giai cҩp tư sҧn). Vҩn đӅ làù làm sao tӯ kinh nghiӋm tiӃn lên khoa hӑc.

- LOCKE nhұn đӏnh rҵng căn bҧn nhӳng hiӇu biӃt cӫa con ngưӡi ta là phát sinh ӣ
mӝt quá trình cҧm giác kӃt hӧp vӟi nhau, thí dө cҧm giác cái cây do nhiӅu cҧm giác
hӑp lҥi mà thành. Các cҧm giác đưӧc kӃt hӧp đó đã xây dӵng cho ta sӵ hiӇu biӃt đӕi
tưӧng. Đӗng thӡi, Locke khҷng đӏnh rҵng cҧm giác xuҩt phát tӯ thӃ giӟi khách quan
rӗi phҧn ánh vào tinh thҫn. HiӇu biӃt đó có giá trӏ, vì căn cӭ vào thӃ giӟi khách quan,
nhưng không có giá trӏ tuyӋt đӕi vì kinh nghiӋm hay thay đәi, cho nên ngưӡi ta chӍ
nҳm đưӧc phҫn nào chân lý mà thôi chӭ không nҳm đưӧc toàn bӝ. Tư tưӣng đó, xét
vӅ mһt chính trӏ, là yêu cҫu xây dӵng mӝt chính thӇ tương đӕi có công lý, không thӇ
nào có mӝt quyӅn tuyӋt đӕi chuyên chӃ. Phҧi đӇ cho nhân dân tӵ do lӵa chӑn tôn
giáo. QuyӅn tӵ do cá nhân mà Locke đòi hӓi chính là quyӅn tӵ do mà giai cҩp tư sҧn
đòi hӓi đӇ phát triӇn phương thӭc sҧn xuҩt cӫa nó.

- BERKELEY. Sau Locke, giai cҩp tư sҧn thҳng thӃ hҷn vӟi hình thӭc câu kӃt vӟi
phong kiӃn, nên tư tưӣng hoàn toàn chuyӇn vӅ hưӟng duy tâm, không còn biӋn chính
sӵ hiӇu biӃt cӫa con ngưӡi chӕng lҥi mӝt chӃ đӝ áp bӭc. Sӵ hiӇu biӃt đó, trong phҥm
vi duy tâm cũng phҧi xuҩt tӯ chӫ nghĩa kinh nghiӋm cӫa Locke, nhưng nó tách rӡi
nӝi dung kinh nghiӋm vӟi thӵc tӃ khách quan. Tiêu biӇu cho hưӟng đó là Berkeley.

9©©
Ông này chӫ trương rҵng tҩt cҧ sӵ hiӇu biӃt đӅu xây dӵng trên cҧm giác, nhưng đó
chӍ là trҥng thái chӫ quan trong phҥm vi ý thӭc thôi, vì theo ông, «cái mà tôi n̷m
đưͫc ch͑ là n̷m đưͫc trong ý thͱc». Ông đӅ ra mӝt công thӭc hҷn hoi hoàn toàn chӫ
quan, và tӯ ngày ҩy trӣ nên công thӭc cӫa phong trào tư tưӣng duy tâm cұn đҥiù «T͛n
t̩i là ͧ ch͟ c̫m giác đưͫc», chӍ có chӫ quan chӭ không có thӵc tӃ khách quan, làm
sao các cҧm giác ҩy thành đӕi tưӧng đưӧc, đó không phҧi là do thӵc tӃ khách quan,
mà là do các cҧm giác đưӧc Thưӧng đӃ sҳp xӃp trong chӫ quan chúng ta. Berkeley
phӫ nhұn sӵ tӗn tҥi cӫa vұt chҩt. Berkeley tiêu biӇu cho mӝt truyӅn thӕng duy tâm
cӫa giai cҩp tư sҧn cұn đҥi. Khác vӟi truyӅn thӕng duy tâm Cә đҥi, duy tâm cӫa
Berkeley dӵa trên kinh nghiӋm chӫ nghĩa. Tư tưӣng đó phҧn ánh rõ rӋt sӵ phát triӇn
cӫa giai cҩp tư sҧnù công nhұn giá trӏ cӫa kinh nghiӋm, nhưng chúng vүn dӵa trên
bóc lӝc, mua bán nhân công tӵ do theo các quy luұt lӯa bӏp, che đұy bӣi hình thӭc tӵ
do. Cho nên chúng căn bҧn vүn phҧi dӵa trên kinh nghiӋm, nhưng là kinh nghiӋm
cӫa giai cҩp bóc lӝtù nҳm phҫn hiӇu biӃt có thӇ sӱ dөng đưӧc trong kinh nghiӋm và
gҥt bӓ nguӗn gӕc cӫa kinh nghiӋm ҩy, vì «không có Thưͫng đ͇ làm sao s̷p x͇p đưͫc
c̫m giác có h͏ th͙ng như v̵y». Tư tưӣng cӫa Berkeley sӁ đưa đӃn «chӫ nghĩa kinh
nghiӋm phê phán» sau này, chӫ trương rҵng kinh nghiӋm không xuҩt phát tӯ thӵc tӃ
khách quan mà chӍ là mӝt cách sҳp xӃp theo chӫ quan.

GHI CHÚ

- Có 3 danh tӯ trong huyӅn hӑc nói chung và đһc biӋt trong thӃ kӹ XVIIù thӵc thӇ
(substance), thuӝc tính và thӇ thӭc.

Ba danh tӯ ҩy là sӵ quan hӋ giӳa nhӳng bӝ phұn trong mӋnh đӅ. Thӵc thӇ là cái
mà vӅ cái ҩy tôi nói, thuӝc tính là cái mà tôi nói (ví dөù cái bàn vuông), nhӳng cái
mà tôi nói vӅ mӝt thӵc thӇ là căn bàn. NӃu dùng thuӝc tính đӇ chӍ nhӳng cái căn
bҧn, thì nhӳng cái không căn bҧn tӭc là thuӝc thӇ thӭc cӫa vұt ҩy. Vҩn đӅ đһt ra
trong thӃ kӹ XVIIù thӵc thӇ là gì? thuӝc tính là gì?

- Đӭng vӅ giai cҩp phong kiӃn (vӅ hình thӭc vүn là giai cҩp thӕng trӏ), tinh thҫn là
thӵc thӇ, vұt thӇ chӍ là ngoҥi diӋn - gҳn liӅn vӟi quyӅn lӧi giai cҩp. QuyӅn bóc lӝt
cӫa phong kiӃn dӵa trên mӝt hӋ thӕng biӋn chính (Thưӧng đӃ ban ơn; dân chӏu
thӕng trӏ vì quyӅn lӧi căn bҧn con ngưӡi là tinh thҫn, chӏu nhұn là đưӧc cӭu thӃ).
Không nhӳng nhân sinh quan ҩy liên quan vӟi quyӅn lӧi cӫa chӃ đӝ phong kiӃn
mà còn liên quan tӟi quá trình xây dӵng phong kiӃn nӳa (quá trình hình thành cӫa

9©{
Gia Tô. Trong các đҥo Cә đҥi, cӭu thӃ chӍ cho dân tӵ do, nhưng trong Gia Tô mӑi
ngưӡi đӅu bình đҷng - đưӧc cӭu thӃ - trưӟc Thưӧng đӃ, phҧn ánh sӵ bình đҷng
hӳu hҥn và bӅ ngoài cӫa chӃ đӝ phong kiӃn - chӍ có trong tinh thҫn thôi).

- Lúc giai cҩp tư sҧn lên, nó xây dӵng mӝt thӃ giӟi quan mӟiù thӵc thӇ không phҧi
là linh hӗn phө thuӝc Thưӧng đӃ mà là thӃ giӟi vұt chҩt mà nó có thӇ tә chӭc
đưӧc trong phương thӭc sҧn xuҩt cӫa nó (duy lý, tính toán đưӧc)

Cuӝc đҩu tranh giai cҩp phҧn ánh trong tư tưӣng ӣ 2 cách quan niӋm đӏnh nghĩa
thӵc thӇ. Trưӟc thӡi tư sҧn, vұt chҩt và linh hӗn lүn lӝn không phân biӋt. Tӟi tư
sҧn, vӟi toán lý mӟi có quan niӋm vұt chҩt thuҫn túy có trӑng lưӧng, có khӕi,
cӭng, có vұn đӝng.

Cuӝc đҩu tranh này có ҧnh hưӣng trӵc tiӃp ngay trong đӡi sӕng xã hӝi (cách quan
niӋm quyӅn lӧi con ngưӡi trong đӡi sӕng xã hӝi). Cuӝc đҩu tranh này có ý thͱc
(Giáo hӝi đӝng viên nӝi bӝ và quҫn chúng cӫa nó khӫng bӕ phái tӵ do chӫ nghĩa
libertin®19], cho hӑ là vô luân 1ý, vô đҥo đӭc, chӕng xã hӝi, gây nguy hҥi cho chӃ
đӝ - và phe duy vұt libertin đӅ cao vұt chҩt vӟi tính chҩt vұt lý thuҫn túy - đánh đә
giáo hӝi cӫa giai cҩp phong kiӃn, chӃ đӝ quân chӫ).

- DESCARTES xây dӵng nhӏ nguyên rҩt có ý thӭc, vì lúc đҫu ông viӃt mӝt cuӕn
sách rҩt duy vұt, đӏnh nghĩa thӵc thӇ hoàn toàn là vұt chҩt có nhӳng quy luұt cӫa
nó, nhưng sau thҩy khӫng bӕ ghê gӟm (hoҧ thiêu Vanini ®20]), Descartes thêm
vào mӝt phҫn nӳaù cái duy nhҩt chҳc chҳn là linh hӗn (Cogito ergo sum), và linh
hӗn chҳc chҳn là vì dӵa vào Thưӧng đӃ. Tuy nhiên không thuҫn là vҩn đӅ sӧ mà
còn có cҧ cơ sӣ giai cҩp trong vҩn đӅ nàyù tư sҧn Pháp chӍ đһt yêu cҫu là cҩu kӃt
phong kiӃn dưӟi quyӅn Vua. Nhӳng ngưӡi tiӃp thu Descartes cũng có ý thӭc.
Đӏnh nghĩa thӵc thӇ vӯa là vұt chҩt (tư sҧn), vӯa là tinh thҫn (hӋ thӕng phong
kiӃn), thӕng nhҩt do Thưӧng đӃ (Vua). Nhưng trong nhӏ nguyên luұn này có phҫn
tiӃn bӝ và là tiӃn bӝ căn bҧn, là ông đӏnh nghĩa thuӝc tính mӝt cách thuҫn toán lýù
tính căng dãn, vұn đӝng trong thӡi gian không gian.

Ӣ Hà Lan, tư sҧn đã nҳm chính quyӅn tuy vүn bӏ uy hiӃp, vì đӃ quӕc Ý và Pháp là
hai đӃ quӕc phong kiӃn. NhiӋm vө đһt ra cho giai cҩp tư sҧn Hà Lan nһng hơn là
thӵc tӃ lên nҳm chính quyӅn, và cũng có sӵ tham gia nào đҩy cӫa giai cҩp phong
kiӃn (vì toàn bӝ Âu châu đang phong kiӃn). Nó phҧn ánh trong Spinozaù không
phân tán thӵc thӇ mӝt cách linh tinh như Descartes. Vӟi Spinoza là yêu cҫu hoàn
toàn đһt cho thӵc thӇ tính chҩt duy lý. Có bӑn phong kiӃn tham gia, nhưng căn
bàn là tә chӭc tư sҧn. Spinoza đһt thӵc thӇ hoàn toàn duy lý, chӍ có mӝt và tính
toán đưӧc. Thӵc tӃ, ta chӍ tính toán vұn đӝng cӫa vұt chҩt trong thӡi gian và
9{

không gian. Spinoza cho thӵc thӇ là toàn bӝ tӵ nhiên và cũng là Thưӧng đӃ. Tӵ
nhiên có nhiӅu mһt, nhưng trong đó ta quan niӋm rõ ràng hai là vұt chҩt và tinh
thҫn. Nhӳng thӵc thӇ linh tinh cӫa Descartes (linh hӗn cá thӇ, vұt thӇ cá thӇ), vӟi
Spinoza là nhӳng thӇ thӭc không căn bҧn, nhưng nó theo nhӳng quy luұt căn bҧn
cӫa thӵc thӇ.

Thӵc tӃ nó đi đӃn đâu? Nó bҧo đҧm cho mӝt tә chӭc duy lý toàn bӝù toàn thӇ là
mӝt thӵc thӇ toán lý - nhân sinh quan tư bҧn đã thҳng, nhưng nó chưa thҳng vӟi
danh nghĩa cӫa nó (còn giӳ danh tӯ cũ, còn có Thương đӃ, thӵc thӇ không hoàn
toàn là vұt chҩt).

Ӣ Đӭc, tư sҧn còn yӃu, yêu cҫu tư sҧn chӍ là bҧo vӋ quyӅn lӧi kinh tӃ, tham gia
hành chính phҫn nào, chӛ căn bҧn là phong kiӃn - thӵc thӇ căn bҧn là tinh thҫn và
vұt chҩt toán lý chӍ là ngoҥi diӋn thôi (các vұt thӇ vô cơ cũng có linh hӗn, và đó là
căn bҧn)

Ӣ Anh, cuӝc đҩu tranh giai cҩp căn bҧn cũng phҧn ánh bҵng cuӝc đҩu tranh duy
vұt - duy tâm, nhưng nó lҥi theo hình thӭc tâm lý. Không đһt ra thӵc thӇ là gì, mà
đһt chúng ta hiӇu biӃt thӵc thӇ thӃ nào? Toàn thӇ triӃt hӑc bên Anh bҩy giӡ (cҧ hai
bên) đӅu công nhұn chúng ta hiӇu biӃt bҵng kinh nghiӋm, lý tính xây dӵng bҵng
kinh nghiӋm (trái vӟi truyӅn thӕng đem lý tính mâu thuүn kinh nghiӋm như ӣ Âu
châu lөc đӏa). ĐiӇm khác nhau hai bên là cho kinh nghiӋm xuҩt phát tӯ vұt chҩt,
hay cho kinh nghiӋm chӍ là cҧm giác, chӍ là trҥng thái chӫ quan (nó đã đưa kinh
nghiӋm tӯ khách quan vӅ chӫ quan, và đӇ giҧi thích hӋ thӕng, sӵ tә chӭc cӫa kinh
nghiӋm, Berkeley chӭng minh bҵng Thưӧng đӃ). Tӯ đâu xuҩt phát?

Cҧ hӋ thӕng kinh nghiӋm chӫ nghĩa xuҩt phát tӯ cuӝc đҩu tranh giai cҩp cӫa tư
sҧn Anh ngay tӯ Trung Cә, và cuӝc đҩu tranh giai cҩp ҩy qua tӯ Scot ®21], Occam,
Locke, Hobbes, đưӧc phҧn ánh trong tư tưӣng bҵng chӫ nghĩa kinh nghiӋm (ӣ
Pháp đưӧc phê phán bҵng chú nghĩa duy lý, lҩy lý tính đӕi lұp vӟi kinh nghiӋm,
lҩy lý tính làm chân lý, cҧm giác là nguӗn gӕc sai lҫm), lҩy kinh nghiӋm làm căn
bҧn cӫa sӵ hiӇu biӃt chân chính. lý tính chӍ là kӃt quҧ cӫa sӵ tә chӭc kinh nghiӋm.

Đó là điӅu kiӋn đҩu tranh đһc biӋt cӫa tư sҧn Anh. Nó có nhiӅu điӅu kiӋn cҩu kӃt
phong kiӃn, và ngưӧc lҥi phong kiӃn nhiӅu tư sҧn hóa - do đó, yêu cҫu tư sҧn căn
bҧn là yêu cҫu chính trӏ, vҩn đӅ là «giai cҩp nào nҳm chính quyӅn» (vҩn đӅ kinh tӃ
không trҫm trӑng như Âu châu lөc đӏa) - giҧi pháp chính trӏ ӣ Âu châu dӭt khoát
(cách mҥng và tiêu diӋt phong kiӃn mà tư sҧn hóa, và tư sҧn Anh mӝt phҫn phong
kiӃn hóa). Yêu cҫu đһt ra là tә chӭc chính trӏ đӇ đҧm bҧo quyӅn chính trӏ cho tư
sҧn, vӅ tư tưӣng quyӅn chính trӏ là quyӃn hiӇu biӃt. HiӇu biӃt tӯ đâu? NӃu kinh
9{c
nghiӋm tӯ vұt chҩt thì tư sҧn thҳng, vì nó nҳm đưӧc sӵ sӕng thӵc tӃ. Phong kiӃn
chӍ duy trì quyӅn lӧi bҵng cách dӵa vào hӋ thӕng cũ thôi. Trong giai đoҥn cách
mҥng cӫa tư sҧn Anh, yêu cҫu tư tưӣng chӍ là bҧo đҧm nguӗn gӕc vұt chҩt cӫa sӵ
hiӇu biӃtù bao gӗm cҧ vҩn đӅ cӫa huyӅn hӑc. Khi tư sҧn đã lên cҫm quyӅn (sau
cách mҥng 1789), giai cҩp tư sҧn câu kӃt vӟi phong kiӃn, sau cách mҥng trӣ lҥi tư
tưӣng phong kiӃn, sӵ câu kӃt phong kiӃn - tư sҧn trên chính trӏ biӇu hiӋn trong
Berkeley - Berkeley chuyӇn duy vұt sang duy tâm trên cơ sӣ vҩn đӅ mà phe duy
vұt đһt ra «chúng ta hi͋u bi͇t tͳ kinh nghi͏m».

Ta có thӇ rút ra ӣ sӵ phát triӇn cӫa triӃt hӑc Anhù

- Tuy triӃt hӑc tư sҧn Âu Tây có tính chҩt trӯu tưӧng (hơn Cә đҥi), nhưng tính
chҩt giai cҩp bӝc lӝ mӝt cách rõ rӋt, đi hҷn vào chi tiӃt và có thӇ nói nó có ý thӭc
(cao hơn Cә đҥi). Ta kiӇm tra rõ ràng quy luұt phát triӇn cӫa tư tưӣng xuҩt phát tӯ
cơ sӣ xã hӝi, đҩu tranh giai cҩp, ta nҳm tính chҩt tiӃn bӝ cӫa duy vұt và tính chҩt
phҧn đӝng cӫa duy tâm. Quy luұt chӫ đҥo cӫa duy tâm là khi thҩt bҥi trên mӝt cơ
sӣ nào đҩy thì chuyӇn sang mӝt cơ sӣ khác (cө thӇ, ӣ Anh tư tưӣng tôn giáo thua
trên thҫn hӑc - chuyӇn sang kinh nghiӋm chӫ nghĩa). Ӣ Pháp vӟi Descartesù tư
tưӣng tôn giáo thua trên cơ sӣ thҫn hӑc thì chuyӇn sang huyӅn hӑc, dӵa hҷn vào
toán lý, đһt Thưӧng đӃ làm bҧo đҧm tuyӋt đӕi cӫa khoa hӑc toán lý. Nhưng ta
cũng thҩy vì sao tư tưӣng tôn giáo có thӇ lӧi dөng đưӧc nhӳng cơ sӣ mӟi - căn
bҧn do ӣ tình hình đҩu tranh giai cҩp, tình hình mà giai cҩp phong kiӃn còn giӳ
đưӧc trong hӋ thӕng mӟi. Tính chҩt bҩt lӵc cӫa tư sҧn mӟi tương ӭng vӟi nhӳng
nhưӧc điӇm trong tư tưӣng - tính chҩt máy móc - đһt mӝt hӋ thӕng duy lý nhưng
hӋ thӕng có tính chҩt máy móc (vұt chҩt và Thưӧng đӃ ngang bҵng vұn đӝng
trong không gian và thӡi gian, không thҩy khҧ năng phát triӇn cӫa vұt chҩt lên
nhӳng bұc cao hơn nên không hiӇu đưӧc các hiӋn tưӧng cao). KhuyӃt điӇm cӫa tư
tưӣng tư sҧn mӣ lӕi cho tư tưӣng duy tâm trӣ lҥi. Nhưng thӵc tӃ có trӣ lҥi hay
không thì tùy tình hình đҩu tranh giai cҩp.

ThӃ kӹ XVIII có lӧi cho tư sҧn Pháp hơn, nên truyӅn thӕng Descartes hưӟng vӅ
duy vұt, nhưng sau cách mҥng 1789 lҥi hưӟng vӅ duy tâm, và lҩy danh nghĩa
Descartes là công cө đӇ tái lұp tư tưӣng duy tâmù mӝt khi công nhұn khoa hӑc
mӟi, vүn phҧi khҷng đӏnh bҩt diӋt cӫa linh hӗn và tӗn tҥi cӫa Thưӧng đӃ. Hưӟng
này kӃt hӧp vӟi Berkeley theo mӝt truyӅn thӕng trong tư tưӣng tư sҧn sau thӡi kǤ
cách mҥng cӫa nó. Cҧ cӕ gҳng cӫa tư tưӣng tư bҧn sau cách mҥng là mӝt cӕ gҳng
chӭng minh khoa hӑc đúng, nhưng sӣ dĩ đúng vì tinh thҫn xây dӵng nó nên, và cái
bҧo đҧm tinh thҫn xây dӵng cӫa tư tưӣng tư sҧn là Thưӧng đӃ. Nó lҩy cҧ nhӳng
yӃu tӕ tiӃn bӝ cũ (Descartes) đӇ cӫng cӕ hưӟng ҩy. Chúng ta hӑc Descartes và tư
tưӣng thӃ kӹ XVII đӇ phân tích phҫn tiӃn bӝ chân chính cӫa nó (không phҧi ӣ

9{9
cogito ergo sum mà cҧ truyӅn thӕng triӃt hӑc tư sҧn, nhưng thӵc tӃ đó là cái đҧo
lӝn phҫn chӫ lý mà Descartes đã tìm ra. Cũng như trong chӫ nghĩa kinh nghiӋm,
chân lý cӫa nó là ӣ chӛ nó nҳm đưӧc đӏnh nghĩa chân chính cӫa thӵc thӇ là thӃ
giӟi khách quan, và đӗng thӡi hӑc tұp đưӧc cách chuyӇn chӫ nghĩa kinh nghiӋm
thành mӝt chӫ nghĩa duy tâm tách cҧm giác khӓi thӵc tӃ, biӃn kinh nghiӋm thành
mӝt trҥng thái chӫ quan). Tư tưӣng tư sҧn lҩy chӫ nghĩa kinh nghiӋm và duy lý đӇ
xây dӵng lұp trưӡng duy tâm.

Đӕi vӟi chúng ta nhӳng truyӅn thӕng này tương đӕi xa, nhưng đӕi vӟi giӟi văn
hӑc và triӃt hӑc Âu châu là mӝt truyӅn thӕng sӕng. Ӣ ta nó chӍ xuҩt hiӋn dưӟi
hình thӭc tâm lý nhiӅu hơn, chӭ không thành hӋ thӕng, nó có trong quan niӋm sai
lҫm vӅ kinh nghiӋm (quan niӋm kinh nghiӋm chӍ là cҧm giác chӫ quan) không đһt
thành hӋ thӕng. Quan niӋm khoa hӑc là thuҫn khoa hӑc, như vұy chân lý cӫa khoa
hӑc mҩt cơ sӣ khách quan mà đưӧc giҧi thích bҵng mӝt cơ sӣ duy tâm khác. Tư
tưӣng triӃt hӑc bên ta cũng có quan niӋm ҩy, nhưng có trong tâm lý cá nhânù thӵc
thӇ là cái ta coi là có, cũng biӃn chuyӇn tùy cuӝc đҩu tranh giai cҩp, và vӏ trí mӛi
ngưӡi trong đó. Ӣ Âu Tây, nhӳng truyӅn thӕng này phát triӇn trong nhӳng trҥng
thái tâm lý, vì đã đưӧc xây dӵng thành khái niӋm hҷn hoi. Cái mà ta có thӇ phân
tích trong lӏch sӱ tư tưӣng cũng có thӇ phân tích trong tâm lý cá nhân.

ChӍ phân biӋt căn bҧn không phҧi là huyӅn hӑc hay tâm lý mà là phân biӋt duy
tâm hay duy vұt trong mӛi hưӟng. Nó tùy cách giҧi quyӃt đӕi vӟi vҩn đӅ căn bҧn.

- Quan hӋ giӳa thӵc tҥi và tư tưӣng. HuyӅn hӑc đһt vҩn đӅ này vӅ phía thӵc tҥi
(thӵc tҥi là gì?) vì thӵc tӃ kinh tӃ Âu châu bҩy giӡ có hai thӵc tҥi đӕi lұp nhauù
kinh nghiӋm cӫa phương thӭc sҧn xuҩt phong kiӃn và kinh nghiӋm phát triӇn sҧn
xuҩt tư bҧn mӟi bҳt đҫu.

Theo quan niӋm phong kiӃn thì thӵc tҥi là mӝt sӕ thӵc thӇ có thӇ trӵc tiӃp hiӇu
biӃt đưӧc. Chúng ta có thӇ sҳp xӃp thành giӕng loài theo tính chҩt trӵc tiӃp cӫa
chúng (vì phát triӇn sҧn xuҩt phong kiӃn vӟi sӭc sҧn xuҩt ngưӡi, ta mӟi nҳm đưӧc
đӕi tưӧng bҵng tính chҩt trӵc tiӃp chӭ không qua tính toánù tiӇu nông và thӫ công.
VӅ quan hӋ sҧn xuҩt, xã hӝi phong kiӃn sҳp xӃp nhân vұt theo hӋ thӕng ngôi thӭ
có tính chҩt tính cӫa giӕng loài - đҷng cҩp, phưӡng hӝi).

- Vӟi chӫ nghĩa tư bҧn cũng xuҩt hiӋn mӝt thӃ giӟi khác không theo giӕng loài
nӳa, mà là mӝt thӃ giӟi có thӇ tính toán mӝt cách duy lý theo quá trình sҧn xuҩt
cӫa nó, và mӑi vұt có thӇ đánh đӗng loҥt trong quá trình sҧn xuҩt ҩy (phưӡng hӝi
có vҿ khác chҩt); trong phong kiӃn qua tư bҧn các xưӣng thӫ công không còn sӵ
khác nhau vӅ chҩt mà đӅu là nhӳng đơn vӏ sҧn xuҩt (hai hình thӭc bӓ vӕn khác
9{3
nhau). Tҩt cҧ mӑi vұt đӅu có thӇ nҳm và tính toán đưӧc trong quy trình sҧn xuҩt
có tính chҩt máy móc, tính chҩt căng, dãn. Cái khác nhau giӳa các sҧn phҭm là sӵ
sҳp xӃp các nguyên liӋu mӝt cách khác nhau trong không gian. Còn nhӳng tính
chҩt kia bҩy giӡ chӍ có ý nghĩa là nhӳng hiӋn tưӧng bӅ ngoài, ngoҥi diӋn. Nhӳng
tính chҩt khác nhau xuҩt hiӋn trong cҧm giác không còn giá trӏ nӳa, và quy ra đӃn
cùng cũng chӍ là mӝt cách sҳp xӃp khác nhau trong không gian thôi - phân biӋt
chҩt quy ra chӍ còn là sӵ phân biӋt vӅ lưӧng - bҧn chҩt cӫa thӵc tҥi là mӝt.

- Ӣ lúc đó, hai phương thӭc sҧn xuҩt (phong kiӃn và tư sҧn) phát triӇn song song -
hai thӃ giӟi quan khác nhau vӅ quan niӋm thӵc tҥi cũng đi song song (sҳp xӃp
giӕng loài là kinh viӋn chӫ nghĩa - quan niӋm cơ lý). Quan niӋm cơ lý nҳm đưӧc
tính toán, đưӧc tӵ nhiên, cӕ nhiên phҧi thҳng. Nhưng quan niӋm cũ đưӧc cҧ tә
chӭc chính quyӅn bҧo vӋù Giáo hӝi đҥi biӇu quyӅn lӧi cӫa giai cҩp phong kiӃn. Nó
quay ngưӧc lҥi và bҧo rҵng thӃ giӟi theo lý tính giӕng loài căn bҧn là tinh thҫn -
do đó khҷng đӏnh đưӧc linh hӗn. Còn cơ lý không đӏnh nghĩa đưӧc linh hӗn. Khoa
hӑc cơ lý mӟi xuҩt hiӋn đã bӏ đҧ phá trên cơ sӣ tôn giáo vì nó phҧn đӕi cҧ trұt tӵ
cũ phong kiӃn (tưӧng trưng trong hӋ thӕng tinh thҫn, trұt tӵ linh hӗn) cho là chӕng
xã hӝi, chӕng trұt tӵ.

Vҩn đӅ đһt ra là «cái gì là thӵc tҥi». Ngay tӯ thӃ kӹ XVII đã có mӝt phái nói chân
lý tuyӋt đӕi và thӃ giӟi vұt chҩt đӏnh nghĩa theo kiӇu mӟi. Phái này phát triӇn chӫ
yӃu ӣ Anh (Hobbes), Pháp có Gassendi ®22]. Nhưng ӣ lөc đӏa, cҧ 2 phương thӭc
đӅu tӗn tҥi, nên cҧ nhӳng nhà tư tưӣng tiêu biӇu nhҩt đӅu công nhұn cҧ 2 thӵc tҥi,
nhưng ưu thӃ vӅ bên nào tùy hoàn cҧnh đҩu tranh giai cҩp thӵc tӃ trong xã hӝi
(Pháp thăng bҵng - nhӏ nguyên cӫa Descartes; ӣ Hà Lan, đҩu tranh giai cҩp xa hơn
nên vүn có mӝt yӃu tӕ đi song song, nhưng có mӝt ưu thӃ tuyӋt đӕi vӅ bên vұt
chҩt; ӣ Đӭc, tư sҧn yӃu, vұt chҩt không đưӧc xem là mӝt thӵc thӇ mà chӍ là ngoҥi
diӋn - Leibnitz). Ӣ Anh. trong phương thӭc là có ưu thӃ cӫa tư sҧn - căn bҧn kinh
nghiӋm đã có tính chҩt duy lý nên quan niӋm cũ không thӇ dӵa vào kinh nghiӋm,
mà chӍ dӵa vào lý tính cũ - tӯ Bacon, Locke là đҧ phá lý tưӣng cũ. Nhưng kinh
nghiӋm quan niӋm Anh cũng chӍ tiӃn bӝ trong giai đoҥn tư sҧn lên thôi, khi giai
cҩp tư sҧn lên nҳm chính quyӅn, nó cҳt đӭt kinh nghiӋm cҧm giác vӟi thӵc tҥi.
Berkeley, Hume phát biӇuù «đ͓nh lu̵t khách quan cͯa khoa h͕c là do c̫m giác
liên k͇t vͣi nhau theo thói quen, do đó ta tưͧng có m͡t th͇ giͣi khách quan có
đ͓nh là nh̭t đ͓nh». Đó là mӝt phương tiӋn lý luұn vӯa giӳ đưӧc hӋ thӕng lý luұn
kinh nghiӋm cũ, vӯa biӃn chҩt đi, phӫ đӏnh nguӗn gӕc cӫa nó.

9{î
+ Duy lý chͯ nghĩa (rationalisme) tin và chӭng minh sӵ tӗn tҥi bҵng tính chҩt duy
lý, chӕng vӟi tín ngưӥng chӫ nghĩa (fidéisme) cho sӵ tӗn tҥi hay không là ӣ lòng
tin, không phҧi là vҩn đӅ chӫ nghĩa; ngưӧc lҥi là ngүu nhiên chӫ nghĩa, phҧn lý
chӫ nghĩa. Duy lý dӵa trên cơ sӣ khoa hӑc.

+ š̵n đ͡ng là đ̿c tính (Descartes). Descartes cho thuӝc tính cӫa vұt chҩt là căng
dãn và vұn đӝng là mӝt đһc tính trong sӵ căng dãn đó, vӅ ý nghĩa vұn đӝng thì
cũng chӍ nhұn vұn đӝng là thӇ thӭc thôi.

+ Duy th͹cù mӝt cách dӏch chӳ réalisme, nhưng theo nghĩa xuyên tҥc cӫa mӝt
phái muӕn gҥt chӳ duy vұt ra ngoài, hӑ quan niӋm duy vұt và duy tâm đӅu là duy
tâm, và theo hӑ tҩt cҧ mӑi hiӋn tưӧng kӇ cҧ tinh thҫn đӅu là vұt chҩt.

+ Pý tính bi͏n chͱngù nhұn thӭc, tìm tòi sӵ vұt theo lý tính trong thӡi gian, nhưng
không chӍ theo tính toán máy móc mà theo quá trình tiӃn triӇn cӫa nó tӯ biӃn
lưӧng sang biӃn chҩt.

+ uo sánh tình hình Anh và lͭc đ͓a trong th͇ kͽ Xš - Xš:

Đӡi sӕng kinh tӃ ӣ Anh bҩy giӡ đã tư sҧn hóa nên có thӇ khai thác đưӧc theo
phương thӭc tư sҧnù vҩn đӅ cӫa tư sҧn Anh là khai thác cơ sӣ đó - phҧn ánh vào tư
tưӣng là chӫ nghĩa duy lý đã thành hình nên chӍ khai thác kinh nghiӋm đӇ cӫng cӕ
lý tính.

Ӣ lөc đӏa, giai đoҥn này căn bҧn vүn là phương thӭc bóc lӝt phong kiӃn (lҩy tô
phҭm cӫa tiӇu nông, tá điӅn, nông nô chuyӇn lên), trong tình hình tư sҧn không
thӇ nhұn kinh nghiӋm đưӧc - thӃ giӟi kinh nghiӋm cӫa nó đi vӟi thӵc tӃ khách
quan. Đҥi biӇu phong kiӃn không công nhұn cho tư sҧn giá trӏ gì trong cҧi cách
cӫa Giáo hӝi, trong Jésuites (Giáo đӝi). Jésuites tiêu biӇu cho phong trào phong
kiӃn hӧp lý hóa, chӫ trương dùng vũ khí tư sҧn đánh tư sҧnù trưӡng hӑc tư sҧn
cùng vӟi tư tưӣng nhân văn chӫ nghĩa, khoa hӑc, v. v... Phong kiӃn chuyӇn kiӃn
thӭc ҩy đӇ bҧo vӋ tôn giáo. Đó là biӇu hiӋn cӫa phong trào chӕng tư sҧn có ý thӭc,
có tә chӭc, trong đӡi sӕng hàng ngày. Tư tưӣng đó không thӇ công nhұn kinh
nghiӋm là nguӗn gӕc chân lý (rõ hơn là phái công nhұn kinh nghiӋm là chân lý và
chân lý là Thomiste®23], chӛ dӵa cӫa Giáo đӝi. Sӵ thӵc, Thomas d'Aquin chӫ
trương lý tính và quan niӋm nhӳng lý tính này là lý tính chung chung cũng trӵc
tiӃp dӵa vào kinh nghiӋmù nhӳng quan niӋm cũ cho ánh sáng, nhiӋt đӝ, vұn đӝng
cơ lý là nhӳng chҩt khác nhau - phương thӭc bóc lӝt cӫa phong kiӃn không tính
toán mà chӍ dӵa vào chҩt - chҩt đҩt tӕt xҩu, mùa đưӧc hay mҩt mùa mà thu tô, v.
v... Do đó, tư sҧn phҧi đӅ cao mӝt lý tính mӟi không dӵa vào kinh nghiӋm chung
9{Ë
mà chӍ là kinh nghiӋm bӝ phұn cӫa nó mà thôi. Nó đem lý tính đӕi lұp vӟi kinh
nghiӋm, lý tính cũ chӍ là kinh nghiӋm mù quáng, lý tính chân thӵc là lý tính mӟi
trái hҷn vӟi quan niӋm kinh nghiӋm cũ. Phҫn tiӃn bӝ cӫa triӃt gia Âu châu lөc đӏa
là đӅ cao toán lý, đӅ cao quan niӋm vұt chҩt cơ lý, chӕng lý tính cũ. Đӭng vӅ khoa
hӑc, vҩn đӅ này rҩt quan trӑng; lý tính cũ bҧo vӋ trұt tӵ, hӋ thӕng ngôi thӭ cӫa
phong kiӃn. Giáo hӝi và bӑn này giӟi thiӋu lý tính cũ như kinh nghiӋm. NӃu quan
niӋm theo lý tính mӟi thì mӑi ngưӡi đӗng loҥt là nhӳng đơn vӏ có thӇ tính toán
đưӧc.

Tӯ thӃ kӹ XIV, ӣ Anh, trung, phú nông phát triӇn nhanh, do đó phương thӭc sҧn
xuҩt đã có hưӟng tư sҧn hóa - phҧn ánh trong Roger Bacon, d¶Occam. Cuӝc đҩu
tranh cӫa tư sҧn Anh không dӵa vào duy lý mà theo duy vұt (kinh nghiӋm).

+ Tây Ban Nhaù sau mӝt hӗi phát triӇn mҥnh cӫa tiӅn tư bҧn ± hình thӭc phú
thương - lҥi trӣ vӅ phong kiӃn nһng nӅ và là chiӃn sĩ Cơ đӕc, mҥnh hơn cҧ ӣ Ý.

+ Hobbes, đҥi diӋn cho mӝt tư tưӣng tư sҧn khác tính chҩt phong kiӃn, chӫ trương
chính trӏ đӝc đoán, khӫng bӕ nhưng cũng phҫn nào hҥn chӃ bӑn phong kiӃn cát cӭ.

+ p̭u tranh tư s̫n có hai hưͣngù lên nҳm chính quyӅn (Cӝng hòa), và nӃu yӃu là
quân chӫ đӝc đoán.

+ Hưͣng hình h͕c vào kinh nghi͏m là điӇm thӓa hiӋp vӟi phong kiӃnù dӵa vào
nguyên lý lý tính quy đӏnh

+ hong trào tư s̫n háp có 2 bұcù lӟp tiӃn bӝ thӇ hiӋn trong phái tӵ do và duy
vұt; lӟp ít tiӃn bӝ hơn thӇ hiӋn trong Descartes.

+ Bҩy giӡ ӣ lөc đӏa Âu châu giai cҩp tư sҧn cũng đӃn giai đoҥn cách mҥng, các
triӃt gia cӫa hӑ thu thұp nhӳng tài liӋu cӫa hai truyӅn thӕng này mà xây dӵng chӫ
nghĩa duy vұt Pháp thӃ kӹ XVIII. Nӓ có hai yӃu tӕ càn bҧnù

- YӃu tӕ xuҩt phát lӯ Descartesù giҧi quyӃt triӋt đӇ thӵc tҥi là vұt chҩt theo đӏnh
nghĩa cơ lý.

- YӃu tӕ tiӃp thu cӫa Anh - nhҩt là Locke - cho rҵng hiӇu biӃt cӫa ta có đưӧc là
nhӡ kinh nghiӋm và kinh nghiӋm do đӡi sӕng thӵc tӃ cӫa ta (không cҫn đӃn linh
hӗn cӫa Descartes).

9{ƒ
PHӨ LӨC
*
HUYӄN HӐC VÀ TÂM LÝ HӐC

Thұt ra, vҩn đӅ mà huyӅn hӑc và tâm lý hӑc nhҵm giҧi quyӃt căn bҧn chӍ là mӝt. Đó
là vҩn đӅù quan hӋ giӳa tư tưӣng và thӵc tҥi. Có khác nhau là khác nhau vӅ cách đһt
vҩn đӅ, nghĩa là vӅ hình thӭc mà thôi. HuyӅn hӑc đһt vҩn đӅù thӵc tҥi là gì? rӗi tӯ đó
mӟi đһt vҩn đӅ tҥi sao ta có thӇ hiӇu biӃt đưӧc thӵc tҥi? Còn tâm lý hӑc hay kinh
nghiӋm chӫ nghĩa lҥi đһt vҩn đӅù tư tưӣng ta hình thành thӃ nào? hiӇu biӃt như thӃ
nào?

Tҥi sao ӣ lөc đӏa Âu châu, đһt vҩn đӅ vӅ phía thӵc tҥi vӟi hình thӭc thӵc tҥi là gì?
(huyӅn hӑc).

VӅ trình đӝ đҩu tranh giai cҩp trong giai đoҥn ҩy ӣ lөc đӏa Âu châu, rõ ràng là có 2
hình thӭc thӵc tҥi đӕi lұp nhau trong đӡi sӕng kinh tӃ hàng ngày, tӭc là kinh nghiӋm
phương thӭc sҧn xuҩt phong kiӃn và kinh nghiӋm phương thӭc sҧn xuҩt tư sҧn mӟi
phát sinh.

Trong kinh nghiӋm phương thӭc sҧn xuҩt phong kiӃn, thӵc tҥi tӭc là thӃ giӟi vұt chҩt,
căn bҧn là mӝt sӕ thӵc thӇ có nhӳng hình thӭc mà ngưӡi ta có thӇ hiӇu biӃt đưӧc mӝt
cách trӵc tiӃp, vì nó đưӧc sҳp xӃp theo tӯng giӕng, tӯng loài. Sӵ sҳp xӃp giӕng loài
là dӵa vào tính chҩt trӵc tiӃp cӫa sӵ vұt, vì trong phương thӭc sҧn xuҩt phong kiӃn,
vӅ mһt sҧn xuҩt ngưӡi ta cũng mӟi nҳm đưӧc đӕi tưӧng theo tính chҩt trӵc tiӃp, chӭ
chưa nҳm đưӧc quá trình xây dӵng cӫa vұt phҭm theo phép tính toán. Phương thӭc
sҧn xuҩt tiӇu nông và thӫ công trong phương thӭc sҧn xuҩt phong kiӃn là hai phương
thӭc mӟi nҳm đӕi tưӧng theo kinh nghiӋm trӵc tiӃp mà chưa đһt vҩn đӅ tính toán quá
trình sҧn xuҩt sҧn phҭm.

VӅ quan hӋ sҧn xuҩt, xã hӝi phong kiӃn xӃp đһt ngôi thӭ trұt tӵ có tính chҩt giӕng
như trұt tӵ giӳa các giӕng loài. ThӃ giӟi sҳp xӃp theo loài là thӃ giӟi cӫa kinh nghiӋm
phong kiӃn. ĐӃn khi chӫ nghĩa tư bҧn xuҩt hiӋn thì đӗng thӡi cũng xuҩt hiӋn mӝt thӃ
giӟi khác, mӝt thӃ giӟi không phҧi sҳp xӃp theo giӕng loài mà mӝt thӃ giӟi có thӇ
hiӇu biӃt bҵng tính toán. Trong sҧn xuҩt tư bҧn mӑi sҧn phҭm đӅu có tính toán mӝt
cách duy lý theo quá trình sҧn xuҩt cӫa nó. Căn cӭ vào quá trình sҧn xuҩt ҩy, ngưӡi
ta có thӇ đánh giá đӗng loҥt các vұt, nghĩa là có thӇ đӏnh nghĩa mӑi vұt bҵng giá tiӅn.
Ví dөù trong thӃ giӟi phong kiӃn, mӝt cái nhà thưӡng cӫa dân nghèo và mӝt cái lâu
đài cӫa mӝt quí tӝc hình như là thuӝc hai loài khác nhau, không thӇ lүn lӝn đưӧc;
nhưng đӕi vӟi thӃ giӟi tư sҧn, ngưӡi ta đánh giá đӗng loҥt hai cái nhà đó. Hai nhà đó

9{d
chӍ khác nhau vӅ giá tiӅn, nghĩa là vӅ lưӧng, chӭ chҩt thì không khác nhau gì. Trong
phương thӭc sҧn xuҩt phong kiӃn, trong tә chӭc sҧn xuҩt, chia thành phưӡng chuyên
môn, biӋt lұp hҷn vӟi nhau. Ví dө giӳa phưӡng dӋt vҧi và phưӡng làm xe thì đưӧc
xem như hai giӕng khác nhau, không dính líu gì vӟi nhau. Nhưng đӃn phương thӭc
sҧn xuҩt tư sҧn thì hai cái đó chӍ là hai bӝ phұn cӫa cùng mӝt phương thӭc sҧn xuҩt.
Mӝt ngưӡi tư bҧn có thӇ bӓ vӕn ra đӇ vӯa sҧn xuҩt vҧi, vӯa sҧn xuҩt xe. Xe, vҧi đӅu
có mӝt tính chҩt chung là có thӇ tính toán theo giá tiӅn đưӧc.

Như thӃ, chӭng tӓ rҵng thӃ giӟi kinh nghiӋm cӫa tư sҧn mӟi lên đã có mӝt ý nghĩa
mӟi. Theo nó, mӑi vұt đӅu có mӝt tính chҩt chung, do đó, có thӇ tính toán đưӧc. Tính
chҩt căn bҧn đó có thӇ nҳm đưӧc trong quá trình sҧn xuҩt máy móc. Tính chҩt đó là
tính chҩt căng dãn. Mӛi mӝt cái máy vұn đӝng là mӝt cách sҳp xӃp nguyên liӋu theo
mӝt kiӇu khác nhau. Sӵ khác nhau giӳa các sҧn phҭm chӍ là chӛ các nguyên liӋu
đưӧc sҳp xӃp khác nhau trong không gian. Ví dөù bông và vҧi thì vài căn bàn vүn là
bông nhưng đưӧc xӃp khác đi mà thành vҧi. Nhӡ tính chҩt căng dãn mà có thӇ tính
toán đưӧc mӑi sӵ vұt, mӑi hiӋn tưӧng trong thӃ giӟi. Nhӳng tính chҩt trӵc tiӃp kia
nay chӍ là nhӳng hiӋn tưӧng ngoҥi diӋn, không có giá trӏ nӳa. Nhӳng tính chҩt ҩy suy
đӃn cùng cũng là kӃt quҧ sӵ sҳp xӃp trong không gian. Ví dөù màu sҳc, theo vұt lý
mӟi, là do sӵ sҳp xӃp cӫa nhӳng quang tuyӃn. Hai màu khác nhau là do hai quang
tuyӃn chuyӇn đӝng khác nhau gây nên. Mӑi sӵ phân biӋt vӅ chҩt đӅu đưӧc quy thành
nhӳng điӇm phân biӋt vӅ lưӧng, và nhӳng điӇm phân biӋt vӅ lưӧng thì đӅu có thӇ tính
toán đưӧc. Vӟi thӃ giӟi kinh nghiӋm tư sҧn mӟi lên, vӟi phương thӭc sҧn xuҩt máy
móc, bҧn chҩt cӫa thӵc tҥi bӝc lӝ là mӝt. ChӍ có mӝt vұt chҩt vӟi tính chҩt căng dãn.
Trӑng lӵc, xét đӃn cùng cũng là thuӝc tính chҩt căng dãn.

Lúc bҩy giӡ, hai thӃ giӟi xuҩt hiӋn và đӕi lұp vӟi nhau là thӃ. Ӣ lөc đӏa Âu châu lúc
đó, hai phương thӭc sҧn xuҩt, hai kinh nghiӋm đӡi sӕng, mӝt cӫa phong kiӃn, mӝt
cӫa tư sҧn, đi song song vӟi nhau, do đó mà cũng có hai quan niӋm vӅ thӵc tҥi tӗn tҥi
song song vӟi nhauù
l) Mӝt quan niӋm thì theo sӵ sҳp xӃp giӕng loài. Theo quan niӋm đó, ánh sáng và vұn
đӝng cơ giӟi, sӭc nóng thuӝc nhӳng loҥi khác nhau căn bҧn.

2) Mӝt quan niӋm cho rҵng các vұt đӅu là nhӳng hình thӭc tӗn tҥi cӫa cùng mӝt vұt
chҩt. Tính chҩt cӫa vұt chҩt có thӇ quy thành mӝt là căng dãn. Trong căng dãn có vұn
đӝng, nhưng vұn đӝng máy móc. Quan niӋm sҳp xӃp theo giӕng loài không làm cho
ta nҳm đưӧc cái gì cҧ. Trái lҥi, quan niӋm cơ lý có thӇ giúp ngưӡi ta nҳm đưӧc vұt
chҩt mӝt cách dӉ dàng. Vì lӁ đó, quan niӋm mӟi đã thҳng quan niӋm cũ. Nhưng quan
niӋm cũ vүn đưӧc cҧ chӃ đӝ, tә chӭc xã hӝi, phương thӭc sҧn xuҩt phong kiӃn bҧo vӋ.
Giáo hӝi biӃt nӃu chӍ dӵa vào quan niӋm lý tính cũ thì không đӭng vӳng đưӧc, bèn
quay sang phương diӋn tinh thҫn. Nó thҩy rҵng không thӇ đӏnh nghĩa linh hӗn theo
tính chҩt căng dãn đưӧc. Nó đưa ra chӫ trương rҵng thӃ giӟi vұt chҩt đӏnh nghĩa theo

9{©
tính chҩt căng dãn không phҧi là thӃ giӟi chân thӵc. ThӃ giӟi chân thӵc theo hӑ là thӃ
giӟi linh hӗn, là Thưӧng đӃ. ThӃ giӟi đó phҧi đӏnh nghĩa theo cҧm giác. Giáo hӝi sӣ
dĩ phӫ nhұn thӃ giӟi vұt chҩt đӏnh nghĩa theo căng dãn vì nӃu theo thӃ giӟi đó thì linh
hӗn mҩt chӛ đӭng. Mӝt vұt đã có tính chҩt căng dãn thì có thӇ phân chia ra đưӧc, chӭ
linh hӗn thì không thӇ phân chia ra đưӧc. Linh hӗn chӍ là mӝt. Không thӇ nói có mӝt
linh hӗn vұn đӝng trong không gian đưӧc. Trұt tӵ trong hӋ thӕng tinh thҫn là tưӧng
trưng cho trұt tӵ trong hӋ thӕng xã hӝi phong kiӃn. Do đó, nӃu đӇ thӃ giӟi linh hӗn
mҩt thì rҩt nguy cho chӃ đӝ phong kiӃn.

Xuҩt phát tӯ tình hình xã hӝi trên, vӅ mһt tư tưӣng, vҩn đӅ căn bҧn đӇ tranh luұn làù
cái gì là thӵc tҥi? Là thӃ giӟi đӏnh nghĩa theo tính chҩt căng dãn hay là thӃ giӟi linh
hӗn xuҩt hiӋn trong cҧm giác.

Vì có hai thӃ giӟi quan như thӃ song song vӟi nhau nên tưӣng như có hai thӵc tҥi.
Nhưng thӵc tҥi nào là chân lý, ngay tӯ thӃ kӹ XVI đã có mӝt phái chӫ trương rҵngù
chính thӃ giӟi đӏnh nghĩa theo cơ hӑc là chân lý tuyӋt đӕi. Đó là chӫ trương cӫa
Hobbes ӣ Anh và mӝt sӕ nhà tư tưӣng Pháp trong phong trào tӵ do chӫ nghĩa.

Ӣ lөc đӏa Âu châu, vì hai thӃ giӟi quan đi song song vӟi nhau thành ra nhӳng nhà tư
tưӣng tiêu biӇu nhҩt cho thӡi đҥi vүn phҧi công nhұn cҧ hai phương thӭc tӗn tҥi là
vұt chҩt và linh hӗn. Nhưng mӭc đӝ công nhұn cӫa hӑ là tùy theo mӭc đӝ cӫa cuӝc
đҩu tranh giai cҩp. Nói cách khác, tùy theo cuӝc đҩu tranh giai cҩp ӣ mӛi nơi mà vұt
chҩt đưӧc đӅ cao hay bӏ dìm xuӕng.

- ¯ hápù lӵc lưӧng thăng bҵng. Do đó, hai thӃ giӟi quan cũng song song tӗn tҥi,
trong đó tinh thҫn có phҫn chiӃm ưu thӃ tương đӕi. Tình trҥng đó phҧn ҧnh trong
thuyӃt nhӏ nguyên luұn cӫa Descartes. Descartes thӯa nhұn vұt chҩt và tinh thҫn song
song tӗn tҥi, nhưng tinh thҫn chiӃm ưu thӃ. Quan niӋm Descartes xuҩt phát tӯ thӵc tӃ
cӫa chӃ đӝ quân chӫ đӝc đoán dӵa trên bӝ máy hành chính tư sҧn ӣ Pháp hӗi bҩy giӡ.
Hӗi đó, tư sҧn Pháp chӍ ưӟc mong tham gia bӝ máy hành chính chӭ chưa đһt vҩn đӅ
nҳm chính quyӅn, lұt đә nhà Vua. Trái lҥi hӑ còn nhҵm tұp trung quyӅn cho nhà Vua.

- Ӣ Hà Lanù cuӝc đҩu tranh giai cҩp cao hơn. Do đó, tuy hai thӃ giӟi quan vүn song
song tӗn tҥi, nhưng vұt chҩt chiӃm ưu thӃ tương đӕi. Hӑ đӏnh nghĩaù vұt chҩt và tinh
thҫn là mӝt thuӝc tính cӫa cùng mӝt thӵc thӇ tӵ nhiên.

- Ӣ Đӭcù giai cҩp tư sҧn lҥc hұu hơn. Do đó, vұt chҩt không còn là thӵc thӇ nӳa mà
chӍ là ngoҥi diӋn. Leibnitz đӏnh nghĩaù vұt chҩt có thұt nhưng chӍ là ngoҥi diӋn. Tinh
thҫn mӟi chính là chân lý

9{{
- Ӣ Anhù hai phương thӭc sҧn xuҩt cũng vүn song song tӗn tҥi, nhưng phương thӭc
tư sҧn có hưӟng lan sang nông nghiӋp. Ngay tӯ cuӕi thӡi Trung Cә, nông nghiӋp
Anh cũng đã có hưӟng tư sҧn hóa. Do đó, thӃ giӟi kinh nghiӋm ӣ Anh đã có tính chҩt
duy lý. Vҩn đӅ chӫ yӃu nó đһt ra là hiӇu biӃt như thӃ nào. Lúc này, phe Giáo hӝi chӍ
có thӇ tӵ bҧo vӋ trong phҥm vi lý tính cũ, vӟi tính cách hoàn toàn duy tâm, chӭ
không như ӣ Âu châu lөc đӏa, dӵa vào thӃ giӟi kinh nghiӋm trӵc tiӃp đӇ bҧo vӋ
quyӅn lӧi.

Kinh nghiӋm chӫ nghĩa ӣ Anh trong giai đoҥn tư sҧn đang lên, nghĩa là tӯ Bacon đӃn
Locke thì tiӃn bӝ, nó có tác dөng đҧ phá lý tính cũ, vì nó dӵa vào mӝt thӃ giӟi mӟi
đương hình thành; trái lҥi, ӣ lөc đӏa Âu châu, nó lҥi dӵa vào mӝt lý tính mӟi đӇ đҧ
phá kinh nghiӋm cũ, vì nó chưa nҳm đưӧc kinh nghiӋm, nghĩa là chưa nҳm đưӧc thӃ
giӟi thӵc tҥi.

Kinh nghiӋm chӫ nghĩa ӣ Anh cũng chӍ tiӃn bӝ trong giai đoҥn giai cҩp tư sҧn Anh
chưa nҳm chính quyӅn. ĐӃn lúc nó đã nҳm đưӧc chính quyӅn thì nó chuyӇn sang
hưӟng duy tâm. Mһc dù nó vүn là kinh nghiӋm chӫ nghĩa, nhưng nó cҳt đӭt cҧm giác
vӟi thӃ giӟi thӵc tҥi, cho rҵng cҧm giác chӍ là chӫ quan. Đó là sӵ nghiӋp cӫa
Berkeley. Berkeley đánh ngưӧc cái ý nghĩa thӵc tӃ cӫa kinh nghiӋm, cho cҧm giác
kinh nghiӋm chӍ là chӫ quan. Sau Berkeley, có Hume đã phát triӇn tư tưӣng cӫa
Berkeley. Hume cho rҵng mӑi đӏnh luұt khách quan cӫa khoa hӑc là do nhӳng cҧm
giác liên quan vӟi nhau theo luұt thói quen. Vì thӃ ta mӟi có cҧm tưӣng rҵng có mӝt
thӃ giӟi khách quan có đӏnh luұt nhҩt đӏnh. Ví dөù khi lҩy gұy đҭy hòn bi thì bi lăn,
nhưng có cái gì đӇ chӭng minh rҵng gұy đã làm bi chuyӇn đӝng, chҷng qua ta chӍ có
cҧm giác theo thói quen là gұy chuyӇn vӏ trí thì bi cũng chuyӇn vӏ trí mà thôi. Chӭ
không thӇ chӭng minh đưӧc rҵng cái này là nguyên nhân cái kia. Đó chӍ là mӝt sӵ
liên quan giӳa hai cҧm giác trong chӫ quan.

Giai cҩp tư sҧn lúc này giӳ đưӧc bӝ máy chính quyӅn. Nhưng biӃn thӃ giӟi thành chӫ
quan; trái vӟi ngày trưӟc, thӃ giӟi có tính chҩt khách quan, nhӡ đҩy mà nó đã đánh
đә phong kiӃn.

ĐӃn lúc giai cҩp tư sҧn Pháp chuyӇn lên giai đoҥn cách mҥng gay go, thì nhӳng nhà
tư tưӣng đҥi biӇu cho nó cũng thu thұp tài sҧn tiӃn bӝ cӫa truyӅn thӕng đó (huyӅn
hӑc và tâm lý hӑc) mà xây dӵng nên chӫ nghĩa duy vұt Pháp ӣ thӃ kӹ XVIII. Chӫ
nghĩa duy vұt Pháp thӃ kӹ XVIII có hai yӃu tӕ căn bҧnù

l) Mӝt yӃu tӕ xuҩt phát tӯ Descartes nói rҵngù thӵc tҥi là vұt chҩt, vұt chҩt đưӧc đӏnh
nghĩa theo cơ giӟi.

3


2) Mӝt yӃu tӕ khác do sӵ tiӃp thu truyӅn thӕng kinh nghiӋm chӫ nghĩa ӣ Anh, đһc
biӋt là cӫa Locke nói rҵngù chúng ta có thӇ hiӇu biӃt đưӧc thӃ giӟi vұt chҩt bҵng kinh
nghiӋm.

Descartes đӏnh nghĩa vұt chҩt là căng dãn, nhưng vӅ đӡi sӕng con ngưӡi thì Descartes
lҥi quan niӋm mӝt cách duy tâm. Các nhà duy vұt Pháp thӃ kӹ XVIII đã nhӡ truyӅn
thӕng kinh nghiӋm chӫ nghĩa Anh đӇ giҧi quyӃt vҩn đӅ đӡi sӕng là do sӵ tә chӭc cӫa
kinh nghiӋm.

Trҫn Đӭc Thҧo

(L͓ch s͵ Tư tưͧng trưͣc Marx, tr. 342-373)

®01] Guillaume d¶Occam (William of Ockham, 1285-1374), triӃt gia Anh, chӫ
trương thuyӃt duy danh. PTL
®02] Roger Bacon (k. 1220-1292), nhà thҫn hӑc, triӃt hӑc và khoa hӑc Anh. PTL
®03] Francis Bacon (1561-1626), luұt sư, chính khách và triӃt gia. Tác phҭm chínhù
Novum Organum (1620). PTL
®04] Thomas Hobbes (1588-1679), triӃt gia đưӧc xem là ngưӡi đһt nӅn cho triӃt lý
đҥo đӭc và chính trӏ Anh. Tác phҭm chínhù De Cive (1642 = hilosophical
Rudiments concerning ëovernment and uociety, 1651), Leviathan (1651), De
Corpore (1655, bҧn dӏch tiӃng Anh De Corpore, 1656), De Homine (1658). PTL
®05] Giordano Bruno (1548-1600), nhà thiên văn và triӃt gia Ý, bӏ Giáo hӝi thiêu
sӕng vì «tà đ̩o». PTL
®06] René Descartes (1596-1650), nhà khoa hӑc và triӃt gia Pháp đã đһt nӅn cho
triӃt hӑc hiӋn đҥi. Tác phҭm triӃt chínhù Règles pour la Direction de l¶Esprit
(1628), Discours de la Méthode (1637), Méditations métaphysiques (1641). PTL
®07] Marie de Médicis (1573-1642), hoàng hұu Pháp (vӧ cӫa Vua Henri IV, mҽ
cӫa Louis XIII). PTL
®08] Louis XIII (1601-1643), trӏ vì tӯ 1610 đӃn 1643, nhưng trong 7 năm đҫu chӏu
ҧnh hưӣng nһng nӅ cӫa mҽ, và tӯ 1624 trӣ đi ҧnh hưӣng cӫa Richelieu. PTL
®09] Đҥi hӝi đҥi biӇu chính giӟi (tăng lӳ, quý tӝc, tư sҧn) trong nӅn quân chӫ Pháp,
do nhà Vua triӋu tұp trong trưӡng hӧp khҭn trương. PTL
®10] Louis Pasteur (1822-1895), nhà khoa hӑc Pháp. PTL

3
c
®11] Arthur Stanley Eddington (1882-1944), nhà khoa hӑc Anh. PTL
®12] Baruch (Benedictus) Spinoza (1632-1677), triӃt gia Hà Lan gӕc Do Thái. Tác
phҭm chínhù Principes de la Philosophie de Descartes (1663), Pensées
métaphysiques(1663), Traité Theologico-Politique (1670), Ethique(1677), Traité
Politique (1677), Traité de la Réforme de l¶Entendement (1677). PTL
®13] Nicolas Malebranche (1638-1715), triӃt gia Pháp. Tác phҭm chínhù La
Recherche de la Vérité (1674-1675), Traité de la Nature et de la Grace (1680),
Entretiens sur la Métaphysique, sur la Religion et sur la Mort (1688). PTL
®14] Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716), triӃt gia và nhà toán hӑc Đӭc. Tác
phҭm triӃt chínhù Discours de Métaphysique (1686), Nouveaux Essais sur
l¶Entendement Humain (1704-1705), Essais de Théodicée (1710), Monadologie
(1714). PTL
®15] John Locke (1632-1704), triӃt gia Anh. Tác phҭm chínhù Two Treatises of
Government (1690),An Essay concerning Human Understanding(1690). PTL
®16] George Berkeley (1685-1753), triӃt gia Anh. Tác phҭm chínhù Principles of
Human Knowledge (1710), Three Dialogues between Hylas and Philonous
(1715). PTL
®17] David Hume (1711-1776), triӃt gia, sӱ gia ngưӡi Scotland. Tác phҭm triӃt
chínhù A Treatise of Human Nature (1739-1740), Essays moral and political
(1741, 1758), Philosophical Essays concerning Human Understanding (1748,
1751), Enquiry concerning the Principles of Morals (1751). PTL
®18] Louis XIV (1638-1715)ù Vua Pháp, trӏ vì tӯ 1643 đӃn 1715. Nҳm thӵc quyӅn
tӯ 1661 sau khi Thӫ tưӟng Mazarin mҩt, mӣ ra vương triӅu dài nhҩt và mӝt trong
nhӳng triӅu đҥi huy hoàng cӫa nưӟc Pháp. Đưӧc gӑi là Louis le Grand. PTL
®19]Pibertin, libertinisme ngày nay thưӡng đưӧc hiӇu là phóng đãng, chӫ nghĩa
phóng đãng theo nghĩa luân lý. Trong thӃ kӹ VII, libertin (xuҩt phát tӯ libertinus,
tӯ la tinh chӍ kҿ nô lӋ đưӧc giҧi phóng, chӍ có nghĩa là ngưӡi đһt lҥi vҩn đӅ tin
tưӣng vào các giáo điӅu, nghĩa là ngưӡi tư duy tӵ do (libre penseur, libertin
d¶esprit), trong chӯng mӵc y đã thoát ly khӓi sӵ ràng buӝc cӫa các hӋ thӕng siêu
hình hoһc tín ngưӥng.
®20] Lucilio hay Giulio Cesare Vanini (1585-1619), nhà khoa hӑc, triӃt gia Ý có
khuynh hưӟng libertinisme (xem ӣ trên), sau bӏ Tòa án dӏ giáo hӓa thiêu tҥi
Toulouse.
®21] Jean Duns Scot (John Duns Scotus, k. 1270-1308), nhà thҫn hӑc và triӃt gia
Scotland.

3
9
®22] Pierre Gassendi (1592-1655), nhà khoa hӑc và triӃt gia Pháp, linh mөc Kitô
giáo.
®23] St Thomas d¶Aquin (Tommaso d¶Aquino, 1225-1274), triӃt gia, tu sĩ và nhà
thҫn hӑc Ý. Tác phҭm chínhù Summa Contra Gentiles (uomme contre les ëentils,
1261-1263), Summa Theologica(uomme théologique, 1265-1272), De ente et
essentia (P¶Être et l¶essence, 1252-1256). PTL
PHҪN MƯӠI
*
TRIӂT HӐC DUY VҰT PHÁP
THӂ KӸ XVIII
Ê
  Ê ‘
‘
P
‘‘‘
‘
‘ 

 Ph n M t: Nh p đ l ch s t t ng
 Ph n Hai: Bi n ch ng pháp cu ti n s t t ng
 Ph n Ba: V n đ nh n th c c a loài ng i trong xã h i
nguyên th y - Ph l c
 Ph n B n: Ý nghĩa c a khái ni m th n trong xã h i chi m
h u nô l
 Ph n Năm: T t ng tri t h c Hy L p
 Ph n Năm B: T t ng tri t h c Hy L p trong th k IV
và III tr. CN
 T t ng c đ i Trung Hoa
 Ph n Sáu: Ngu n g c đ o Gia Tô
 Ph n B y: T t ng Trung C

I - Bӕi cҧnh lӏch sӱ.

II - Tư tưӣng duy vұt Pháp thӃ kӹ XVIII
III - Các hưӟng tư tưӣng khác trong thӃ kӹ XVIII cӫa Pháp.

3
3
I - BӔI CҦNH LӎCH SӰ:

Tình hình đҩu tranh giai cҩp ӣ Pháp thӃ kӹ XVIIIù

Đӕi tưӧng cách mҥng là chӃ đӝ phong kiӃn quý tӝc.
Phong trào tiӃn bӝ thì bao gӗm nhӳng thành phҫn phӭc tҥp.

Trên có tư s̫n quý t͡c hóa và đ̩i tư s̫n. Tư sҧn quý tӝc là nhӳng nghӏ sĩ do mua
chӭc tưӟc mà đưӧc quyӅn vӏ. Nghӏ viӋn Pháp lúc đó là toà ®01] án thưӧng cҩp có ít
nhiӅu quyӅn chính trӏ. Đҥi tư sҧn là bӑn thҫu thuӃ vӟi nhҧ vua đӇ kiӃm lãi, ngân hàng
và bӑn kinh doanh lӟn.

Đҥi biӇu cho tư sҧn quý tӝc hóa là Montesquieu ®02].

Đҥi biӇu cho đҥi tư bҧn là Voltaire ®03].

Nhӳng ngưӡi này có tính chҩt tiӃn bӝ, nhưng hӑ cũng đã có nhiӅu đһc quyӅn vӅ chính
trӏ và kinh tӃ, liên quan vӟi chӃ đӝ quân chӫ.

uau đ͇n là tư s̫n thưͥng tӭc là tư sҧn công thương, đҥi biӇu là nhӳng nhà duy vұt chӫ
nghĩaù Lamettrie ®04], Helvétius ®05], Diderot ®06], Holbach ®07]. Holbach là mӝt
ngưӡi Đӭc sang Pháp rӗi Pháp hóa, đã mang cho tư tưӣng Pháp mӝt tính chҩt khoa
hӑc cӫa tư tưӣng Đӭc, tuy có phҫn nһng nӅ nhưng có hӋ thӕng và chính xác.

Dưͣi tư s̫n là đ̩i b͡ ph̵n ti͋u tư s̫n, đӕi lұp vӟi chӃ đӝ phong kiӃn, nhưng thӵc tӃ
không có điӅu kiӋn đӇ nҳm chính quyӅn, trong khi đó lҥi bӏ phương thӭc sҧn xuҩt tư
sҧn đe dӑa, đi đӃn phá sҧn. TiӇu tư sҧn đӕi lұp vӟi chiӅu đi lên cӫa lӏch sӱ. Tư sҧn lên,
làm tiӇu tư sҧn phá sҧn, do đó mà hӑ có hưӟng đi tӟi cӝng sҧn chӫ nghĩa. Đҥi biӇu cho
tҫng lӟp tiӇu tư sҧn là Rousseau ®08], Mably ®09], Morelly ®10].

Ngoài nhӳng nhà văn hӑc, triӃt hӑc trên, còn có mӝt hӑc thuyӃt kinh tӃ hӑc đҥi biӇu
cho tư sҧn đӏa chӫ hóa (mua ruӝng đҩt, khai thác theo kiӇu tư sҧn). Đҥi biӇu cho tҫng
lӟp này là nhӳng nhà tư tưӣng thuӝc phái kinh tӃ hӑc ³tӵ nhiên chӫ´ ®11], nghĩa là lҩy
tӵ nhiên làm chӫ; tӵ nhiên đây là ruӝng đҩt. Nên đӏa chӫ này tiӃn bӝ vì kinh doanh
theo kiӇu tư sҧn, nó có tính toán, có tә chӭc sҧn xuҩt, khác vӟi đӏa chӫ cũ chӍ biӃt thu
tô. Đҥi biӇu cho phái ³tӵ nhiên chӫ´ là Quesnay ®12], Turgot ®13].

Nói chung, vӅ mһt đҩu tranh xã hӝi thì chӃ đӝ phong kiӃn là kҿ thù chӫ yӃu, nhưng
riêng vӅ mһt tư tưӣng thì kҿ thù trӵc tiӃp chính là Giáo hӝi, vì Giáo hӝi là tә chӭc tư
tưӣng đӇ phөc vө, bҧo vӋ chӃ đӝ phong kiӃn. Chӕng Giáo hӝi theo lұp trưӡng nào thì
do thành phҫn giai cҩp quyӃt đӏnh.

3
î
Phái kinh tӃ hӑc ³tӵ nhiên chӫ´, đҥi biӇu cho tư sҧn đӏa chӫ, bӝc lӝ rõ ràng mөc đích
thiӃt thӵc cӫa cuӝc đҩu tranh lúc bҩy giӡ cӫa giai cҩp tư sҧn nói chung. Phái này có
tính chҩt hai mһtù mӝt mһt là phong kiӃn tư sҧn hóa, mӝt mһt là tư sҧn phong kiӃn hóa.
Nӝi dung cӫa phái kinh tӃ hӑc có tính chҩt tiӃn bӝ ӣ chӛ nó đã đһt vҩn đӅ tính toán
nguyên liӋu, nhân công, vӕn, lãi trong nông nghiӋp. Ngày trưӟc nông dân thì chưa biӃt
tính toán. Đӏa chӫ phong kiӃn thì chӍ biӃt lҩy tô. Trái lҥi, đây là lҫn đҫu tiên giai cҩp tư
sҧn đӏa chӫ hóa đһt vҩn đӅ tính toán trong nông nghiӋp. Hҥng này bóc lӝt bҵng cách
thuê nhân công, hoһc cho thuê ruӝng cho bӑn quҧn lý phú nông thuê nhân công.
Trong sҧn xuҩt, bӓ vӕn ra thì có lãi. Lãi ҩy ӣ đâu mà ra.

Trҧ lӡi là do tӵ nhiên, do đҩt mà ra. Vì lӁ đó mà gӑi là ³tӵ nhiên chӫ´. Cái lãi đó có
tính chҩt tư sҧn, vì cũng chính là thһng dư giá trӏ. Nó tư sҧn ӣ chӛ có tính toán. Nó
tiӃn bӝ vì nó có tә chӭc sҧn xuҩt, nâng cao năng suҩt trong nông nghiӋp. Nhưng nó
phong kiӃn hơn ӣ chӛ nó nhұn đӏnh rҵng lãi đó là do ӣ đҩt mà ra.

Vӟi ta, thì món lãi đó là do sӭc lao đӝng làm nên. Nhưng vӟi bӑn tư sҧn thì không cho
như thӃ. Theo chúng, lãi đó là do ӣ lao đӝng trí óc, do tính toán giӓi mà có. Đó cũng
là chӛ khác vӟi tư sҧn phong kiӃn hóa.

Phái ³tӵ nhiên chӫ´ thì chӫ trương rҵng lãi đó là do đҩt mà ra, nên đӕi vӟi hӑ các nghӅ
công thương căn bҧn là không có lӡi, do đó hӑ chӫ trương rҵng Nhà nưӟc không có
quyӅn đánh thuӃ công thương. ChӍ có quyӅn đánh thuӃ ruӝng đҩt mà thôi. Ý nghĩa cӫa
chӫ trương đó làù đánh thuӃ ruӝng đҩt thì bӑn đӏa chӫ quý tӝc thiӋt, vì chúng không
có tә chӭc sҧn xuҩt, nên năng suҩt kém. Do đó, không đӫ tiӅn đóng thuӃ thì phҧi bán
ruӝng đҩt cho hҥng tư sҧn đӏa chӫ hóa. Trái lҥi, bӑn đӏa chӫ tư sҧn nhӡ có tә chӭc sҧn
xuҩt đӇ tăng năng suҩt đưӧc thì dù có phҧi đóng thuӃ cũng không can gì. Mһt khác,
công thương không phҧi đóng thuӃ thì tư sҧn lҥi càng dӉ dàng phát triӇn mҥnh.

Chӫ nghĩa kinh tӃ hӑc vӅ ³tӵ nhiên chӫ´ là thuyӃt đҫu tiên có tính chҩt tư bҧn chӫ
nghĩa hҷn hoi, vì trưӟc kinh tӃ hӑc mӟi có tính chҩt thương nghiӋp chӫ nghĩa. Tҫng
lӟp tư sҧn đӏa chӫ hóa có tính chҩt tiӃn bӝ, vì nó có tác dөng chӕng lҥi quí tӝc. Nhưng
vӅ mһt chính trӏ, nó cũng chưa đһt vҩn đӅ đánh đә nhà vua, vì nó còn cҫn mua ruӝng
đҩt. Thӵc tӃ, nó mӟi chӍ muӕn cҧi tiӃn phҫn nào chӃ đӝ quân chӫ bҵng cách chӍ đánh
đә bӑn quý tӝc cũù mөc đích đҩu tranh cӫa tҫng lӟp này đưӧc thӇ hiӋn và phát triӇn
trong phҥm vi tư tưӣng, đҥi biӇu là Montesquieu và Voltaire. Montesquieu đӭng trên
lұp trưӡng mӝt nhà luұt hӑc, tӭc là mӝt nghӏ sĩ đӇ đҩu tranh. Voltaire thì đҥi biӇu cho
bӑn tư sҧn, đӭng vӅ phương diӋn văn hӑc, triӃt hӑc đӇ tranh đҩu.

Trên cơ sӣ luұt hӑc, đӕi tưӧng đҩu tranh là chӃ đӝ đӝc đoán cӫa bӑn quí tӝc chung
quanh nhà vua. Trong chӃ đӝ quân chӫ đӝc đoán có hai mһtù

3
Ë
- Bӝ máy hành chính do tư sҧn xây dӵng thì có tính chҩt tiӃn bӝ, tuy cũng dӵa vào nhà
vua.

- Tiêu biӇu cho mһt phҧn đӝng là bӑn quí tӝc ăn bám bҵng cách dӵa vào thӃ lӵc nhà
vua. Montesquieu kӏch liӋt công kích, đҩu tranh chӕng bӑn này. Ông chӫ trương dӭt
khoát vӟi chӃ đӝ đӝc đoán, xây dӵng mӝt chӃ đӝ quân chӫ trong đó bӝ máy hành
chính tư sҧn đưӧc đӅ cao. Moutesquieu nhҵm xây dӵng mӝt chӃ đӝ quân chӫ đúng
đҳn, có kӹ luұt (tҩt nhiên là theo quan niӋm Montesquieu), khác vӟi chӃ đӝ quân chӫ
đӝc đoán đương thӡi.

II - TƯ TƯӢNG DUY VҰT PHÁP THӂ KӸ XVIII

Chӫ nghĩa duy vұt Pháp do La Mettrie (1709-1751), Holbach (1732-1789), Diderot
(1713-1784), Helvétius (1715-1771) là đҥi biӇu, tiêu biӇu cho tư tưӣng giai cҩp tư sҧn
Pháp. Giai cҩp tư sҧn Pháp lúc bҩy giӡ đã có năng lӵc lên nҳm chính quyӅn, do đó nó
đã xây dӵng đưӧc mӝt hӋ thӕng tư tưӣng trӵc tiӃp đӕi lұp vӟi truyӅn thӕng tôn giáo
cӵu truyӅn, nghĩa là trӵc tiӃp đӕi lұp vӟi tư tưӣng cӫa chӃ đӝ phong kiӃn. Nhưng sӵ
đӕi lұp ҩy thӇ hiӋn trong thӃ giӟi quan thì lҥi không hoàn toàn trong nhân sinh quan và
đһc biӋt trong nhӳng chӫ trương chính trӏ, vì giai cҩp tư sҧn lúc ҩy tuy đã có thӇ nҳm
đưӧc chính quyӅn, bҧo đҧm chính quyӅn, nhưng vӟi lӵc lưӧng bҧn thân cӫa nó, nó lҥi
không có đӫ năng lӵc đӇ đánh đә chӃ đӝ phong kiӃn. Chӫ lӵc quân đánh đә chӃ đӝ
phong kiӃn là nhân dân, đa sӕ gӗm nông dân, công nhân, tiӇu công, tiӇu thương, dân
nghèo. QuyӅn lӧi cӫa giai cҩp tư sҧn không phù hӧp vӟi nhӳng tҫng lӟp này; nó lҥi
còn đӕi lұp vӟi quҫn chúng nӳa. Cho nên chӫ trương chính trӏ và xã hӝi cӫa giai cҩp
tư sҧn Pháp đã mҩt lұp trưӡng duy vұt, chuyӇn sang duy tâm, thұm chí lҥi có hưӟng
phҫn nào dӵa vào phong kiӃn. Quá trình Cách mҥng Pháp tӯ 1789-1802 (khi Nã - phá
- Luân ®14] lên cҫm quyӅn) đã chӭng minh điӅu đóù đӕi vӟi cách mҥng tư sҧn Pháp
nói chung do giai cҩp tư sҧn Pháp lãnh đҥo, nhưng lúc gay go nhҩt, lúc thӱ thách
quyӃt đӏnh (đánh đә nhà vua chҷng hҥn) thì tư sҧn không lãnh đҥo đưӧc mà phҧi có bӝ
phұn tiӇu tư sҧn, gҫn quҫn chúng hơn, huy đӝng quҫn chúng mӟi đánh đә đưӧc chӃ đӝ
quân chӫ.

Tính chҩt không triӋt đӇ cӫa cách mҥng tư sҧn Pháp đã thӇ hiӋn trong triӃt hӑc thӃ kӹ
XVIII như thӃ nào?

- Mӝt mһt, vũ trө quan cӫa triӃt hӑc là duy vұt nhưng máy móc;

- Mһt khác, nhân sinh quan (tư tưӣng đҥo đӭc, chính trӏ, xã hӝi) có phҫn máy móc, lҥi
có phҫn duy tâm.

A - Vũ trө quan cӫa các nhà duy vұt Pháp

3
ƒ
l - VӅ vũ trө quan, các nhà duy vұt Pháp có quan niӋm duy vұt. Đó là quan niӋm vұt
chҩt cӫa Descartes, nhưng có cҧi tiӃn nhӡ nhӳng phát minh khoa hӑc ӣ thӃ kӹ XVIII,
do đҩy vұt chҩt không thӇ đӏnh nghĩa đơn thuҫn bҵng tính căng dãn và vұn đӝng trong
căng dãn, mà bҵng bҧn chҩt cӫa nó là nguyên tӱ và phân tӱ. Cái mà Descartes gӑi là
thӇ chҩt tinh thҫn hay linh hӗn, thì cái ҩy trong vũ trө quan duy vұt máy móc đưӧc
quan niӋm là do mӝt cҩu tҥo đһc biӋt cӫa vұt chҩt gây ra. Tư tưӣng cӫa ta có thӇ so
vӟi mӝt bài nhҥc do mӝt cây đàn tӵ nhiên gҭy. Sӵ gҭy này là do ҧnh hưӣng cӫa nhӳng
vұt xung quanh đàn tác đӝng làm đàn gҭy (sӵ vұt khách quan tác đӝng cho ta cҧm giác,
và trong óc ta nҧy ra tư tưӣng). Đàn gҭy có thӇ có nhӳng bài hay và không hay. Đӭng
vӅ phương diӋn này, Diderot giҧi thích tư tưӣng duy tâm chӫ quan cӫa Berkeley, cho
tư tưӣng ҩy là hoàn toàn do bӝ óc cӫa ngưӡi ta mà ra. Berkeley cho rҵng tư tưӣng cӫa
các nhà duy vұt cũng là do chӫ quan (điӇm cao nhҩt cӫa triӃt hӑc duy tâm chӫ quan).
Nhưng Diderot lҥi quan niӋm rҵng có nhӳng bҧn đàn do cҩu tҥo nӝi bӝ mà có, cho
nhӳng âm điӋu cӫa bài đàn là hoàn toàn do bҧn thân nó mà có. Nó không phҧn ánh
mӝt tí khách quan nào hӃt, nhӳng bài đàn có ý nghĩa là hoàn toàn tӵ túc (tӵ ngã), như
thӃ là đã giҧi thích tư tưӣng duy tâm cӫa Berkeley (cҧm giác, tư tưӣng hoàn toàn chӫ
quan) cũng do mӝt cái máy (dàn máy tӵ nhiên) sҧn sinh ra. Đó là mӭc cao nhҩt cӫa
duy vұt máy móc, giҧi thích tư tưӣng duy tâm trên cơ sӣ duy vұt máy móc. Đó là phҫn
tích cӵc cӫa nó.

2) Phҫn tiêu cӵcù đã nhұn rҵng vұn đӝng là thuӝc tính căn bҧn và tӵ nhiên cӫa vұt chҩt,
nhưng không quan niӋm vұn đӝng đi tӯng bưӟc tӯ thҩp lên cao, có nhӳng trình đӝ
khác nhau, mà chӍ quan niӋm có biӃn lưӧng không có biӃn chҩt. Do đó, nó quan niӋm
quan hӋ giӳa tinh thҫn và vұt chҩt không có đӃn mӝt giҧi pháp duy vұt, nói rҵng cҧm
tính, ý thӭc là mӝt thuӝc tính cӫa vұt chҩt, nhưng lҥi quan niӋm duy vұt mӝt cách máy
móc, không phân biӋt đưӧc trình đӝ biӃn chuyӇn cӫa vұt chҩt, cho nên cho rҵng tӯ vұt
vô cơ đӃn hӳu cơ, đӃn ngưӡi đӅu có cҧm tính. Nó không quan niӋm cҧm tính là do
mӝt sӵ xuҩt hiӋn đӝt biӃn trong quá trình tiӃn triӇn cӫa vұt chҩt mà có, mà nó cho bҩt
cӭ mӝt vұt chҩt nào cũng có cҧm tính. Nó vô tình đi đӃn duy tâm, vì chӍ phân biӋt mơ
hӗ giӳa tinh thҫn và vұt chҩt, cho rҵng cái gì cũng có tinh thҫn cҧ.

B - Quan niӋm vӅ xã hӝi - chính trӏ cӫa các nhà duy vұt Pháp

l - Đi sâu vào vҩn đӅ tư tưӣng thì lý luұn máy móc cӫa chӫ nghĩa duy vұt thӃ kӹ
XVIII lҥi càng chuyӇn sang duy tâm. Ví dөù

- Tư tưӣng ngưӡi ta ӣ đâu mà ra?

- Vì sao mà ngưӡi ta xҩu hay tӕt?

3
d
Trên lұp trưӡng duy vұt máy móc, các nhà duy vұt Pháp cho là do ҧnh hưӣng khách
quan, do điӅu kiӋn xã hӝi, do sӵ giáo dөc mà ra. Đó là vì hӑ quan niӋm ҧnh hưӣng
mӝt cách máy móc, thành ra không nҳm đưӧc cái cơ sӣ và cái thӵc chҩt cӫa cái ҧnh
hưӣng ҩy. Hӑ có mӝng ҧo nӃu thay đәi phương pháp giáo dөc ngưӡi ta sӁ tӕt, cho nên
muӕn làm cách mҥng chӍ cҫn đҩu tranh tư tưӣng và giáo dөc tư tưӣng thì thay đәi con
ngưӡi. Thay đәi đưӧc con ngưӡi thì thay đәi đưӧc xã hӝi. Mác đã phê bình nhӳng nhà
duy vұt Phápù Nói ngưӡi ta là do ҧnh hưӣng cӫa giáo dөc, nhưng vҩn đӅ là ai giáo dөc
nhӳng nhà giáo dөc? Đһt vҩn đӅ như vұy, vì thӵc ra chính nhӳng nhà giáo dөc ҩy đã
đưӧc chӃ đӝ ҩy giáo dөc. Các nhà triӃt hӑc Pháp không nҳm đưӧc điӇm này, vì tư
tưӣng cӫa hӑ xuҩt phát tӯ quyӅn lӧi cӫa giai cҩp tư sҧn. Hӑ có thӇ thay đәi đưӧc sӵ
cҫn thiӃt thay đәi phương pháp giáo dөc, nhưng không thӇ thay đәi đưӧc cơ sӣ cӫa
phương pháp giáo dөc.

2) Cũng do quan điӇm duy tâm trên mà các nhà tư tưӣng Pháp đã phê bình các nhà tư
tưӣng phong kiӃn mӝt cách máy móc, cho cái gì cӫa phong kiӃn cũng là tuyӋt đӕi xҩuù
tôn giáo là hoàn toàn mê tín, do ӣ tình trҥng ngu dӕt mê muӝi cӫa nhân dân và thӫ
đoҥn lӯa dӕi cӫa bӑn thӕng trӏ mà ra. Hӑ duy tâm vì hӑ không thҩy cơ sӣ cӫa tôn giáo
cӫa xã hӝi phong kiӃn nó có mӝt khách quan nào đҩy xây dӵng. Đó là do quyӅn lӧi
giai cҩp trong xã hӝi mà nó phҧi bҧo vӋ. Cho nên cũng có nhӳng ngưӡi rҩt thành thӵc
đã hy sinh cho tôn giáo. Nhӳng nhà duy vұt Pháp không hiӇu như thӃ mà cho là tính
điên cӫa con ngưӡi.

3) Hӑ có nhӳng chӫ trương duy tâm và máy móc. ChӃ đӝ mӟi có tính cách duy lý, xã
hӝi bҧo vӋ cá nhân, bҧo vӋ tӵ do và hҥnh phúc cho mӛi ngưӡi. Quan niӋm ҩy như mӝt
lý tưӣng mà giáo dөc cho mӛi ngưӡi thҩm nhuҫn là thӵc hiӋn đưӧc thôi. Hӑ không
thҩy mӝt chӫ trương xã hӝi phҧi căn cӭ vào quyӅn lӧi giai cҩp, chӭ không do mӝt trí
óc thông minh nào đҩy có chӫ trương giáo dөc khôn khéo. Xét vӅ nӝi dung, hӑ khӣi
điӇm tӯ quyӅn lӧi cá nhân. Mӑi ngưӡi đӅu ham muӕn khoái lҥc cá nhân, đӅu tha thiӃt
đӃn hҥnh phúc cӫa mình. NӃu ngưӡi ta hiӇu đưӧc rҵng chӍ có giúp đӥ lүn nhau mӟi
thӵc hiӋn đưӧc nguyӋn vӑng đó, hiӇu rҵng lӧi ích cӫa mình liên quan đӃn lӧi ích xã
hӝi, mà giúp đӥ nhau thӵc hiӋn, mӛi ngưӡi đӅu góp phҫn xây dӵng mӝt xã hӝi tӵ do
hҥnh phúc, thì hҥnh phúc cá nhân đưӧc bҧo đҧm. Như thӃ là duy tâm, vì thӵc tӃ nhӳng
lӧi ích cá nhân cӝng lҥi thì không xây dӵng đưӧc hҥnh phúc xã hӝi, mà cũng không
phҧi là cӭ nói cho mӛi cá nhân hiӇu như thӃ mà hӑ hiӇu và thӵc hiӋn quyӅn lӧi xã hӝi.

4) VӅ phҫn chính trӏù hӑ hy vӑng ӣ mӝt minh quân lҩy quyӅn đӝc tài mà giáo dөc nhân
dân, xây dӵng mӝt xã hӝi tӕt đҽp.

Nói tóm lҥi, tư tưӣng duy vұt Pháp là duy vұt máy móc. Hӑ có dӭt khoát vӅ mһt vũ trө
quan, nhưng vӅ mһt nhân sinh quan hӑ không triӋt đӇ. Sӣ dĩ hӑ có cái mâu thuүn ҩy là
vì quyӅn lӧi giai cҩp cӫa tҫng lӟp công thương Pháp bҩy giӡ có tính chҩt đӕi lұp vӟi

3
©
quyӅn lӧi giai cҩp phong kiӃn, nhưng mӝt mһt khác, bҧn thân nó lҥi không đӫ sӭc
đánh đә phong kiӃn; mà đӕi vӟi nhân dân, đӝng lӵc cӫa cách mҥng, quyӅn lӧi cӫa nó
lҥi đӕi lұp. Cho nên đӕi vӟi nhân dân, nó chӍ có nhӳng quan niӋm, nhӳng chӫ trương
duy tâm thôi. Muӕn thӵc hiӋn mӝt xã hӝi mӟi mà không dӵa vào nhân dân, thì chӍ còn
dӵa vào minh quân mà thôi.

III - CÁC HƯӞNG TƯ TƯӢNG KHÁC TRONG THӂ KӸ XVIII CӪA PHÁP

VӅ tư tưӣng, có 3 hưӟngù

l) Hưӟng t͹ nhiên th̯n lu̵n có tính chҩt tư sҧn (Montesquieu, Voltaire);

2) Hưӟng vô th̯n (duy vұt máy móc) cӫa tư sҧn;

3) Hưӟng bình quân chͯ nghĩa đi đӃn xã hӝi chӫ nghĩa không tưӣng cӫa tiӇu tư sҧn,
Rousseau, Mably, Morelly. Hưӟng này, vӅ mһt vũ trө quan thì trӣ lҥi tӵ nhiên thҫn
luұn, nhưng vӅ nhân sinh quan và cҧ chӫ trương vӅ xã hӝi, nó đӕi lұp vӟi Voltaire.
Chӫ trương cӫa Rousseau là chӫ trương cӫa nhӳng ngưӡi tiӇu nông, tiӇu công phát
triӇn đӅu đӅu, tӵ túc, không bóc lӝt ai. Hưӟng này chӕng sӵ bóc lӝt, nhưng chӍ đi đӃn
lý tưӣng bình quân, chưa phҧi là xã hӝi không tưӣng. Nó chӫ trương sҧn xuҩt cá thӇ,
cho nên nó đưӧc phҧn ánh trong vũ trө quan tӵ nhiên thҫn luұn. Vì sao lҥi thӃù vì ai
phӕi hӧp nhӳng sҧn xuҩt cá thӇ? Trên cơ sӣ tiӇu tư sҧn, không có mӝt cái căn bҧn nào
đӇ phӕi hӧp các cá thӇ ҩy, cho nên phҧi quan niӋm mӝt ông Thưӧng đӃ. Nhưng đӭng
vӅ mһt đҩu tranh giai cҩp trong toàn bӝ xã hӝi, thì chính tҫng lӟp tiӇu tư sҧn giӳ vai
trò quyӃt đӏnh vì nó là mӝt lӵc lưӧng quan trӑng chӕng phong kiӃn, chӕng nhӳng tư
tưӣng có phҫn lҥc hұu, mơ mӝng trӣ lҥi quá khӭ, lý tưӣng hóa dĩ vãng.

Rousseau thì còn là bình quân. Nhưng đӃn Mably và Morelly thì đã có hưӟng xã hӝi
chӫ nghĩa không tưӣng. Đó là nguӗn gӕc cӫa chӫ nghĩa xã hӝi không tưӣng sau này.

GHI CHÚ

l) Th͇ nào là quy lu̵t noã l͹c (inertie)?ù là quy luұt nói vұt nào vұn đӝng cӭ vұn đӝng,
vұt nào ngưng lҥi là do lӵc lưӧng khách quan bên ngoài, bҧn thân nó không đӭng lҥi.
Đӏnh luұt này có tính chҩt biӋn chӭng, vì nó lҩy cái vұn đӝng làm tuyӋt đӕi.

2) Th͇ nào là cái lý do sung túc cͯa Peibnitz?

3
{
Leibnitz đһt ra là đӇ bә sung cho nhӳng quy luұt cӫa luұn lý hӑc (logique). Đӭng vӅ
mһt lý tính, luұn lý hӑc đã có thӇ áp dөng xây dӵng khoa hӑc lý tính, nó có khҧ năng
sҳp xӃp các khái niӋm, suy diӉn thành mӝt sӕ lý luұn. Có ba luұt luұn lý hình thӭcù
luұt đӗng nhҩt, không mâu thuүn, bài trung. Quy luұt này hình như đҫy đӫ đӇ xây
dӵng mӝt khoa hӑc như toán pháp, nhưng thұt ra chӍ suy diӉn ra đưӧc mӝt khoa hӑc
có tính chҩt hình thӭc thôi. Ông Leibnitz nói cҫn phҧi bә sung đӇ đi sâu vào giҧi thích
sӵ vұt vӅ nӝi dung. Quy luұt luұn lý hình thӭc cҫn thiӃt nhưng chưa đҫy đӫ, chưa sung
túc. Bә sung theo ông quan niӋm có hai hưӟngù

+ Cơ lýù có đӫ điӅu kiӋn, nguyên do vұt lý thì hiӋn tưӧng xuҩt hiӋn. Như hôm nay
mưa (hơi nưӟc gһp lҥnh thì mưaù lý do vұt chҩt).

+ Câu hӓiù ³Tҥi sao mưa?´ có ý nghĩaù ³mưa có mөc đích gì?, phөc vө ai?´ - có hiӇu
cái điӇm thӭ hai thì mӟi hiӇu đҫy đӫ. Ông đһt cái quy luұt này là quy luұt tӗn tҥi cӫa
sӵ vұt. Mӝt vұt không có mөc đích thì không có lý do đӇ tӗn tҥi.

3) T͹ nhiên th̯n lu̵n là gì? Ông thҫn này đưӧc quan niӋm gҫn như tӵ nhiên. Hӑ quan
niӋm có thҫn, nhưng quan niӋm theo lý tính tӵ nhiên chӭ không phҧi là thҫn linh báo
(phҧn tӵ nhiên). Thҫn linh báo là mӝt ông thҫn phҧn tӵ nhiên mà bҳt buӝc ngưӡi ta
phҧi nhұn. Có mӝt uy tín siêu nhiên làm ngưӡi ta phҧi nhұn, có mӝt lӏch sӱ, có mӝt
giáo hӝi đӇ bҧo đҧm ông thҫn này cũng có cá tính, có mӝt uy tín quyӅn lӵc siêu nhiên
đӇ bҧo vӋ. Giai cҩp tư sҧn đương lên chӕng Giáo hӝi, chӕng ông thҫn linh hóa, nhưng
vӟi hưӟng quý tӝc hóa cӫa nó, nó lҥi công nhұn ông thҫn quan niӋm theo lý tính do
suy diӉn lý luұn mà có, phӫ nhұn giáo hӝi, lҩy triӃt gia thay cho tăng lӳ.

- C͝ đi͋nù theo sách giáo khoa Pháp, duy tâm trưӟc Kant ®15] là Cә điӇn. Nhưng đӕi
vӟi chúng ta, tҩt cҧ cái duy tâm, trưӟc Mác đӅu là Cә điӇn.

Duy tâm C͝ đ̩i và C̵n đ̩iù

Cә đҥi trình bày duy tâm mӝt cách khách quan, ý niӋm cӫa Platon hay hình thӭc cӫa
Aristote có vҿ khách quan.

Cұn đҥi cũng có khách quan và chӫ quan, nhưng đһc điӇm là nó đһt trӑng tâm vào vҩn
đӅ ý thͱc (Descartesù Je pense donc je suis, Berkeleyù tôi tri giác). Sách tư sҧn cho
rҵng sӣ dĩ ý thӭc đưӧc đӅ cao ӣ thӡi cұn đҥi là vì ҧnh hưӣng Gia tô (cӭu thӃ linh hӗn).
Thӵc tӃ là do phương thӭc sҧn xuҩt tư sҧn tҩt yӃu đӅ cao cá tính, đӅ cao chӫ quan mӝt
cách tuyӋt đӕi (ngày nay cũng cҫn đӅ cao nhưng bҵng cách khác).

- T͹ nhiên th̯n lu̵n cӫa Rousseau hưӟng vӅ cҧm tính và Voltaire hưӟng vӅ lý tính.

3c

- Nhân văn và lý tính thӕng nhҩt, vì Raison đӅ cao lý tính là đӅ cao con ngưӡi (có khi
Rousseau đӅ cao cҧ cҧm tính).

Lý tính ӣ đây không siêu nhiên như đӕi vӟi thӃ kӹ 17, nhưng ӣ đây kӃt hӧp chһt chӁ
kinh nghiӋm (tuy quan niӋm kinh nghiӋm còn hҽp) vӟi lý luұn. Nó dùng lý tính này đҧ
phá tôn giáo và nhӳng linh hӗn bҩt diӋt và tӗn tҥi Thưӧng đӃ (khác vӟi lý tính cӫa
huyӅn hӑc thӃ kӹ XVII trӣ lҥi tôn giáo - Descartes).

Lý tính thӃ kӹ XVIII dӭt khoát vӟi tôn giáo vì giai cҩp tư sҧn Âu châu đã trưӣng
thành, nó bӓ huyӅn hӑc.

- õDuy v̵t cͯa th͇ kͽ Xš có tính ch̭t tr͹c quan´ (Mác). Trӵc quan đây trái vӟi vұn
đӝng, và quan niӋm vұn đӝng cӫa nó chӍ trong không gian và thӡi gian.

- Mác cho rҵng quan niӋm vұt chҩt cӫa các nhà duy vұt thӃ kӹ XVIII là vұt chҩt mà ta
quan niӋm trong nhұn thӭc trӵc quan thө đӝng. NӃu ta quan niӋm trong quá trình lao
đӝng sҧn xuҩt, thì nó không thӇ máy móc đưӧcù đӕi tưӧng lao đӝng đưӧc thay đәi và
ngưӡi lao đӝng - cũng là vұt chҩt - đưӧc thay đәi đào tҥo trong sӵ hoҥt đӝng.

- Ôáy móc là giai đoҥn cӫa cái nhìn chӍ thҩy đӕi tưӧng chӭ không thҩy con ngưӡi sҧn
xuҩt ra.

ThӃ giӟi quan máy móc không có con ngưӡi, hay có chӍ như nhӳng cái máy thôi. Vì
thӃ, trưӟc Marx, triӃt hӑc chia hai pháiù duy v̵t máy móc không nҳm đưӧc chӫ quan,
và duy tâm chͯ quan không nҳm đưӧc thӵc tӃ khách quan.

- Diderotù hoàn cҧnh cá nhân nghèo nàn, sӕng dӵa vào tư sҧn giàu có nhanh chóng; tư
tưӣng Diderot nhiӅu y͇u t͙ biӋn chӭng nhҩt (trong duy vұt máy móc), biӋn chӭng tӵ
phát và bӏ đӝng (biӇu lӝ, chӭ chưa diӉn tҧ - Le Neveu de Rameau®16] - Rameau bӝc
lӝ mâu thuүn cӫa tư sҧn).

- Sҧn xuҩt cá thӇ không thӇ phӕi hӧp nhau đưӧc, do đó phҧi quan niӋm có mӝt
Thưӧng đӃ sҳp xӃp, khác Thưӧng đӃ phong kiӃn nhưng là Thưӧng đӃ linh báo cho
mӛi ngưӡi cái phҧi làm. Lương tâm là bҧn năng thҫn thánh (Oh ! conscience, instinct
divin) ®17]. Tư sҧn không thӇ quan niӋm mӝt Thưӧng đӃ ӣ trên ra lӋnh - cá nhân chӫ
nghĩa -, chӍ nhұn cái lương tâm do Thưӧng đӃ linh báo trong mӛi con ngưӡi.

Trҫn Đӭc Thҧo

3cc
(L͓ch s͵ Tư tưͧng trưͣc Marx, tr. 374-385)

®01] In nhҫm là ³toàn án´. Đã sӱa lҥi trong bài.

®02] Charles-Louis de Secondat, baron de la Brède et de Montesquieu (1689-1755),
nhà chính trӏ, nhà văn, triӃt gia Pháp. Tác phҭm chínhù Lettres Persanes (1721),
L¶Esprit des Lois (1748).
®03] Voltaire (François Marie Arouet, 1694-1778), nhà văn và triӃt gia biӇu trưng
cho thӃ kӹ Ánh Sáng ӣ Pháp. Tác phҭm chínhù Candide (1759), Lettres
philosophiques hay Lettres Anglaises (1734), Essai sur les mœurs et l'esprit des
nations (1756), Dictionnaire philosophique (1764)...
®04] Julien Offroy de La Mettrie (1709-1751), y sĩ và triӃt gia Pháp. Tác phҭm
chínhù L¶Homme machine (1748).
®05] Claude Adrien Helvétius (1715-1771), triӃt gia Pháp. Tác phҭm chínhù De
l¶Esprit (1758), De l¶Homme, de ses facultés intellectuelles et de son éducation
(1772).
®06] Denis Diderot (1713-1784), nhà văn và triӃt gia biӇu trưng cho thӃ kӹ Ánh
Sáng ӣ Pháp. Xuҩt bҧn chung vӟi Jean Le Rond d¶Alembert Encyclopédie hay
Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers(1751-1772). Tác phҭm
chínhù Pensées philosophiques (1746), Lettre sur les aveugles à l'usage de ceux
qui voient(1749), Le Neveu de Rameau (xb 1805)...
®07] Paul Henri d¶Holbach (1723-1789), triӃt gia Pháp gӕc Đӭc. Tác phҭm chínhù
Système de la nature(1770)
®08] Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), nhà văn và triӃt gia Pháp. Tác phҭm
chínhù Discours sur les sciences et les arts (1750), Discours sur l'origine et les
fondements de l'inégalité parmi les hommes (1755), Du contrat social (1762),
Émile ou De l'éducation (1762), Les Confessions (1765-1770)...
®09] Gabriel Bonnot de Mably (1709-1785), sӱ gia và triӃt gia Pháp. Tác phҭm
chínhù Entretiens de Phocion sur le rapport de la morale et de la politique (1763),
Observations sur l'histoire de France (1765), De la législation ou Principe des
lois (1776)...
®10] Etienne - Gabriel Morelly (1717- ?), triӃt gia Pháp. Tác phҭm chínhù Code de
la Nature (1755).

3c9
®11] TiӃng Pháp là physiocratie, theo tӯ nguyên Hy Lҥp có nghĩa là ³cai trӏ bҵng tӵ
nhiên´, hay tӵ nhiên trӏ. Trưӡng phái kinh tӃ Trҫn Đӭc Thҧo gӑi là õt͹ nhiên chͯ´
ngày nay đưӧc gӑi đơn giҧn hơn là phái õtr͕ng nông´.
®12] François Quesnay (1694-1774), y sĩ và nhà kinh tӃ Pháp. Tác phҭm kinh tӃ
chínhù Tableau économique (1758).
®13] Anne Robert Jacques Turgot (1727-1781), nhà chính trӏ và kinh tӃ Pháp. Tác
phҭm kinh tӃ chínhù Réflexions sur la formation et la distribution des richesses
(1766)
®14] Napoléon Bonaparte (Napoléon Ier, 1769-1821), danh tưӟng, kҿ chinh phөc,
Tәng tài (1799-1804) và Hoàng đӃ Pháp (1804-1814).
®15] Immanuel Kant (1724-1804), triӃt gia Đӭc biӇu trưng cho thӃ kӹ Khai Sáng.
Tác phҭm chínhù Critique de la raison pure (1781, 1787), Prolégomènes à toute
métaphysique future qui voudra se présenter comme science (1783), Idée d'une
histoire universelle d'un point de vue cosmopolitique (1784), Réponse à la
question: õQu'est-ce que les Lumières?´ (1784), Fondation de la métaphysique
des mœurs (1785), Critique de la raison pratique (1788), Critique de la faculté de
juger (1790).
®16] Đӕi thoҥi triӃt lý tưӣng tưӧng giӳa hai nhân vұtù Tôi (triӃt gia) và Hҳn (Jean-
François Rameau, cháu cӫa nhà soҥn nhҥc và nhҥc lý trӭ danh Jean-Philippe
Rameau, 1683-1764). Thӵc ra, đây là cuӝc đӝc thoҥi cӫa Diderot vӅ vai trò và ҧnh
hưӣng cӫa triӃt gia trong xã hӝiù Tôi đӅ cao lý trí, đӭc hҥnh, tài năng, lương thiӋn),
và sӕng như kҿ lҥ trong xã hӝi cӫa mình; trong khi Hҳn (nhân vұt đӝc đáo, ngông
nghênh, kǤ quһc, đҫy mâu thuүn) trâng tráo bênh vӵc nӃp sӕng hưӣng thө vұt chҩt,
và có cuӝc sӕng thích nghi vӟi xã hӝi nhưng trӕng rӛng và vô ích.
®17] Đoҥn văn nói vӅ ý thӭc đҥo lý cӫa con ngưӡi. Trong nguyên bҧnù
³Conscience! conscience! instinct divin, immortelle et céleste voix... ´ = õÔi,
lương tri! lương tri!, b̫n năng linh thiêng, b̭t di͏t và ti͇ng nói thiên th̯n´...
(Trích dүn tӯù Jean-Jacques Rousseau, đoҥn La profession de foi du vicaire
savoyard, trg ù Emile ou de l¶Education).

PHҪN MƯӠI MӜT

*
TRIӂT HӐC CӘ ĐIӆN ĐӬC
*
NӜI DUNG KHÁI NIӊM
CӪA TRIӂT HӐC KANT
3c3
I - NӜI DUNG TƯ TƯӢNG TRIӂT HӐC KANT

+ ëiai đo̩n «ti͉n phê phán» ӣ thӡi tuәi trҿ cӫa Kant là mӝt giai đoҥn ngҳn, có hưӟng
duy vұt. Trong quyӇn sách nәi tiӃng XL͓ch s͵ ph͝ c̵p cͯa t͹ nhiên và lý thuy͇t v͉
b̯u trͥi»®1](1755), lҫn đҫu tiên đưӧc trình bày mӝt quan niӋm duy vұt có tính cách
lӏch sӱ vӅ tư tưӣng. Kant quan niӋm bҫu trӡi vӟi nhӳng tinh tú, mһt trӡi, quҧ đҩt, đӅu
là kӃt quҧ cӫa mӝt quá trình lӏch sӱ tӵ nhiên.

+ ëiai đo̩n «phê phán», khi Kant đһt vҩn đӅ vӅ triӃt hӑc căn bҧn tӭc là vҩn đӅ quan
hӋ giӳa tư tưӣng và thӵc tҥi, thì Kant lҥi chuyӇn sang duy tâm.

Năm 1781, ông viӃt cuӕn XPhê phán lý tính thu̯n túy», tiӃp theo đó là nhӳng cuӕn
XPhê phán lý tính th͹c ti͍n» (1788) và XPhê phán năng tính nh̵n xét» (1790)®2].

+ Cách đ̿t v̭n đ͉ cͯa Kant. Kant đһt vҩn đӅ triӃt hӑc trên lұp trưӡng phê phán. Đó là
mӝt mһt thay đәi mӟi so vӟi hưӟng huyӅn hӑc. Hưӟng huyӅn hӑc đһt vҩn đӅù thӵc tҥi
là gì? Trái lҥi, Kant đһt vҩn đӅù chúng ta hiӇu biӃt đӕi tưӧng khách quan thӃ nào, làm
thӃ nào mà hiӇu biӃt đưӧc thӵc tӃ khách quan - Do chӛ phê phán năng lӵc hiӇu biӃt
mà quy đӏnh đưӧc đӕi tưӧng thӵc tӃ.

Kant quan niӋm cách đһt vҩn đӅ như vұy là cách mҥng, giӕng như Copenic®3] đã đҧo
lӝn vũ trө quan cũ bҵng cách chӫ trương rҵng quҧ đҩt chҥy chung quanh mһt trӡi, trái
hҷn vӟi quan niӋm cũ là mһt trӡi xoay quanh quҧ đҩt. Trưӟc kia, ngưӡi ta quan niӋm
lý tính hưӟng theo thӵc tҥi, ngưӡi ta cҧi thiӋn lý tính theo thӵc tҥi. Kant cho rҵng đһt
vҩn đӅ như vұy thì không giҧi quyӃt đưӧc, vì chúng ta chưa biӃt thӵc tҥi là gì. Do đó
Kant đһt vҩn đӅù chúng ta hiӇu biӃt thӵc lҥi bҵng cách thӃ nào?

Nhưng cách mҥng cӫa Copernic đi tӯ chӫ quan sang khách quan, trái lҥi cách mҥng
cӫa Kant đi tӯ khách quan vào chӫ quan, cho lý tính quy đӏnh thӵc tҥi chӭ không phҧi
thӵc tҥi quy đӏnh lý tính như trưӟc nӳa. «Cách mҥng» cӫa Kant là mӝt «cách mҥng
duy tâm».

Sӵ đҧo ngưӧc đó thӵc hiӋn thӃ nào? Thӵc hiӋn bҵng cách phê phán chӫ quan cӫa ta
xem nó đҥt đưӧc đӃn đâu.

+ Cách phê phán cͯa Kant. Kant phê phán chӫ quan theo 3 hưӟngù

1 - Phê phán lý tính thu̯n túy.

3cî
®Kant] chӭng minh rҵng lý tính thuҫn túy không đҥt đưӧc đӕi tưӧng, mà thӵc tӃ nó
cũng không có đӕi tưӧng, nên nó không đҥt đưӧc chân lý - muӕn có đӕi tưӧng thì phҧi
có kinh nghiӋm. Ӣ chӛ này, Kant có phҫn tiӃn bӝ vì đã chӕng lҥi hưӟng huyӅn hӑc cũ
(huyӅn hӑc đòi đһt đӕi tưӧng là tinh thҫn và Thưӧng đӃ bҵng lý tính thuҫn túy. Kant
cho lý tính thuҫn túy không có đӕi tưӧng, tӭc là không có khoa hӑc nào nҳm đưӧc
Thưӧng đӃ, chӍ có khoa hӑc tӵ nhiên. Vҩn đӅ Thưӧng đӃ không thӇ đһt ra đưӧc trên
cơ sӣ lý luұn).

b - Phê phán lý tính th͹c ti͍n.

Trong hoҥt đӝng thӵc tiӉn, chúng ta thưӡng bám vào sӵ viӋc trưӟc mҳt. Đó là chӫ
quan cӫa sӵ hoҥt đӝng. Trong chӫ quan nghiên cӭu, chúng ta có hưӟng bӓ quên kinh
nghiӋm, nhưng trong hành đӝng thӵc tiӉn, chúng ta lҥi hay quên mөc đích cao xa,
quên quy luұt phә cұp.

Kant phê phán luân lý kinh nghiӋm chӫ nghĩa, tӭc là luân lý linh báo dӵa vào Giáo hӝi
cӫa chӃ đӝ cũ, luân lý dӵa vào tình cҧm. Ông nói hoҥt đӝng thӵc tiӉn cӫa ta cҫn phҧi
nhҵm mӝt mөc đích cao xa là thӵc hiӋn mӝt lý tưӣng phә cұp cӫa nhân loҥi hoҥt đӝng
theo lý tính (có nghĩa là lý tính thuҫn túy), chӭ không đӇ cho cҧm tính làm chӫ, không
theo điӅu kiӋn sӵ viӋc vөn vһt trưӟc mҳt.

Phҫn thӵc hiӋn nhҵm ngó lên trӡi.

c - Phê phán năng 1͹c phán đoán (tính nh̵n xét)

Thӕng nhҩt hai điӇm mâu thuүn trên như thӃ nào? Lý tính và kinh nghiӋm, lý tưӣng và
thӵc tӃ sӁ phӕi hӧp làm sao? Kant cho rҵng có thӇ tìm giҧi pháp trong vҩn đӅ năng lӵc
cӫa sӵ nhұn xét. Trong nhӳng nhұn xét cӫa chúng ta, có hai hҥng nhұn xét đӝc lұp, tӵ
túc, không dӵa vào cái gì hӃt, chӍ dӵa vào nӝi dung cӫa nó, đó là nh̵n xét tẖm mͿ và
nh̵n xét v͉ mͭc đích trong t͹ nhiên. Nhұn xét mӻ thuұt là cái này đҽp, cái kia đҽp;
nhұn xét mөc đích tӵ nhiên là vұt này có mөc đích cӫa nó. Nӝi dung cӫa nhӳng nhұn
xét ҩy bao hàm mӝt sӵ điӅu hòa căn bҧn giӳa lý tính và kinh nghiӋm, lý tưӣng và thӵc
tӃ.

Trong hai hҥng nhұn xét trên, hҥng nhұn xét thҭm mӻ là quan trӑng hơn cҧ. Kant là
ngưӡi đҫu tiên sáng lұp khoa thҭm mӻ hӑc, sau đó có hai quan niӋm thҭm mӻ nӳa cӫa
Hegel và Marx. Kant nhұn đӏnh sӣ dĩ chúng ta nhұn xét mӝt vұt đҽp, mà nhұn xét
đúng, là vì tư tưӣng vӅ vұt chҩt ҩy thӕng nhҩt đưӧc nhӳng điӇm đӕi lұp vӅ 4 mһtù

3cË
- Nhұn xét thҭm mӻ bao hàm phә cұp không khái niӋmù nó là nhұn xét phә cұp vӅ mӝt
cá thӇ, nhҵm tính chҩt cá thӇ.

- Nó bao hàm mӝt cái lý thú vô tư, không dӵa vào cҧm giác khoái lҥc.

- Nó có tính chҩt mөc đích tuy không nhҵm mӝt mөc đích cө thӇ.

- Chân lý thҭm mӻ không nhҵm mӝt thӵc tӃ khách quan.

Tóm lҥi, triӃt hӑc Kant bӝc lӝ mӝt nhân sinh quan đòi hӓi ®con] ngưӡi thӵc hiӋn mӑi
giá trӏ nhân bҧn trong đӡi sӕng thӵc tӃù đҩy là phҫn tiӃn bӝ.

Nhưng khi nêu ra vҩn đӅ làm viӋc theo cách nào, thì Kant lҥi không xuҩt phát tӯ thӵc
tӃ. Ông cho quy luұt cӫa mөc đích đӡi sӕng ngưӡi ta, tiêu chuҭn quy đӏnh mөc đích ҩy
là ӣ lý tính xa rӡi kinh nghiӋm, xa rӡi thӵc tӃ. VӅ điӇm này, Kant lҥi còn lҥc hұu hơn
cҧ nhà duy vұt thӃ kӹ XVIII. Các nhà triӃt hӑc thӃ kӹ XVIII còn cho mөc đích cӫa đӡi
sӕng, tiêu chuҭn sӵ hoҥt đӝng là ӣ trong thӵc tӃ, nguyên lý khoa hӑc và luân lý đӅu
xuҩt phát tӯ thӵc tӃ.

II - CƠ SӢ XÃ HӜI ĐӬC CUӔI THӂ KӸ XVIII

PHҦN ÁNH TRONG TƯ TƯӢNG TRIӂT HӐC KANT

Xã hӝi Đӭc cuӕi thӃ kӹ XVIII còn là mӝt nưӟc lҥc hұu so vӟi các nưӟc Tây Âu chung
quanh. Tұp đoàn phong kiӃn Đӭc đang thӕng trӏ vӳng mҥnh. Giai cҩp tư sҧn Đӭc còn
yӃu đuӕi, nhӓ mӑn, chưa có điӅu kiӋn lên nҳm chính quyӅn. Giai cҩp tư sҧn chưa đòi
thӵc hiӋn nhân sinh quan cӫa nó trong thӵc tӃ khách quan, trong xã hӝi thӵc tҥi; mà
trong thӵc tӃ khách quan là thӵc tӃ xã hӝi phong kiӃn Đӭc, tư sҧn không thӇ tìm tiêu
chuҭn đӇ hoҥt đӝng đưӧc.

Trong khi đó, ҧnh hưӣng cách mҥng tư sҧn các nưӟc xung quanh, nhҩt là cách mҥng
tư sҧn Pháp, đã vang dӝi mҥnh vào tư tưӣng cӫa giai cҩp tư sҧn Đӭc; giai cҩp tư sҧn
Đӭc cũng đһt vҩn đӅ cách mҥng, nhưng trong tư tưӣng thôi, chӭ không phҧi là trong
thӵc tӃ.

Lý tưӣng đó thӵc hiӋn như thӃ nào, cái gì bҧo đҧm cho lý tưӣng đó có thӇ thӵc hiӋn
đưӧc? Kant chӍ nêu ra nhұn xét là có lý tưӣng đã thӵc hiӋn đưӧc, như có tác phҭm mӻ
thuұt hay trưӟc tác tӵ nhiên có giá trӏ, thành công, thì sao trong thӵc tӃ xã hӝi lҥi
không thӵc hiӋn đưӧc. Chҷng qua nhӳng tác phҭm mӻ thuұt thӕng nhҩt đưӧc lý tính
và cҧm giác, lý tưӣng và thӵc tӃ chӍ là mӝt sӵ gһp gӥ ngүu nhiên, không có mӝt
nguyên lý gì làm cơ sӣ cho sӵ thành công chҳc chҳn cҧ. Kant còn cho nó nguӗn gӕc
cӫa sӵ điӅu hòa đó là Thưӧng đӃ.

3cƒ
Sau khi đã phê phán mӑi mһt hoҥt đӝng chӫ quan cӫa ngưӡi ta, sau khi đã chӭng minh
không thӇ đӇ hoҥt đӝng cӫa ngưӡi ta ngoài thӵc tӃ (phӫ đӏnh huyӅn hӑc), thì Kant lҥi
trӣ lҥi tôn giáo, không có cách gì thӵc hiӋn khác. Sӵ bҩt lӵc trong tư tưӣng cӫa Kant
phҧn ánh sӵ bҩt lӵc cӫa giai cҩp tư sҧn Đӭc nҵm trong mӝt hӋ thӕng Châu Âu đã tiӃn
bӝ nhiӅu, đã hoһc đang làm cách mҥng tư sҧn. Tính chҩt bҩt lӵc ҩy phҧn ánh trong
quan niӋm bӏ đӝng vӅ nhұn xét thҭm mӻ, cho nó là sӵ gһp gӥ giӳa lý tính và cҧm giác,
có mөc đích mà không tiӃn tӟi mөc đích.

III - ҦNH HƯӢNG CӪA TƯ TƯӢNG TRIӂT HӐC KANT

Giai cҩp tư sҧn Âu Tây sau khi làm cách mҥng thành công, sau khi đã nҳm chính
quyӅn thì nó hӃt vai trò cӫa nó. Lӵc lưӧng kinh tӃ cӫa nó đã đưӧc thӓa mãn, đӗng thӡi
nó đang phҧi e sӧ, chӕng đӕi vӟi mӝt lӵc lưӧng xã hӝi mӟi đang lên là giai cҩp vô sҧn.
Giai cҩp tư sҧn trӣ thành lҥc hұu, phҧn đӝng. Nhӳng mөc đích cao xa mà nó đӅ ra khi
đӭng lên làm cách mҥng như công lý, bình đҷng, bác ái... chӍ còn là lý tính, lý tưӣng,
không phҧi là cái đӇ thӵc hiӋn nӳa. Nhӳng mөc đích đó chӍ còn đưӧc nhӟ lҥi như mӝt
lý tưӣng, mӝt lý tưӣng cҫn thӵc hiӋn và là mӝt lý tưӣng có thӇ thӵc hiӋn đưӧc.

Tư tưӣng triӃt hӑc Kant ӣ cuӕi thӃ kӹ XVIII đã phù hӧp vӟi tư tưӣng giai cҩp tư sҧn
Âu Tây cӫa thӃ kӹ XIX và sang thӃ kӹ XX này. TriӃt hӑc Kant thành tư tưӣng thӕng
trӏ, mang dҥy trong các trưӡng hӑc ӣ Âu châu, đӃn nӛi sách giáo khoa tư sҧn Âu Tây
phân hai giai đoҥn tư tưӣng nhân loҥi vӅ cә điӇn và cұn đҥi, lҩy Kant làm mӕc.

Ba cuӕn phê phán cӫa Kant tương đương vӟi 3 phҫn trong TriӃt hӑcù triӃt hӑc lý
thuyӃt, triӃt hӑc thӵc tiӉn, triӃt hӑc thҭm mӻ; nó nghiên cӭu ba vҩn đӅ căn bҧnù giá trӏ
cӫa Chân lý, Luân lý, Mӻ cҧm.

IV - TRIӂT HӐC LÝ THUYӂT

Phê phán lý tính thu̯n tuý

A - BӔI CҦNH VÀ CÁCH ĐҺT VҨN Đӄ

Cuӕi thӃ kӹ XVIII, nưӟc Đӭc còn ӣ trình đӝ rҩt lҥc hұu vì hai lý doù

VӅ đӏa lý đӭng ngoài nhӳng đưӡng thương mҥi quӕc tӃ lӟn, chӫ yӃu bҩy giӡ đang phát
triӇn ӣ bӡ biӇn Đҥi Tây Dương (tư bҧn phát triӇn ӣ Anh, Hà Lan, Pháp), trong tình
trҥng bҩy giӡ Đӭc không có điӅu kiӋn phát triӇn ngoҥi thương.

Trong lӏch sӱ thӃ kӹ thӭ XVI vҧ XVII, các lӵc lưӧng tiӃn bӝ ӣ Đӭc đã bӏ đàn áp và
tiêu hӫy phҫn lӟn, đһc biӋt là trong «ChiӃn tranh nông dân» là cuӝc chiӃn tranh trong

3cd
đó cҧi cách tôn giáo cӫa Luther chӕng phong kiӃn. Phong trào Luther lúc đҫu lôi cuӕn
nông dân đi vӟi công thương và tiӇu phong kiӃn chӕng lҥi phong kiӃn và Giáo hӝi.
Nhưng kӃt quҧ cӫa nó chӍ là sӵ thҩt bҥi cӫa nông dân, và chӍ đi đӃn sӵ xóa bӓ mӝt
phҫn quyӅn lӧi Giáo hӝi, đӅ cao quyӅn lӵc các hoàng thân (Chúa chư hҫu) vӟi cҧi
cách cӫa Luther. Nó chӍ là thҳng lӧi cӫa chӃ đӝ hoàng thân dӵa vào tiӇu phong kiӃn và
lôi cuӕn bӑn tư sҧn và tiӇu tư sҧn đҫu hàng, còn nông dân thì bӏ đàn áp hoàn toàn. Sau
đó, nhӳng hҥng tiӇu tư sҧn và tư sҧn cũng bӏ đàn áp không ngóc đҫu lên đưӧc. ChӃ đӝ
thҳng là chӃ đӝ phân quyӅn, các hoàng thân cát cӭ ngăn trӣ kinh tӃ tư sҧn phát triӇn.
Qua nӱa đҫu thӃ kӹ XVII, lҥi có chiӃn tranh 30 năm vӟi sӵ can thiӋp cӫa hҫu hӃt các
cưӡng quӕc Âu châu, đã tiêu hao gҫn hӃt lӵc lưӧng cӫa Đӭc.

Do nhӳng nguyên nhân đó, tӟi thӃ kӹ XVIII, Đӭc rҩt lҥc hұuù phong kiӃn còn phân
quyӅn, nhưng giai cҩp tư sҧn lҥi đưӧc ҧnh hưӣng tư tưӣng giai cҩp tư sҧn Âu Tây nói
chung (nhҩt là Anh, Hà Lan, Pháp). Mӭc yêu cҫu đӭng vӅ khái niӋm là mӭc yêu cҫu
cӫa cách mҥng Âu Tây, nhưng lҥi mâu thuүn vӟi tình trҥng thӵc tӃ rҩt thҩp, chӍ đi đӃn
liên minh các chư hҫu mӣ đưӡng cho giai cҩp tư sҧn phát triӇn phҫn nào vӅ kinh tӃ,
tham gia hành chính phҫn nào, nhưng chưa có vҩn đӅ nҳm chính quyӅn. Do đó tư
tưӣng Đӭc cuӕi thӃ kӹ XVIII, mӝt mһt vӅ nӝi dung thì rҩt tiӃn bӝ, đһt vҩn đӅ sâu sҳc,
nhưng vӅ lұp trưӡng thì lҥi lҥc hұu, chӍ quan niӋm nhӳng khái niӋm tiӃn bӝ trên mӝt
lұp trưӡng duy tâm thôi. VӅ văn hӑc có phong trào nәi tiӃng là uturm und Drang®4],
mӝt phong trào lãng mҥn có tính chҩt cách mҥng tư sҧn đӅ cao cá nhân tuyӋt đӕi -- cá
nhân đây là nhӳng đӭc tính tӵ phát cӫa cá nhân -- nhưng lҥi đҫu hàng vӅ chính trӏ. VӅ
tư tưӣng triӃt hӑc, cái gӑi là Cә điӇn Đӭc (danh tӯ cӫa Marx) có 4 triӃt giaù Kant,
Fichte®5], Schelling®6] và Hegel. Đһc biӋt là tư tưӣng Kant và Hegel phҧn ánh trong
phҥm vi duy tâm (vì hoàn cҧnh nghèo nàn cӫa Đӭc) nhӳng yêu cҫu cӫa Cách mҥng tư
sҧn Âu châu nói chung, nhҩt là Cách mҥng tư sҧn Pháp. Lұp trưӡng thì duy tâm,
nhưng nӝi dung thì lҥi có phҫn sâu sҳc hơn nhӳng nhà tư tưӣng Pháp, Anh, vì nhӳng
ngưӡi này hҥn chӃ nhӳng vҩn đӅ nghiên cӭu trong phҥm vi nhӳng đòi hӓi thӵc tӃ
trưӟc mҳt. Cө thӇ Kant đһt vҩn đӅù vӅ mһt triӃt hӑc lý thuyӃt, phҧi tiêu diӋt nhӳng mơ
hӗ cӫa huyӅn hӑc và tôn giáo, biӋn chính khoa hӑc mӟi. Các nhà tư tưӣng tư sҧn tiӃn
bӝ Anh, Pháp đã thӵc hiӋn trên nhiӋm vө ҩy vӅ hai mһtù xây dӵng vũ trө quan duy vұt,
và xây dӵng lý thuyӃt kinh nghiӋm chӫ nghĩa vӅ quá trình hiӇu biӃt cӫa ngưӡi ta
(Locke, Condillac®7], Diderot, Helvétius®8]...). Kant cũng đһt vҩn đӅ phê phán huyӅn
hӑc, phê phán khoa hӑc giҧ dӕi chӭng minh bҵng lý tính nhӳng cái mơ hӗ như tӗn tҥi
cӫa Thưӧng đӃ, bҩt diӋt cӫa Linh hӗn, tuyӋt đӕi cӫa Tӵ do. Chúng ta hiӇu biӃt thӃ nào
mà dám chӭng minh nhӳng vҩn đӅ lӟn lao như thӃ? Đһt vҩn đӅ phê phán lý tính
thuҫn túy, Kant có điӅu kiӋn đi sâu vào cơ cҩu sӵ hiӇu biӃt. Nhưng mһt khác, yêu cҫu
lҥi hӳu hҥn, không triӋt đӇù Kant không trӵc tiӃp phê phán tôn giáo và huyӅn hӑc mà
phê phán nhӳng nhұn thӭc có tính chҩt trưӟc kinh nghiӋm. Trong ҩy, Kant lҥi đһt mӝt
sӕ vҩn đӅ vӅ nhӳng khoa hӑc mà Kant cho là thӵc tӃ có trưӟc kinh nghiӋm và có giá
trӏ chân chính. Cҥnh huyӅn hӑc, Kant nhұn thҩy có hai khoa hӑc có trưӟc kinh nghiӋm

3c©
và chân chínhù toán pháp thuҫn túy và vұt lý hӑc thuҫn túy (toán hӑc đi tӯ nhӳng
nguyên lý không phө thuӝc vào kinh nghiӋm; vӅ vұt lý, Kant lҩy mӝt sӕ nguyên lý mà
ngưӡi ta bҩy giӡ cho là thuҫn túyù nguyên lý hoҧ lӵc, thăng bҵng giӳa đӝng lӵc và
phҧn lӵc, v.v..., vì bҩy giӡ khoa hӑc còn chӏu nhiӅu ҧnh hưӣng cӫa huyӅn hӑc). Sӵ
phê phán lý tính thuҫn túy cӫa Kant không triӋt đӇ ӣ chӛ phá bӓ huyӅn hӑc có tính
chҩt tôn giáo, nhưng lҥi biӋn chính cho toán hӑc và vұt lý hӑc thuҫn túy, như thӃ Kant
đã giӳ lҥi mӝt phҫn nhӳng thành kiӃn huyӅn hӑc mà không cho đó là nhӳng thành
kiӃn huyӅn hӑc. Vì duy trì nó nên phҧi tìm cho nó mӝt nguyên lý triӃt hӑc có tính chҩt
huyӅn hӑc. (Sau này, Kant viӃt XNguyên lý huy͉n h͕c cͯa khoa h͕c t͹ nhiên»
(1786) và XNguyên lý huy͉n h͕c v͉ pháp lý»(1785)®9], và đӅu cho là chân chính). Đó
là phҫn hӳu hҥn cӫa phê phán luұn cӫa Kant.

Sӣ dĩ hӳu hҥn như thӃ, vì vӟi mӭc đӝ khҧ năng thӵc tӃ cӫa giai cҩp tư sҧn Đӭc bҩy
giӡ, chӍ có thӇ đһt vҩn đӅ phê phán nhӳng khái niӋm huyӅn hӑc có tính chҩt tôn giáo,
và sӵ phê phán ҩy ăn khӟp vӟi cuӝc đҩu tranh thӵc tӃ chӕng uy quyӅn chính trӏ cӫa
Giáo hӝi liên minh vӟi bӑn đҥi phong kiӃn, nhưng nhӳng khái niӋm huyӅn hӑc có
tính chҩt vұt lý hay pháp lý thì chưa thӇ giҧi phóng đưӧc. Chưa thӇ nhұn thӭc đưӧc
nguӗn gӕc cӫa nó, vì nhӳng kinh nghiӋm vұt lý phҧn ánh sӵ cҩu kӃt giӳa tư sҧn và
phong kiӃn vӅ phương diӋn sҧn xuҩt, phương diӋn kinh tӃ và pháp lý, ӣ đây chӍ có vҩn
đӅ dàn xӃp thôi. Vҩn đӅ tư hӳu, đӕi vӟi tư sҧn Đӭc, chӍ thӵc hiӋn vӟi sӵ bҧo hӝ cӫa
nhà vua thôi, chӭ chưa thӇ đӝc lұp đưӧc. Mӝt sӕ vҩn đӅ mà tư sҧn Đӭc chưa thӇ yêu
cҫu mӝt cách thӵc tӃ và triӋt đӇ đưӧc thì vүn nҵm trong phҥm vi huyӅn hӑc, và Kant
cho nó là chân chính. KӃt quҧ là trong phҥm vi tư tưӣng, Kant chӍ có thӇ phê phán lý
tính thuҫn túy trên mӝt lұp trưӡng duy tâm, nӃu không thì không thӇ biӋn chính đưӧc
nhӳng mӋnh đӅ có phҫn tiӃn bӝ và lҥc hұu ҩy, phҧn ánh ҧnh hưӣng tư tưӣng Cách
mҥng tư sҧn Âu Tây trong hoàn cҧnh lҥc hұu cӫa nưӟc Đӭc.

B - TRIӂT HӐC LÝ THUYӂT CӪA KANT

I - CҦM GIÁC LUҰN TIÊN NGHIӊM

(Esthétique transcendantale)

Cái hình thӭc huyӅn hӑc mà Kant trӵc tiӃp phê phán là Leibnitz bҩy giӡ đang thӕng trӏ
tư tưӣng Đӭc. Lұp luұn căn bҧn cӫa Leibnitz đӇ phát triӇn huyӅn hӑc là liên hӋ chһt
chӁ bҵng cách lүn lӝn cҧm giác và nhұn thӭc. Ông cho căn bҧn hai cái là mӝt, và chӍ
phân biӋt ӣ chӛ cҧm giác có tính chҩt mұp mӡ và nhұn thӭc thì rõ rӋt. Ví dөù cùng
trong bҧn nhҥc, nӃu ta tiӃp thu bҵng cҧm tính thì ta chӍ nҳm mӝt cách mұp mӡ nhӳng
quan hӋ toán lý mà nhà toán hӑc có thӇ phân tích rõ rӋt bҵng lý tính - nhӳng quan hӋ
thҭm mӻ mà ta nҳm mұp mӡ bҵng cҧm tính cũng chính là nhӳng quan hӋ mà toán lý
phân tích đưӧc mӝt cách rõ rӋt bҵng lý tính. NӃu căn bҧn hai cái là mӝt, thì nhà lý

3c{
luұn thuҫn túy có thӇ nhұn đӏnh vӅ thӵc tӃ khách quan mà không cҫn kinh nghiӋm, do
đó dùng lý luұn thuҫn túy mà biӋn chính nhӳng mӋnh đӅ cӫa huyӅn hӑc.

Kant phê phán điӇm căn bҧn là sӵ lүn lӝn cҧm thӭc và nhұn thӭc. Sӵ khác nhau không
chӍ ӣ chӛ mұp mӡ và rõ rӋt, mà trong cҧm thӭc thì đӕi tưӧng xuҩt hiӋn trưӟc chúng ta,
còn nhұn thӭc là sӵ nhұn xét, nhұn đӏnh vӅ đӕi tưӧng, do đó c̫m thͱc ph̫i đi trưͣc,
như th͇ không th͋ nào vͣi lý lu̵n thu̯n túy mà n̷m đưͫc đ͙i tưͫng. pó là ph̯n ti͇n
b͡ trong c̫m giác lu̵n tiên nghi͏m.

Phҫn lҥc hұu cӫa nó là ӣ chӛ Kant nói thêm rҵng, sӣ dĩ cҧm giác có giá trӏ đӝc lұp như
thӃ mà không thӇ thay thӃ bҵng lý luұn thuҫn túy, là nó có điӅu kiӋn căn bҧn là nhӳng
hình thӭc cӫa cҧm giác có trưӟc kinh nghiӋm, đó là không gian và thӡi gian. Mӝt vұt
không thӇ nào xuҩt hiӋn trong cҧm thӭc nӃu không xuҩt hiӋn trong không gian và thӡi
gian, đó là điӅu kiӋn cӫa đӕi tưӧng, và nó có trưӟc đӕi tưӧng. NӃu nó có trưӟc kinh
nghiӋm ҩy, và nó có mӝt giá trӏ không phө thuӝc kinh nghiӋm, đó là toán pháp thuҫn
túy nghiên cӭu không gian và thӡi gian. Tҥi sao nó có trưӟc kinh nghiӋm? Kant cho
nó là điӅu kiӋn cӫa kinh nghiӋm không phө thuӝc vào thӵc thӇ tӵ tҥi, vì nӃu phө thuӝc
vào thӵc tҥi thì nó không thӇ có trưӟc kinh nghiӋm. Nó là điӅu kiӋn phә cұp và tҩt yӃu
nhưng lҥi chӫ quan, nó là hình thӭc trưӟc kinh nghiӋm (à priori) cӫa kinh nghiӋm.
Kant có đӅ cao giá trӏ đӝc lұp cӫa cҧm thӭc đӕi vӟi nhұn thӭc, và do đó gây cơ sӣ phê
phán huyӅn hӑc, nhưng mӝt mһt muӕn bҧo vӋ tính chҩt thuҫn túy cӫa nhӳng kǤ vӑng
cӫa toán pháp thuҫn túy, nên lҥi tuyӋt đӕi hóa hình thӭc cӫa cҧm giác - không gian và
thӡi gian -, biӃn nhӳng hình thӭc ҩy thành hoàn toàn chӫ quan, do đó tách rӡi đӕi
tưӧng xuҩt hiӋn trong kinh nghiӋm và vұt tӵ tҥi. Kant đӅ cao kinh nghiӋm, nhưng lҥi
cho nó căn bҧn là chӫ quan, không phҧn ánh thӵc tҥi, nên hӑc thuyӃt cӫa Kant là duy
tâm tiên nghiӋm. Nó đӕi lұp vӟi duy tâm kinh nghiӋm chӫ nghĩa, cҧ hai đӅu lҩy chӫ
quan làm xuҩt phát điӇm, nhưng chӫ quan cӫa Kant có tính chҩt phә cұp và tҩt yӃu, nó
là điӅu kiӋn tiên thiên cӫa tҩt cҧ các cҧm giác chӫ quan có tính chҩt phә cұp và tҩt yӃu,
nó là điӅu kiӋn cӫa đӕi tưӧng thӵc tҥi tương đӕi trong kinh nghiӋm, tuy không phҧi là
thӵc tҥi tuyӋt đӕi, không phҧi là tӵ tҥi (ta không biӃt đưӧc tӵ tҥi mà chӍ biӃt đưӧc thӵc
tҥi trong không gian và thӡi gian).

Kant có phê phán huyӅn hӑc, nhưng lҥi hҥ thҩp giá trӏ cӫa khoa hӑc cho là không nҳm
đưӧc thӵc tҥi tuyӋt đӕi, và như thӃ đã mӣ hé cӱa cho sau này trӣ lҥi tôn giáo. Đó là hai
mһt cӫa lý thuyӃt, phҧn ánh thӵc trҥng xã hӝi và tình trҥng giai cҩp tư sҧn Đӭcù trong
khi đҧ phá cái thuҫn tuý cӫa huyӅn hӑc, Kant lҥi bҧo vӋ mӝt thӭ thuҫn túy khác gҫn
kinh nghiӋm hơn -- thuҫn túy Toán lý. Kant chưa công nhұn thӃ giӟi vұt chҩt quan
niӋm theo cơ lý là thӵc tҥi tuyӋt đӕi. Giai cҩp tư sҧn Đӭc đã thҩy cái hình thӭc thӵc tҥi
xuҩt hiӋn trong cuӝc Cách mҥng tư sҧn, nhưng chưa đi tӟi chӛ thҩy đưӧc chӍ có thӵc
tҥi ҩy mà thôi. Chӛ tiӃn bӝ cӫa nó là công nhұn giá trӏ cӫa cҧm thӭc, không cho nó là
lý luұn mұp mӡ như Leibnitz. Do đó, sau này triӃt hӑc Kant ҧnh hưӣng rҩt nhiӅu trong

39

tư tưӣng tư sҧn Âu Tây, biӃn thành mӝt hӑc thuyӃt giáo khoa xem như hӑc thuyӃt mӣ
đҫu cho mӝt thӡi kǤ mӟi. Thӵc ra, nó chӍ xây dӵng mӝt cơ sӣ duy tâm, đӇ mӝt mһt thì
hoҥt đӝng trong kinh nghiӋm thӵc tӃ, nhưng mӝt mһt khác thì lҥi chӕng lҥi lұp trưӡng
duy vұt cӫa phong trào xã hӝi chӫ nghĩa, và mӝt phҫn nào hé cӱa đӇ đӃn lúc cҫn trӣ
lҥi tôn giáo. ĐiӇm tiӃn bӝ nӳa là nó sӁ mӣ đưӡng cho sӵ phân tích nhӳng hiӋn tưӧng
tinh thҫn. Sӵ nghiên cӭu quan hӋ giӳa cҧm thӭc và nhұn thӭc sӁ mӣ đưӡng cho sӵ
nghiên cӭu quá trình tiӃn triӇn cӫa ý thӭc cӫa Hégel, cung cҩp điӅu kiӋn đӇ phát triӇn
chӫ nghĩa duy vұt vӅ sӵ hiӇu biӃt cӫa ngưӡi ta tӯ thӵc tӃ lên lý luұn. Đó là công trình
lӟn nhҩt cӫa TriӃt hӑc Cә điӇn Đӭc.

II - PHÂN TÍCH LUҰN TIÊN NGHIӊM

(Analytique transcendantale)

Phân tích nhӳng khái niӋm căn bҧn vұn dөng trong nhұn thӭc, đó là đӕi tưӧng cӫa
phҫn này. Mөc đích cӫa nó cũng giӕng phҫn trên, là mӝt mһt phê phán huyӅn hӑc, mӝt
mһt biӋn chính vұt lý hӑc thuҫn túy cӫa vұt lý hӑc. Kant phê phán huyӅn hӑc có tính
chҩt tôn giáo đӭng vӅ mһt nhұn thӭc. Nhұn thӭc không phҧi là mӝt cҧm thӭc đưӧc
phân tích, mà chӍ là tәng hӧp cҧm giác và chӍ tәng hӧp thôi, vұy nӃu không có cҧm
giác thì nó cũng bҩt lӵc, như thӃ không thӇ có huyӅn hӑc. Ӣ đây, Kant đi rҩt sâu vào
vai trò tәng hӧp cҧm giác cӫa nhұn thӭc, nhұn thӭc có tính chҩt khách quan nhӡ thông
qua cҧm giác. Ví dө, khi ta nói mӝt đӕi tưӧng là khách quan là khi ta có khҧ năng
nhұn thҩy tính chҩt đӗng nhҩt cӫa vұt lý qua nhӳng cҧm giác mà nó gây trong ý thӭc,
nhӳng cҧm giác ҩy phҧi thӕng nhҩt trong mӝt khái niӋm, không phҧi thӕng nhҩt cӫa
vұt ҩy qua nhӳng cҧm giác mà nó gây trong ý thӭc, không phҧi thӕng nhҩt mӝt cách
máy móc. Trong kinh nghiӋm, phҧi có mӝt nguyên lý thӕng nhҩt các cҧm giác trong
mӝt khái niӋm, và thông qua nó ta mӟi nhұn thӭc tính chҩt đӗng nhҩt cӫa đӕi tưӧng.
Cái gì cho ta phân biӋt các cҧm giác thâu nhұn trong kinh nghiӋm thӵc tӃ và cҧm giác
trong mơ mӝng? Kant cho cái phân biӋt đó làù trong kinh nghiӋm thӵc tӃ, nhӳng cҧm
giác liên kӃt vӟi nhau theo quy luұt phә cұp và tҩt nhiên, còn trong mơ mӝng sӵ liên
kӃt ҩy không theo quy luұt. Vұy sӵ phân biӋt là khái niӋm quy đӏnh sӵ liên kӃt các
cҧm giácù nӃu có sӵ liên kӃt phә cұp tҩt nhiên thì đӕi tưӧng có tӗn tҥi khách quan.

Trong sӕ 12 phҥm trù mà Kant gӑi là phҥm trù cӫa trí tuӋ có ӭng dөng tҩt nhiên trong
hiӋn tưӧng khách quan, thì có hai phҥm trù chӫ yӃu làù

- Phҥm trù sӕ lưӧng.

- Phҥm trù nhân quҧ.

Nhӳng hiӋn tưӧng thӃ giӟi khách quan đӅu có sӕ lưӧng quy đӏnh mӝt cách khách quan,
và đӅu theo quy luұt nhân quҧ, hiӋn tưӧng trưӟc liên kӃt vӟi hiӋn tưӧng sau mӝt cách
tҩt nhiên. Nhӳng quy luұt ҩy là do sӵ ӭng dөng tҩt nhiên cӫa nhӳng phҥm trù cӫa trí

39c
tuӋ vào hiӋn tưӧng. Phҥm trù sӕ lưӧng ӭng dөng vào hiӋn tưӧng thì đҿ ra quy luұt sӕ
lưӧng. Phҥm trù nhân quҧ ӭng dөng vào hiӋn tưӧng thì đҿ ra quy luұt nhân quҧ. Phҥm
trù là khái niӋm căn bҧn quy đӏnh tính chҩt khách quan cӫa bҩt kǤ đӕi tưӧng nào. Vұt
này và vұt nӑ có thӇ khác nhau vӅ sӕ lưӧng, hiӋn tưӧng này và hiӋn tưӧng nӑ có thӇ
khác nhau và nguyên nhân, nhưng tҩt cҧ đӅu phө thuӝc vào phҥm trù sӕ lưӧng và nhân
quҧ.

Cái gì chͱng minh r̹ng nhͷng hi͏n tưͫng khách quan đ͉u phͭ thu͡c vào nhͷng
ph̩m trù cͯa trí tu͏? Phҫn phân tích tiên nghiӋm sӁ chӭng minh điӅu đó. Sӵ chӭng
minh xuҩt phát tӯ phân tích cái ý thӭc nhҵm vào đӕi tưӧng, giҧi thích thӃ nào là tri
giác đưӧc mӝt đӕi tưӧng khách quan? Ví dөù cái cây là mӝt thӵc thӇ khách quan. ĐiӅu
kiӋn cӫa mӝt thӵc thӇ khách quan, như khi trông thҩy cây, là do chӛ mӝt sӕ cҧm giác
đưӧc liên kӃt trong ý thӭc mӝt cách nhҩt đӏnh. Không phҧi trông thҩy màu xanh mà đã
trông thҩy mӝt cây xanh, vì trong lúc mơ mӝng cũng có thӇ có cҧm giác màu xanh
nhưng chӍ là mӝt cҧm giác. Hai bên khác nhau ӣ chӛ màu xanh không phҧi tӵ nhiên
xuҩt hiӋn bҩt cӭ lúc nào, mà nó phҧi xuҩt hiӋn theo quy luұt khách quan tҩt yӃu và phә
cұp, tӭc là chҳc chҳn rҵng đӭng theo mӝt phương diӋn nào đó thì sӁ có mӝt cҧm giác
nào đҩy. Nhӳng cҧm giác kӃ tiӃp trong ý thӭc mӝt cách tҩt yӃu, phә cұp, có giá trӏ vӟi
tҩt cҧ mӑi ngưӡi. Có nҳm cҧm giác theo quy luұt ҩy, thì mӟi nói đưӧc rҵng qua cҧm
giác kӃ tiӃp nhau lung tung nên không nhҵm đӕi tưӧng cӫa thӃ giӟi khách quan. Tính
chҩt khách quan cӫa thӃ giӟi, theo Kant, là quy luұt tính cӫa luӗng cҧm giác kӃ tiӃp
nhau trong ý thӭc. Ví dө nưӟc sông chҧy xuôi tӭc là cҧm giác cӫa ta lúc trông thҩy
sông phҧi kӃ tiӃp theo mӝt trұt tӵ nhҩt đӏnh, tӯ ngưӧc vӅ xuôi. ChӍ có theo quy luұt
khách quan ta mӟi nhұn đӏnh đưӧc đӕi tưӧng.

Nhưng t̩i sao c̫m giác l̩i s̷p x͇p m͡t cách ṱt y͇u và ph͝ c̵p? T̩i sao quy lu̵t ṱt
y͇u, ph͝ c̵p đó l̩i thi͇t l̵p tính ch̭t khách quan cͯa th͇ giͣi?

Kant trҧ lӡi rҵngù vì nó ӣ trong cùng mӝt tư tưӣng. NӃu nó không liên kӃt mӝt cách tҩt
yӃu và phә cұp, thì ý thӭc cӫa ta cũng không thӕng nhҩt, không phҧi mӝt ý thӭc nhҩt
đӏnh, mà mӛi lúc mӝt ý thӭc khác, do đó sӁ không thành mӝt ý thӭc nӳa. Đã không có
quy luұt nào đӇ liên kӃt nhӳng cҧm giác, thì sӁ không thӇ nói tӟi tư tưӣng, không có
bҧn ngã nӳa. Nhưng thӵc tӃ thì mӑi ngưӡi đӅu có bҧn ngã, có ý thӭc tư tưӣng, mà ý
thӭc thì là mӝt. Đưӧc thӃ, vì nhӳng cҧm giác đưӧc liên kӃt theo nhӳng phҥm trù nhҩt
đӏnh cӫa trí tuӋ. Ví dө, khi trông thҩy mӝt cái nhà, con mҳt có thӇ liӃc tӯ trên xuӕng
dưӟi, rӗi tӯ dưӟi lên trên, nhưng trong lúc đi lҥi như thӃ vүn nҳm đưӧc cùng mӝt chiӅu
cӫa cái nhà. Ý thӭc dù đi tӯ trên xuӕng hoһc tӯ dưӟi lên trên thì cũng chӍ là mӝt ý
thӭc, vì nhӳng cҧm giác kӃ tiӃp nhau phҧi liên kӃt vӟi nhau theo quy luұt sӕ lưӧng,
nghĩa là nҳm mӝt chiӅu nhҩt đӏnh cӫa cái nhà. NӃu không liên kӃt cҧm giác như thӃ,
thì chӍ có mӝt sӕ cҧm giác lung tung chӭ không thành mӝt ý thӭc. Cái chӭng minh
giá trӏ cӫa phҥm trù trí tuӋ (sӕ lưӧng và nhân quҧ) là tính chҩt căn bҧn cӫa đӕi tưӧng

399
khách quan, và tính chҩt căn bҧn cӫa đӕi tưӧng khách quan dӵa vào sӵ thӕng nhҩt cӫa
bҧn ngã trong luӗng ý thӭc. NӃu ý thӭc không nҳm đӕi tưӧng theo quy luұt nhҩt đӏnh,
phә cұp thì không thành ý thӭc nӳa, mà thӵc tӃ ta có ý thӭc thӕng nhҩt. Do lý lӁ trên
mà Kant kӃt luұn rҵng nhӳng phҥm trù cӫa trí tuӋ có giá trӏ khách quan. Phҥm trù
chính cӫa trí tuӋ là sӕ lưӧng, nhân quҧ. Dӵa vào nhӳng phҥm trù đó có thӇ xây dӵng
đưӧc mӝt vұt lý hӑc thuҫn túy, trong đó phát triӇn phҫn thuҫn túy cӫa vұt lý hӑc. Như
nguyên lý thăng bҵng giӳa đӝng lӵc và phҧn đӝng lӵc, và nguyên lý hӓa lӵc. Đӭng
trên lұp trưӡng duy tâm, Kant không cho rҵng thӃ giӟi mà ta gӑi là khách quan là
tuyӋt đӕi, mà căn bҧn nó chӍ có ӣ trong ý thӭc. Ý thӭc có tính chҩt thӕng nhҩt thӵc,
nhưng không thӕng nhҩt trong ý thӭc thӵc sӵ áp dөng nhӳng phҥm trù cӫa trí tuӋ vào
cҧm giác, trong lúc liên kӃt nhӳng cҧm giác thành đӕi tưӧng khách quan. Nó chӍ có
trong hoҥt đӝng thӵc sӵ cӫa trí tuӋ đӇ liên kӃt nhӳng cҧm giác, chӭ nó không phҧi là
mӝt thӵc thӇ có thӇ nҳm đưӧc như mӝt thӵc thӇ trong vũ trө. Nhà huyӅn hӑc cũ đã
biӃn tính chҩt thӕng nhҩt trong hoҥt đӝng thӵc sӵ cӫa trí tuӋ thành mӝt thӵc thӇ là linh
hӗn bҩt diӋt. Làm như thӃ là không đúng. Chúng ta không có quyӅn biӃn hoҥt đӝng
cӫa trí tuӋ thành mӝt vұt có tính chҩt thӵc thӇ. Sӣ dĩ nhӳng nhà huyӅn hӑc cũ đã biӃn
hoҥt đӝng thӵc sӵ cӫa trí tuӋ thành mӝt thӵc thӇ tinh thҫn, là vì hӑ đã đi quá phҥm vi
chân chính cӫa trí tuӋ là hoҥt đӝng sҳp xӃp nhӳng hiӋn tưӧng khách quan, tӭc là xây
dӵng vũ trө quan khoa hӑc. Do đó, các nhà huyӅn hӑc cũ đã đi đӃn mӝt thӵc thӇ thӕng
nhҩt vô điӅu kiӋn, tӭc là đi ra ngoài phҥm vi chân chính cӫa tính chҩt thӕng nhҩt cӫa
ý thӭc. Sai lҫm cӫa huyӅn hӑc vӅ vũ trө quan cũng xuҩt phát tӯ sai lҫm tương tӵ như
trên.

1 - Phê phán lý thuyӃt vӅ vũ trө quan.

Nhà huyӅn hӑc cũ cũng đòi hӓi mӝt điӅu kiӋn vô điӅu kiӋn, vұn dөng phҥm trù cӫa trí
tuӋ mӝt cách tuyӋt đӕi, ngoài phҥm vi kinh nghiӋm, do đó mà trong lý thuyӃt vӅ vũ trө
quan, hӑ đã tҩt nhiên phҧi gһp nhӳng mâu thuүn. Có 4 mâu thuүnù

a - VӅ mһt sӕ lưӧngù

Có thӇ nói thӃ giӟi là vô hҥn trong không gian và thӡi gian, nhưng cũng có thӃ nói thӃ
giӟi là có hҥn trong không gian và thӡi gian. Vì nӃu không có lúc nào là lúc đҫu tiên
thì cũng không có lúc nào là lúc bây giӡ. NӃu là vô hҥn thì sӁ không nҳm đưӧc thӃ
giӟi. ThӃ giӟi đã có. Có là vì có hҥn. Đã có thӃ giӟi thì có thӇ quy đӏnh đưӧc chiӅu cӫa
nó tӭc là có hҥn trong không gian rӗi. Nhưng cũng có thӇ nói sau mӝt khu lҥi có mӝt
khu khác, vұy thӃ giӟi là vô hҥn.

b - VӅ mһt chҩt lưӧngù

393
Thӵc thӇ có thӇ phân chia mӝt cách vô hҥn, vì nhӓ bao nhiêu thì cũng có thӇ phân chia
đưӧc nӳa. Nhưng cũng có thӇ nói, đӃn mӝt lúc nào đó có nhӳng yӃu tӕ đơn giҧn thuҫn
túy không thӇ phân chia đưӧc, vì nӃu không có yӃu tӕ đơn giҧn thuҫn túy thì không
thӇ thành thӃ giӟi đưӧc. Cҧ hai mһt đӅu có lý cҧ.

c - VӅ quan hӋ nhân quҧù

Có thӇ nói nhӳng quan hӋ nhân quҧ kӃ tiӃp mӝt cách vô hҥn. Trưӟc mӝt hiӋn tưӧng thì
có mӝt hiӋn tưӧng làm nguyên nhân, trưӟc hiӋn tưӧng làm nguyên nhân này lҥi có
mӝt hiӋn tưӧng khác làm nguyên nhân cho nó. HiӋn tưӧng nào cũng có nguyên nhân.
Cӭ thӃ, dây chuyӅn nguyên nhân này sang nguyên nhân kia tuyӋt đӕi đҫu tiên, vì nӃu
chúng ta cӭ đi mãi tӯ nguyên nhân này đӃn nguyên nhân trưӟc thì rӕt cuӝc không bao
giӡ nҳm đưӧc mӝt nguyên nhân nào hӃt, tӭc là không có sӵ viӋc bao giӡ hӃt.

d - VӅ phương thӭc tӗn tҥiù

Có thӇ nói mӑi hiӋn tưӧng đӅu có tính chҩt có điӅu kiӋn, nghĩa là không có thӵc thӇ
nào tuyӋt đӕi vô điӅu kiӋn (nghĩa là không có Thưӧng đӃ). Nhưng mһt khác, cũng có
thӇ nói có thӵc thӇ tҩt nhiên tuyӋt đӕi, vì nӃu không thì nhӳng điӅu kiӋn không biӃt
dӵa vào cái gì. Phҧi có mӝt cái gì tuyӋt đӕi đӇ mӑi vұt dӵa vào.

Đó là 4 mâu thuүn trong vũ trө quan cũ. Theo Kant, sӣ dĩ nhӳng mâu thuүn ҩy xuҩt
hiӋn và thành nӝi dung cӫa nhӳng cuӝc tranh luұn liên miên giӳa nhӳng nhà huyӅn
hӑc cũ, vì ӣ đây lý tính đã sӱ dөng trí tuӋ ngoài phҥm vi kinh nghiӋm thӵc sӵ. Ví dө
thӃ giӟi quan khoa hӑc vô hҥn đã đi ra ngoài kinh nghiӋm thӵc sӵ. Do đó, không thӇ
đһt vҩn đӅ là hӳu hҥn hay vô hҥn. Kant cho rҵng mâu thuүn này xuҩt phát tӯ cách đһt
vҩn đӅ sai lҫm, đáng lӁ chӍ sӱ dөng nhӳng phҥm trù cӫa lý tính trong phҥm vi kinh
nghiӋm, nhưng ӣ đây đã đһt vҩn đӅ sӱ dөng trong toàn bӝ. Thӵc tӃ, trong kinh nghiӋm
không bao giӡ nҳm đưӧc toàn bӝ. Đó là nhӳng mâu thuүn cӫa lý tính thuҫn túy.

2 - Phê phán lý thuyӃt vӅ Thưӧng đӃ

Cuӕi cùng, nӃu xét đӃn khái niӋm Thưӧng đӃ tӭc phҫn cuӕi cùng cӫa huyӅn hӑc cũ,
thì chúng ta cũng thҩy khái niӋm Thưӧng đӃ xuҩt phát tӯ sӵ sӱ dөng bҩt chính mӝt
phҥm trù cӫa trí tuӋ. Phҥm trù ҩy có ý nghĩa trong thӵc tӃ kinh nghiӋm. Đó là phҥm
trù hӛ tương tác dөng. Mӑi vұt tác dөng lүn nhau thì đó là đúng, nhưng nhà huyӅn hӑc
vұn dөng phҥm trù ҩy ra ngoài kinh nghiӋm, đһt vҩn đӅ hӛ tương tác dөng trong toàn
hӝ tӭc là vҩn đӅ thӵc thӇ tuyӋt đӕi. Khái niӋm Thưӧng đӃ là do mӝt phҥm trù chân
chính cӫa trí tuӋ nhưng bӏ sӱ dөng mӝt cách bҩt chính.

39î
Căn cӭ vào đҩy, Kant phê phán tҩt cҧ nhӳng cái trưӟc kia gӑi là dүn chӭng cӫa sӵ tӗn
tҥi cӫa Thưӧng đӃ. Có 3 dүn chӭngù

- Dүn chӭng thӵc thӇ chӫ nghĩa;

- Dүn chӭng vũ trө quan chӫ nghĩa;
- Dүn chӭng mөc đích chӫ nghĩa.

a - Dүn chӭng thӵc thӇ chӫ nghĩa.

Nói rҵng khái niӋm Thưӧng đӃ là khái niӋm cӫa toàn bӝ tҩt cҧ cái gì có thӇ có đưӧc.
Toàn bӝ tҩt cҧ cái gì có thӇ có đưӧc tҩt nhiên là có, vì trong khái niӋm ҩy đã có sӵ tӗn
tҥi. Kant cho rҵng nói như thӃ không đưӧc, vì nói Thưӧng đӃ là thӵc thӇ tuyӋt đӕi
nhưng không có cái gì chӭng minh là cái đó có thӵc, mà nó chӍ là mӝt đӏnh nghĩa có
tính cách danh tӯ. Chúng ta có thӇ xây dӵng khái niӋm vӟi bҩt kǤ thuӝc tính gì, nhưng
trong thuӝc tính không thӇ đӇ sӵ tӗn tҥi, nghĩa là không thӇ xây dӵng cái tӗn tҥi bҵng
khái niӋm. Sӣ dĩ chuyӇn tӯ danh tӯ sang thӵc tҥi, vì căn bҧn đã sӱ dӵng phҥm trù mӝt
cách toàn bӝ ngoài kinh nghiӋm thӵc sӵ, đһt mӝt thӵc thӇ toàn bӝ tuyӋt đӕi mà không
đһt nhӳng điӅu kiӋn kinh nghiӋm. Nҳm như thӃ chӍ là nҳm mӝt danh tӯ thôi. Dүn
chӭng thӵc thӇ chӫ nghĩa là mӝt lұp luұn sai, nhưng sai có hӋ thӕng, vì lý tính đã sӱ
dөng mӝt phҥm trù cӫa trí tuӋ, nhưng sӱ dөng mӝt cách không chân chính, ngoài kinh
nghiӋm. Trong kinh nghiӋm, ta chӍ nҳm đưӧc nhӳng toàn bӝ tương đӕi, trong đó
nhӳng bӝ phұn thӵc sӵ tác dөng lүn nhau, mà không bao giӡ nҳm đưӧc mӝt toàn bӝ
tuyӋt đӕi, vì thӵc sӵ nó không có trong kinh nghiӋm. Vì chúng ta đã quen vұn dөng
phҥm trù hӛ tương tác dөng trong kinh nghiӋm, vҧ lҥi muӕn dùng nó ngoài kinh
nghiӋm, tuyӋt đӕi hóa phҥm trù thì sӁ sai lҫm. Ví như con chim càng bay cao bao
nhiêu càng thҩy nhҽ nhàng bҩy nhiêu, rӗi nghĩ đӃn chuyӋn thoát khӓi phҥm vi không
khí đӇ đưӧc tuyӋt đӕi nhҽ nhàng, nhưng đã quên rҵng bay cao mҩy vүn phҧi dӵa vào
không khí chӭ không thӇ thoát khӓi thӃ gian mà bay cao hơn nӳa. Đҩy là nhұn xét dүn
chӭng căn bҧn cӫa thҫn hӑc cũ.

b - Dүn chӭng vũ trө quan chӫ nghĩa

Vũ trө quan chӫ nghĩa dӵa vào tính chҩt có điӅu kiӋn cӫa mӑi hiӋn tưӧng trong vũ trө.
Tҩt cҧ mӑi hiӋn tưӧng đã có điӅu kiӋn, thì toàn bӝ phҧi dӵa vào mӝt cái gì vô điӅu
kiӋn, nӃu không thì không bao giӡ có cái gì hӃt. Cái toàn bӝ phҧi dӵa vào mӝt cái vô
điӅu kiӋn tӭc là Thưӧng đӃ.

Đây cũng là sӵ vұn dөng phҥm trù cӫa trí tuӋ mӝt cách không chân chính, ngoài kinh
nghiӋm (vì trong kinh nghiӋm cái gì cũng phҧi có điӅu kiӋn).

39Ë
c - Dүn chӭng mөc đích chӫ nghĩa

ThuyӃt này dӵa vào nhұn xét rҵng mӑi vұt đӅu có mөc đích. Nhưng nӃu muӕn đi đӃn
Thưӧng đӃ, tӭc là thӵc thӇ tҩt nhiên tuyӋt đӕi, tҩt nó phҧi dӵa vào dүn chӭng thӵc thӇ
chӫ nghĩa.

KӃt quҧ cӫa phê phán luұn cӫa Kant là ta đã có mӝt sӕ phҥm trù có giá trӏ có thӇ ӭng
dөng trong kinh nghiӋm, tӭc là xây dӵng mӝt khoa hӑc tӵ nhiên, nhưng không có
quyӅn vұn dөng nhӳng phҥm trù ҩy ngoài phҥm vi kinh nghiӋm, đӇ xây dӵng khái
niӋm vũ trө toàn bӝ, khái niӋm Thưӧng đӃ, thӵc thӇ tuyӋt đӕi. HuyӅn hӑc không thӇ đi
xa hơn khoa hӑc, vì nӃu đi xa hơn, nó căn bҧn cũng phҧi vұn dөng nhӳng phҥm trù
cӫa khoa hӑc, nhưng nó vұn dөng ngoài kinh nghiӋm. Kant là ngưӡi đã có công chҩm
dӭt huyӅn hӑc cũ, bҵng cách phê phán dӭt khoát. Sau Kant, trӯ tә chӭc Giáo hӝi là
còn dҥy 3 dүn chӭng cũ, còn các triӃt gia thì không mӝt ai sáng tác theo kiӇu ҩy nӳa.

Công trình cӫa Kant có tính chҩt lӏch sӱ, nhưng mһt khác, trong khi phê phán huyӅn
hӑc, Kant lҥi tuyӋt đӕi hóa phҥm trù cӫa khoa hӑc tӵ nhiên, nên lҥi sa vào mӝt thӭ
huyӅn hӑc mӟi. Cơ sӣ giai cҩp cӫa huyӅn hӑc ҩy đã đưa nó tӟi chӛ không nҳm đưӧc
khách quan tuyӋt đӕi, mà chӍ nҳm đưӧc mӝt đӕi tưӧng cӫa ý thӭc có tính chҩt khách
quan đӕi vӟi chúng ta. Nhӳng hiӋn tưӧng đó có tính chҩt khách quan trong ý thӭc mà
thôi, nhưng trong ý thӭc nó vүn có tính chҩt khách quan. ThӃ giӟi khách quan mà
Kant biӋn chính trên lұp trưӡng duy tâm là thӃ giӟi khoa hӑc mӟi theo quy luұt sӕ
lưӧng và nhân quҧ. Nó là thӃ giӟi khách quan cӫa khoa hӑc máy móc, do giai cҩp tư
sҧn đang lên xây dӵng. Kant công nhұn và biӋn chính nó, nhưng chӍ công nhұn nó là
do nhӳng quy luұt sҳp xӃp cҧm giác, không công nhұn nó là mӝt thӃ giӟi thӵc sӵ. Vì
Kant đã biӋn chính thӃ giӟi quan mӟi, nên trong đoҥn này, Kant có phҫn tiӃn bӝ ӣ chӛ
chӕng thӃ giӟi quan cũ. Trong thӃ giӟi quan cũ thì nhӳng phҥm trù cӫa trí tuӋ đưӧc áp
dөng mӝt cách tuyӋt đӕi vô điӅu kiӋn - vô điӅu kiӋn tӭc là ngoài kinh nghiӋm.

Ӣ đây, Kant chӭng minh rҵng nhӳng phҥm trù ҩy chӍ có thӇ ӭng dөng vӟi điӅu kiӋn là
hҥn chӃ trong phҥm vi kinh nghiӋm. Nhӳng phҥm trù ҩy chӍ có giá trӏ lúc nó đưӧc ӭng
dөng vào cҧm giác. Ngoài viӋc ӭng dөng vào cҧm giác, nó không có đӕi tưӧng nӳa,
tӭc là vô giá trӏ. Quá trình ӭng dөng nhӳng phҥm trù đӇ xây dӵng mӝt thӃ giӟi quan
có tính chҩt khoa hӑc theo quy luұt nhҩt đӏnh, phә cұp và tҩt yӃu, là quá trình trong ý
thӭc chӫ quan phҧn ánh quá trình thӵc sӵ xây dӵng thӃ giӟi mӟi theo kӻ thuұt máy
móc mӟi. Kant đã mô tҧ quá trình xây dӵng mӝt đӕi tưӧng trong ý thӭc theo nhӳng
quy luұt máy móc cӫa kӻ thuұt thӵc sӵ mӟi xuҩt hiӋn trong xã hӝi. Chính sӭc sҧn xuҩt
mӟi là kiӇu mүu cӫa quá trình xây dӵng ý thӭc mà Kant đã mô tҧ trên lұp trưӡng duy
tâm. Kant nóiù cái đó đӕi vӟi tôi là vұt mà tôi xây dӵng trong ý thӭc theo quy luұt.
Trong thӵc tӃ khách quan, cái mà ngưӡi ta xây dӵng thӵc sӵ theo quy luұt nhҩt đӏnh,
chính là sҧn phҭm sҧn xuҩt theo kӻ thuұt máy móc. Nhưng Kant đã duy tâm hóa quá

39ƒ
trình xây dӵng ҩy, biӃn quá trình xây dӵng thiӃt thӵc thành mӝt quá trình xây dӵng
trong tinh thҫn, theo quy luұt tinh thҫn. Nӝi dung thì có tính chҩt tiӃn bӝ vì nó phҧn
ánh sӭc sҧn xuҩt mӟi, nhưng lұp trưӡng thì phҧn ánh điӅu kiӋn thӵc tӃ cӫa giai cҩp tư
sҧn Đӭc đương thӡi, tӭc là chӍ hiӇu biӃt kӻ thuұt mӟi trong phҥm vi duy tâm chӭ
không nҳm đưӧc mӝt cách thӵc sӵ. Do đҩy sau này, đӃn lúc giai cҩp tư sҧn Âu Tây đã
nҳm đưӧc quyӅn thӕng trӏ rӗi thì cái mà Kant gӑi là suy luұn tiên nghiӋm cӫa phҥm
trù (tӭc là suy luұn giá trӏ thuҫn túy trưӟc kinh nghiӋm cӫa phҥm trù cӫa trí tuӋ) đưӧc
rҩt nhiӅu tác dөng, vì nó chӭng minh phương thӭc sҧn xuҩt tư sҧn có giá trӏ khách
quan. Nhưng mһt khác, giá trӏ khách quan ҩy chӍ có trong ý thӭc mà thôi. Nó dӵa vào
kinh nghiӋm, có ӭng dөng trong kinh nghiӋm, nhưng kinh nghiӋm đó chӍ đưӧc công
nhұn trong phҥm vi ý thӭc chӫ quan. Nó đã biӋn chính tҩt cҧ nhӳng điӅu kiӋn thiӃt
thӵc đӇ phát triӇn phương thӭc sҧn xuҩt tư sҧn, nhưng không cho đi xa hơn, nghĩa là
không công nhұn rҵng phương thӭc sҧn xuҩt là thӵc tӃ khách quan, có thӵc ngoài ý
thӭc. Do đҩy, nó chӕng đưӧc lұp trưӡng duy vұt, tӭc là chӕng đưӧc tư tưӣng tiӃn bӝ
cӫa giai cҩp công nhân. ĐӇ kiӇm tra kӃt quҧ cӫa suy luұn tiên nghiӋm cӫa phҥm trù,
Kant xét lҥi nhӳng lұp luұn giáo khoa cӫa huyӅn hӑc cũ, và chӭng minh rҵng sӣ dĩ đã
có nhӳng lұp luұn ҩy là vì lý tính đã sӱ dөng nhӳng phҥm trù cӫa trí tuӋ ngoài phҥm
vi kinh nghiӋm, mà sӱ dөng như thӃ tҩt nhiên phҧi sai lҫm.

III - BIӊN CHӬNG PHÁP TIÊN NGHIӊM

(Dialectique transcendantale)

Tӭc là giӟi thiӋu và phê phán nhӳng lұp luұn cӫa huyӅn hӑc cũ. Nhӳng lұp luұn mà
Kant gӑi là biӋn chӭng, nghĩa là không có giá trӏ thӭc tӃ, chӍ có giá trӏ chӫ quan cӫa
nó. VӅ căn bҧn, biӋn chӭng cӫa Kant chӍ là mӝt lұp luұn có giá trӏ chӫ quan, xuҩt phát
tӯ chӫ quan cӫa ý thӭc nhưng không có giá trӏ thӵc tӃù nó là lý luұn suông nhưng có
thұt, theo quy luұt nhҩt đӏnh, chӭ không phҧi lung tung. BiӋn chӭng pháp tiên nghiӋm
phê phán 3 phҫn cӫa huyӅn hӑc giáo khoa làù

- Lý thuyӃt vӅ tâm lý
- Lý thuyӃt vӅ vũ trө
- Lý thuyӃt vӅ Thưӧng đӃ.

l - Phê phán lý thuyӃt vӅ tâm lý

(tӭc phê phán tâm lý hӑc lý tính)

Nói chung, trong huyӅn hӑc cũ, phҫn đó nhҵm chӭng minh rҵng tâm hӗn có giá trӏ
tuyӋt đӕi, là mӝt đơn vӏ tuyӋt đӕi, bҩt di bҩt dӏch, không phө thuӝc vào vұt thӇù không
chӃt sau khi vұt thӇ chӃt. Ý thӭc có mӝt tính chҩt thӕng nhҩt tuyӋt đӕi. Tính chҩt
thӕng nhҩt ҩy bҧo đҧm sӵ tӗn tҥi cӫa ý thӭc ngoài nhӳng hiӋn tưӧng biӃn chuyӇn cӫa

39d
vұt thӇ. Vұt thӇ có thӇ chӃt nhưng linh hӗn thì bҩt diӋt, vì linh hӗn có tính chҩt thӕng
nhҩt. Vұt thӇ thì có thӇ phân tán. Kant đã phê phán lý thuyӃt đó như sauù

Ý thӭc có tính chҩt thӕng nhҩt thӵc, nhưng thӕng nhҩt trong ý thӭc thӵc sӵ áp dөng
nhӳng phҥm trù cӫa trí tuӋ vào cҧm giác, trong lúc liên kӃt nhӳng cҧm giác thành đӕi
tưӧng khách quan. Nó chӍ có trong hoҥt đӝng thӵc sӵ cӫa trí tuӋ đӇ liên kӃt nhӳng
cҧm giác, chӭ nó không phҧi là mӝt thӵc thӇ có thӇ nҳm đưӧc như mӝt thӵc thӇ trong
vũ trө. Nhà huyӅn hӑc cũ đã biӃn tính chҩt thӕng nhҩt trong hoҥt đӝng thӵc sӵ cӫa trí
tuӋ thành mӝt thӵc thӇ là linh hӗn bҩt diӋt. Làm như thӃ là không đúng. Chúng ta
không có quyӅn biӃn hoҥt đӝng cӫa trí tuӋ thành mӝt vұt có tính chҩt thӵc thӇ. Sӣ dĩ
nhӳng nhà huyӅn hӑc cũ đã biӃn hoҥt đӝng thӵc sӵ cӫa trí tuӋ thành mӝt thӵc thӇ tinh
thҫn là vì hӑ đã đi quá phҥm vi chân chính cӫa trí tuӋ, là hoҥt đӝng sҳp xӃp nhӳng
hiӋn tưӧng khách quan tӭc là xây dӵng vũ trө đi đӃn chӛ muӕn nhҵm cái thӕng nhҩt
vô điӅu kiӋn (sҳp xӃp điӅu kiӋn là cҧm giác). Sai lҫm vӅ vũ trө quan cũng xuҩt phát tӯ
sai lҫm tư tưӣng.

2 - Lý thuyӃt vӅ vũ trө

Nhà huyӅn hӑc cũng đòi hӓi mӝt điӅu kiӋn vô điӅu kiӋn, vұn dөng phҥm trù cӫa trí tuӋ
mӝt cách tuyӋt đӕi, nhҵm thӃ giӟi là kinh nghiӋm, nhưng không hҥn chӃ trong kinh
nghiӋm mà lҥi đi quá, nên tҩt yӃu gһp mâu thuүn, có 4ù

a - VӅ mһt sӕ lưӧngù có thӇ nói thӃ giӟi vô hҥn trong không gian và thӡi gian, nhưng
cũng có thӇ cho là có hҥn trong không gian và thӡi gian (nӃu không có lúc đҫu tiên,
không có hҥn thì sӁ không nҳm đưӧc cái gì có hҥn hay không có hҥn).

b - VӅ chҩt lưӧngù có thӇ nói thӵc thӇ có thӇ phân chia vô hҥn, nhưng cũng có thӇ nói
có hҥn, đӃn mӝt lúc nào có nhӳng yӃu tӕ đơn giҧn thuҫn túy và chia đưӧc, nӃu không
không thӇ có mӝt toàn thӇ.

c - Quan hӋ nhân quҧù có thӇ nói rҵng quan hӋ này kӃ tiӃp mӝt cách vô hҥn, nhưng
cũng có thӇ có mӝt nguyên nhân tuyӋt đӕi, nӃu không không bao giӡ chúng ta nҳm
đưӧc nguyên nhân nào hӃt và không thӇ có bây giӡ;

d - Phương thӭc tӗn tҥiù có thӇ nói mӑi hiӋn tưӧng đӅu có tính chҩt có điӅu kiӋn
(không có thӵc thӇ tҩt nhiên tuyӋt đӕi, vô điӅu kiӋn - Thưӧng đӃ), nhưng mһt khác có
thӇ nói có mӝt thӵc thӇ tҩt nhiên tuyӋt đӕi, nӃu không mӑi vұt không biӃt dӵa vào gì.

Theo Kant, đó là mâu thuүn căn bҧn trong huyӅn hӑc cũ, và trӣ thành nӝi dung tranh
luұn cӫa các nhà huyӅn hӑc cũ, cũng vì lý tính sӱ dөng phҥm trù trí tuӋ ngoài kinh
nghiӋm thӵc sӵ (kinh nghiӋm có hҥn nhưng phát triӇn đưӧc mãi), và đһt vҩn đӅ toàn

39©
bӝ. Đó là nhӳng mâu thuүn cӫa lý tính thuҫn túy. Cuӕi cùng xét đӃn kinh nghiӋm
Thưӧng đӃ thì nó cũng xuҩt phát tӯ viӋc sӱ dөng mӝt cách không chân chính, «quá
mӭc» mӝt phҥm trù cӫa trí tuӋ mà nó có giá trӏ trong phҥm vi kinh nghiӋm.

3 - Lý thuyӃt vӅ Thưӧng đӃ

Thưӧng đӃù Phҥm trù «hӛ tương tác đӝng» có giá trӏ trong thӵc tӃ kinh nghiӋm, nhưng
nhà huyӅn hӑc đһt vҩn đӅ trong toàn bӝ tҩt cҧ cái gì có thӇ có đưӧc là thӵc thӇ tuyӋt
đӕi.

Căn cӭ vào đó, Kant có thӇ phê phán tҩt cҧ dүn chӭng vӅ tӗn tҥi Thưӧng đӃ. Đó là
nhӳng dүn chӭngù thӵc thӇ chӫ nghĩa ± vũ trө quan chӫ nghĩa - mөc đích chӫ nghĩa.

a - Thӵc thӇ ®chӫ nghĩa] là dүn chӭng căn bҧnù kinh nghiӋm Thưӧng đӃ là kinh
nghiӋm vӅ toàn bӝ tҩt cҧ cái gì có thӇ có đưӧc, do đó phҧi có. Trong điӅu kiӋn kinh
nghiӋm đã có sӵ tӗn tҥi, Thưӧng đӃ là mӝt thӵc thӇ tҩt nhiên, tuyӋt đӕi, tӗn tҥi vô điӅu
kiӋn.

Kant cho rҵng không đưӧc, vì không thӇ đӏnh nghĩa danh tӯ rӗi tӵ mình bҳt buӝc mình
công nhұn. Tӗn tҥi không phҧi là mӝt tính chҩt thưӡng mà ta có thӇ đӏnh nghĩa đưӧc
bҵng nhӳng thuӝc tính cӫa khái niӋm. Tӗn tҥi chӍ nҳm đưӧc bҵng kinh nghiӋm, không
thӇ xây dӵng tӗn tҥi bҵng khái niӋm, như thӃ đã chuyӇn tӯ danh tӯ sang thӵc tҥi. Sӣ dĩ
như thӃ vì đã sӱ dөng phҥm trù ngoài phҥm vi kinh nghiӋm thӵc tӃ, nên chӍ là danh tӯ,
vì không đһt cho tӗn tҥi nhӳng điӅu kiӋn trong kinh nghiӋm. Vì lý tính đã sӱ dөng mӝt
phҥm trù chân chính cӫa trí tuӋ ra ngoài kinh nghiӋmù trong kinh nghiӋm, ta chӍ nҳm
đưӧc giӕng như mӝt con chim càng bay cao càng nhҽ, có ý nghĩ là nӃu thoát khӓi thӃ
gian thì bay rҩt nhҽ nhàng, bay cao mãi, mà không biӃt là thoát khӓi không khí thì
không bay đưӧc.

b - Vũ trө chӫ nghĩaù mӑi hiӋn tưӧng trong vũ trө đӅu có điӅu kiӋn, nhưng như thӃ nó
phҧi dӵa vào mӝt cái gì vô điӅu kiӋn, nӃu không thì không thӇ có nó; đây cũng là sӵ
vұn dөng ra ngoài kinh nghiӋm mӝt phҥm trù chân chínhù trong kinh nghiӋm thì cái gì
cũng có điӅu kiӋn, nhưng ta chӍ có thӇ đi tӯ hiӋn tưӧng này đӃn hiӋn tưӧng khác,
không thӇ đi tӟi mӝt thӵc thӇ tuyӋt đӕi ngoài vũ trө.

c - Mөc đích chӫ nghĩaù mӑi vұt trên thӃ giӟi đӅu có mâu thuүn. Ӣ đây, Kant phê phán
đӭng vӅ mһt khái niӋm. Khái niӋm cӫa mөc đích luұn không chân chính. Chúng ta có
mӝt sӕ phҥm trù chân chính, có thӇ dӵa vào đҩy chҳc chҳn đӇ xây dӵng khoa hӑc tӵ
nhiên, nhưng không thӇ sӱ dөng nó ra ngoài kinh nghiӋm đӇ chӭng minh nhӳng khái
niӋm cӫa huyӅn hӑc, không có gì có thӇ đi xa hơn khoa hӑc.

39{
Kant có công lӟn trong viӋc chҩm dӭt huyӅn hӑc cũ. Ông đã phê phán đӭt khoát và
thӵc tӃ không trӣ lҥi nӳa (trӯ trong các nhà tu) phҥm vi triӃt hӑc. Nhưng mһt khác,
trong khi phê phán huyӅn hӑc thì lҥi tuyӋt đӕi hóa nhӳng phҥm trù cӫa khoa hӑc tӵ
nhiên, đi đӃn mӝt thӭ huyӅn hӑc mӟi.

C - Ý NGHĨA TRIӂT HӐC LÝ THUYӂT CӪA KANT

Ý nghĩa triӃt hӑc lý thuyӃt cӫa Kant là mӝt chӫ nghĩa duy tâm tiên nghiӋm, xây dӵng
khách quan trên cơ sӣ chӫ quan, nhưng không phҧi là chӫ quan cá nhân, mà là chӫ
quan có giá trӏ phә cұp. Nhưng nó vүn là chӫ quan, là duy tâmù Kant có phê phán tôn
giáo cӫa thҫn hӑc cũ, nhưng lҥi mӣ đưӡng tái lұp tôn giáo mӝt cách khác. Trong phê
phán huyӅn hӑc cӫa Kant, có phҫn tiӃn bӝ làù Kant đã đӅ caoù

- ĐiӅu kiӋn cӫa kinh nghiӋm cҧm giácù thӡi gian và không gian.

- Kinh nghiӋm làm nӝi dung tҩt yӃu cӫa cҧm thӭc chân chính. Trong phҫn cҧm giác
luұn, Kant đã chӭng minh rҵng không thӇ lүn lӝn điӅu kiӋn cӫa cҧm giác vӟi điӅu kiӋn
cӫa tư tưӣng. Nhӳng điӅu kiӋn ҩy là điӅu kiӋn cӫa đӕi tưӧng kinh nghiӋm trong cҧm
giác. Tư tưӣng phҧi phөc tùng điӅu kiӋn ҩy. Đó cũng là cơ sӣ đӇ phê phán huyӅn hӑc
tôn giáo.

Kant tuy đӭng trên lұp trưӡng duy tâm nhưng đӅ cao kinh nghiӋm, đӅ cao lao đӝng
trong kinh nghiӋm, tuy chӍ là lao đӝng tinh thҫn. Kant tuy đӭng trên lұp trưӡng duy
tâm, có quy đӏnh mӝt sӕ điӅu kiӋn cӫa khoa hӑc, phҧn ánh hoàn cҧnh thӵc tӃ cӫa khoa
hӑc bҩy giӡ, và xét tӟi cùng, cũng là do hiӋu lӵc cӫa phương thӭc sҧn xuҩt (phương
thӭc sҧn xuҩt tư bҧn, đương tiӃn bӝ). Lao đӝng trí óc cӫa nhà khoa hӑc xây dӵng vũ
trө theo quy luұt lý tính, nó phҧn ánh điӅu kiӋn lao đӝng thӵc sӵ, thӵc hiӋn mӝt
phương thӭc sҧn xuҩt có tә chӭc chính xác, tӭc là phương thӭc sҧn xuҩt máy móc.

Trên cơ sӣ ҩy, Kant chӭng minh rõ ràng không thӇ có quyӅn vұn dөng lý tính mӝt
cách thuҫn túy ngoài kinh nghiӋm, đӇ biӋn chính cho nhӳng mӋnh đӅ cӵu truyӅn cӫa
huyӅn hӑc như sӵ bҩt diӋt cӫa linh hӗn, sӵ tӗn tҥi cӫa Thưӧng đӃ, v.v... Tính chҩt
tuyӋt đӕi, bҩt di bҩt dӏch, mà nhà huyӅn hӑc xây dӵng trong khái niӋm linh hӗn đó chӍ
là tính chҩt thӕng nhҩt cӫa tư tưӣng trong quá trình xây dӵng kinh nghiӋm thӵc sӵ.
Nhӳng giá trӏ thӕng nhҩt ҩy chӍ có trong quá trình xây dӵng ҩy thôi, ta không thӇ biӃn
nó thành mӝt thӵc thӇ như linh hӗn bҩt diӋt. Cũng như nhӳng khái niӋm cӫa chúng ta
vӅ vũ trө chӍ có giá trӏ trên cơ sӣ kinh nghiӋm, do đó không thӇ quy đӏnh mӝt thӃ giӟi
ngoài kinh nghiӋm thӵc sӵ. Đó là công trình lӟn cӫa Kantù ông nҳm vӳng nhӳng điӅu
kiӋn hoҥt đӝng thӵc sӵ cӫa trí tuӋ (kinh nghiӋm thӵc tӃ). Nó phҧn ánh sӵ tiӃn bӝ nói
chung cӫa giai cҩp tư sҧn Âu Tây bҩy giӡù đã đi đӃn yêu cҫu Cách mҥng tư sҧn Pháp,
ҧnh hưӣng đӃn toàn bӝ Âu Tây. Tư tưӣng cӫa Kant đã phҧn ánh đưӧc cái mӭc đӝ cao

33

đó, nhưng trong phҥm vi hoàn cҧnh giai cҩp tư sҧn Đӭc, thì chӍ quan niӋm cách mҥng
trong tinh thҫnù đánh đә huyӅn hӑc trong tinh thҫn, vӟi vũ khí tinh thҫn, tӭc là dӵa vào
các điӅu kiӋn chӫ quan cӫa kinh nghiӋm thӵc tӃ (không gian và thӡi gian) quan niӋm
như là hình thӭc cӫa cҧm giác, đӗng thӡi cũng dӵa vào nhӳng phҥm trù cӫa trí tuӋ. Do
đҩy, Kant đi đӃn chӛ đӏnh nghĩa mӝt thӃ giӟi duy lý và có hình thӭc khách quan,
nhưng cũng là mӝt thӃ giӟi tinh thҫn, chӍ có trong phҥm vi ý thӭc. Thành ra, Kant
không tin tưӣng thӵc sӵ ӣ thӃ giӟi mӟi mà cho nó là mӝt thӃ giӟi hiӋn tưӧng (không
phҧi là mӝt thӃ giӟi tӵ tҥi), do đó ta có thӇ tưӣng tưӧng mӝt thӃ giӟi tӵ tҥi trong đó tái
lұp nhӳng khái niӋm cũ vӅ linh hӗn và Thưӧng đӃ. Kant đã dӵa vào đâu đӇ tái lұp sӵ
bҩt diӋt cӫa linh hӗn và sӵ tӗn tҥi cӫa Thưӧng đӃ mӝt khi đã bác bӓ nó ra ngoài thӃ
giӟi khoa hӑc? Kant đã dӵa vào luân lý trong cuӕn Phê phán lý tính th͹c ti͍n.

V ± TRIӂT LÝ THӴC TIӈN

Phê phán lý tính th͹c ti͍n

I - LҰP LUҰN CӪA KANT

Lý tính thӵc tiӉn cӫa Kant gӗm có 3 phҫnù

1 - Phân tích khái niӋm ý thӭc nhiӋm vөù

Kant phân tích nhӳng ưu điӇm trong ngưӡi ta và nhӳng đӝng cơ cӫa ngưӡi taù

Ngưӡi ta có tài vӅ mӑi mһt và có phúc thì lҥi phө thuӝc vào điӅu kiӋn khách quan. Tài
ҩy, phúc ҩy, có thӇ coi lҥi cũng phҧi đһt vҩn đӅù tài, cӫa dùng như thӃ nào, ӣ đâu mà
ra? Vì cũng có ngưӡi có tài mà không đưӧc tôn trӑng, nӃu hӑ sӱ dөng tài cӫa hӑ mӝt
cách không chính đáng.

Cho nên cái ưu điӇm tuyӋt đӕi mà chúng ta đӅ cao vô điӅu kiӋn là ý thӭc vӅ nhiӋm vө,
thӵc hiӋn vӟi khҧ năng cӫa mình. Ví dөù mӝt ngưӡi không có tài, không có cӫa, nhưng
có ý thӭc nhiӋm vө, thӵc hiӋn nhiӋm vө theo khҧ năng thì đưӧc chúng ta đӅ cao hơn là
ngưӡi có tài, có cӫa mà không có ý thӭc nhiӋm vө. Vì tài, cӫa đó có thӇ sӱ dөng mӝt
cách không tӕt. Xét vӅ đӝng cơ hoҥt đӝng, thì đӝng cơ nào đưӧc ngưӡi ta trӑng? Đӝng
cơ vì quyӅn lӧi hay tình cҧm có phҧi là nhӳng đӝng cơ đưӧc ta đӅ cao mӝt cách vô
điӅu kiӋn không? Không, vì tình cҧm hay quyӅn lӧi có khi là nhӳng đӝng cơ tӕt, có
khi là nhӳng đӝng cơ xҩu. Ý thӭc nhiӋm vө thì chúng ta lҥi đӅ cao vô điӅu kiӋn. Ý
thӭc nhiӋm vө có khi đӕi lұp vӟi tình cҧm hoһc quyӅn lӧi, nhưng bao giӡ nó cũng phҧi
trưӟc. Ý thӭc nhiӋm vө thӵc hiӋn vӟi khҧ năng sҹn có thì đưӧc đӅ cao mӝt cách vô
điӅu kiӋn. Đó là cái tài sҧn chung cӫa tư tưӣng nhân dân, trong nhân dân ngưӡi ta đӅ
cao cái ҩy. Nhưng ý thӭc nhiӋm vө chӍ là mӝt trҥng thái chӫ quan thôi. Vұy nhiӋm vө
ҩy là nhiӋm vө gì? Đӕi tưӧng cӫa nó là gì? NӃu đӅ cao nó mӝt cách tuyӋt đӕi, thì

33c
chúng ta không thӇ nào quan niӋm cái đӕi tưӧng cӫa nó ngoài cái hình thӭc nhiӋm vө
ҩyù nӃu nói là vì gia đình, vì Tә quӕc, v. v... thì nó vүn hӳu hҥn. Cái vô điӅu kiӋn là
cái mӋnh lӋnh pháp luôn luôn có trong lương tâm là chúng ta phҧi hoҥt đӝng vӟi ý
thӭc nhiӋm vө.

2 - Công thӭc và tính chҩt cӫa mӋnh pháp luân lý.

Công viӋc cӫa mӝt ngưӡi làm có thӇ sai lҫm hoһc thҩt bҥi, nhưng nӃu hành đӝng vӟi ý
thӭc chân chính thì vүn đưӧc tôn trӑng. Nӝi dung cӫa nó là hình thӭc mӋnh pháp cӫa
lương tâm, quy đӏnh cho ngưӡi ҩy phҧi hoҥt đӝng vӟi ý thӭc nhiӋm vө theo đúng vӟi
mӝt mӋnh pháp phә cұp. Trong điӅu kiӋn ҩy, ai ai cũng có bәn phұn phҧi làm như thӃ,
nӃu làm khác thì không phҧi là theo hình thӭc mӋnh pháp phә cұp. Thí dөù mӝt ngưӡi
có thӇ ăn cҳp, nhưng có thӇ đһt ai ai cũng ăn cҳp đưӧc không? Không đưӧc, như thӃ
hành đӝng ăn cҳp không phҧi là hành đӝng theo mӋnh pháp phә cұp. Nhưng làm thӃ
nào không dӵa vào mӝt đӝng cơ cө thӇ như quyӅn lӧi hay tình cҧm mà có đưӧc mӝt
hành đӝng thӵc sӵ? Nói mӝt cách khác, làm thӃ nào hoҥt đӝng ҩy không dӵa vào
quyӅn lӧi tӵ nhiên cӫa con ngưӡi mà có thӇ làm thӓa mãn đưӧc con ngưӡi, thӵc hiӋn
đưӧc ưu điӇm cao nhҩt? Vҩn đӅ này Kant trҧ lӡi trong phҫn biӋn chӭng pháp cӫa lý
tính thӵc tiӉn.

3 - BiӋn chӭng pháp cӫa lý tính thӵc tiӉn

Kant đã trҧ lӡi ù ĐiӅu kiӋn thӵc sӵ thӵc hiӋn ý thӭc nhiӋm vө ҩy làù

a - Ý thӭc nhiӋm vө có thӇ hoҥt đӝng ngoài đӝng cơ tӵ nhiên, vì chúng ta có quyӅn tӵ
do đӕi vӟi tӵ nhiên, ta không chӍ là mӝt vұt thӇ tӵ nhiên mà còn là mӝt thӵc thӇ tӵ do.
Kant đã đһt quyӅn tӵ do tuyӋt đӕi ngoài tӵ nhiên.

b - Làm sao khi thӵc hiӋn nhiӋm vө ҩy, nó thӓa mãn chúng ta mӝt cách đҫy đӫ, nghĩa
là cái gì bҧo đҧm cái ưu điӇm tuyӋt đӕi ҩy tiӃn lên ưu điӇm cao nhҩt. Còn có nhӳng
ngưӡi trong thӵc tӃ làm đҫy đӫ nhiӋm vө mà vүn phҧi chӏu gian nan đau khә. Vұy thì
có thӇ nói cái ưu điӇm tuyӋt đӕi ҩy là ý thӭc nhiӋm vө, nhưng nó chưa là cao nhҩt, mà
cái ưu điӇm cao nhҩt là làm nhiӋm vө mà đưӧc hҥnh phúc. Cho nên ý thӭc nhiӋm vө
mà không thӕng nhҩt vӟi hҥnh phúc vүn không đӫ. Giҧi quyӃt vҩn đӅ này, Kant đã đi
ra ngoài tӵ nhiên và trӣ lҥi vӟi Thưӧng đӃ. Kant bҧo phҧi tin tưӣng ӣ Thưӧng đӃ, vì
thӵc tӃ không bҧo đҧm đưӧc sӵ thӕng nhҩt giӳa nhiӋm vө và hҥnh phúc trong trҫn
gian.

9 - PHÊ PHÁN

1 - Phê phán lұp luұn cӫa Kant

339
Công trình phân tích cӫa Kant có tính chҩt chân chính, nhưng rҩt hӳu hҥn và bӏ phê
phán rҩt nhiӅu, ngay cҧ trong thӡi ông.

a - NӃu nói ý thӭc nhiӋm vө là ưu điӇm tuyӋt đӕi, và muӕn nҳm đưӧc, phҧi gҥt bӓ
đӝng cơ tӵ nhiên. Vұy ông bҳt buӝc chúng ta phҧi hành đӝng như thӃ nào? Phҧi chăng
chúng ta có thӇ gҥt bӓ hӃt tình cҧm mà thӵc hiӋn đưӧc nhiӋm vө thuҫn túy không?

Có phҧi vì tôi thích mà tôi làm thì ưu điӇm kém đi hay sao? và càng ghét nhiӋm vө,
nhưng vì nhiӋm vө mà làm thì lҥi càng đưӧc trӑng dөng hay sao? Phân tích như Kant
thì đӃn kӃt luұn muӕn có ưu điӇm thì phҧi ghét nhiӋm vө. Vұy thì lҩy đӝng cơ gì? dӵa
vào đâu? và làm cái gì?

Vì thӃ phҫn chân chính cӫa Kant chӍ có giá trӏ tương đӕiù đӅ cao hình thӭc nhiӋm vө.
Nhưng chӛ sai cӫa Kant là tuyӋt đӕi hóa nó, lҩy hình thӭc cӫa nó làm ưu điӇm, tuyӋt
đӕi không có nӝi dung.

b - Theo Kant thì ý thӭc nhiӋm vө dӵa vào mӝt mӋnh pháp phә cұp, mơ hӗ, phát hiӋn
quyӅn tӵ do cӫa con ngưӡi trên mӑi quyӅn lӧi cá nhân, nhưng mӋnh pháp phә cұp ҩy
dӵa vào đâu, thì Kant cũng không giҧi quyӃt đưӧc. Kant cũng đã nói hình thӭc ҩy
cũng là nӝi dung. Đӕi tưӧng cӫa mӋnh pháp luân lý là nhân tính thuҫn túy, còn nhân
tính là mөc đích chӭ không phҧi là phương tiӋn. Xét đӃn cùng, nhân tính ҩy cũng chӍ
là hình thӭc không có nӝi dung, bҳt nguӗn ӣ mӝt đӝng cơ siêu nhiên là Thưӧng đӃ.

9 - Phê phán theo nӝi dung giai cҩp

Tҥi sao đӃn Kant mӟi đӅ cao ý thӭc nhiӋm vө đó mӝt cách tuyӋt đӕi, đӃn nӛi không
còn nӝi dung gì nӳa. Sӣ dĩ Kant đã gҥt bӓ tҩt cҧ nhӳng ưu điӇm trưӟc kia đһt ra, là vì
vӟi cách mҥng tư sҧn, mӝt hình thӭc mӟi trong nhӳng quan hӋ giӳa ngưӡi vӟi ngưӡi
đã đưӧc xây dӵng. Đó là hình thӭc pháp lý đӕi lұp vӟi các quan hӋ trưӟc như ban ơn,
như quan hӋ gia đình, nghĩa hiӋp v. v... Vӟi quan hӋ sҧn xuҩt tư bҧn chӫ nghĩa, quan
hӋ này đã chҩm dӭt mӑi quan hӋ đưӧc quy vào mӝt hình thӭc chung phә cұp có tính
chҩt duy ýù quan hӋ trao đәi hàng hóa. Đây là quan hӋ bình đҷng hình thӭc giӳa nhӳng
ngưӡi trao đәi không có vҩn đӅ tình cҧm cá nhân.

Pháp lý đưӧc xây dӵng là mӝt hình thӭc phә cұp gҥt bӓ nhӳng đӝng cơ trưӟc. Chính
cái đó mà tư tưӣng tư sҧn đã lý tưӣng hóa trong khái niӋm ý thӭc thuҫn túy vӅ nhiӋm
vө. Tҩt nhiên, trong thӵc tӃ sӵ trao đәi hàng hóa cũng phҧi dӵa vào đӝng cơ cá nhân,
nhưng trong hình thӭc nó gҥt bӓ đӝng cơ cá nhân ҩy. Pháp lý mӟi đưӧc lý tưӣng hóa
trong luân lý cӫa Kant. Nó có tính chҩt tiӃn bӝ, vì nó đҧ phá quan niӋm cũù đӅ cao ý
thӭc nhiӋm vө; nhưng nó duy tâm và phҧn ánh pháp lý tư sҧn, đҥi diӋn cho quyӅn lӧi

333
giai cҩp tư sҧn dưӟi hình thӭc tӵ do và bình đҷng. Nó có tính chҩt khô khan, vì nó
phҧn ánh tính chҩt khô khan cӫa pháp lý tư sҧn, vì quan hӋ sҧn xuҩt hàng hóa gҥt bӓ
đӝng cơ có nӝi dung tình cҧm, đһt quan hӋ giӳa ngưӡi và ngưӡi có tính chҩt duy lý
theo mӝt nguyên tҳc tӵ do và bình đҷng. Cái bình đҷng tӵ do này có phҫn chân chính,
nó đã đҧ phá phong kiӃn, bҧo đҧm mӝt phҫn nào quyӅn lӧi nhân dân, nhưng trên hình
thӭc thôi; còn nӝi dung là quyӅn lӧi cӫa giai cҩp tư sҧn. Đó chính là nӝi dung luân lý
cӫa Kant. Trong phҥm vi cӫa Kant, mâu thuүn đưӧc giҧi quyӃt như thӃ nào? Khi Kant
đӅ ra quyӅn tӵ do tuyӋt đӕi cӫa lý tính con ngưӡi, thì lҥi có mâu thuүn giӳa quyӅn tӵ
do tuyӋt đӕi ҩy và thӃ giӟi quan quy luұt tính cӫa khoa hӑc mӟi mà Kant đã thiӃt lұp
trong cuӕn phê phán lý tính thuҫn túy.

Theo Kant, mӑi vұt đӅu theo quan hӋ nhân quҧ, và nҵm trong nhӳng hình thӭc tiên
nghiӋm không gian và thӡi gian. Chúng ta chӍ có thӇ biӃt thӃ giӟi tӵ nhiên ҩy thôi. Vӟi
cuӕn XPhê phán lý tính th͹c ti͍n», hình như lҥi xuҩt hiӋn mӝt thӃ giӟi quan luân lý
mӟi có mӝt quyӅn tӵ do tuyӋt đӕi, có mӝt mӋnh pháp tuyӋt đӕi chӕng lҥi tӵ nhiên
(quyӅn lӧi và tình cҧm). Kant tìm cách giҧi quyӃt mâu thuүn này bҵng thҭm mӻ hӑc.

VI - THҬM MӺ HӐC CӪA KANT

Phê phán năng 1͹c phán đoán

1 - NӜI DUNG

Làm sao trong tӵ nhiên lҥi có mӝt vұt không theo quy luұt tӵ nhiên, lҥi theo lý tính, do
đó có quyӅn tư do đӕi vӟi tӵ nhiên theo hình thӭc mӋnh pháp phә cұp ngoài siêu
nhiên? Kant đã trҧ lӡiù vҩn đӅ này không thӇ biӋn chính theo lý luұn đưӧc, vì nó có hai
hӋ thӕng song song tӗn tҥi. Khoa hӑc tӵ nhiên và luân lý mâu thuүn nhau. Ta chӍ có
thӇ biӋn chính tương đӕi bҵng thí dө thҭm mӻ. Trong thҭm mӻ, có sӵ điӅu hòa không
thӇ giҧi thích bҵng lý luұn, nhưng có thӵc trong tӵ nhiên và lý tính. NӃu phân tích
nhұn xét cӫa ta vӅ cái đҽp, thì thҩy hình thӭc nhұn xét vӅ thҭm mӻ khác vӟi nhұn xét
vӅ đӕi tưӧng tӵ nhiên vìù

a - Mӝt vұt đҽp gây cho ta mӝt trҥng thái khoan khoái không phө thuӝc vào đӝng cơ
hay mӝt xu hưӟng tӵ nhiên nào cҧ. Ví dө trông thҩy mӝt bӭc tranh vӁ mӝt nҧi chuӕi
chҷng hҥn, nӃu bӭc tranh đҽp, chúng ta cҧm thҩy khoan khái, mӝt khoan khoái vô tư
vì không thӓa mãn mӝt nhu cҫu vұt chҩt gì cҧ (ăn ngon).

b - Nhұn xét thҭm mӻ có giá trӏ phә cұp nghĩa là đưӧc mӑi ngưӡi công nhұnù nhưng
giá trӏ ҩy là không phө thuӝc vào mӝt khái niӋm nào cҧ. Thí dөù đo chiӅu dài, chiӅu
rӝng cӫa mӝt vұt, hay xét quҧ đҩt quay chung quanh mһt trӡi trong mӝt năm, thì
nhӳng nhұn xét ҩy có giá trӏ phә cұp và đưa đӃn khái niӋm đúng đҳn. Nhưng trong
thҭm mӻ hӑc, thì không dӵa vào khái niӋm như trên đưӧc.

33î
c - Nhұn xét thҭm mӻ hӑc có tính chҩt mөc đích, nhưng không nhҵm mӝt mөc đích cө
thӇù cái đҽp có mӝt sӵ điӅu hòa giӳa các bӝ phұn, hình như các bӝ phұn đưӧc sҳp xӃp
theo mӝt quy luұt mөc đích, nhưng không thӇ đһt cho nó mӝt mөc đích cө thӇ đưӧc.

d - Nhұn xét ҩy đúng thì có chân lý, nhưng nó không dӵa vào mӝt thӵc tӃ khách quan.
Chính vì nhұn xét cái đҽp là mӝt chân lý nên nó là mӝt thӵc tӃ khách quan, có ý kiӃn
thӕng nhҩt, nhưng không dӵa vào mӝt thӵc thӇ có thұt.

9 - PHÊ PHÁN

a - Nhұn xét thҭm mӻ cӫa Kant dӵa trên 4 đһc điӇm trên có phҫn đúng là không thӇ
máy móc quy đӏnh cái đҽp, cái mà trưӟc kia gӑi là thiên tài (nghӋ thuұt sáng tác) và
thưӣng thӭc (trí nhұn xét). Nhưng mӝt mһt khác, nhұn đӏnh như vұy thì không còn
cách gì nhұn đӏnh ý nghĩa cӫa tác phҭm nӳa, không thӇ đһt mӝt lý do gì biӋn chính
cho sӵ nhұn xét cӫa chúng ta, chӍ còn thӕng nhҩt trên hình thӭc, không còn nӝi dung
gì nӳa. Đi xa hơn thì không phҧi nhұn xét thҭm mӻ nӳa. Sӣ dĩ có hình thӭc đҽp cũng
là do ӣ nӝi dung cӫa nó. Mӝt vұt đҽp thì phҧi biӇu hiӋn mӝt cái gì, mӝt nӝi dung chân
chính gì.

b - Quan niӋm thҭm mӻ trên cũng xuҩt phát tӯ cơ sӣ giai cҩp cӫa Kant trong quá trình
cách mҥng tư sҧnù nghӋ thuұt có đưӧc giҧi phóng, nó không phөc vө trӵc tiӃp mӝt sӕ
ngưӡi có đӏa vӏ rõ rӋt như trong xã hӝi phong kiӃn nӳa; nhà nghӋ thuұt không phҧi
bám vào phong kiӃn mà có thӇ sinh sӕng bҵng nghӋ thuұt cӫa mình, trên cơ sӣ quan
hӋ trao đәi hàng hóa. Nhưng sӵ giҧi phóng đó cũng chӍ là hình thӭc. Vì thӵc tӃ thì
tranh bán cho ai? Và ai có tiӅn mua? Tranh phҧi thӓa mãn ngưӡi mua. Cho nên hình
thӭc tӵ do cũng phөc vө tư sҧn, phӫ đӏnh cái nӝi dung cũng là phөc vө cho tư sҧn.
Giai cҩp tư sҧn sӕng vӅ hình thӭc, vӟi hình thӭc ҩy, nó phҧn ánh sâu sҳc phương thӭc
sҧn xuҩt tư sҧn là tӵ do cҥnh tranhù cӭ cҥnh tranh rӗi sӁ đưӧc điӅu hòa hӃt. Hình thӭc
tӵ do này đã đưӧc tư sҧn đӅ cao trong quan niӋm «nghӋ thuұt vӏ nghӋ thuұt».

VII - KӂT LUҰN

Tư tưӣng cӫa Kant biӇu hiӋn nhӳng ưu và khuyӃt điӇm cӫa cách mҥng tư sҧn mӝt
cách đһc biӋt đúng đҳn. TriӃt hӑc cӫa ông đã có nhiӅu ҧnh hưӣng trong giai đoҥn đӃ
quӕc chӫ nghĩa (tư bҧn tiӃp tөc phát triӇn khuyӃt điӇm cӫa ông). Trong triӃt hӑc tư sҧn,
đӕi lұp vӟi tư tưӣng cӫa giai cҩp công nhân lúc bҩy giӡ, có hai hưӟng chính là Kant
và Herder®10], nhưng hưӟng phә cұp vүn là hưӟng cӫa Kant, vì mӝt mһt tư tưӣng ông
sát vӟi quyӅn lӧi cӫa giai cҩp tư sҧn, mӝt mһt biӋn chính cho mӑi kinh nghiӋm thӵc tӃ
cӫa giai cҩp tư sҧnù phê phán lý tính thuҫn túy (khoa hӑc), phê phán lý tính thӵc tiӉn
(pháp lý) và thưӣng thӭc thuҫn túy (thҭm mӻ hӑc).

33Ë
Đó là thӃ giӟi quan hình thӭc chӍ dӵa vào hình thӭc mà đòi nҳm đưӧc nӝi dung.

GHI CHÚ
TriӃt hӑc cӫa Kant

+ Th͹c t̩iù kinh nghiӋm này khác nhau tùy triӃt gia. Trong Kant nó chӍ là thӵc tҥi
tương đӕi, trong chúng ta kháclà thӵc tҥi tuyӋt đӕi®11].

+ Duy tâm trên dӵa vào nhӳng phҥm trù chӫ quan trưӟc kinh nghiӋmù phҥm trù trí tuӋ,
tiên thiên cӫa cҧm giác - chӫ quan có tính phә cұp.

+ Duy tâm kinh nghiӋm không công nhұn phҥm trù nào. Nó dӵa vào chӫ quan cá nhân.

+ h̩m trùù kinh nghiӋm cӫa trí tuӋ quy đӏnh tính chҩt căn bҧn cӫa thӵc tӃ khách quan
nào đó. Phҥm trù ӭng dөng vào hiӋn tưӧng mà rút ra quy luұt. Phҥm trù cӫa Kant có
trưӟc kinh nghiӋm, nhưng phҧi có kinh nghiӋm nó mӟi có nӝi dung (Platon cho ý
niӋm là cҫn kinh nghiӋm), Kant tiӃn bӝ tương đӕi ӣ đây.

+ Ng͡ tínhù năng lӵc nhұn xét. Pý tínhù năng lӵc lý luұn.

+ Kant phê phán cuӝc tranh luұn cӫa các phái đӕi lұp vӅ Thưӧng dӃ, cho rҵng không
thӇ có vҩn đӅ ҩy đưӧc vì lý tính đã làm viӋc ngoài vӕn liӃng cӫa ngӝ tính.

- Vҩn đӅ hӳu hҥn hay vô hҥn là vô ích.

- Vҩn đӅ nguyên nhân có hai phương diӋnù vӅ hiӋn tưӧng vũ trө thì vô hҥn; vӅ mһt tӵ
tҥi có thӇ là mӝt nguyên nhân tuyӋt đӕi.

+ ThӃ giӟi quanù gӗm vũ trө quan và xã hӝi quan.

+ Trong huy͉n h͕c Kant công nhұn huyӅn hӑc kinh nghiӋm tӵ nhiên và vӅ pháp lý.

+ Hҥi cho trұt tӵ cũ, vì huyӅn hӑc cũ chӍ nҳm đưӧc phҫn máy móc mà không nҳm
đưӧc phҫn hoҥt đӝng, ӣ đây nó đi vào duy tâm. Hoҥt đӝng -- trong Kant là sӵ xây
dӵng cҧm giác theo phҥm trù, và ӣ Hégel là biӋn chӭng pháp duy tâm -- có giá trӏ thӵc
tӃ, vì nó phҧn ánh thӵc tӃ là quá trình xây dӵng nhұn thӭc phҧn ánh phương thӭc sҧn
xuҩt. Sӵ hҥn chӃ cӫa tư tưӣng Pháp, mӝt phҫn do tình trҥng khoa hӑc bҩy giӡ, nhưng
phҫn chính vì nó là duy vұt máy móc, chӍ có thӇ máy móc thôi.

33ƒ
+ Kant cho nhӳng biӃn chuyӇn cӫa thӵc tӃ theo nhӳng quy luұt cӫa trí tuӋ. Kant cho
kinh nghiӋm là sӵ ӭng dөng nhӳng phҥm trù cӫa trí tuӋ - đó là vì có sӵ hҥn chӃ làm
cho không tin tưӣng ӣ mình mà đi tìm chӛ khác. HuyӅn hӑc đһt nó Thưӧng đӃ.
(Thưӧng đӃ là điӅu kiӋn phát triӇn khoa hӑc, vì trong thӵc tӃ nhà vua cҫn cho phát
triӇn sҧn xuҩt tư sҧn), còn Kant không cho là Thưӧng đӃ, nhưng là trí tuӋ thì cũng là
mӝt quyӅn lӵc duy tâm tinh thҫn, phҧn ánh tư sҧn còn phҫn nào chưa tin tưӣng nó, và
còn dӵa vào giai cҩp phong kiӃn, nhưng không nói rõ nó cҫn mӝt nhà vua.

+ Yêu cҫu cách mҥng là yêu cҫu cӫa mӭc cao nhҩt.

Lұp trưӡng cӫa Kant duy tâm, nhưng vӅ nӝi dung chӏu ҧnh hưӣng yêu cҫu cách mҥng
tư sҧn Pháp, nên không thӇ đһt vҩn đӅ Thưӧng đӃ.

+ Tӯ sӵ sҳp xӃp mӋnh đӅ cӫa huyӅn hӑc, Kant rút ra phҥm trù (mӋnh đӅ sҳp xӃp theo
sӕ lưӧng, theo nhân quҧ...).

Ôétaphysique đӅu dӏch bҵng siêu hình, và huyӅn hӑc. Nhưng siêu hình nhҩn mҥnh vӅ
phương pháp, sau này Mác, Engel dùng đӇ đӕi lұp vӟi biӋn chӭng; còn huyӅn hӑc
nhҩn mҥnh vӅ nӝi dung, và tӗn tҥi trong Trung Cә và thӃ kӹ XVI.

C̫m giácù kӃt quҧ cӫa tác dөng cӫa khách quan vào cҧm giác. Cҧm giác là nguyên
liӋu xây dӵng nên kinh nghiӋm, kinh nghiӋm có đӕi tưӧng.

Locke cho kinh nghi͏m do cҧm giác và tư duy (kinh nghiӋm bên trong). Kant cho kinh
nghiӋm tӯ cҧm giác, theo tӯng phҥm trù cӫa trí tuӋ.

Kant phân biӋt trí tuӋ và lý tính, lý tính chӍ kinh nghiӋm huyӅn hӑc, lý tính là trí tuӋ
đưӧc sӱ dөng mӝt cách toàn bӝ, vӟi hưӟng hӋ thӕng hóa. Trí tuӋ ӭng dөng vào nhұn
xét.

Kinh nghiӋm cӫa Kant có tác dөng trong thӃ giӟi thӵc nhưng không áp dөng trong thӃ
giӟi tӵ tҥi, nhưng đӭng vӅ luân lý thì có thӇ có ӭng dөng đưӧc, tӵ tҥi đó là thӃ giӟi cũ;
nó là đòi hӓi cӫa lương tâm con ngưӡi mà lương tâm không đưӧc thӓa mãn trong cuӝc
sӕng thӵc tҥi.

Sau khi phân tích ý thӭc, Kant nhұn đӏnh ý thӭc con ngưӡi vӅ phương diӋn vұt tӵ tҥi
lên ӣ trên đӇù tӵ do tuyӋt đӕi, linh hӗn bҩt diӋt, Thưӧng đӃ - giҧ thuyӃt tҩt nhiên.

Tiêu chuҭn luân lý là mӋnh pháp phә cұp.

33d
Quan đi͋m th͇ giͣi t͹ t̩i

- Khoa hӑc sau này đưӧc thӃ giӟi quan khoa hӑc thuҫn túy ӭng dөng, khoa hӑc vӅ
thӵc nghiӋm nhưng duy tâm vӅ luұn lý, tư tưӣng kinh nghiӋm phê phán cӫa Mach®12]
và Avénarius®13]ù khoa hӑc chӍ có cҧm giác và quan hӋ giӳa cҧm giác thôi - phát triӇn
khoa hӑc thӵc nghiӋm, nhưng phӫ đӏnh giá trӏ cӫa nó, phӫ đӏnh thӃ giӟi quan, nhân
sinh quan khoa hӑc; đây là mӝt hưӟng chính chӕng Mác -xít.

- Trong lӏch sӱ cũ, v̵t lý h͕c lý tính là toàn bӝ vұt lý chân chính, Kant phân biӋt vұt lý
hӑc thӵc sӵ nghiên cӭu thӃ giӟi thӵc tҥi, nhưng trưӟc đó có vҿ thuҫn túy nҳm phҫn
nguyên lý hình thӭc dӵa vào quy luұt trí tuӋ, hình thӭc không gian và thӡi gian (quy
luұt hӓa lӵc kӃt hӧp quy luұt nhân quҧ vӟi không gian và thӡi gian).

+ Nhân tínhù nӝi dung cӫa lương tâm.

+ Bi͏n chͱng phápù Phương pháp tranh luұn đӇ tìm ra chân lý. Tranh luұn là thưӟc tư
tưӣng - qua mӝt quá trình tư tưӣng có thӇ đi đӃn sӵ thӵc, tư tưӣng tӵ nó tӟi chân lý,
không cҫn kinh nghiӋm. Aristote cho biӋn chӭng là nguy biӋn. Kant dӵa vào đҩy, cho
lý luұn cũ là mӝt thӭ biӋn chӭng pháp, nhưng Kant công nhұn giá trӏ quy luұt vӅ chӫ
quan cӫa nó, và xuҩt phát điӇm mӝt cơ sӣ chân chính cӫa nó, và như thӃ vì nó đòi
tuyӋt đӕi hóa 1 cơ sӣ chân chính và hưӟng tuyӋt đӕi hóa cũng là chân chính, nhưng
ông lҥi thӵc tӃ hóa hưӟng đó và xem là xong rӗi.

Trong biӋn chӭng pháp này có mang nhӳng tính chҩt cӫa nó bҩy giӡù Kant nҳm đưӧc
hưӟng hӋ thӕng hóa, quy luұt hӛ tương tác dөng, cơ sӣ cӫa mӑi quy luұt biӋn chӭng
ngày nay, và Kant đã bӝc lӝ nhӳng sai lҫm do sӵ vұn dөng nó mӝt cách tuyӋt đӕi.

- ëoethe®14]ù tәng hӧp mӑi nhân văn tӯ trưӟc. ĐӅ cao lý tính nhưng cũng đӅ cao
nhӳng hoҥt đӝng ngoài lý tính - nhân sinh quan nhҵm lý tính, nhưng vүn đӅ cao nhӳng
hoҥt đӝng ngoài lý tínhù bҧn năng, say mê...

Tiên thiênù (A priori)ù có trưӟc kinh nghiӋm.

- VӅ th͇ giͣi t͹ t̩i, theo Kant, ta không hiӇu biӃt gì hӃt, cũng không gӑi là thӃ giӟi
đưӧc, nó không bao hàm mӝt khái niӋm nào, nhưng vì đòi hӓi cӫa thӵc tiӉn ta có
quyӅn tin có Thưӧng đӃ, v. v...

Nó phҧn ánh sӵ bҩt lӵc cӫa giai cҩp tư sҧn, là vì sáng tҥo ra khoa hӑc này và thӇ hiӋn
trong phương pháp lý tính thӵc tiӉn - nó phҧn ҧnh ҧnh hưӣng phong kiӃnù ta không
biӃt gì vӅ thӵc tҥi ҩy, nhưng có thӇ tin theo tín ngưӥng cũ (trên dưӟi, ban ơn, biӃt ơn
có tính chҩt cá nhân), trái lҥi xóa bӓ nó và nêu mӝt tiêu chuҭn mӟi mӋnh pháp phә cұp

33©
- quan hӋ tư sҧn, pháp lý tư sҧn ± bình đҷng và tӵ do, hình thӭc quan hӋ giӳa ngưӡi và
ngưӡi, quan hӋ này đưӧc Kant tuyӋt đӕi hóa đһt thành m͏nh pháp luân lý, mӝt thӭ tiêu
chuҭn phә cұp.

Công kích đ͡ng cơ quy͉n lͫi là công kích quan hӋ biӃt ơn và ban ơn, đưa quyӅn lӧi đӇ
biӋn chính cho quan hӋ tư sҧn. Quan hӋ trao đәi tư bҧn căn bҧn vүn là quyӅn lӧi,
nhưng trên hình thӭc nó không nói ra, quan hӋ tư sҧn đưӧc che đұy như thӃ đӇ biӇu
hiӋn ra như mӝt công lý chân chính.

- Vì không dӵa vào mӝt tiêu chuҭn cө thӇ nào, nên Kant phҧi dùng tӟi linh hӗn bҩt
diӋt, Thưӧng đӃ, đӇ chӭng minh làm theo luân lý đҥt đưӧc ưu điӇm tuyӋt đӕi và ưu
điӇm cao nhҩt (hҥnh phúc và tài) trong biӋn chӭng pháp thӵc tiӉn.

Trҫn Đӭc Thҧo

(L͓ch s͵ Tư tưͧng trưͣc Marx, tr. 386-423)

®1] Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels = ëeneral History of

Nature and Theory of the Heavens (1755). PTL
®2]Kritik der reinen šernunft = Critique of ure Reason = Critique de la raison
pure (1781), Kritik der praktischen šernunft = Critique of ractical Reason =
Critique de la raison pratique (1788), Kritik der Urteilskraft = Critique of
Judgement = Critique de la faculté de juger (1790). PTL
®3] Nicolaus Copernicus (1473 ± 1543) nhà thiên văn hӑc đҫu tiên đã đưa ra thuyӃt
nhұt tâm (Mһt Trӡi ӣ trung tâm). Tác phҭm chínhù De revolutionibus orbium
coelestium (V͉ s͹ chuy͋n đ͡ng quay cͯa các thiên th͋, 1543). PTL
®4] Sturm und Drang(Dông t͙ vàĐam mê, khoҧng 1760-1780), phong trào văn
hӑc nghӋ thuұt Đӭc, đӅ cao chӫ quan cá nhân và chӫ trương giҧi phóng tҩt cҧ mӑi
tình cҧm mãnh liӋt cӫa con ngưӡi trưӟc nhӳng gò bó xuҩt phát tӯ chӫ nghĩa duy lý
và thӃ kӹ Khai Sáng trong lĩnh vӵc này. Hai tác giҧ điӇn hình nhҩt cӫa phong trào
là triӃt gia Johann Georg Hamann (1730-1788) và văn hào Johann Wolfgang von
Goethe. PTL
®5] Johann Gottleib Fichte (1762-1814), triӃt gia duy tâm Đӭc. Tác phҭm chínhù
Principes fondamentaux de la Doctrine de la science (1794), Fondements du
Droit naturel (1796-1797), Destination de l'homme (1800), Discours à la nation
allemande (1807-1808). PTL

33{
®6] Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling (1775 ± 1854), triӃt gia duy tâm Đӭc.
Tác phҭm chínhù Idées pour une philosophie de la nature (1797). Système de
l'idéalisme transcendantal (1800). PTL
®7] Étienne Bonnot de Condillac (1714 ± 1780), tu sĩ và triӃt gia duy cҧm Pháp.
Tác phҭm chínhù Essai sur l¶origine des connaissances humaines (1746), Traité
des sensations (1754), La Logique ou l¶Art de penser (1780). PTL
®8] Claude Adrien Helvétius (1715 ± 1771), triӃt gia duy cҧm Pháp. Tác phҭm
chínhù De l'Esprit (1758), De l¶Homme (1773). PTL
®9] Grundlegung zur Metaphysik der Sitten = Groundwork of the Metaphysics
of Morals = Fondation de la métaphysique des mœurs (1785), Metaphysische
Anfangsgründe der Naturwissenschaft = Metaphysical Foundations of Natural
Science = (1786)
®10] Johann Gottfried von Herder (1744 ± 1803), nhà thҫn hӑc, và triӃt gia Đӭc.
Tác phҭm tiêu biӇuù Traité de l¶origine du langage (1771), Idées pour une
philosophie de l¶histoire de l¶humanité (1784-1791), Ecrits chrétiens (1796-1799),
Entendement et expérience: une métacritique de la critique de la raison pure
(1799). PTL
®11] ... trong chúng ta khác là th͹c t̩i tuy͏t đ͙i. Có lӁ phҫn ghi lҥi này cӫa câu bӏ
thiӃu sót. PTL
®12] Ernst Mach (1838 - 1916), nhà vұt lý và triӃt gia Áo. Tác phҭm chínhù
Analyse des sensations (1886), La connaissance et l'erreur (1905), La
mécanique: Exposé historique et critique de son développement (1883). PTL
®13] Richard Heinrich Ludwig Avenarius (1843 ± 1896), triӃt gia Đӭc, bӕ đҿ cӫa
chӫ nghĩa kinh nghiӋm phê phán. Tác phҭm chínhù Critique de l'expérience pure
(1888-1890), Le concept humain du monde (1891). PTL
®14] Johann Wolfgang von Goethe (1749 ± 1832), văn hào, triӃt gia và nhà khoa
hӑc Đӭc. Tác phҭm tiêu biӇuù Les Souffrances du jeune Werther (1774), La
métamorphose des plantes et autres écrits botaniques (1790), Le serpent vert
(1795), Traité des couleurs (1810). PTL

3î

 PHҪN MƯӠI HAI
*
TRIӂT HӐC CӘ ĐIӆN ĐӬC
TӮ KANT ĐӂN HEGEL

BiӋn chӭng pháp duy tâm cӫa Hegel là thành tích cao nhҩt cӫa tư tưӣng cұn đҥi trưӟc
Marx. TriӃt hӑc cә điӇn Đӭc, chӫ nghĩa xã hӝi không tưӣng Pháp và Anh, kinh tӃ hӑc
Anh, đó là ba nguӗn gӕc chính cӫa chӫ nghĩa Marx.

Hҥt nhân duy lý trong biӋn chӭng pháp Hegel

Marx lҩy lҥi cӫa Hegel phương pháp biӋn chӭng, cҧi biӃn nó tӯ mӝt phương pháp biӋn
chӭng duy tâm thành phương pháp biӋn chӭng cӫa chӫ nghĩa duy vұt. Sӣ dĩ Marx
thӵc hiӋn đưӧc mӝt cuӝc biӃn chҩt như vұy chính là vì trong biӋn chӭng pháp cӫa
Hegel đã có mӝt cơ sӣ chân lý nào đó, đҩy là cái hҥt nhân duy lý, tӭc là cái phương
pháp nêu mâu thuүn trong mӑi khái niӋm và suy diӉn cuӝc biӃn chuyӇn theo quá trình
phát triӇn mâu thuүn. Hegel đã vұn dөng phương pháp nêu mâu thuүn đó mӝt cách lӝn
ngưӧc, chân cho lên trên, đҫu đӇ xuӕng dưӟi; lӁ ra phҧi thҩy rҵng do mâu thuүn nӝi tҥi
mà vұt chҩt luôn luôn biӃn chuyӇn, và đӃn mӝt trình đӝ nào đó mӟi phát sinh ra tinh
thҫn, thì Hegel lҥi cho rҵng nguӗn gӕc mâu thuүn là hoҥt đӝng cӫa tinh thҫn.

Cái hҥt nhân duy lý nói trên ӣ đâu mà ra? Tҥi sao chӫ nghĩa duy tâm tuyӋt đӕi cӫa
Hegel lҥi nҳm đưӧc cơ sӣ chân lý đó? Muӕn hiӇu đưӧc điӇm này thì cҫn phҧi xét đӃn
nguӗn gӕc lӏch sӱ cӫa chӫ nghĩa duy tâm tuyӋt đӕi cӫa Hegel.

Nguӗn gӕc lӏch sӱ chӫ nghĩa duy tâm tuyӋt đӕi cӫa Hegel

BiӋn chӭng pháp duy tâm cӫa Hegel là kӃt quҧ cӫa quá trình xây dӵng phương pháp
biӋn chӭng trong triӃt hӑc Đӭc tӯ Kant; quá trình ҩy phҧn ánh nhӳng đòi hӓi cӫa tư
tưӣng cách mҥng tư sҧn Âu châu thông qua tình hình đһc biӋt cӫa giai cҩp tư sҧn Đӭc.
Ưu điӇm lӟn nhҩt cӫa Kant là đã đӅ cao đưӧc vai trò lao đӝng sáng tҥo ra thӃ giӟi, tuy
chӍ quan niӋm cái lao đӝng ҩy là lao đӝng tinh thҫn. ThӃ giӟi cӫa Kant là thӃ giӟi cӫa
tư sҧn, thӃ giӟi trao đәi hàng hóa. Trong chӃ đӝ kinh tӃ phong kiӃn, nhӳng vұt làm ra
chӫ yӃu là đӇ sӱ dөng, nӃu có trao đәi cũng chӍ là trong phҥm vi đӏa phương nhӓ hҽp,
vӟi quan niӋm ban ơn. Vӟi kinh tӃ tư sҧn, quan hӋ chính trong xã hӝi là quan hӋ trao
đәi hàng hóa trên cơ sӣ bình đҷng - thӵc ra bình đҷng ӣ đây chӍ là hình thӭc, chӍ đӇ
che đұy đӝng cơ quyӅn lӧi ӣ bên trong - hàng hóa là sҧn sinh ra trong mӝt quá trình
sҧn xuҩt cӫa máy móc, có tә chӭc, duy lý. Như vұy là tính chҩt lao đӝng sáng tҥo đã

3îc
đưӧc thӵc hiӋn vӟi mӝt mӭc cao. Đã đӃn lúc có điӅu kiӋn đӇ tin rҵng thӃ giӟi cӫa loài
ngưӡi - cái thӃ giӟi hàng hóa - là do con ngưӡi tҥo ra.

Nhưng vұt chҩt mà tư sҧn đӅ cao chӍ là vұt chҩt máy móc, chưa phҧi là vұt chҩt thӵc
sӵ lao đӝng tӭc là con ngưӡi lao đӝng. Giai cҩp tư sҧn chӍ giӳ lҥi phҫn lao đӝng trí óc,
lao đӝng tә chӭc sҧn xuҩt và tính toán kӻ thuұt sҧn xuҩt, gҥt bӓ phҫn lao đӝng thӵc sӵ
tӭc là con ngưӡi sҧn xuҩt. Đây cũng là nguyên nhân tính chҩt hҥn chӃ cӫa tư tưӣng
Kant khi ông đӅ cao vai trò lao đӝng trong quá trình hiӇu biӃt và xây dӵng thӃ giӟi,
Kant hҥn chӃ lao đӝng đó trong phҥm vi tinh thҫn, do hoҥt đӝng cӫa tinh thҫn mà thӃ
giӟi bên ngoài đưӧc xây dӵng và có đưӧc tính chҩt khách quan.

Trong bҧn đӅ án vӅ Feuerbach®1] gӗm 11 điӇm, Marx viӃt rҵng trong chӫ nghĩa duy
vұt trưӟc kia ngưӡi ta chӍ nҳm đưӧc vұt chҩt vӅ phҫn tĩnh cӫa nó, tӭc là trong phҥm vi
nó đưӧc phҧn ánh mӝt cách thө đӝng vào trong giác quan cӫa con ngưӡi. Còn phҫn
hoҥt đӝng thì chӫ nghĩa duy vұt cũ chưa nҳm đưӧc. Vì vұy nó chӍ đưӧc đӅ cao trong
phҥm vi tinh thҫn, duy tâm. Nhưng tương đӕi vӟi điӅu kiӋn lӏch sӱ lúc bҩy giӡ, viӋc
đӅ cao này cũng đã là mӝt bưӟc tiӃn bӝ. Vì lao đӝng tinh thҫn đưӧc nêu lên đó cũng
phҧn ánh đưӧc phҫn nào phương thӭc sҧn xuҩt mӟi, và thӵc ra nó cũng bҳt nguӗn tӯ
lao đӝng thӵc sӵ.

Vì vұy, đһc điӇm cӫa tư tưӣng duy tâm Đӭc là đã xây dӵng đưӧc mӝt khái niӋm vӅ
chӫ quan, nó phҧn ánh quá trình thӵc tӃ cӫa lӏch sӱ, tӭc là quá trình lao đӝng xây
dӵng thӃ giӟi. Đây chính là cái hҥt nhân duy lý.

Lao đӝng tinh thҫn mà Kant quan niӋm chӍ phҧn ánh đưӧc hình thӭc kӻ thuұt cӫa
phương thӭc sҧn xuҩt máy móc. Kant cho rҵng thӃ giӟi mà ta nhұn thӭc đưӧc là do sӵ
liên kӃt nhӳng cҧm giác theo quy luұt sӕ lưӧng và nhân quҧ, quan niӋm đó phҧn ánh
tính chҩt sҧn xuҩt hàng hóa theo quy luұt sӕ lưӧng và nhân quҧ. Đҩy mӟi chӍ là hình
thӭc kӻ thuұt sҧn xuҩt, chưa đi vào con ngưӡi lao đӝng thӵc sӵ. Kant mӟi phҧn ánh
phương thӭc sҧn xuҩt trong giai đo̩n ti͉n cách m̩ng; Kant chưa tin tưӣng hoàn toàn
vào cái thӃ giӟi hàng hóa và cho đҩy chưa phҧi là thӵc tҥi tuyӋt đӕi, chưa phҧi là vұt
tӵ tҥi.

TiӃn lên mӝt bưӟc nӳa, đӃn giai đo̩n cách m̩ng cҫn phҧi khҷng đӏnh hoàn toàn cái
thӃ giӟi mӟi, Fichte®2] đã tuyӋt đӕi hóa quan niӋm duy tâm cӫa Kant. Fichte nóiù nӃu
thӃ giӟi là do ý thӭc chӫ quan cӫa ta mà có, do lao đӝng tinh thҫn xây dӵng lên, thì
đҩy cũng là thӃ giӟi duy nhҩt, ngoài nó ra không có vұt tӵ tҥi nào khác.

Fichte đã đi thêm đưӧc mӝt bưӟc trên con đưӡng xây dӵng phương pháp biӋn chӭng.
Fichte đã tӯng thҩy mâu thuүn giӳa hoҥt đӝng sáng tҥo và thӃ giӟi đưӧc sáng tҥo, giӳa
cái «tôi» và cái «không phҧi là tôi». Tôi chӍ là mӝt vұt thӇ trong thӃ giӟi tӵ nhiên và

3î9
thӃ giӟi đó ҧnh hưӣng đӃn tôi. Nhưng mһt khác, cái chӫ quan cӫa tôi đã đһt raù tôi là
mӝt vұt thӇ. Hai mһt đó đã đưӧc Fichte biӇu diӉn trong hai mӋnh đӅù vӅ quan hӋ lý
thuyӃt là tôi t͹ đ̿t (tôi là do cái không phҧi là tôi quy đӏnh); và trên quan hӋ thӵc tiӉn
là tôi đ̿t (cái không phҧi tôi là do tôi quy đӏnh).

Phương pháp mâu thuүn này mӟi đưӧc sӱ dөng trong phҥm vi chӫ quan, cái khách
quan ӣ đҩy chung quy vүn nҵm trong chӫ quan. Mâu thuүn giӳa tôi và cái không phҧi
tôi vүn nҵm trong tôi, vì chính tôi đһt ra cái quan hӋ đó - cái tôi vүn là tuyӋt đӕi.

Vӟi Schelling®3], phương pháp biӋn chӭng lҥi tiӃn mӝt bưӟc nӳa. Phương pháp mâu
thuүn cӫa Schelling đã đi quá nӝi dung chӫ quan và bao gӗm cҧ tӵ nhiên. Theo
Schelling, mâu thuүn giӳa tinh thҫn và tӵ nhiên xuҩt phát là tӯ cùng mӝt nguӗn gӕcù
đó là «TuyӋt đӕi». Tӵ nhiên không phө thuӝc vào tinh thҫn nӳa, khách quan không
nҵm trong chӫ quan nӳa, hai cái đó xuҩt phát tӯ cùng mӝt TuyӋt đӕi.

Tư tưӣng cӫa Schelling đã phҧn ánh giai đoҥn hưӣng thө lung tung sau khi chӃ đӝ
mӟi cӫa giai cҩp tư sҧn đã đưӧc thӵc hiӋn, quan hӋ tư bҧn trưӟc kia còn là lý tưӣng
nay đã thành sӵ thӵc và phát triӇn mӝt cách lung tung.

Nhưng rӗi cũng phҧi đӃn yêu cҫu әn đӏnh tình trҥng hӛn đӝn đó, và xây dӵng mӝt
chính quyӅn điӅu hòa xã hӝi mӝt cách tương đӕi. Yêu cҫu mӟi đó đưӧc phҧn ánh
trong triӃt hӑc cӫa Hegel.

TriӃt hӑc cӫa Hegel vұn dөng mӝt cách có hӋ thӕng phương pháp biӋn chӭng, tӭc là
phương pháp nêu mâu thuүn và biӇu diӉn quá trình biӃn chuyӇn cӫa mâu thuүn.
Phương pháp cӫa Hegel phҧn ánh đҫy đӫ hơn quá trình lӏch sӱ thӵc tӃ, cho là trong
mӛi giai đoҥn có phát sinh ra mâu thuүn nӝi bӝ, và có phҧn ánh quá trình đó mӝt cách
có thӭ tӵ, hӋ thӕng. Nhưng Hegel lҥi nói rҵng quá trình phát triӇn vұt chҩt là do mâu
thuүn cӫa hoҥt đӝng tinh thҫn. Hegel chӍ trông thҩy hiӋn tưӧng ӣ bên trên, nên cho
rҵng tinh thҫn quy đӏnh sӵ tiӃn hóa, hoҥt đӝng tinh thҫn sáng tҥo ra thӃ giӟi. MӋnh đӅ
chung cӫa Hegel phҧn ánh mӝt chân lýù đó là con ngưӡi sáng tҥo thӃ giӟi lӏch sӱ.
Nhưng con ngưӡi đó chӍ đưӧc quan niӋm trong phҥm vi tinh thҫn. Tuy nhiên con
ngưӡi tinh thҫn cũng chӍ là hình ҧnh cӫa con ngưӡi lao đӝng thӵc sӵ. Hҥt nhân duy lý
trong phương pháp biӋn chӭng cӫa Hegel là ӣ chӛ đó.

NӜI DUNG
TRIӂT HӐC HEGEL

3î3
Tác phҭm Hegel có 2 cuӕn chӫ yӃuù

1. Hi͏n tưͫng lu̵n cͯa tinh th̯n

2. Lu̵n lý h͕c.

Cuӕn trên trình bày lý thuyӃt vӅ nhӳng hiӋn tưӧng cӫa tinh thҫn và cuӕn dưӟi nói vӅ
hӋ thӕng phҥm trù. Nhưng phҥm trù này không chӍ là nhӳng khái niӋm trӯu tưӧng như
cӫa Kant mà bao gӗm tҩt cҧ nӝi dung cӫa thӵc tӃ khách quan. Luұn lý cӫa Hegel
không phҧi là hình thӭc mà bao gӗm tҩt cҧ cái gì có thӇ hiӇu biӃt đưӧc và trình bày
theo quá trình biӋn chӭng cӫa nó, nhưng trưӟc khi đi đӃn trình đӝ đó, phҧi thanh toán
nhӳng hình thái ý thӭc còn phân biӋt thӵc tӃ khách quan và khái niӋm, chưa thӵc hiӋn
lý luұn triӃt hӑc. Hegel phê phán nhӳng chӫ nghĩa triӃt hӑc trưӟc bҵng cách coi nhӳng
hình thái ý thӭc không phҧi là lý luұn triӃt hӑc như ông ta quan niӋm (ví dөù cҧm giác,
tӭc là cơ sӣ chӫ nghĩa cҧm giác). Phân tích nó đúng thӃ nào và chӭng minh rҵng mӛi
hình thái ҩy có mӝt quá trình biӋn chӭng, trong đó nó mâu thuүn vӟi nó, bҳt buӝc phҧi
chuyӇn lên mӝt mӭc cao hơn và cӭ như thӃ đi đӃn hình thái triӃt hӑc cӫa Hegel.

*
* *

Trong cuӕn Hi͏n tưͫng lu̵n cͯa tinh th̯n (Phenomeno- logie des Geistes£, Hegel
phê phán mӑi tư tưӣng triӃt hӑc trưӟc đó, qua mӑi hình thái ý thӭc theo quá trình biӋn
chӭng cӫa nó cho đӃn luұn lý hӑc cӫa Hegel, tӭc là biӋn chӭng pháp duy tâm mà
Hegel quan niӋm.

Cuӕn hiӋn tưӧng luұn cӫa tinh thҫn có tám chươngù

Ch. 1 - Ý thӭc cҧm giác

Ch. 2 - Tri giác Ý thӭc nhҵm đӕi tưӧng
Ch. 3 - Trí tuӋ
Ch. 4 - Ý thӭc bҧn ngã Ý thӭc bҧn ngã
Ch. 5 - Lý tính Ý thӭc bҧn ngã phát triӇn
Ch. 6 - Tinh thҫn
Ch. 7 - Tôn giáo Ý thӭc bҧn ngã cӫa tinh
Ch. 8 - Khoa hӑc tuyӋt đӕi thҫn

Chương I -Ý THӬC CҦM GIÁC

3îî
Ý thӭc cҧm giác là cái ý thӭc nhҵm cái trưӟc mҳtù cái này, ӣ đây, bây giӡ. Theo ý tӭ
cӫa nó thì nó nҳm đưӧc thӵc tҥi tuyӋt đӕi. Thưӡng nhӳng chӫ nghĩa chӕng triӃt hӑc
duy tâm dӵa vào cái mà tôi nҳm ӣ đây, bây giӡ, đӇ mà phê phán nhӳng lý luұn cao
siêu cӫa các triӃt gia. Chúng ta phân tích nӝi dung thӵc tӃ cӫa cái ý thӭc cҧm giác ҩy.

1 -Phân tích đӕi tưӧng cӫa ý thӭc cҧm giác:

Cái này, ӣ đây, bây giӡ là cái gì? có nhҳc đӃn thӃ giӟi không?

Xét theo nӝi dung thì nó luôn luôn biӃn chuyӇn vì thӃ «tôi» không nҳm đưӧc gì hӃt.
Thӵc tӃ, ta chӍ nҳm đưӧc cái đҥi thӇù lúc nào cũng là lúc bҩy giӡ, chӛ nào cũng là ӣ
đây, cái gì cũng là cái này. Vұy ta không nҳm đưӧc cái cá thӇ. Chӫ nghĩa cҧm giác có
thӇ trҧ lӡiù Đӕi tưӧng biӃn chuyӇn luôn luôn, nhưng vүn là tôi nҳm nó.

9 - Xét cái tôi ҩy là gì?

Tôi nhҵm cái này. Cái tôi nhҵm như vұy tưӣng là vӳng chҳc, nhưng bên cҥnh có
ngưӡi khác cũng nhҵm cái này, vì ai cũng là tôi cҧ nên tôi ҩy vүn là đҥi thӇ. Cho nên ý
thӭc cҧm giác cũng không căn cӭ đưӧc vào cái tôi cá thӇ.

3 - Quan hӋ giӳa chӫ quan và khách quan

Chӫ quan cũng như khách quan không phҧi là cá thӇ. Vұy quan hӋ giӳa chӫ quan và
khách quan có phҧi là cá biӋt không?

Phân tích quan hӋ ҩy trong cҧm giác thì chúng ta chӍ có thӇ đӏnh nghĩa bҵng cái thái
đӝù chӍ cái này, bây giӡ, ӣ đây. Khi tôi chӍ cái này ӣ đây, tӭc là tôi đһt đӕi tưӧng trong
không gian, tôi phҧi nҳm nhiӅu cái ӣ đây. Vұy tôi cũng chӍ nҳm cái đҥi thӇ. Khi tôi chӍ
cái bây giӡ, vì mӝt buәi chiӅu có mҩy giӡ, mӛi giӡ nhiӅu phút, v. v... Vұy quan hӋ đây
giӳa chӫ quan và khách quan vүn phҧi nҳm mӝt đҥi thӇ.

KӃt luұn là ý thӭc cҧm giác tưӣng là nҳm đưӧc mӝt cá biӋt rҩt là vӳng chҳc. Nhưng
thӵc tӃ nó nhҵm cái cá biӋt, nhưng nó không nҳm đưӧc cái mà nó phҧi nҳm là cái đҥi
thӇ. Vұy tҩt cҧ nhӳng lұp luұn dӵa vào cҧm giác - chӫ nghĩa kinh nghiӋm - chӕng lҥi
chӫ nghĩa vұn dөng lý luұn là vô giá trӏ. Vұy thӵc tӃ khách quan không do kinh
nghiӋm trӵc tiӃp mà nҳm đưӧc, mà phҧi do khái niӋm mӟi nҳm đưӧc. Hegel phê phán
chӫ nghĩa kinh nghiӋm cũng là nhҵm chӫ nghĩa duy vұt.

Phê phánù

3îË
Lұp luұn này nәi tiӃng vì nó thanh toán chӫ nghĩa kinh nghiӋm tӯ bên trong. Bưӟc đҫu
thì công nhұn nó, nhưng phân tích thì thҩy nó tӵ mâu thuүn vӟi nó. BiӋn chӭng pháp
Hegel nêu mâu thuүn nӝi tҥi trong khái niӋm.

Nhưng nói rҵng tôi không nҳm đưӧc cái này, bây giӡ, ӣ đây, thӃ thì giҧ sӱ rҵng chúng
ta đã có mӝt ý thӭc hiӇu biӃt cao hơn, cho phép chúng ta phê phán cҧm giác.

Chính Hegel cũng phҧi nhұn điӅu đó. Lұp luұn cӫa Hegel là lӝn ngưӧcù cái trưӟc đi
sau, cái sau đi trưӟc, nói rҵng phҧi có cái đҥi thӇ rӗi ta mӟi có cái cá thӇ. Nhưng làm
sao ý thӭc tӵ nó cҧm giác có thӇ tӵ phê phán đưӧc? Muӕn phê phán thì phҧi có cái cao
hơn ý thӭc cҧm giác, vì tӵ nó thì ý thӭc cҧm giác bao giӡ nó cũng ӣ trong phҥm vi cá
thӇ. Ít nhҩt ta phҧi có cái khҧ năng đӏnh nghĩa rӗi thì chúng ta mӟi biӃt cái này, ӣ đây,
bây giӡ là tҩt cҧ cái này, ӣ đây, bây giӡ. Do đó chúng ta mӟi phê phán đưӧc. Hegel lҥi
cho rҵng chính cái ý thӭc cҧm giác tӵ nó phê phán nó.

Đi sâu hơn trong lӏch sӱ tinh thҫn, chúng ta đã có lúc chӍ có ý thӭc cҧm giác. ĐӃn lúc
nào đó chúng ta mӟi nҳm đưӧc đҥi thӇ. Tӯ ý thӭc cҧm giác đӃn khái niӋm đҥi thӇ,
phҧi qua mӝt quá trình. Trong đӡi sӕng đӝng vұt, con vұt chӍ nҳm đưӧc cái trưӟc mҳt
thôi. ĐӃn lúc có kӻ thuұt sҧn xuҩt, chúng ta mӟi có mӝt phương thӭc hoҥt đӝng nhҩt
đӏnh đưӧc lһp lҥi nhiӅu lҫn, do đҩy chúng ta nҳm đưӧc cái đҥi thӇ. Đҥi thӇ đây căn bҧn
là kӻ thuұt sҧn xuҩt cũng có ý nghĩa đҥi thӇ.

Có kӻ thuұt sҧn xuҩt mӟi có ngôn ngӳ, tӭc là nӝi dung mình nói. Mӛi chӳ là mӝt ý
nghĩa đҥi thӇ. Trong quá trình lӏch sӱ cӫa ngưӡi ta có mӝt biӋn chӭng pháp thӵc tӃ,
duy vұt thông qua hành đӝng vұt chҩt cӫa ngưӡi ta, gây ra mâu thuүn trong ý thӭc
cҧm giác đó, phҧi có mâu thuүn trong thӵc tӃ. Hegel đã đҧo ngưӧc quá trình biӋn
chӭng duy vұt thành quá trình duy tâm. Ông phҧn ánh mӝt cách trӯu tưӧng và hҥn chӃ
(giӟi hҥn nó trong tinh thҫn) đҧo ngưӧc (đáng lӁ phҧi đi tӯ vұt chҩt đӃn tinh thҫn thì
lҥi đi tӯ tinh thҫn đӃn vұt chҩt).

Chương II -TRI GIÁC

Ý thӭc cҧm giác tӵ nó mâu thuүn vӟi nó. Tri giác là ý thӭc nҳm đӕi tưӧng vӟi thuӝc
tính đҥi thӇ cӫa nó. Cái bàn vӟi hình thӇ, màu sҳc, trӑng lưӧng. Nhӳng thuӝc tính ҩy
đӏnh nghĩa cái nӝi dung thӵc tҥi cӫa đӕi tưӧng khách quan. Trong tri giác tôi đã nҳm
đưӧc nӝi dung chân chính cӫa đӕi tưӧng. Tôi đã đӏnh nghĩa đưӧc rӗi. Nhưng phân tích
cái nӝi dung ҩy, chúng ta thҩy có mâu thuүn giӳa thuӝc tính vӟi vұt thӇ cá biӋt. NӃu
thӵc chҩt cӫa nó là thuӝc tính đҥi thӇ thì tôi không nҳm đưӧc cái gì cá biӋt cҧ. Ví dөù
Tôi nói cây này màu xanh, nhưng xanh này lҥi khác xanh cӫa các vұt khác.

3îƒ
Thành ra trong tri giác vүn có mâu thuүn, và do đó bưӟc đҫu phҧi trӣ lҥi cҧm giác.
Nhӳng thuӝc tính lҥi trӣ lҥi cá biӋt mà không phҧi là đҥi thӇ nӳa. Nhưng trong cҧm
giác ҩy lҥi có mҫm mӕng đӇ phát triӇn nӝi dung theo chân lý cӫa nó. Là vì nӃu chúng
ta đһt thuӝc tính ҩy là thӵc tӃ khách quan. NӃu có gì thiӃu sót thì ta cho nó là cӫa chӫ
quan. Vì sai lҫm chӫ quan cho nên tưӣng thuӝc tính cӫa nó lúc thӃ này lúc thӃ khác,
nhưng khách quan thì vұt thӇ có thuӝc tính nhҩt đӏnh cӫa nó. NӃu cho rҵng sai lҫm là
chӫ quan cӫa ta, thì chúng ta đã đһt đưӧc chân lý ӣ vұt thӇ tri giác. Nhưng mӑi vұt thӇ
lҥi liên quan vӟi nhauù nӝi dung chân chính cӫa vұt thӇ là do quan hӋ cӫa nó vӟi vұt
khác. Quan hӋ có thӇ hiӇu biӃt đưӧc, quan hӋ lý tính chӭ không phҧi cái này, cái kia
vӟi nhӳng thuӝc tính cӫa nó. Mâu thuүn đó đưa đӃn mӝt hình thӭc cao hơn, tri giác,
tӭc là trí tuӋ có thӇ hiӇu biӃt, tính toán ngoài cҧm giác.

Phê phánù

Chương này là mӝt lұp luұn chӭng minh rҵng chân lý không do cҧm giác hay tri giác
mà do trí tuӋ. Nó nhҵm đánh đә chӫ nghĩa kinh nghiӋm và chӫ nghĩa duy vұt. Nhưng
trong nӝi dung chân chính cӫa nó có phҧi là nó đánh đә duy vұt không? Có phҧi tri
giác trong quá trình mâu thuүn tinh thҫn tӵ nó phӫ đӏnh nó mà lên trí tuӋ không? Sӵ
thӵc Hegel đã phҧn ánh mӝt sӵ thӵc. Trong lӏch sӱ tinh thҫn mӝt lúc nào đҩy, ngưӡi ta
đã đӏnh nghĩa thӵc tӃ khách quan bҵng nhӳng quan hӋ toán lý. Bҳt đҫu tӯ văn hóa
phөc hưng, ngưӡi ta đã không đӏnh nghĩa bҵng thuӝc tính tri giác mà bҵng nhӳng
quan hӋ toán lý.

Sӣ dĩ khoa hӑc cұn đҥi đã phҧi đӏnh nghĩa thӵc tӃ khách quan bҵng toán lý vì trong
thӵc tӃ gһp nhiӅu mâu thuүn. NӃu chӍ dӵa vào thuӝc tính thì không thӇ đi đӃn mӝt hӋ
thӕng duy lý.

Hegel đã phҧn ánh mӝt nӝi dung lӏch sӱ có thұt. Nhưng vì đâu có sӵ chuyӇn biӃn tӯ tri
giác lên trí tuӋ, bҳt đҫu thӡi khoa hӑc phөc hưng.

Nhӳng mâu thuүn ҩy không phҧi do tinh thҫn mà do thӵc tӃ biӃn chuyӇn cӫa cơ sӣ sҧn
xuҩt. Vӟi tә chӭc sҧn xuҩt tư bҧn chӫ nghĩa trong nhӳng công trưӡng thӫ công, chính
cái đӕi tưӧng là nhӳng vұt liӋu, nhӳng sҧn phҭm đưӧc sҳp xӃp theo nhӳng quan hӋ
cӫa nó; tә chӭc sҧn xuҩt không nhҵm sҧn xuҩt mӝt vұt thӇ vӟi thuӝc tính này hay
thuӝc tính kia, nó phҧi phӕi hӧp vұt này hay vұt kia trong mӝt quá trình biӃn chuyӇn
cơ giӟi.

Ví dө như dӋt vҧiù nӃu theo kiӇu thӫ công, nó có nhӳng phưӡng kéo sӧi, phưӡng
nhúng sӧi, chҧi sӧi, nhuӝm, dӋt... Mӛi mӝt phưӡng ҩy nhҵm mӝt sҧn phҭm nhҩt đӏnh,
mӝt sӕ thuӝc tính nhҩt đӏnh, chӭ nó không nhҵm quan hӋ giӳa các sҧn phҭm tӯ trình
đӝ này lên trình đӝ khác. Trái lҥi, ӣ công trưӡng nó có trҧi qua mӝt sӕ trҥng thái kӃ

3îd
tiӃp nhau mӝt cách duy lý. Quá trình sҧn xuҩt đưӧc theo nhӳng quan hӋ giӳa trҥng
thái này vӟi trҥng thái kia.

Vҩn đӅù tӯ dây thép đӃn cái đinh phҧi qua mӝt sӕ hình thái nhҩt đӏnh.

Chính sách sҧn xuҩt ҩy cung cҩp mӝt hiӇu biӃt theo trí tuӋ. Đҩy là nguӗn gӕc khoa hӑc
cұn đҥi. Hegel phҧn ánh mӝt cách trӯu tưӧng quá trình sҧn xuҩt ҩy. Do tính chҩt trӯu
tưӧng hҽp hòi nên ý nghĩa biӋn chӭng pháp đã bӏ đҧo ngưӧc. Ý nghĩa đó là quá trình
thay đәi vұt chҩt quy đӏnh hình thái ý thӭc. Hegel chӍ thҩy cuӝc biӃn chuyӇn trong
phҥm vi tinh thҫn. Theo Hegel, nӝi dung chân chính chӍ là quan hӋ trí tuӋ phӫ đӏnh vұt
chҩt. Nhưng trong biӋn chӭng pháp Hegel có mӝt hҥt nhân duy lý tӭc là phương thӭc
vұn dөng mâu thuүn, mӝt nӝi dung căn bҧn duy vұt mà Hegel xuyên tҥc, duy tâm hóa.

Chương III -TRÍ TUӊ

Vӟi trí tuӋ, chúng ta nҳm đưӧc chân lý cao, nhưng vүn có mâu thuүn, chân lý ҩy lҥi tӵ
phӫ đӏnh nó. Chân lý cӫa trí tuӋ là nhӳng quan hӋ toán lý mà chúng ta có thӇ hiӇu biӃt
đưӧc ngoài hay trên thӃ giӟi cҧm giác kinh nghiӋm. Vӟi hoҥt đӝng trí tuӋ, chúng ta
xây dӵng mӝt thӃ giӟi mӟi, thӃ giӟi cao hơn thӃ giӟi cҧm giác, mӝt thӃ giӟi siêu giác.
ThӃ giӟi siêu giác là chân lý, là thӵc tӃ khách quan chân chính ngoài chúng ta.

Phân tích nӝi dung, chúng ta thҩy trong ҩy có nhӳng quan hӋ toán lý. Nhưng quan hӋ
toán lý gì? Căn bҧn là cách chúng ta tính toán, nó là hoҥt đӝng tính toán cӫa ý thӭc.
Chính nó là cái hoҥt đӝng cӫa ý thӭc. Nӝi dung cӫa nó là chӫ quan, mà ta tưӣng là ӣ
ngoài ta.

ĐӃn đây có mâu thuүnù hình thӭc đӕi tưӧng khách quan mâu thuүn vӟi nӝi dung đӕi
tưӧng khách quan (tӭc là chӫ quan). Do đó, chân lý khách quan là chӫ quan. ThӃ giӟi
khách quan không có gì là khác mình. Ý thӭc chuyӇn lên ý thӭc bҧn ngã, và chính thӃ
giӟi khách quan cũng là ý thӭc thôi. Hegel đã đi thêm mӝt bưӟc nӳa trong quá trình
xây dӵng chӫ nghĩa duy tâm.

Phê phánù

Lұp luұn biӋn chӭng này là gì?

l) Thӵc tӃ trong lӏch sӱ loài ngưӡi, cũng có mӝt lúc khoa hӑc đӏnh nghĩa thӃ giӟi
khách quan bҵng toán lý. Nhưng có phҧi nó chҩm dӭt vӟi ý nghĩa tri giác không?
Nhӳng quan hӋ toán lý nó đһt ra là trên cơ sӣ kinh nghiӋm. Quy luұt này, quy luұt kia,
là quy luұt cӫa thӃ giӟi vұt chҩt xuҩt hiӋn trong kinh nghiӋm. Còn nӝi dung toán lý

3î©
thұt ra thì có phҫn chӫ quan, vì do hoҥt đӝng tính toán cӫa chúng ta. Nhưng hoҥt đӝng
tính toán cӫa chúng ta cũng là phҧn ánh mӝt quá trình cơ giӟi thӵc sӵ mà chúng ta
nҳm trong kinh nghiӋm máy móc. Không có sҧn xuҩt máy móc, không có tính toán, và
tính toán chӍ là mӝt cách phҧn ánh cái hoҥt đӝng máy móc đã có, và dӵ tính quá trình
lao đӝng máy móc sau này. Nӝi dung thӵc sӵ là thӵc tӃ khách quan cӫa thӃ giӟi vұt
chҩt.

2) ĐӃn trình đӝ trí tuӋ, Hegel nói chính đӕi tưӧng ý thӭc ҩy là mình (ý thӭc biӃn thành
ý thӭc bҧn ngã).

ĐiӇm này cũng phҧn ánh mӝt hiӋn tưӧng thӵc tӃ. Vì ý thӭc bҧn ngã là gì? làm sao mà
tôi có ý thӭc bҧn ngã đưӧc.

Trong quá trình lӏch sӱ, ý thӭc bҧn ngã phát triӇn vӟi hoҥt đӝng sӣ hӳu hóa. Tôi là tôi
có cӫa. Quá trình sӣ hӳu hóa có thӇ cá thӇ hay tұp thӇ. Thӡi thӏ tӝc, tôi tӭc là tôi tұp
thӇ. Bҧn ngã có tính chҩt cá thӇ xuҩt hiӋn vӟi chӃ đӝ sӣ hӳu cá thӇ, tách biӋt ngưӡi
này vӟi ngưӡi kia. Cӫa cӫa tôi không phҧi là cӫa cӫa anh. Quá trình sӣ hӳu hóa tӵ
phát đӃn chӃ đӝ tư bҧn mӟi có tính chҩt tӵ giác. Chính đҩu tranh cӫa giai cҩp tư bҧn
chӕng giai cҩp phong kiӃn nhҵm chӃ đӝ tư hӳu mӟi, có ý thӭc, đҩu tranh chӕng lҥi
nhӳng đһc quyӅn cӫa giai cҩp phong kiӃn. Trái lҥi, đҩu tranh cӫa nô lӋ chӕng chӫ nô,
hay phong kiӃn mӟi chӕng Nhà nưӟc chӫ nô cũ, không có ý thӭc rõ rӋt vӅ nӝi dung
thӵc sӵ, tӭc là thay đәi chӃ đӝ sӣ hӳu. Sӣ dĩ bӑn tư bҧn có ý thӭc như vұy là vì lҫn
đҫu tiên có mӝt tә chӭc sҧn xuҩt mà ngưӡi chӍ huy sҧn xuҩt có thӇ nҳm đưӧc rõ rӋt
quá trình cӫa nó. Phương thӭc sҧn xuҩt tư bҧn chӫ nghĩa là mӝt phương thӭc có ý thӭc,
bӑn tư bҧn tính toán quá trình sҧn xuҩt mӝt cách chi tiӃt. Tҩt nhiên không phҧi là tính
toán toàn bӝ, hӑ chӍ trong phҥm vi cөc bӝ tư hӳu thôi, chӭ không phҧi toàn bӝ, cho
nên sinh ra hҽp hòi, duy tâm, trӯu tưӧng. Nhưng trong giӟi hҥn ҩy, nó có nҳm đưӧc
quá trình sҧn xuҩt. Trong giӟi hҥn ҩy, bӑn tư bҧn nҳm đưӧc hoҥt đӝng cӫa con ngưӡi
theo hình thӭc kӻ thuұt trӯu tưӧng. Vì hӑ nҳm đưӧc như vұy, cho nên ý thӭc sӣ hӳu
cӫa hӑ rҩt rõ rӋt.

Chính tә chӭc sҧn xuҩt vӟi cách vұn dөng trí tuӋ cӫa nó gây ra ý thӭc sӣ hӳu và cuӝc
đҩu tranh giai cҩp cӫa tư bҧn chӕng phong kiӃn.

Hegel đã phҧn ánh quá trình này trong phҥm vi tinh thҫn. Hegel nóiù nhӳng mâu thuүn
cӫa trí tuӋ đưa đӃn ý thӭc bҧn ngã. Thӵc tӃ, nó là quá trình phương thӭc tư bҧn chӫ
nghĩa chuyӇn lên đҩu tranh chӕng phong kiӃn, tranh giành quyӅn tư hӳu tư bҧn chӫ
nghĩa. Nó là mӝt quá trình thӵc tӃ trong lӏch sӱ. Nhưng Hegel đã phҧn ánh mӝt cách
hҽp hòi nên kӃt luұn lӝn ngưӧcù thӃ giӟi là chúng ta tӭc là không có thӃ giӟi, chӍ có
chúng ta.

3î{
TriӃt hӑc Hegel là duy tâm tuyӋt đӕi, nhưng nó thông qua cҧ nӝi dung cө thӇ cӫa lӏch
sӱ, không đӇ mӝt cái gì ӣ ngoài cҧ. Chính nӝi dung tuyӋt đӕi là do nó phҧn ánh lӏch sӱ
có thұt. Nó có cái mà Marx gӑi là «hҥt nhân duy lý». Mâu thuүn xuҩt hiӋn trong phҥm
vi tinh thҫn phҧn ánh mâu thuүn thӵc sӵ cӫa tӵ nhiên.

Phương pháp nêu mâu thuүn, vұn dөng mâu thuүn, diӉn tҧ quá trình biӃn chuyӇn theo
mâu thuүn là mӝt phương pháp rҩt đúng mà Hegel đã vұn dөng trong phҥm vi duy tâm,
mӝt cách trái ngưӧc, nhưng căn bҧn có hình thӭc đúng. Nӝi dung ҩy đã bӏ xuyên tҥc.
Đҩu tranh giai cҩp thӵc sӵ trong xã hӝi thì Hegel lҥi quan niӋm là quá trình phát sinh
cӫa ý thӭc tӵ ngã. Nhưng trong lúc mô tҧ quá trình phát sinh ҩy trong phҥm vi tinh
thҫn vӟi nhӳng khái niӋm trӯu tưӧng, thӵc tӃ Hegel đã diӉn tҧ nhӳng hình ҧnh phҧn
ánh cuӝc đҩu tranh thӵc sӵ giành quyӅn sӣ hӳu cӫa giai cҩp tư bҧn.

Chương IV -Ý THӬC BҦN NGÃ (tӭc là tӵ ý thӭc, B.T)

Có thӇ nói đây là chương nәi tiӃng nhҩt cӫa quyӇn Hi͏n tưͫng lu̵n tinh th̯n.
Chương này đưӧc sӱ dөng rҩt nhiӅu. Nó chia làm hai phҫnù

Phҫn I - Đӝc lұp tính và phө thuӝc tính cӫa ý thӭc bҧn ngã.
Phҫn II - Tӵ do tính cӫa ý thӭc bҧn ngã.

Phҫn I gӗm ba tiӃtù

1 - Ý thӭc bҧn ngã trong lòng ham muӕn;

2 - ChiӃn đҩu sӕng chӃt;
3 - Chӫ nô và nô lӋ.

Phҫn II gӗm 3 tiӃtù

1 - Khҳc kӹ;
2 - Hoài nghi;
3 - Tâm hӗn gian khә.

Phҫn thӭ I phҧn ánh nhӳng cuӝc đҩu tranh phát triӇn cuӕi thӡi thӏ tӝc và quá trình
chuyӇn biӃn cӫa chӃ đӝ nô lӋ. Phҫn II trình bày nhӳng chӫ nghĩa phát triӇn cuӕi thӡi
nô lӋ ӣ Đӏa Trung Hҧi. Ba chӫ nghĩaù khҳc kӹ, hoài nghi, tâm hӗn gian khә (tӭc là đҥo
Gia tô) nhҵm đӅ cao tӵ do tính cӫa con ngưӡi. Theo Hegel, nhӳng ngưӡi theo đҥo
Gia-tô là nhӳng ngưӡi có tâm hӗn gian khә. Tâm hӗn hӑ đưӧc cӭu thӃ, nhưng đӡi này

3Ë

thì tâm hӗn đó vүn gian khә. Chính trҥng thái gian khә đó gây nên đòi hӓi cӭu thӃ.
Hegel đã diӉn tҧ quá trình lӏch sӱ đó trong phҥm vi tinh thҫn.

Phҫn I - Đӝc lұp tính và phө thuӝc tính cӫa ý thӭc bҧn ngã

1 - Ý thӭc bҧn ngã trong lòng ham muӕn

BiӋn chӭng pháp cӫa ý thӭc nhҵm đӕi tưӧng đã đi tӟi chӛ nhұn thҩy rҵng thӃ giӟi
khách quan mà ý thӭc tưӣng là có ngoài ta, thӵc ra cũng chӍ là ta. ĐӃn trình đӝ trí tuӋ,
thӃ giӟi cũng chӍ là quan hӋ toán lý do ý thӭc đһt ra, nó là mӝt hӋ thӕng quan hӋ chӫ
quan có giá trӏ khách quan. Như thӃ, đӕi tưӧng khách quan cũng chính là mình thôi.
Tӭc là ý thӭc chuyӇn lên ý thӭc bҧn ngã. Cái mà tôi trông thҩy cũng là tôi thôi. Hình
thӭc đơn giҧn nhҩt cӫa ý thӭc bҧn ngã Hegel giӟi thiӋu là lòng ham muӕn. Trong lòng
ham muӕn, chúng ta phӫ đӏnh đӕi tưӧng tӭc là cái mà ta ham muӕn. Ham muӕn cho là
đӕi tưӧng đӝc lұp ngoài mình là cӫa mình, do đó mà mình đòi hӓi nó, đem nó hҩp thө
vào mình. Lòng ham muӕn phӫ đӏnh vұt thӇ bên ngoài. Đó là hình thӭc đơn giҧn nhҩt
ӣ trình đӝ sinh vұt cӫa ý thӭc bҧn ngã. Ý thӭc bҧn ngã gһp đӕi tưӧng thì lҥi chӍ thҩy
mình. Nhưng trong lúc ý thӭc bҧn ngã phát triӇn vӟi hình thӭc ham muӕn, thì nó gһp
mâu thuүn ӣ chӛ mӝt khi lòng ham muӕn đã đưӧc thӓa mãn rӗi thì lҥi ham muӕn nӳa,
đӕi tưӧng khách quan bao giӡ cũng tái lұp. Vұy bҧn ngã, thӵc tӃ, không bao giӡ phӫ
đӏnh đưӧc đӕi tưӧng khách quan như ý muӕn. Trái lҥi, đӕi tưӧng khách quan cӭ xuҩt
hiӋn mãi, do đó mà lòng ham muӕn cũng cӭ kéo dài. ĐiӅu đó chӭng tӓ lòng ham
muӕn không đӫ đӇ phӫ đӏnh khách quan. Trong quá trình ham muӕn chӍ có ý phӫ đӏnh
khách quan, nhưng thӵc tӃ không phӫ đӏnh đưӧc nó. Mâu thuүn đó chӍ giҧi quyӃt đưӧc
bҵng cách khách quan tӵ nó phӫ đӏnh nó, nó công nhұn nó không phҧi là nó, mà là
mình. Ý thӭc bҧn ngã chӍ có thӇ đưӧc thӓa mãn bҵng quá trình công nhұnù ý thӭc bҧn
ngã đưӧc ý thӭc bҧn ngã khác công nhұn. Nói nôm na là hai ngưӡi phҧi công nhұn
quyӅn sӕng cӫa mӛi bên. ChӍ trong trưӡng hӧp hai bên công nhұn lүn nhau như thӃ
mӟi thiӃt lұp đưӧc mӝt cách chân chính ý thӭc bҧn ngã, tӭc là sӵ tin tưӣng ӣ mình.
Tin tưӣng ҩy có thӵc hay không là do chӛ ngưӡi ta có công nhұn mình hay không.
Quá trình đưӧc công nhұn xuҩt hiӋn như thӃ nào? Nó xuҩt hiӋn trong cuӝc chiӃn đҩu
sӕng chӃt.

9 - ChiӃn đҩu sӕng chӃt

Theo Hegel, buәi đҫu hai ngưӡi gһp nhau, mӛi ngưӡi tӵ tin tưӣng ӣ mình và chӍ tin
tưӣng ӣ mình thôi, chưa bên nào công nhұn bên nào cҧ. Lúc đó, bên này còn cho bên
kia là mӝt vұt cҫn phҧi phӫ đӏnh và tiêu diӋt. Bên này tiêu diӋt bên kia, vì nó chӍ trông
thҩy có nó. Trong khi tiêu diӋt bên kia thì tӵ nó cũng phҧi chӏu cái nguy hiӇm là nó
cũng có thӇ bӏ tiêu diӋt, nghĩa là trong chiӃn đҩu nó cũng có thӇ chӃt. Cuӝc đҩu tranh

3Ëc
cӫa đôi bên là đҩu tranh vì muӕn đưӧc công nhұn. Mӛi bên phҧi tiêu diӋt bên kia,
đӗng thӡi cũng có thӇ bӏ tiêu diӋt. Có thӃ mӟi chӭng minh rҵng mình mӟi xӭng đáng
đưӧc công nhұn. Nói mӝt cách nôm na, cuӝc đҩu tranh đó là đҩu tranh vì danh dӵ.
Đҩu tranh là đҩu tranh sӕng chӃt, vì nó nhҵm cái chӃt bên kia, đӗng thӡi chӭng minh
rҵng mình không sӧ chӃt. Nhưng đây xuҩt hiӋn mâu thuүnù nӃu trong chiӃn đҩu, mӝt
bên chӃt đi hoһc cҧ hai bên đӅu chӃt, thì không còn ai đӇ công nhұn, vì bên kia đã chӃt
rӗi. Hoһc nӃu cҧ hai bên chӃt thì hӃt vҩn đӅ. Đó là mâu thuүn nӝi bӝ mà bưӟc đҫu chӍ
có thӇ giҧi quyӃt đưӧc bҵng cách mӝt bên này công nhұn mӝt bên kia. Bên đưӧc công
nhұn tұp trung ý nghĩa cӫa ý thӭc bҧn ngã, tӭc là ý nghĩa danh dӵ cӫa con ngưӡi. Bên
đưӧc công nhұn đó là chӫ nô. Bên phҧi công nhұn thì nhұn phҫn vұt chҩt, biӃn thành
nô lӋ. Như thӃ là phҫn tinh thҫn thì thuӝc vӅ chӫ nô, phҫn vұt chҩt thì thuӝc vӅ nô lӋ.
Nô lӋ chӏu làm nô lӋ cho chӫ nô là đã công nhұn phҫn tinh thҫn cӫa mình ӣ bên kia
tӭc là bên chӫ nô rӗi. Còn bên chӫ nô lӋ là bên đưӧc công nhұn thì sӱ dөng nô lӋ như
là vұt thӇ cӫa mình.

3 - Chӫ nô và nô lӋ

BiӋn chӭng pháp cӫa chӫ nô là bӝc lӝ mâu thuүn trong con ngưӡi chӫ nô. Đӕi vӟi chӫ
nô, ý thӭc bҧn ngã là tinh thҫn, nó chӍ biӃt nó, nó coi vұt thӇ tӭc thӃ giӟi vұt chҩt như
là cӫa nó. Nó phӫ đӏnh thӃ giӟi vұt chҩt bҵng cách sӱ dөng nô lӋ, bҳt nô lӋ phҧi biӃn
thӃ giӟi vұt chҩt thành mӝt thӃ giӟi cho nó có thӇ hưӣng thө đưӧc, tӭc là thông qua
ngưӡi nô lӋ nó phӫ đӏnh tính chҩt khách quan cӫa thӃ giӟi vұt chҩt trong quá trình
hưӣng thө, làm cho vұt thӇ không còn tính chҩt đӝc lұp bên ngoài mà chӍ có trong
phҥm vi mình hưӣng thө nó. Xét bӅ ngoài thì như thӃ, nhưng xét bӅ trong thì cái gì
cho phép chӫ nô phӫ đӏnh, hưӣng thө vұt thӇ khách quan? Đó là công trình lao đӝng
cӫa nô lӋ. Nhӡ công trình lao đӝng ҩy mà vұt thӇ khách quan đã biӃn thành mӝt vұt
thӇ cho chӫ nô hưӣng thө. Chân lý là ӣ ngưӡi nô lӋ. Đó là nguyên nhân phӫ đӏnh thӃ
giӟi khách quan, làm cho thӃ giӟi khách quan thành vұt thӇ hưӣng thө. Đó là chân lý
cӫa ý thӭc bҧn ngã cӫa chӫ nô. Tӭc sӵ hưӣng thө cӫa chӫ nô.

VӅ phía nô lӋ, khi công nhұn bên kia làm chӫ thì đã bӏ mҩt tinh thҫn rӗi. Tinh thҫn cӫa
mình đã chuyӇn sang chӫ nô. Mình chӍ còn là vұt thӇ dưӟi quyӅn sӱ dөng cӫa tinh
thҫn cӫa chӫ nô. Như thӃ cũng chӍ là bӅ ngoài, vì xét đӃn nӝi dung thӵc sӵ, thì chính
trong lúc anh ta tưӣng là mҩt tinh thҫn tӭc là mҩt quyӅn làm ngưӡi cӫa mình, thì thӵc
tӃ anh ta đã run sӧ, chӭng tӓ có ý thӭc sâu sҳc vӅ ý thӭc bҧn ngã. Anh ҩy là vұt thӇ
đương bӏ đe dӑa. Vұt thӇ đương bӏ đe dӑa chính là anh ta, là mình. Ý thӭc bҧn ngã mà
tӵ cҧm thҩy trong lúc run sӧ lҥi đưӧc thành hình vӳng chҳc trong công trình lao đӝng,
vì trong cương vӏ nô lӋ anh ta chӍ lao đӝng mà không đưӧc hưӣng thө. Trong công
trình lao đӝng ҩy, anh ta đã tҥo ra mӝt con ngưӡi mӟi, có quyӅn lӵc thӵc sӵ đӕi vӟi
giӟi vұt chҩt. QuyӅn lӵc cӫa chӫ nô đӕi vӟi vұt chҩt chӍ là bӅ ngoài, vì phҧi thông qua
lao đӝng cӫa nô lӋ. ChӍ có nô lӋ vӟi công trình lao đӝng thӵc sӵ cӫa hӑ, hӑ mӟi có

3Ë9
quyӅn thӵc tӃ đӕi vӟi thӃ giӟi bên ngoài. Hӑ mҩt tinh thҫn, nhưng thӵc tӃ hӑ đã tӵ tҥo
mӝt tinh thҫn có giá trӏ thӵc sӵ. Cái lý cӫa hưӣng thө mà chӫ nô tưӣng là cӫa nó, thì
thӵc chҩt là cӫa nô lӋ, do lao đӝng cӫa hӑ gây nên.

Phê phán:

Đó là mӝt biӋn chӭng pháp đưӧc nhiӅu ҧnh hưӣng vӅ mӑi mһt. BiӋn chӭng pháp này
trong triӃt hӑc Âu châu, ngoài phҫn sӱ dөng cӫa Marx, bӑn triӃt gia tư sҧn cũng đem
sӱ dөng vӟi mөc đích khác.

Ta thҩy Hegel có phân tích sâu sҳc mӝt quá trình diӉn biӃn tư tưӣng, phҧn ánh mӝt
quá trình lӏch sӱ thӵc, tӭc là sӵ xuҩt hiӋn chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ, và cuӝc suy vong
cӫa giai cҩp chӫ nô, và thҳng lӧi cuӕi cùng cӫa nô lӋ, tuy rҵng trong lӏch sӱ, nó là
thҳng lӧi hӳu hҥn. Cái thҳng lӧi đó là cái mà Hegel gӑi là chân lý cӫa ý thӭc chӫ nô.
Chӫ nô tưӣng là đã tұp trung hӃt cҧ quyӅn lӵc vào mình, nhưng thӵc tӃ thì quyӅn lӵc
là vӅ bên nô lӋ.

ChӃ đӝ nô lӋ tӵ nó mâu thuүn vӟi nó, và tӵ nó phӫ đӏnh nó. Nhưng trong lúc giӟi thiӋu
quá trình diӉn biӃn trong phҥm vi tinh thҫn, Hegel hoàn toàn không đӃm xӍa gì đӃn cơ
sӣ thӵc tӃ cӫa nó. Hegel đã trình bày quá trình diӉn biӃn mӝt cách hoàn toàn trӯu
tưӧng, thành ra chӍ có trong tinh thҫn thôi. Do đó, Hegel không nhӳng không biӃt gì
đӃn cơ sӣ thӵc tӃ, mà thӵc ra lҥi đҧo lӝn ý nghĩa chân chính trong tinh thҫn nӳa. Lұp
luұn cӫa Hegel có mӝt phҫn nói đúng, nhưng chính phҫn đúng đó cũng bӏ đҧo ngưӧc.
Đҧo ngưӧc như thӃ nào?

l) Trưӟc nhҩt, ӣ chӛ nói lòng ham muӕn là biӇu hiӋn cӫa ý thӭc bҧn ngã phӫ đӏnh vұt
thӇ bên ngoài, phӫ đӏnh tính chҩt khách quan cӫa vұt thӇ, cho vұt thӇ là cӫa mình, là
mình. Ӣ đây, Hegel có mô tҧ trҥng thái ham muӕn trong tinh thҫn. Trong lúc ham
muӕn, có thӇ cҳt nghĩa là có phӫ đӏnh tính chҩt khách quan cӫa vұt ta ham muӕn, có
lôi nó vӅ mình, nhưng trҥng thái đó ӣ đâu ra? Phҧi chăng là ӣ quá trình hoàn toàn duy
tâm như Hegel trình bày? Thӵc tӃ, trưӟc khi có lòng ham muӕn thì cũng đã có kinh
nghiӋm hưӣng thө. NӃu chưa có thì làm sao có ham muӕn đưӧc. ChӍ ham muӕn cái đã
tӯng hưӣng thө. Kinh nghiӋm hưӣng thө, xét tӟi cùng, cũng là xuҩt phát tӯ mӝt quá
trình vұt chҩt, mӝt quá trình sinh lý. Tӯ quá trình sinh vұt trong cơ thӇ, và trong nhӳng
quan hӋ thӵc tӃ giӳa cơ thӇ và hoàn cҧnh, mӟi gây ra nhӳng kinh nghiӋm hưӣng thө,
mӟi biӃt cái gì là hưӣng thө đưӧc. Trong tinh thҫn, khi lòng ham muӕn phӫ đӏnh tính
chҩt khách quan, đӝc lұp cӫa vұt thӇ, cho nó là mình thôi, thì nó cũng chӍ là lһp lҥi
mӝt quá trình đã có trong thӵc tӃ. Khi đã có ham muӕn thì mӟi phӫ đӏnh tính chҩt
khách quan cӫa đӕi tưӧng ham muӕn. Cái mà Hegel cho là cơ sӣ cӫa chӫ nghĩa duy
tâm cũng chӍ là sӵ phҧn ánh quá trình vұt chҩt. Hegel vì không trông thҩy cơ sӣ thӵc

3Ë3
tӃ cӫa ý thӭc ham muӕn, thành ra đӃn lúc chuyӇn lên vҩn đӅ công nhұn thì cũng
không làm sao thҩy đưӧc nhӳng lý do thӵc tӃ đã đưa đӃn đó.

2) HiӋn tưӧng chiӃn đҩu sӕng chӃt thì có trong kinh nghiӋm lӏch sӱ thұt. ChiӃn đҩu vì
muӕn đưӧc công nhұn. Vì muӕn đưӧc công nhұn thì phҧi tiêu diӋt bên kia, và tӵ mình
cũng nhұn phҫn có thӇ bӏ tiêu diӋt. Nhưng có phҧi chӍ vì muӕn đưӧc công nhұn trong
ý thӭc bҧn ngã cӫa mình mà hai bên tiêu diӋt lүn nhau, chiӃn đҩu vӟi nhau đӃn chӃt
không? Trong tinh thҫn có trҥng thái chiӃn đҩu đó, nhưng nӝi dung thӵc tӃ có phҧi
như thӃ không? Trong lӏch sӱ ta thҩy rҵngù

ChiӃn đҩu sӕng chӃt lúc đҫu không phҧi là giӳa hai cá nhân mà là giӳa hai thӏ tӝc vӟi
nhau. Ý thӭc danh dӵ đây là cӫa tұp thӇ, tӭc là cӫa thӏ tӝc. Chӭ không phҧi cӫa cá
nhân. Cuӝc chiӃn đҩu nhҵm bҧo vӋ cơ sӣ sҧn xuҩt cӫa thӏ tӝc ҩy. NӃu không có cơ sӣ
sҧn xuҩt ҩy, thì không hiӇu vì đâu các thӏ tӝc chiӃn đҩu vӟi nhau. Cuӝc chiӃn đҩu phát
triӇn thì nó có ý thӭc chiӃn đҩu sӕng chӃt, vì muӕn đưӧc công nhұn. Đó là quá trình
duy tâm trong quá trình thӵc tӃ; nhưng thӵc chҩt cӫa nó vүn dӵa trên cơ sӣ vұt chҩt.
Hegel vì đã tuyӋt đӕi hóa mӝt hiӋn tưӧng duy tâm, nên nói rҵng hai bên phҧi tiêu diӋt
lүn nhau, và nhұn rҵng mình cũng có thӇ bӏ tiêu diӋt. Vì tuyӋt đӕi hóa hiӋn tưӧng ҩy
nên Hegel đã đi tӟi đӅ cao chiӃn đҩu vì chiӃn đҩu, lҩy chiӃn đҩu sӕng chӃt làm điӅu
kiӋn tҩt yӃu cӫa danh dӵ con ngưӡi. Do đҩy, sӁ cho rҵng chiӃn tranh có mӝt giá trӏ
huyӅn bí; đã làm ngưӡi là phҧi có chiӃn tranh; có chiӃn tranh mӟi có giá trӏ. Đây là
mӝt đoҥn mà bӑn phҧn đӝng ӣ Pháp, Đӭc, Ý đã lӧi dөng đӇ tuyên truyӅn chiӃn tranh
tӯ 100 năm lҥi nay.

3) VӅ nguӗn gӕc chӃ đӝ nô lӋ, theo cách trình bày cӫa Hegel, thì sӣ dĩ có chӫ nô và nô
lӋ là vì cҫn đưӧc công nhұn. Như thӃ thì bên đưӧc phҧi đӇ cho bên kia sӕng đӇ công
nhұn nó. Trong thӵc tӃ, sӣ dĩ bên thҳng đӇ cho bên bҥi sӕng làm nô lӋ là vì trình đӝ
sҧn xuҩt đã phát triӇn tӟi mӝt mӭc nhҩt đӏnh. NӃu kӻ thuұt chưa đӃn mӭc dùng nô lӋ
có lӧi thì sӁ không có chuyӋn dùng nô lӋ, mà tù binh bҳt đưӧc hoһc bӏ giӃt đi, hoһc
không bӏ giӃt thì đưӧc kӃt nҥp trong thӏ tӝc. Hegel đã bӓ qua hoàn toàn điӅu kiӋn bóc
lӝt cӫa chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ, do đó đã duy tâm hóa tính chҩt bóc lӝt, cho rҵng chӫ
nô đã tұp trung phҫn tinh thҫn, và nô lӋ thành vұt thӇ cӫa chӫ nô. Hegel có mô tҧ
nhӳng trҥng thái tâm lý đã có trong chӃ đӝ nô lӋ, nhưù coi nô lӋ là vұt thӇ, chӍ có chӫ
nô mӟi có tinh thҫn. Nhưng hiӋn tưӧng tâm lý đó là do chӃ đӝ áp bӭc bóc lӝt gây ra,
chӭ không phҧi chӃ đӝ áp bӭc bóc lӝt xuҩt hiӋn tӯ tinh thҫn ҩy. Hegel đã lӝn ngưӧc
vҩn đӅ. Do đҩy, đã bӓ qua cái quá trình đҩu tranh giai cҩp thӵc sӵ giӳa chӫ nô và nô lӋ,
bӓ qua nhӳng thӫ đoҥn áp bӭc bóc lӝt cӫa bӑn chӫ nô, bӓ qua tinh thҫn chiӃn đҩu và
lӏch sӱ chiӃn đҩu cӫa giai cҩp nô lӋ. Phҫn nӝi dung chân chính trong biӋn chӭng pháp
cӫa Hegel là có trông thҩy chân lý cӫa hưӣng thө cӫa chӫ nô chính là do công trình
lao đӝng cӫa nô lӋ. Nhӡ đó mà Hegel đã có ҧnh hưӣng. Nhưng Hegel lҥi trình bày
phҫn chân chính đó mӝt cách rҩt trӯu tưӧng, tách rӡi khӓi quá trình đҩu tranh tích cӵc

3Ëî
cӫa nô lӋ chӕng chӫ nô, chӍ trông thҩy phҫn huҩn luyӋn con ngưӡi cӫa giai cҩp nô lӋ.
Do đó mà nói rҵng chính công trình lao đӝng trong cương vӏ nô lӋ, tӭc quá trình lao
đӝng cưӥng bách, đã tҥo ra con ngưӡi mӟi có sӭc cҧi tҥo thiên nhiên thӵc sӵ. ĐiӅu đó
có phҫn đúng, nhưng trình bày trӯu tưӧng như thӃ thì hình như chӃ đӝ nô lӋ là mӝt
điӅu kiӋn tҩt yӃu đӇ tҥo ra con ngưӡi có tài năng thiӃt thӵc. Như thӃ là Hegel đã duy
tâm hóa chӃ đӝ nô lӋ, không biӃt rҵng tuy trong lӏch sӱ chӃ đӝ nô lӋ có đóng vai trò
tiӃn bӝ trong mӝt giai đoҥn nào đó, nhưng đây chӍ là do điӅu kiӋn lӏch sӱ, tӭc là sӵ tan
rã cӫa chӃ đӝ công xã nguyên thӫy. ChӃ đӝ nô lӋ chӍ tiӃn bӝ trong điӅu kiӋn lӏch sӱ ҩy,
chӭ không phҧi do sӵ cưӥng bách lao đӝng mӟi tiӃn bӝ, mӟi tҥo ra con ngưӡi có tài
năng. Sӣ dĩ lao đӝng lúc đҫu tiên phҧi cưӥng bách, là vì có thӃ mӟi nâng cao mӭc lao
đӝng hơn cái mӭc ӣ chӃ đӝ thӏ tӝc. Nhưng cưӥng bách nhҩt đӏnh không phҧi là mӝt
bҧn chҩt cӫa lao đӝng. Vì duy tâm hóa điӅu kiӋn lӏch sӱ này, nên cho rҵng cưӥng bách
là mӝt điӅu kiӋn đӇ tҥo ra con ngưӡi có kӹ luұt, có tài năng. Đҩy là điӇm rҩt sai cӫa
Hegel. Thӵc tӃ, ta đã thҩy trong nhӳng điӅu kiӋn lӏch sӱ khác, chӃ đӝ thӏ tӝc có thӇ
chuyӇn sang mӝt chӃ đӝ không có áp bӭc bóc lӝt mà vүn không phҧi thông qua chӃ đӝ
nô lӋ. Thӵc tӃ, không phҧi là phҧi có áp bӭc bóc lӝt ngưӡi ta mӟi tҥo cho con ngưӡi có
kӹ luұt, tài năng. Lұp luұn cӫa Hegel chính là di tích cӫa quan niӋm thӕng trӏ cũ. BӅ
ngoài, Hegel hình như có đӅ cao giai cҩp mӟi, mà thӵc sӵ có đӅ cao thұt, nhưng xét
thӵc chҩt thì Hegel đӅ cao nó mӝt cách rҩt trӯu tưӧng, rҩt duy tâm. Hegel đã đӅ cao
công trình lao đӝng cӫa nô lӋ vӟi hình thӭc cưӥng bách cӫa nó, mà không phҧi đӅ cao
công trình lao đӝng cӫa nô lӋ trong phҫn chӕng cưӥng bách ҩy. Lӕi đӅ cao cӫa Hegel
cũng tӵa như mӝt sӕ ngưӡi cho rҵng có chӃ đӝ thӵc dân thì ta mӟi có mӝt sӕ kӻ thuұt,
mӟi hӑc tұp đưӧc mӝt sӕ kiӃn thӭc. Như thӃ là đã phê phán chӃ đӝ thӵc dân trong
phҥm vi chӃ đӝ thӵc dân. Đó là mӝt sai lҫm nguy hҥi. Chính Hegel vì đã đӅ cao công
trình lao đӝng nô lӋ trong phҥm vi nô lӋ, trong cương vӏ ngưӡi nô lӋ, thành ra không
có giҧi pháp thӵc tӃ. NӃu đã nhұn giai cҩp nô lӋ là chân lý cӫa giai cҩp chӫ nô, chӫ nô
có đưӧc cái gì là nhӡ nô lӋ cҧ, thì sӁ không thӇ duy trì đưӧc mâu thuүn giӳa chӫ nô và
nô lӋ. Nhưng Hegel không đi xa hơn kӃt luұn tiêu cӵc ҩy. ĐӃn lúc cҫn mӝt giҧi pháp
tích cӵc, thì Hegel chӍ có thӇ đưa ra nhӳng giҧi pháp duy tâm cӫa giai cҩp chӫ nô đã
đӅ ra cuӕi thӡi kǤ chiӃm hӳu nô lӋ, tӭc là khҳc kӹ, hoài nghi, tâm hӗn gian khә.

Phҫn II -Tӵ do tính cӫa ý thӭc bҧn ngã

Nhӡ công trình lao đӝng cӫa nô lӋ, đӡi cә đҥi đã xây dӵng đưӧc mӝt thӃ giӟi mӟi có
tính chҩt nhân tҥo, trong đó ý thӭc bҧn ngã có thӇ hưӣng đưӧc tӵ do, nghĩa là lúc
trông thҩy vұt thӇ bên ngoài, nhұn thҩy vұt thӇ bên ngoài cũng là nó. Tӵ do là sӕng
trong mӝt thӃ giӟi mà mình tӵ nhұn mình trong thӃ giӟi ҩy, nhӳng vұt thӇ trong thӃ
giӟi ҩy đã mҩt tính chҩt đӝc lұp vӟi ta mà là nhӳng vұt thӇ cӫa mình thôi. Sӕng trong
thӃ giӟi ҩy tӭc là hưӣng đưӧc đӡi sӕng tӵ do, không bӏ cái gì đӕi lұp, cưӥng bách
mình. Hegel đã trình bày hình thӭc tӵ do đó trong phҥm vi tinh thҫn, qua ba chӫ nghĩa
sau đâyù

3ËË
1 - Khҳc kӹ (Stoicisme)

Theo chӫ nghĩa khҳc kӹ thì thӃ giӟi căn bҧn là lý tính, nghĩa là nó không phҧi cái gì
ngoài mình mà là cái mình có thӇ và cҫn phҧi công nhұn vì nó có lý và tӕt. Tҩt cҧ
nhӳng sӵ viӋc xҧy ra, dù có mӝt vài sӵ viӋc làm hҥi đӃn cá nhân mӝt vài ngưӡi chúng
ta, nhưng xét đӃn toàn bӝ thӃ giӟi thì nó là tӕt. Nó tӕt vì nó là ý chí cӫa Thưӧng đӃ.
Nhӳng ngưӡi nhұn thӭc đưӧc điӇm đó tӭc là hiӅn nhân theo quan niӋm chӫ nghĩa
khҳc kӹ. Theo quan niӋm đó, hiӅn nhân bao giӡ cũng sung sưӟng vì hӑ sӕng trong
mӝt thӃ giӟi mà cái gì cũng tӕt cҧ. Nhưng đây lҥi xuҩt hiӋn mâu thuүn. Nói rҵng cái gì
cũng tӕt cҧ có phҫn đúng, nhưng chӍ là hình thӭc thôi. Cө thӇ, mӝt viӋc tӕt là mӝt viӋc
thӃ nào? Vì sao tӕt? Chӫ nghĩa khҳc kӹ không trҧ lӡi đưӧc. Nó chӍ nói chung chung
rҵng thӃ giӟi là tӕt, tӕt là vì ý muӕn cӫa Thưӧng đӃ. Thӭ tӵ do theo chӫ nghĩa khҳc kӹ
chӍ là hình thӭc. Trưӟc mӝt sӵ viӋc khó khăn, hiӅn nhân theo chӫ nghĩa khҳc kӹ chӍ có
cách là chӏu đӵng. Do đó, khҳc kӹ có nghĩa là chӏu đӵng. Vӟi thái đӝ khҳc kӹ ҩy, thӵc
ra không thӇ thӵc hiӋn đưӧc mӝt trình đӝ tӵ do thӵc sӵ. Nói là tӵ do nhưng thӵc tӃ là
phҧi chӏu đӵng. Nó chӍ nói mӝt cách chung chung rҵng hiӅn nhân dù có chӏu đӵng tӕn
đӃn bao nhiêu chăng nӳa cũng là sưӟng. Có hai vӏ tiӅn nhân nәi tiӃng cӫa chӫ nghĩa
khҳc kӹ là Marc Aurele®4] thuӝc giai cҩp chӫ nô, và Epictète®5] thuӝc nô lӋ. Hai ông
đӅu đưӧc cho là sưӟng ngang nhau, nhưng nói thӃ chӍ là nói suông thôi, quyӅn tӵ do
cӫa ý thӭc bҧn ngã là nhұn thҩy trong mӑi sӵ vұt bҧn ngã cӫa mình. QuyӅn tӵ do ҩy
phҧi đưӧc chӭng minh cө thӇ trong mӑi sӵ viӋc, chӭ không phҧi nói mӝt cách chung
chung như chӫ nghĩa khҳc kӹ đưӧc.

9 - Hoài nghi (Scepticisme)

Là chӫ nghĩa phӫ đӏnh tính chҩt khách quan đӝc lұp cӫa mӑi sӵ viӋc đӇ thӵc hiӋn
quyӅn tӵ do cӫa bҧn ngã. Nó thiӃt lұp quyӅn ý thӭc bҧn ngã trong mӑi sӵ viӋc khách
quan. Chӫ nghĩa hoài nghi phӫ nhұn hӃt tҩt cҧ. Cái gì nó cũng hoài nghi. Nhưng nó lҥi
đưӧc sung sưӟng trong viӋc phӫ đӏnh tҩt cҧ. Trong khi phӫ đӏnh tҩt cҧ sӵ viӋc, tӵ nó
lҥi có ý thӭc rҵng nó không phө thuӝc sӵ viӋc nào, vì nó đã phӫ đӏnh tҩt cҧ mӑi viӋc.
Ví dөù nó phӫ đӏnh các kiӃn thӭc, cho rҵng nhӳng vұt ta trông thҩy chưa chҳc đã có
mà có thӇ chӍ là mơ mӝng. Trong lúc phӫ đӏnh vұt thӇ như vұy, nó có ý thӭc rҵng nó
cao hơn tҩt cҧ. Nó có quyӅn phӫ đӏnh giá trӏ cӫa mӑi nhân vұt, không công nhұn mӝt
giá trӏ cӫa ai hӃt. Cho mình là cao hơn hӃt. Chính trong lúc phê phán, tӵ mình hưӣng
cái cҧm tưӣng rҵng mình là cao nhҩt. Nhưng chính ӣ đây xuҩt hiӋn mâu thuүn. Thӵc
sӵ cái sung sưӟng mà chӫ nghĩa hoài nghi hưӣng đưӧc có thӵc không? Thӵc tӃ hoài
nghi cũng không nҳm đưӧc gì cҧ. Nó chӍ gây đưӧc mӝt cҧm tưӣng chӫ quan thôi, chӭ
không nҳm đưӧc mӝt chân lý nào hӃt.

Phê phán:

3˃
Trên đây là lұp luұn cӫa Hegel. Lұp luұn đó có ưu điӇm là phê phán bên trong, bӝc lӝ
mâu thuүn cӫa mӛi chӫ nghĩa, nhưng phê phán như thӃ chưa đӫ. NӃu nói rҵng tӵ do
chӫ nghĩa khҳc kӹ là hình thӭc thì nó có phҫn đúng. Nó có phҧn ánh mӝt hiӋn tưӧng
có thӵc trong lӏch sӱù chӫ nghĩa khҳc kӹ chính là tiêu biӇu cho nhӳng giai cҩp thӕng
trӏ cũ (gӗm quý tӝc và lái buôn chӫ nô) trong giai đoҥn chӃ đӝ nô lӋ đã bӏ nguy cơ sâu
sҳc. Cương vӏ cӫa nhӳng giai cҩp chӫ nô lung lay rҩt nhiӅu rӗi. Cө thӇ, rҩt nhiӅu chӫ
nô phҧi biӃn thành nô lӋ trong thӡi kǤ Hy Lҥp hóa, tӭc là thӡi kǤ các thành thӏ Hy Lҥp
mҩt đӝc lұp, phҧi phө thuӝc nhӳng đӃ quӕc Hy Lҥp hóa (sau cùng là đӃ quӕc La Mã).
Rҩt nhiӅu chӫ nô ӣ thành thӏ Hy Lҥp bӏ La Mã bҳt vӅ La Mã làm nô lӋ. Nhưng trong
cương vӏ nô lӋ mӟi cӫa hӑ, hӑ vүn giӳ cái kӃt quҧ đào tҥo trưӟc, nghĩa là ngưӡi nô lӋ
mӟi này trưӟc là chӫ thì nay vүn đưӧc phөc vө theo nghӅ chuyên môn cӫa hӑ. Ví dө
giáo sư Hy Lҥp, dù bӏ La Mã bҳt vӅ làm nô lӋ, nhưng hӑ vүn đưӧc làm nô lӋ vӟi nghӅ
giáo sư. Do đó, trong thӡi đҥi ҩy, ý thӭc cӫa giai cҩp chӫ nô cũ đã đưӧc mӣ rӝng,
nghĩa là nó quan niӋm rҵng nó cũng có thӇ làm nô lӋ đưӧc. Quan niӋm đó đưӧc phҧn
ánh trong chӫ nghĩa khҳc kӹù dù nó có làm nô lӋ, thì trong cương vӏ nô lӋ ҩy nó vүn
sưӟng. Đó là nguyên nhân mà chӫ nghĩa khҳc kӹ đӅ cao cương vӏ nô lӋ, cho rҵng hiӅn
nhân dù ӣ cương vӏ nô lӋ ҩy nó vүn sưӟng. Nhưng đó chӍ là cách duy trì cương vӏ cũ
trong phҥm vi tâm hӗn. Thӵc tӃ, dù chӫ nô cũ có bӏ làm nô lӋ, thì tư tưӣng vүn là tư
tưӣng chӫ nô. Nó vүn tӵ cho mình là cương vӏ chӫ nô. Cái tӵ do đҫy thӵc tӃ là tӵ do
hình thӭc như Hegel đã chӭng minh. Nhưng phҧi nói rõ bҧn chҩt nó chính là tӵ do cӫa
chӫ nô cũ.

Trong cách trình bày cӫa Hegel, chӫ nghĩa hoài nghi đӭng vӅ mһt khái niӋm thì đӕi
lұp vӟi chӫ nghĩa khҳc kӹ, nhưng yêu cҫu căn bҧn chӍ là mӝt. Đó là ý thӭc cho rҵng
thӵc chҩt đӕi tưӧng không phҧi là cái gì xa lҥ đӕi vӟi mình nӳa, mà chӍ là mình đây.
Nhu cҫu đó xuҩt phát tӯ mӝt cơ sӣ thӵc tӃ, nó phát triӇn ӣ mӝt thӡi đҥi mà trình đӝ
văn hóa đã khá caoù con ngưӡi đã có thӇ cҧi tҥo đưӧc thӃ giӟi tӵ nhiên, do đó thҩy
mình tӵ do trong thӃ giӟi khách quan ҩy. Hegel cũng đã quan niӋm đưӧc đó là do
công trình lao đӝng cӫa giai cҩp nô lӋ. Nhưng xuҩt phát tӯ mӝt biӋn chӭng pháp duy
tâm, Hegel cho chӫ nghĩa hoài nghi là thӵc hiӋn yêu cҫu cӫa chӫ nghĩa khҳc kӹù chӫ
nghĩa khҳc kӹ tin tưӣng ӣ chân lý mӝt cách trӯu tưӧng, không chӭng minh trong chi
tiӃt sӵ viӋc; thӵc chҩt khách quan là chӭng minh trong chi tiӃt sӵ viӋcù thӵc chҩt
khách quan là mình. Chӫ nghĩa hoài nghi thӵc hiӋn đưӧc yêu cҫu đóù trong lúc hoài
nghi và phӫ đӏnh mӑi sӵ vұt, nó tӵ đһt nó cao hơn mӑi vұt. Nhưng Hegel cũng không
bӝc lӝ đưӧc nӝi dung thӵc sӵ cӫa hiӋn tưӧng ҩy. Khҳc kӹ là ý thӭc cӫa giai cҩp chӫ
nô bӏ đe dӑa nhưng vүn đӭng vӅ phía chính quyӅn, tin tưӣng rҵng cái gì cũng tӕt vì nó
vүn giӳ đưӧc nӕt phҫn quyӅn lӧi cũ; nhưng đӃn lúc đó bӏ đe dӑa hơn nӳa, nó không
thӇ đӭng vӅ phía chính quyӅn, thì nó lҥi khҷng đӏnh cương vӏ chӫ nô cũ mӝt cách tiêu
cӵcù nó phӫ đӏnh tҩt cҧ đӇ đһt mình cao hơn tҩt cҧ nhӳng cái mà nó phӫ đӏnh. Do chӛ
Hegel chӍ phân tích trong tinh thҫn cho nên ông nhұn đӏnh trái ngưӧc giá trӏ cӫa chӫ
nghĩa hoài nghi. Thӵc tӃ, trong lúc hoài nghi tҩt cҧ các giá trӏ cũ thì nó đã phӫ đӏnh

3Ëd
đưӧc các tư tưӣng mê tín cӫa giai cҩp thӕng trӏ, do đҩy đã giҧi phóng đưӧc tư tưӣng
mӝt phҫn nào, tҥo điӅu kiӋn xây dӵng tư tưӣng mӟi. Nó đã đҥi biӇu đưӧc phҫn nào
đҩy, mӝt cách gián tiӃp, cho nhӳng phong trào chӕng chӃ đӝ chӫ nô ӣ thӡi nô lӋ tan rã.
Hegel có công nhұn sӵ tan rã cӫa chӃ đӝ nô lӋ, nhưng vүn đӭng vӅ phe thӕng trӏ, vì
ông trình bày rҵng khi nó phӫ đӏnh tҩt cҧ thì nó lҥi nҳm đưӧc giá trӏ chân lý.

3 - Tâm hӗn gian khә

Phái hoài nghi đi tӯ lұp trưӡng nӑ sang lұp trưӡng kia, đi tӯ tư tưӣng cá thӇ phӫ đӏnh
tӯng sӵ viӋc linh tinh chuyӇn lên ý thӭc đҥi thӇ cho rҵng mình nҳm đưӧc tҩt cҧ, bao
quát đưӧc tҩt cҧ. Nhưng xét nӝi dung thӵc sӵ thì chính cái đҥi thӇ ҩy cũng chӍ là cá thӇ,
vì khi phӫ đӏnh hӃt sӵ viӋc nӑ đӃn sӵ viӋc kia, thì nó phҧi phӫ đӏnh cҧ nó nӳa. Cho
nên chính chӫ thӇ cũng nҵm trong nhӳng đӕi tưӧng bӏ phӫ đӏnh, mһc dҫu vүn có cҧm
tưӣng là mình nҳm đưӧc tҩt cҧ. Cái mà Hegel gӑi là kinh nghiӋm cӫa chӫ nghĩa hoài
nghi (là chính nó) cũng bӏ phӫ đӏnh nӕt (tôi phӫ đӏnh giá trӏ cӫa mӑi ngưӡi, nhưng tôi
cũng chӍ là mӝt ngưӡi, vұy tôi cũng phӫ đӏnh giá trӏ cӫa tôi). Rút kinh nghiӋm ҩy ra,
thì trong cùng mӝt ý thӭc có hai điӇm đӕi lұpù mӝt mһt là cá thӇù cá nhân luôn luôn sai
lҫm, luôn luôn biӃn chuyӇn lúc thӃ nӑ lúc thӃ kia; mһt khác là đҥi thӇù trong khi phӫ
đӏnh thì nҳm đưӧc tҩt cҧ. Vì không thӕng nhҩt đưӧc mâu thuүn trong con ngưӡi (cá
thӇ và đҥi thӇ) gây ra mӝt tâm trҥng mà Hegel kêu bҵng tâm hӗn gian khә. Cái đó
Hegel nhҵm tâm trҥng cӫa các tín đӗ đҥo Gia Tô luôn luôn thҩy mình ӣ trên hai lұp
trưӡngù

Lúc mình tӵ nhұn là xҩu, là có tӝi, thì đӗng thӡi mình thông cҧm đưӧc vӟi Thưӧng đӃ,
đưӧc cӭu thӃ. Nhưng chӍ đưӧc cӭu thӃ trong lúc có tӝi, nӃu không thҩy có tӝi thì
không đưӧc cӭu thӃ. Tư tưӣng đưӧc cӭu thӃ là tư tưӣng có tӝiù hai tư tưӣng luôn luôn
khăng khít vӟi nhau, nhưng không thӕng nhҩt vӟi nhau. Đӭng vӅ mһt khái niӋm, tâm
trҥng ҩy đưӧc phát triӇn theo 3 điӇmù

+ Mình vӯa là cá thӇ, vӯa là đҥi thӇù mình tӵ nhұn mình là cá thӇ nhưng có ý thӭc đҥi
thӇ, nhưng đҥi thӇ ҩy rҩt xa xôi đӕi vӟi mình (Thưӧng đӃ). Mình không xӭng đáng vӟi
Thưӧng đӃ, vì mình chӍ là cá nhân vô giá trӏ, mình có tӝi.

+ Trong lúc nhұn mình có tӝi thì lҥi có ý thӭc vӅ cái đҥi thӇ xa xôi ҩyù mình tӵ nhұn
mình trong Thưӧng đӃ, Thưӧng đӃ cũng là ta đâyù tӭc là Thưӧng đӃ đã giáng thӃ vӟi
hình thӭc chúa Gia tô.

+ Chúa giáng thӃ thành ngưӡi cũng như ta, vұy chân lý đã là ta, ta cũng là chân lý; tӭc
là đưӧc cӭu thӃ.

Ba điӇm trên nói tóm lҥi tương ӭng vӟi 3 mӋnh đӅ cӫa đҥo Gia tôù

3Ë©
- Ngưӡi có tӝi xa Thưӧng đӃ;
- Thưӧng đӃ giáng thӃ;
- Nhân loҥi đưӧc cӭu thӃ.

Do quan hӋ giӳa đҥi thӇ và cá thӇ, tâm hӗn gian khә diӉn biӃn theo ba giai đoҥnù

- Lòng nhiӋt tín (nhiӋt tâm tin tưӣng);

- Lao đӝng và hưӣng thө;
- Tӵ phҥt và cҩm dөc (cҩm dөcù cҩm cái gì mà mình muӕn).

a -Lòng nhiӋt tín

Do cái quan hӋ giӳa ngưӡi và thҫnù xa nhau nhưng gҫn nhau; chӍ gҫn nhau trong lúc
xa nhau, trong lúc gҫn nhau lҥi xa nhau. Mình chӍ gҫn Thưӧng đӃ khi nào mình nhұn
thҩy rҵng mình có tӝi. Mà càng gҫn như thӃ thì lҥi càng thҩy xa, tӭc là thҩy mình
không xӭng đáng. Do mâu thuүn nӝi bӝ ҩy, xuҩt hiӋn thái đӝ tin tưӣng mӝt cách tuyӋt
đӕi và nӗng nàn. Tuy mình không có mӝt nhұn đӏnh chính xác vӅ Thưӧng đӃ, nhưng
tâm hӗn hưӟng vӅ Thưӧng đӃ (Hegel gӑi là tư tưӣng âm nhҥc hay tiӃng chuông trong
tâm hӗn). Trong lúc tâm hӗn đi tìm Thưӧng đӃ thì nó gһp Thưӧng đӃ trong con ngưӡi
cө thӇ cӫa chúa Gia tô, thҩy Thưӧng đӃ cũng là ngưӡi, cũng như mình và tưӣng mình
đưӧc cӭu thӃ. Nhưng Thưӧng đӃ là ngưӡi thì phҧi chӃt, và thӵc tӃ chúa Gia tô đã chӃt
và ta không thӇ nҳm đưӧc Thưӧng đӃ. ChӍ còn có cách đi tìm mӗ Thưӧng đӃ (phong
trào Thұp tӵ chinh thӡi Trung Cә). Nhưng cái mӗ chӍ là đӕng đҩt, vұy cuӕi cùng thì
vүn không thӕng nhҩt đưӧc vӟi Thưӧng đӃ.

b - Lao đӝng và hưӣng thө

Sau khi có kinh nghiӋm rҵng không thӇ thӕng nhҩt đưӧc vӟi Thưӧng đӃ, ta thҩy ta chӍ
là ngưӡi thôi. Nhưng con ngưӡi này đã thông qua cái cҧm tín rҵng nó có giá trӏ chân
lý, vì nó là ngưӡi cӫa Thưӧng đӃ. Nó thӇ hiӋn cái cҧm tín trong lao đӝng và hưӣng thө.
ĐӃn đây lҥi xuҩt hiӋn mâu thuүnù nó thӕng trӏ thӃ giӟi bҵng lao đӝng và hưӣng thө,
nhưng lҥi vӟi cương vӏ là ngưӡi cӫa Thưӧng đӃù nó công nhұn sӵ thành công cӫa nó
trong quá trình lao đӝng là do Thưӧng đӃ ban ơn (grâce divine). Mâu thuүn này đưӧc
giҧi quyӃt bҵng thái đӝ thӭ ba.

c - Tӵ phҥt và cҩm dөc

3Ë{
Nó có lao đӝng, nhưng do Thưӧng đӃ ban ơn. Công lao cӫa nó là Thưӧng đӃ ban ơn,
cho nên nó phҧi kìm hãm tư tưӣng tӵ cao tӵ đҥi vӅ thành tích cӫa nó, bҵng cách tӵ
phҥt và cҩm dөc đӇ xӭng đáng vӟi ơn cӫa Thưӧng đӃ.

Phê phán:

Ba thái đӝ ҩy có thұt trong quá trình phát triӇn đҥo Gia tô, biӇu lӝ trong công trình
kiӃn trúc văn nghӋ v. v... Lòng nhiӋt tín biӇu hiӋn trong phong trào đi tìm mӗ Chúa,
bao tín đӗ đã hy sinh cӫa cҧi và tính mҥng. Lao đӝng hưӣng thө là công trình phát
triӇn sҧn xuҩt tương đӕi trong thӡi kǤ Trung Cә, gây cơ sӣ cho chӫ nghĩa tư bҧn. Thái
đӝ tӵ phҥt và cҩm dөc cũng biӇu hiӋn trong tác phong tôn giáo trong thӡi Trung Cә.
Hegel đã có công mô tҧ quá trình diӉn biӃn trên mӝt cách đһc biӋt cө thӇ và sâu sҳc,
nhưng chӍ mô tҧ trong tinh thҫn và mӝt cách trái ngưӧc. Mâu thuүn trong con ngưӡi
cӫa đҥo Gia tô không phҧi xuҩt phát tӯ mӝt biӋn chӭng pháp trong tinh thҫn, tӯ ý thӭc
hoài nghi lên ý thӭc nhiӋt tín... Sӵ đҩu tranh tư tưӣng, giӳa đҥi biӇu cӫa phái hoài nghi
trong thӡi Cә đҥi tan rã vӟi phái tín ngưӥng Gia tô, là biӇu hiӋn cuӝc đҩu tranh giai
cҩp giӳa chӫ nô cũ và nhӳng lӟp sҳp chuyӇn sang phong kiӃn có lôi cuӕn nhân dân.
Sӵ đҩu tranh cӫa giai cҩp nô lӋ biӇu hiӋn gián tiӃp trong tư tưӣng tín ngưӥng cӫa giai
cҩp đӏa chӫ mӟi. Giai cҩp nô lӋ đҩu tranh đã bҳt đҫu buӝc chúng phҧi công nhұn mӝt
sӕ quyӅn lӧi cӫa ngưӡi nô lӋ. Ӣ thôn quê, nô lӋ đưӧc giҧi phóng trӣ thành lӋ nông®6].
Ӣ thành thӏ cũng có phong trào giҧi phóng nô lӋ, vì bӑn chӫ không thӇ nuôi đưӧc, vì
nuôi thì rҩt lӝn xӝn và không lӧi gì cho chúng. Mӝt mһt, chúng có giҧi phóng cho nô
lӋ, nhưng mһt khác, chúng lҥi đһt ra nhiӅu điӅu kiӋnù chúng bҳt lӋ nông nӝp tô và
phөc dӏch rҩt cӵc khә. Do đó, quan hӋ bóc lӝt ngưӡi tӯ chӛ vô điӅu kiӋn chuyӇn sang
chӃ đӝ bóc lӝt có điӅu kiӋn; nô lӋ đưӧc công nhұn giá trӏ làm ngưӡi vӟi hình thӭc ban
ơn cӫa chӫ nô cũ, và đӇ đáp lҥi sӵ ban ơn đó ngưӡi lӋ nông phҧi nӝp tô. Đó là quá
trình biӃn chuyӇn tӯ chӃ đӝ nô lӋ sang chӃ đӝ phong kiӃnù quan hӋ bóc lӝt vô điӅu
kiӋn cӫa chӫ nô đӕi vӟi nô lӋ nay thành mӝt sӕ quan hӋ cá nhânù chӫ và tӟ, ban ơn và
biӃt ơn. Quan hӋ này có mӝt phҫn nào tiӃn bӝ so vӟi quan hӋ cũ, nhưng nó lҥi thiӃt lұp
mӝt chӃ đӝ bóc lӝt mӟi, và có bóc lӝt theo lӕi mӟi thì mӟi có lӧi.

Trong phҥm vi tư tưӣng, quan hӋ bóc lӝt mӟi xuҩt hiӋn như thӃ nào? Quan hӋ ban ơn
tӭc là ý thӭc cho rҵng ngưӡi ta có giá trӏ chân lý, có quyӅn làm ngưӡi. QuyӅn này lҥi
xa xôi do ӣ đâu đưa đӃn chӭ không phҧi là do lao đӝng cӫa nô lӋ mà ra, mà là do chӫ
nô ban ơn. Con ngưӡi là cá nhân vô giá trӏ không xӭng đáng vӟi đҥi thӇ, nhưng phҫn
nào cũng nҳm đưӧc cái đҥi thӇ (có ý thӭc đҥi thӇ) do ӣ chӛ Thưӧng đӃ đã giáng thӃ
cӭu thӃ nhân loҥi. Nhưng cũng không cӭu thӃ đӗng loҥt, có ngưӡi đưӧc cӭu thӃ, có
ngưӡi không. Hegel không quan tâm đӃn cơ sӣ thӵc tӃ đó nên trình bày tâm hӗn gian
khә mӝt cách trӯu tưӧng và trái ngưӧc. Thӵc tӃ, cái đҥi thӇ xuҩt phát tӯ cái cá thӇù do
công trình lao đӝng mà con ngưӡi đã xây dӵng nên cái ý thӭc giá trӏ vӅ mình. Hegel
lҥi cho nó xuҩt phát tӯ đҥi thӇ, do đҩy mà cái cá thӇ không xӭng đáng, cái đҥi thӇ lҥi

3ƒ

rҩt xa xôi, tӭc là quyӅn lӧi cӫa giai cҩp thӕng trӏ vүn đưӧc bҧo đҧm. Hegel công nhұn
con ngưӡi có lao đӝng và có phát triӇn sҧn xuҩt, nhưng Hegel cho sӣ dĩ có là do có ý
thӭc đҥi thӇ trong tâm hӗn gian khә mà lao đӝng mӝt cách tích cӵc như thӃ.

Do sӵ phát triӇn cӫa sӭc sҧn xuҩt, ý thӭc bҧn ngã không thӇ nҵm mãi trong tâm hӗn
gian khә, vì nó có ý thӭc rҵng nó nҳm đưӧc thӃ giӟi. Hegel phҧn ánh cuӝc đҩu tranh
giai cҩp tӯ cuӕi thӡi Trung Cә cӫa giai cҩp tư sҧn đang lên chӕng phong kiӃn, đӅ cao
giá trӏ con ngưӡi mӟi. Hegel lҥi lұt ngưӧc vҩn đӅ, biӃn thành mӝt hiӋn tưӧng duy tâm,
cho rҵng sӵ tin tưӣng ӣ con ngưӡi mӟi là sӵ tin tưӣng cӫa ý thӭc bҧn ngã tӵ cho mình
là thӃ giӟi. Cҧ mӝt phong trào duy vұt, nhân văn chӫ nghĩa và cách mҥng tư tưӣng
trong thӡi Phөc hưng, Hegel biӃn thành mӝt quá trình duy tâmù lý tính tin tưӣng mình
là thӃ giӟi đҩy.

Chương V -Lý tính

Lý tính là ý thӭc bҧn ngã tin tưӣng rҵng mình là tҩt cҧ sӵ vұt trong thӃ giӟi. Ӣ đây, tư
tưӣng duy tâm cӫa Hegel lên đӃn cao đӝù ý thӭc chӫ quan nhұn thҩy mình trong tҩt cҧ
sӵ vұt.

BiӋn chӭng pháp cӫa lý tính thông qua 3 giai đoҥnù

1 - Lý tính thӵc nghiӋm,

2 - Lý tính thӵc tiӉn gӗm có 3 giai đoҥn nhӓù

a) Hưӣng lҥc và đӏnh mӋnh;
b) Luұt cӫa lương tâm và tӵ cao điên cuӗng;
c) Đҥo đӭc và thӡi cuӝc.
3 - Lý tính trong cái thӵc hiӋn cӫa mình gӗm cóù
a) Giӟi đӝng vұt cӫa tinh thҫn và cái lӯa dӕi hay chính sӵ viӋc ҩy đҩy;
b) Lý tính lұp pháp;
c) Lý tính kiӇm pháp.

Quá trình diӉn biӃn cӫa lý tính phҧn ánh quá trình đҩu tranh giai cҩp trong thӡi đҥi tư
sҧn đang lên.

1 - Lý tính thӵc nghiӋm (tiӃp thu kinh nghiӋm)

Lý tính thӵc nghiӋm là ý thӭc tin tưӣng mình là mӑi sӵ vұt, trong thӃ giӟi chӍ có mình
thôi. Nó phát triӇn bҵng tư tưӣng thӵc nghiӋm, tìm tòi mình trong tӵ nhiên, vì tin
tưӣng trong tӵ nhiên chӍ có mình. Do đó mà phát triӇn khoa hӑc thӵc nghiӋm.
3ƒc
Lòng tin tưӣng cӫa nhân loҥi vào mình đã thành lұp trong quá trình phát triӇn cӫa
khoa hӑc tӵ nhiên, nhưng gһp mâu thuүn khi chuyӇn lên vҩn đӅ ngưӡiù lúc nó đһt vҩn
đӅ con ngưӡi là gì? tư tưӣng là gì (tâm lý hӑc)? Khoa hӑc tӵ nhiên quan niӋm ngưӡi là
mӝt vұt tӵ nhiên, nó là mӝt bӝ óc như vұy làm sao nó lҥi tư tưӣng đưӧc (nó tӵ nhұn nó
trong vұt ҩy đưӧc). Do mâu thuүn ҩy, ý thӭc lý tính chuyӇn sang mӝt lұp trưӡng mӟiù
lý tính thӵc tiӉn. Nó không thӇ nhұn thҩy nó trong tӵ nhiên, cho nên nó phҧi tӵ thӵc
hiӋn nó trong tӵ nhiên.

9 - Lý tính thӵc tiӉn thông qua 3 giai đoҥnù

a - Hưӣng lҥc và đӏnh mӋnh

Chӫ yӃu là hưӣng lҥc trong luyӃn ái, phát triӇn trong thӃ kӹ XVII, XVIII. Tư tưӣng
hưӣng lҥc là mӝt hình thái tư tưӣng cao hơn trình đӝ ham muӕn, vì nó bao hàm ý thӭc
bҧn ngãù đã tin tưӣng mình là tҩt cҧ sӵ vұt, mình thӕng trӏ thӃ giӟi. Nhưng nó lҥi gһp
mӝt ý thӭc khác (mӝt ngưӡi khác) cùng tin tưӣng như thӃ. Hai bên rҩt xa cách nhau,
vì mӛi ngưӡi mang mӝt thӃ giӟi trong đҫu óc. Mӛi cá nhân đӅu tӵ giác vӅ quyӅn lӧi
tuyӋt đӕi cӫa mình, nhưng lҥi gһp mӝt cá nhân khác cũng tӵ giác. Như thӃ chӍ còn mӝt
cách giҧi quyӃt là gây ra mӝt cái thông cҧm đӇ phá cái ngăn trӣ giӳa cá nhân và cá
nhân. Cái cҧn trӣ đó bӏ phá bӓ trong sӵ hưӣng lҥc. Sӵ hưӣng lҥc đó không phҧi chӍ
nhҵm hҩp thө đӕi tưӧng vào mình, mà có ý thӭc phá bӓ xa cách giӳa cá nhân và cá
nhân đӇ gây nên mӝt ý thӭc đҥi thӇ. Trong hưӣng lҥc, cá nhân thông cҧm vӟi toàn bӝ
thӃ giӟi, tìm sӵ giҧi phóng con ngưӡi trong cái hưӣng lҥc đó, và đһt cho mình mӝt giá
trӏ tuyӋt đӕiù đưa cá nhân lên đҥi thӇ. ĐӃn đây lҥi xuҩt hiӋn mâu thuүnù đҥi thӇ đây
không có ý nghĩa cө thӇ, thông qua mӝt cách chung chung, không nҳm đưӧc điӇm nào
dӭt khoát; rҩt trӯu tưӧng. Đó chính là cái đӏnh mӋnh. Thӵc tӃ, trong cái hưӣng lҥc
không đҥt đưӧc mӭc cao hơn, do đӏnh mӋnh hai bên thông cҧm vӟi nhau mà hưӣng
đưӧc hҥnh phúc, nhưng không biӃt dӵa vào đâu, không hiӇu vì sao có cái đӏnh mӋnh
ҩy? Đӏnh mӋnh là mӝt khái niӋm nghèo nàn không có nӝi dung. Nhưng trong cái
nghèo nàn ҩy, lý tính cҧm thҩy mình không còn là cá nhân hưӣng lҥc mà mình có giá
trӏ đҥi thӇ. Do mâu thuүn này, ý thӭc lҥi chuyӇn lên mӝt hình thӭc cao hơnù luұt cӫa
nhân tâm và tӵ cao điên cuӗng.

b - Luұt cӫa lương tâm và tӵ cao điên cuӗng

ĐӃn đây, thҩy trong lương tâm mình có luұt đҥi thӇ mà mình có bәn phұn thӵc hiӋn.
Lương tâm chӕng lҥi thӡi cuӝc, tӭc là cái thӃ giӟi xҩu. Ta tӕt, ta chӕng lҥi thӃ giӟi xҩu.
Nhưng đӃn đây, nhӳng lương tâm cá nhân lҥi mâu thuүn vӟi nhau, đi đӃn tӵ cao điên
cuӗng chӍ cho mình là tӕt, và chӕng lҥi tҩt cҧ ngưӡi khác. Luұt cӫa lương tâm căn bҧn
chӍ là cá nhân, lương tâm cӫa mӛi ngưӡi khác nhau, không ai giӕng ai, nhưng ai cũng

3ƒ9
cho mình là tӕt cҧ. Kinh nghiӋm ҩy cho ta thҩy phҧi hy sinh cá nhân chuyӇn lên đҥo
đӭc.

c - Đҥo đӭc và thӡi cuӝc

Đҥo đӭc không phҧi là lương tâm cá nhân, mà là lương tâm phҧi hy sinh cá nhân thӵc
hiӋn nhiӋm vө. Nhưng đӭc tính chӕng lҥi thӡi cuӝc, vì thӡi cuӝc là xҩu, thӡi cuӝc chӍ
là mӝt sӕ cá nhân làm theo quyӅn lӧi cӫa hӑ. Ai hy sinh cá nhân thì phҧi thҳng. Nhưng
trong lúc anh nói anh chӕng lҥi thӡi cuӝc thì anh cũng chӍ làm mӝt sӕ viӋc biӇu hiӋn
tài năng cӫa anh, mà tài năng thì nó có nӝi dung khách quan cӫa nó. Quá trình phát
huy tài năng là mӝt quá trình khách quan không phҧi do hy sinh cá nhân. Tài năng
đưӧc thӵc hiӋn như thӃ nào? Thӵc tӃ thӡi cuӝc tҥo điӅu kiӋn cho tài năng phát triӇn;
tài năng cũng là mӝt yӃu tӕ cӫa thӡi cuӝc, cũng do thӡi cuӝc mà có. Cho nên nó
không chӕng lҥi đưӧc thӡi cuӝc. Đúng hơn, ý thӭc đҥo đӭc cá nhân thӵc hiӋn trong sӵ
viӋc, chân lý cӫa nó là sӵ viӋc nó không thoát khӓi thӡi cuӝc. Do mâu thuүn đó, lý
tính lҥi chuyӇn sang mӝt hình thái cao hơn.

3 Lý tính trong cái thӵc hiӋn cӫa mình

a - Giӟi đӝng vұt cӫa tinh thҫn và cái lӯa dӕi hay chính sӵ viӋc ҩy đҩy

Cá nhân chӍ biӃt có mình thôi, không biӃt ngưӡi khác, nhưng khi phát huy tài năng thì
mӛi cá nhân lҥi làm công viӋc chung. Công viӋc cӫa nó làm có ý nghĩa tinh thҫnù do
đó gӑi là giӟi đӝng vұt cӫa tinh thҫnù mӛi sӵ nghiӋp cá nhân là mӝt bӝ phұn cӫa sӵ
nghiӋp chung; nó tưӣng là nó làm cho nó thì nó đã làm cho tұp thӇ, nhưng thӵc tӃ thì
nó lҥi cũng làm cho cá nhân nó. Mâu thuүn đó Hegel kêu là lӯa dӕi. Nhưng mà trong
quá trình mâu thuүn ҩy, chúng ta đi đӃn ý thӭc cái mà ta nhҫm chính là sӵ viӋc ҩy đҩy.
Như thӃ, ý thӭc không phҧi là cá nhân, vì sӵ viӋc ҩy có ý nghĩa đҥi thӇ. NӃu đã nhұn
thӭc đưӧc điӇm ҩy, thì ý thӭc đһt quy luұt cho thӃ giӟiù đó là lý tính lұp pháp.

b - Lý tính lұp pháp

Đһt luұt có giá trӏ phә cұp, nhưng cũng chӍ dӵa vào cá nhân thôi, vì nó thҩy nó có cơ
sӣ đһt luұt cho mӑi ngưӡi. ĐiӇm này Hegel nhҳm luұn lý cҧm tính cӫa Rousseau®7],
đӏnh ra luұt pháp dӵa vào cҧm tính, cҧm tính cho cái gì tӕt là tӕt, cái gì xҩu là xҩu.
Nhưng lҥi có mâu thuүn, vì cҧm tính mӛi ngưӡi mӝt khác, không thӇ dӵa vào cҧm tính
mà đһt luұt pháp đưӧc. Nó chӍ có thӇ xem xét đһt luұt này đúng hoһc saiù lý tính kiӇm
pháp.

c - Lý tính kiӇm pháp

3ƒ3
ĐiӇm này Hegel nhҳm luұn lý cӫa Kant vӟi mӋnh đӅ căn bҧnù «Hành đ͡ng th͇ nào đ͋
cho châm ngôn hành đ͡ng cͯa mình có th͋ đưͫc đ͉ ra thành m͡t quy lu̵t đ̩i th͋ cho
m͕i ngưͥi». Nhұn xét lӅ lӕi hoҥt đӝng đó là lý tính kiӇm pháp. Nhưng các mӋnh đӅ
cӫa Kant cũng chӍ là hình thӭc chung cӫa mӑi quy luұt thôi, không cho phép phân biӋt
đúng hay sai. Thí dөù ta có quyӅn lҩy cӫa ngưӡi không? Theo tiêu chuҭn trên thì có
thӇ có và cũng có thӇ không, tùy theo ta có nhұn chӃ đӝ sӣ hӳu hay không. Thành ra
không thӇ dӵa vào lý tính cá nhân vӟi bҩt kǤ hình thӭc nào đӇ thӵc hiӋn cái tin tưӣng
cӫa lý tính ҩyù mình là thӃ giӟi ҩy đҩy. NӃu cái tin tưӣng đó đúng, mình không còn là
cá nhân mà là ý thӭc đҥi thӇ. Nó là ý thӭc tinh thҫn, là ý thӭc cӫa xã hӝi.

Phê phán:

Đây Hegel đã trình bày trong tinh thҫn ý nghĩa cӫa mӝt sӕ chӫ nghĩa lӟn trong thӡi đҥi
cách mҥng tư sҧnù

1. Chӫ nghĩa khoa hӑc thӵc nghiӋm.

2. Chӫ nghĩa hưӣng lҥc.
3. Chӫ nghĩa cá nhân duy tâm, lҩy cá tính làm quy luұt cҧi tҥo thӃ giӟi (chӫ nghĩa anh
hùng thưӣng phҥt theo cá tính cӫa mình).
4. Chӫ nghĩa đҥo đӭc, phҧi hy sinh cá nhân chӕng lҥi thӡi cuӝc đӇ thӵc hiӋn đӭc tính,
phát triӇn trong giai đoҥn cao nhҩt cӫa Cách mҥng Pháp 1789 thӡi Robespierre®8]
lãnh đҥo.
5. Ngoài ra, Hegel cũng phҧn ánh luұn lý cá nhân chӫ nghĩa cӫa Montaigne®9], mӝt
phҫn nào cӫa Descartes®10], luұn lý tình cҧm cӫa Rousseau, cuӕi cùng là luұn lý cӫa
Kant. Nӝi dung rҩt phong phú. Mâu thuүn Hegel nêu lên là mâu thuүn có thұt trong
lӏch sӱ tư tưӣng và trong lӏch sӱ nói chung. Ví dөù mâu thuүn đһc tính vӟi thӡi cuӝc là
mâu thuүn có thұt giӳa bӑn Robespierre và giai cҩp tư sҧn. Robespierre đӅ cao đӭc
tính cũng chӍ là phөc vө tư sҧn, mà quyӅn lӧi tư sҧn lҥi chӍ là quyӅn lӧi cá nhân.

Nӝi dung tuy phong phú nhưng chӍ diӉn tҧ trong tinh thҫnù nói chung là mâu thuүn
giӳa cá thӇ và đҥi thӇ, nhưng ta không hiӇu vì sao mâu thuүn lҥi diӉn biӃn như vұy,
cuӕi cùng đӭc tính phҧi đҫu hàng thӡi cuӝc. Hegel đã tách rӡi cơ sӣ thӵc tӃ. Cҧ công
trình xây dӵng lý tính trên cơ sӣ duy vұt lҥi đưӧc trình bày mӝt cách duy tâmù trình
bày đӇ chӭng minh chӫ nghĩa duy tâm; biӋn chӭng pháp cӫa Hegel đã đҧo ngưӧc cái ý
nghĩa chân chính cӫa phong trào cách mҥng tư sҧnù ý nghĩa duy vұt.

Mâu thuүn căn bҧn, đӭng vӅ mһt duy tâm mà Hegel nêu ra trong quá trình diӉn biӃn
cӫa lý tính là mâu thuүn giӳa sӵ tin tưӣng cӫa bҧn ngã (ý thӭc cho mình là tҩt cҧ thӃ
giӟi khách quan) và mһt khác là sӵ thӵc rҵng ý thӭc bҧn ngã vүn là cá nhân. Mâu
thuүn làù cái mà nó tin tưӣng thì thӵc tӃ nó chưa thӵc hiӋn đưӧc. Tӯ mâu thuүn đó, nó

3Ĕ
chuyӇn lên hình thӭc bҧn ngã đҥi thӇ tӭc là cái tôi đҥi thӇ. Hegel gӑi cái tôi đҥi thӇ đó
là tinh thҫn. Mâu thuүn trên thӵc tӃ ӣ đâu ra?

Trong thӡi tư bҧn chӫ nghĩa, ngay trong lúc đang lên cӫa nó đã có mâu thuүn giӳa cá
nhân chӫ quan và đҥi thӇ khách quan. Nhưng mâu thuүn đó không phҧi xuҩt phát tӯ
tinh thҫn như Hegel tưӣng.

Theo Hegel, trong lý tính thӵc nghiӋm có mâu thuүn ӣ chӛ nó tưӣng nó có thӇ tìm
thҩy đưӧc nó trong thӃ giӟi vұt chҩt, nhưng thӵc tӃ nó không tìm đưӧc. Do đó, phҧi
chuyӇn sang mӝt lұp trưӡng mӟi là lý tính thӵc tiӉn.

Hegel có phҧn ánh mӝt phong trào tư tưӣng có thӵc, như sauù mӝt mһt thì phát triӇn
khoa hӑc thӵc nghiӋm, mӝt mһt lҥi phê phán khoa hӑc thӵc nghiӋm, cho khoa hӑc
thӵc nghiӋm chӍ nҳm đưӧc mӝt sӕ quy luұt chӃt, không nҳm đưӧc bҧn chҩt con ngưӡi.
ChӍ trong hoҥt đӝng thӵc tiӉn, mình mӟi thӵc hiӋn đưӧc tính chҩt nhân bҧn. Ví dөù
trong quyӇn Faust cӫa Goethe®11] đã biӇu hiӋn mӝt tinh thҫn chán nҧn đӕi vӟi khoa
hӑc, và đòi hӓi mӝt hoҥt đӝng thӵc tiӉn. Như câuù «Khoa h͕c thì xám, nhưng cây cͯa
đͥi s͙ng bao giͥ cũng xanh». Đó là mӝt xu hưӟng đã phát triӇn nhiӅu trong tư tưӣng
tư sҧn. Vӟi tư tưӣng này, thì mӝt mһt phát triӇn khoa hӑc, nhưng mӝt mһt lҥi phê phán
khoa hӑc, đi vào hoҥt đӝng chӫ quan chӕng lҥi khoa hӑc.

Sӣ dĩ như thӃ, vì thӵc tӃ khoa hӑc máy móc không thӓa mãn đưӧc nhӳng nhu cҫu cӫa
ngưӡi ta, thành ra nó bҳt buӝc ngưӡi ta phҧi tìm con đưӡng giҧi phóng bҵng cách phҧn
lҥi khoa hӑc, nó đòi hӓi cái mà Goethe đã gӑi là «cây s͙ng xanh tươi». Nhưng có phҧi
chӍ vì mâu thuүn tinh thҫn trong bҧn chҩt khoa hӑc tӵ nhiên mà đi đӃn giҧi pháp đó
không? Có phҧi vì khoa hӑc tӵ nhiên lúc bҩy giӡ có tính chҩt máy móc mà phҧi đi tìm
con đưӡng giҧi phóng trong con đưӡng phҧn lҥi khoa hӑc không?

Thӵc tӃ, nhӳng ngưӡi đi vào con đưӡng hoҥt đӝng phҧn lý hӗi đó phҫn lӟn không phҧi
là nhӳng nhà khoa hӑc. Sӣ dĩ khoa hӑc tӵ nhiên hӗi đó còn có tính chҩt máy móc như
thӃ, là vì nó bӏ mӝt cơ sӣ thӵc tӃ nào đó chi phӕi. Hegel đã không xét đӃn cơ sӣ thӵc
tӃ cӫa khoa hӑc tӵ nhiên, mà chӍ quan niӋm theo cách hiӇu biӃt trong phҥm vi tinh
thҫn, giҧi thích khoa hӑc tӵ nhiên theo kiӇu duy tâm cӫa Kant (quan niӋm xây dӵng
đӕi tưӧng khách quan theo quy luұt chӫ quan). Vì thӃ mà Hegel nói đӃn chuyӋn tìm
chӫ quan trong thӵc nghiӋm. Thӵc tӃ, trong giai đoҥn tư sҧn đang lên, sӵ phát triӇn
cӫa khoa hӑc tӵ nhiên không phҧi là do viӋc đi tìm mình trong tӵ nhiên, mà trái lҥi là
tìm tӵ nhiên trong thӃ giӟi khách quan. Nó là thӃ giӟi quan duy vұt, chӭ không phҧi là
duy tâm. Lúc đó, sӣ dĩ hưӟng vӅ thӃ giӟi khách quan vì trong thӵc tӃ đã xuҩt hiӋn mӝt
phương thӭc hiӇu biӃt mӟi theo toán lý, gây cơ sӣ đӇ hiӇu biӃt tӵ nhiên. Phương thӭc
hiӇu biӃt mӟi đó sӣ dĩ xuҩt hiӋn trong ta, căn bҧn lҥi do kinh nghiӋm mӟi trong
phương thӭc sҧn xuҩt mӟi cӫa tư sҧn. Phương thӭc hiӇu biӃt mӟi đó có hiӋu lӵc hơn

3ƒË
phương thӭc hiӇu biӃt cũ, nó giúp con ngưӡi hiӇu biӃt sâu sҳc hơn trưӟc. HiӋu lӵc cӫa
phương thӭc hiӇu biӃt mӟi chӍ là kӃt quҧ cӫa hiӋu lӵc thӵc tӃ cӫa phương thӭc sҧn
xuҩt mӟi. Hegel không thҩy ý nghĩa thӵc tӃ đó mà chӍ nҳm phҫn xuҩt hiӋn cӫa phương
thӭc hiӇu biӃt mӟi, rӗi cho rҵng nó là ý thӭc đi tìm mình trong tӵ nhiên. Hegel đã biӃn
phong trào duy vұt thành mӝt phong trào duy tâm. Do đó, đi đӃn kӃt luұn rҵngù vì
mình không tìm thҩy mình trong tӵ nhiên, nên phҧi tӵ thӵc hiӋn mình chӕng lҥi thӃ
giӟi.

Thӵc tӃ có hiӋn tưӧng chán nҧn khoa hӑc tӵ nhiên thұt, nhưng cҧn bҧn là do mâu
thuүn trong thӵc tӃ gây ra, chӭ không phҧi do mүu thuүn trong tinh thҫn. Không phҧi
là chuyӋn nhà khoa hӑc tӵ cҧm thҩy trong tinh thҫn chán nҧn mà đi vào hoҥt đӝng chӫ
quan. Khoa hӑc có tiӃn bӝ là nhӡ có phương thӭc sҧn xuҩt mӟi, nhưng trong phương
thӭc sҧn xuҩt mӟi vүn có thiӇu sӕ; có mâu thuүn làù vӅ mһt sҧn xuҩt thì có tính chҩt xã
hӝi, nó mӣ rӝng phҥm vi sҧn xuҩt, nhưng vӅ quan hӋ sҧn xuҩt thì lҥi có tính chҩt tư
hӳu, cá nhân. Do đó, trong phương thӭc sҧn xuҩt mӟi đó tuy có cơ sӣ đӇ phát triӇn lӵc
lưӧng sҧn xuҩt, nhưng lҥi không có cơ sӣ đӇ tә chӭc quan hӋ sҧn xuҩt cho hӧp lý. Nó
có mӝt phҫn nào có tә chӭc hӧp lý, nhưng đó chӍ là trong phҥm vi đơn vӏ cá thӇ, chӭ
xét toàn bӝ xã hӝi thì nó không có cơ sӣ đӇ tә chӭc hӧp lý đưӧc, vì nguyên lý cӫa nó
là cá nhân tӵ do cҥnh tranh. Do đó mà nó đһt vҩn đӅ giҧi quyӃt trên cơ sӣ cá nhân, và
hoҥt đӝng thӵc tiӉn có tính chҩt cá nhân chӫ quan. Vì có tính chҩt cá nhân chӫ quan
nên nó mӟi đӕi lұp vӟi khoa hӑc. Đó là mâu thuүn căn bҧn trong xã hӝi tư bҧn (hoҥt
đӝng thӵc tiӉn mâu thuүn vӟi hoҥt đӝng khoa hӑc). Do mâu thuүn căn bҧn đó mӟi
xuҩt hiӋn trong tinh thҫn hiӋn tưӧng chán nҧn đӕi vӟi khoa hӑc, đi tìm chân lý ӣ đӡi
sӕng thӵc tiӉn chӫ quan.

Xét lҥi nhӳng hiӋn tưӧng hoҥt đӝng cá nhân chӫ quan mà Hegel đã mô tҧ, như hiӋn
tưӧng chӫ nghĩa hưӣng lҥc, mâu thuүn trong chӫ nghĩa hưӣng lҥc, luұt cӫa nhân tâm
(lҩy lương tâm cá nhân đӇ cҧi tҥo xã hӝi), đҥo đӭc hy sinh cá nhân nhưng vүn trên lұp
trưӡng cá nhân... là nhӳng hiӋn tưӧng có thӵc mà Hegel mô tҧ đúng đҳn phҫn lӟn,
nhưng nhӳng hiӋn tưӧng đó xuҩt hiӋn trên mӝt cơ sӣ xã hӝi thӵc tӃ, chӭ không phҧi
xuҩt hiӋn do mӝt biӋn chӭng pháp tinh thҫn. Cơ sӣ thӵc tӃ đҩy chính là điӅu kiӋn hoҥt
đӝng trong các giai đoҥn cӫa cách mҥng tư sҧn.

Ӣ giai đoҥn còn non, hoҥt đӝng đӕi lұp có tính chҩt cách mҥng tư sҧn ӣ chӛ nó lҩy
hưӣng lҥc cá nhân làm trung tâm đӇ chӕng lҥi nhӳng ràng buӝc cӫa phong kiӃn. Ӣ Âu
châu vào thӃ kӹ XVII, XVIII, có cҧ mӝt phong trào như thӃ. Ӣ ViӋt Nam, tuy yӃu tӕ
tư bҧn chӫ nghĩa chưa phát triӇn bҵng Âu châu hӗi đó, nhưng nhӳng tác gia như Hӗ
Xuân Hương cũng đã đi theo hưӟng đó.

3ƒƒ
ĐӃn mӭc cao hơn, lúc giai cҩp tư sҧn thҩy có đӫ sӭc cҧi tҥo xã hӝi (không phҧi chӕng
lҥi xã hӝi cũ bҵng thӓa mãn cá nhân nӳa), thì mӟi lҩy luұt nhân tâm đӇ chӕng lҥi xã
hӝi cũ.

ĐӃn giai đoҥn thӭ ba tӭc là lúc nó đһt vҩn đӅ hy sinh cá nhân đӇ cҧi tҥo xã hӝi. HiӋn
tưӧng đó có thӵc trong xã hӝi (như lúc Cách mҥng Tư sҧn Pháp tiӃn lên nҳm chính
quyӅn), nhưng hiӋn tưӧng đó vүn là do mӝt cơ sӣ thӵc tӃù lúc tư sҧn lên cҫm chính
quyӅn, cҫn hy sinh cá nhân đӇ nҳm chính quyӅn, nhưng chưa әn đӏnh đưӧc tә chӭc
chính quyӅn. Do đó mà nó còn đӕi lұp vӟi thӃ giӟi, chӫ quan vүn đӕi lұp vӟi khách
quan. Dù có hy sinh cá nhân nhưng vүn đӕi lұp vӟi thӃ giӟi. Thӵc tӃ, đҥo đӭc hy sinh
cá nhân như vұy nhҩt đӏnh phҧi thua thӡi cuӝc. Hegel đã giҧi thích hiӋn tưӧng mâu
thuүn giӳa đҥo đӭc và thӡi cuӝc, trong đó thӡi cuӝc thҳng, đҥo đӭc thua, bҵng cách
cho rҵng đҥo đӭc dù chӕng lҥi thӡi cuӝc, nhưng đҥo đӭc vүn phҧi phát triӇn tài năng
trong thӡi cuӝc, thӡi cuӝc là điӅu kiӋn đӇ phát triӇn tài năng.

Nói như Hegel thұt là trӯu tưӧng. Thӵc tӃ, nhӳng hy sinh cá nhân cӫa tư sҧn là nhҵm
thӓa mãn quyӅn lӧi cá nhân trong toàn bӝ giai cҩp cӫa hӑ. Vì như thӃ ngưӡi chӫ
trương đҥo đӭc đó cuӕi cùng cũng phҧi thua bӑn đҫu cơ. Bӑn chӫ trương đҥo đӭc chӍ
là đһt điӅu kiӋn cho bӑn đҫu cơ làm giàu đӇ rӗi thҳng mình. Và cuӕi cùng, mình cũng
không giӳ đưӧc lұp trưӡng đҥo đӭc ҩy nӳa. Ӣ Pháp, Robespierre chӫ trương thӵc hiӋn
đҥo đӭc thì rút cuӝc cũng bӏ thҩt bҥi. Hegel đã không thҩy nguӗn gӕc thӵc tӃ đó mà
chӍ thҩy bӅ ngoài cӫa hiӋn tưӧng, do đó đi đӃn kӃt luұnù cá nhân tӵ thҩy mình trong
thӡi cuӝc, vұy tӵ nó nó phӫ đӏnh nó. Nói như thӃ là phӫ đӏnh hoàn toàn phҫn đҥo đӭc
chân chính mà giai cҩp tư sҧn đã thӵc hiӋn đưӧc trong giai đoҥn cách mҥng cӫa nó. Vì
phӫ đӏnh như thӃ, nên khi đӃn mһt thӭ ba cӫa quá trình phát triӇn cӫa lý tính (lý tính
trong sӵ thӵc hiӋn cӫa mình), Hegel nhұn rҵng lý tính không phҧi là cái gì ngoài
khách quan mà chính lý tính là khách quan ҩy. Lұp trưӡng ӣ đây vүn là cá nhân. Nó
quan niӋm thӵc chҩt cӫa bҧn ngã là đӡi sӕng khách quan, sӵ nghiӋp cӫa mӛi ngưӡi.
Chân lý chӫ quan chính là thӵc tӃ khách quan ҩy. Ӣ đây, Hegel có ưu điӇm lӟn là đã
mô tҧ đưӧc mâu thuүn căn bҧn trong đӡi sӕng cá nhân cӫa xã hӝi tư bҧn. Trong lúc cá
nhân chӍ nhҵm quyӅn lӧi cá nhân cӫa nó thì thӵc tӃ nó có phөc vө xã hӝi, hành đӝng
cӫa nó vүn có ý nghĩa đҥi thӇ. Trái lҥi, cái mà nó làm đӇ phөc vө xã hӝi thì lҥi chӍ là
phөc vө cá nhân. Nhұn xét cӫa Hegel là đúng, vì phương thӭc sҧn xuҩt tư sҧn dӵa vào
quyӅn lӧi cá nhân. Do quyӅn lӧi cá nhân mà nó làm phát triӇn sҧn xuҩt, phát triӇn xã
hӝi. Đӝng cơ phát triӇn xã hӝi cӫa tư sҧn là đӝng cơ cá nhân. Nhưng cũng do đҩy mà
xuҩt hiӋn mâu thuүnù không bao giӡ chúng ta nҳm đưӧc cái giá trӏ tұp thӇ cӫa hoҥt
đӝng cá nhân, vì bao giӡ cũng chӍ là nhҵm quyӅn lӧi cá nhân. Mâu thuүn đó xuҩt phát
tӯ phương thӭc sҧn xuҩt tư sҧn. Mâu thuүn đó chӍ giҧi quyӃt đưӧc bҵng cách đánh đә
phương thӭc sҧn xuҩt tư sҧn, đӇ thay vào mӝt phương thӭc sҧn xuҩt mӟi là phương
thӭc sҧn xuҩt xã hӝi chӫ nghĩa. Hegel vì đһt vҩn đӅ trong tinh thҫn nên không giҧi
quyӃt đưӧc. Vì nӃu chӍ thҩy mâu thuүn ҩy trong tinh thҫn, thì cũng chӍ giҧi quyӃt

3ƒd
trong tinh thҫn, tӭc là đһt vҩn đӅ bҧn ngã trong tinh thҫn là bҧn ngã đҥi thӇ, bҧn ngã
cӫa mӑi ngưӡi. Đó là mӝt giҧi pháp hoàn toàn duy tâm. Tӯ đó, Hegel đã chuyӇn lên
hiӋn tưӧng tinh thҫn, cho rҵng tinh thҫn là bҧn ngã đҥi thӇ, thӵc tӃ đã nҳm đưӧc đӕi
tưӧng khách quan, thҩy rҵng chӫ quan là khách quan.

Trong thӵc tӃ lӏch sӱ, có hiӋn tưӧng ҩy thӵc. Đó là giai đoҥn xây dӵng chӃ đӝ tư sҧn,
mӛi ngưӡi vӟi tính chҩt chӫ quan cá nhân cӫa mình, chӕng lҥi chӃ đӝ cũ, xây dӵng
mӝt lý tưӣng có giá trӏ đҥi thӇ. Nhưng mӝt khi xây dӵng đưӧc rӗi thì nó cӫng cӕ Nhà
nưӟc tư sҧn, bҵng tư tưӣng rҵngù bây giӡ không có đӕi lұp nӳa giӳa chӫ quan và
khách quan, không có đӕi lұp giӳa cá nhân và xã hӝi nӳa, vì xã hӝi cũ đã bӏ tiêu diӋt.
Bây giӡ trong xã hӝi mӟi, chӫ quan là khách quan, lý tưӣng chӫ quan đã đưӧc thӵc
hiӋn rӗi, mӑi ngưӡi đӅu là mӝt trong xã hӝi mӟi ҩy. Đó là tư tưӣng chính trӏ cӫa giai
cҩp tư sҧn lúc đã nҳm đưӧc chính quyӅn. Hӑ muӕn dung hòa mӑi mâu thuүn trong
mӝt lý thuyӃt bình đҷng có tính chҩt hình thӭc. Chính đó là cái mà Hegel đã gӑi là
tinh thҫn.

Hegel đưa vҩn đӅ tinh thҫn ra vӟi danh nghĩa giҧi quyӃt mâu thuүn giӳa chӫ quan và
khách quan; nӃu xét cơ sӣ thӵc tӃ cӫa nó, thì ta thҩy cách đưa ra như thӃ thӵc tӃ là
nhҵm xóa nhòa nhӳng mâu thuүn mӟi, mһc dù có giҧi quyӃt mâu thuүn cũ. Chӛ nó
tiӃn lên tinh thҫn là chӛ nó che lҩp nhӳng mâu thuүn mӟi cӫa thӵc tӃ. Hegel lҩy hiӋn
tưӧng dùng đӇ che lҩp đó làm chân lý. Đó là nhӳng cái mà tư sҧn đһt làm lý tưӣng đӇ
che lҩp nhӳng mâu thuүn mӟi trong thӵc tӃ. Chӫ nghĩa tinh thҫn cӫa Hegel vӅ nhà
nưӟc và xã hӝi đã có rҩt nhiӅu ҧnh hưӣng, vì nó biӋn chính đӅ cao nhà nưӟc tư bҧn,
đӗng thӡi nó cũng biӋn chính cho nhà nưӟc cӫa chӫ nô cũ. Nó biӃn nhà nưӟc ҩy thành
tinh thҫn, thành chân lý, đӇ dung hòa mӑi cá nhân trong xã hӝi, dung hòa cá nhân và
xã hӝi. Có thӇ nói, sau này trong thӃ kӹ XIX, thӃ kӹ XX, mӑi chӫ nghĩa đӅ cao nhà
nưӟc mà không xét đӃn tính chҩt giai cҩp cӫa nhà nưӟc ҩy, đӅ cao nhà nưӟc mӝt cách
chung chung (tӭc nhà nưӟc cũ) đӅu bҳt nguӗn tӯ chӫ nghĩa nhà nưӟc cӫa Hegel, cái
mà Hegel gӑi là tinh thҫn.

Chương VI -TINH THҪN

BiӋn chӭng pháp cӫa tinh thҫn là biӋn chӭng pháp duy tâm cӫa nhӳng hiӋn tưӧng tinh
thҫn nhҵm biӋn chính chӃ đӝ nhà nưӟc cӫa giai cҩp bóc lӝt. Theo Hegel, tinh thҫn tӭc
là lý tính đã tìm thҩy mình trong thӵc tӃ, thҩy thӵc tӃ là mình. Nó khác vӟi lý tính ӣ
trên (ӣ chương V) là tin tưӣng chӫ quan nhưng chưa thӵc hiӋn đưӧc. Ӣ đây, ý thӭc
bҧn ngã đã tìm thҩy mình trong thӵc tӃ; thҩy thӵc tӃ là mình tӭc là đã thông cҧm đưӧc
vӟi thӃ giӟi, thông cҧm đưӧc giӳa chӫ quan và khách quanù tӭc là tinh thҫn. Có tinh
thҫn là nҳm đưӧc thӃ giӟi khách quan như mìnhù cái mà mình thҩy xung quanh mình
chính là mình, cái gì cũng là mình cҧ. Theo Hegel, tinh thҫn ҩy diӉn biӃn như sauù

3ĩ
1 ± Tinh thҫn tӵ nhiên

Lúc đҫu, nó xuҩt hiӋn mӝt cách trӵc tiӃp tӵ nhiên, tӵ nhiên con ngưӡi ҩy có tinh thҫn,
con ngưӡi sӕng mӝt đӡi sӕng mà mình thҩy mình thông cҧm vӟi thӵc tӃ khách quan.
Xã hӝi mà thӵc hiӋn đưӧc tinh thҫn tӵ nhiên như thӃ là xã hӝi thành thӏ Hy Lҥp.

Hegel đã theo truyӅn thông văn nghӋ và tư tưӣng cә đҥi. Theo nhӳng tài liӋu ҩy, đӡi
sӕng cӫa ngưӡi cә Hy Lҥp không có mâu thuүn giӳa cá nhân và tұp thӇ. Hӑ thҩy mӝt
cách tӵ nhiên không phҧi cӕ gҳng cái ý nghĩa tұp thӇ. Hӑ tӵ nhiên thҩy mình thӓa mãn
trong đӡi sӕng tұp thӇ. Phân tích hiӋn tưӧng điӅu hòa tӵ nhiên trong đó ta thҩy vүn có
mâu thuүn, nhưng mâu thuүn thӕng nhҩt trӵc tiӃp. Đó là mâu thuүn giӳa gia đình và
nhà nưӟc. Gia đình là đӡi sӕng cá thӇ cӫa mӑi ngưӡi, nhà nưӟc là đӡi sӕng đҥi thӇ.
Gia đình cung®12] cҩp công dân cho nhà nưӟc. Trái lҥi, nhà nưӟc là điӅu kiӋn cho gia
đình phát triӇn sinh sӕng. Lúc nào mà gia đình phát triӇn mâu thuүn đӕi vӟi nhà nưӟc,
nghĩa là lӧi ích cá thӇ cӫa mình trái vӟi lӧi ích cӫa nhà nưӟc, thì chiӃn tranh xuҩt hiӋn
đӇ cӫng cӕ quyӅn nhà nưӟc đӕi vӟi gia đình. Khi có chiӃn tranh, gia đình phҧi hy sinh
cho nhà nưӟc, và nhà nưӟc phҧi cӫng cӕ, nhưng tuy thӃ trong đó vүn có nhӳng mâu
thuүn đӇ đi đӃn tiêu diӋt xã hӝi, tiêu diӋt sӵ điӅu hòa cӫa xã hӝi Hy Lҥp. Các thành thӏ
tiêu diӋt nhau, nhưng lҥi thӕng nhҩt hình thӭc. Cө thӇù nó thӕng nhҩt trong nhà nưӟc
La Mã. Dân không còn là công dân. Mӝt mһt, hӑ thӵc hiӋn đưӧc đӡi sӕng cá nhân
không bӏ ràng buӝc trong đӡi sӕng tұp thӇ, vì khi có đӃ quӕc La Mã thì không có đӡi
sӕng tұp thӇ nӳa, nó chӍ là mӝt đҥi thӇ hình thӭc, mӛi mӝt cá nhân thӵc hiӋn đӡi sӕng
riêng biӋt cӫa mình. Nhưng mһt khác, nó lҥi bӏ tә chӭc nhà nưӟc đàn áp, tiêu diӋt mҩt
nӝi dung; nó chӍ còn là đӡi sӕng riêng biӋt có tính cách hình thӭc. HiӋn tưӧng điӅu
hòa giӳa cá nhân và tұp thӇ mӝt cách tӵ nhiên đã bӏ tiêu diӋt. Cá nhân có quyӅn sӕng,
cө thӇ là có quyӅn tư hӳu, không bӏ ràng buӝc bӣi tұp thӇ, nhưng quyӅn tư hӳu đó chӍ
là trӯu tưӧng, đã bӏ tә chӭc nhà nưӟc tiêu diӋt mҩt nӝi dung. Vì thӵc tӃ là ngưӡi nào
cũng bӏ áp bӭc. Do hiӋn tưӧng ҩy, cá nhân mà xuҩt hiӋn như thӃ thӵc ra không thӵc
hiӋn đưӧc ý nghĩa chân chính trong đӡi sӕng cá nhân cӫa nó, mà chӍ thӵc hiӋn bên
ngoài thôi. Hegel gӑi đó là hiӋn tưӧng tha hóa. Đӡi sӕng không còn tính chҩt điӅu hòa
tӵ nhiên nӳa. ThӃ giӟi là ngoài nó, nhưng thӃ giӟi ngoài nó mà lҥi phҧi nhұn là thӃ
giӟi cӫa nó. Chính nó là thӃ giӟi cӫa chӫ nghĩa gia tӝc đӡi Trung Cә, quan niӋm rҵng
con ngưӡi sӕng ӣ đӡi như thӃ là sӕng trong nhà tù, cho rҵng mình là ngưӡi ӣ trên trӡi
bӏ đҫy xuӕng trҫn gian.

Phê phán:

Tinh thҫn điӅu hòa trӵc tiӃp, giӳa cá nhân và xã hӝi, giӳa chӫ quan và khách quan, có
phát triӇn trong giai đoҥn Hy Lҥp, và có cӫng cӕ chӃ đӝ nhà nưӟc ӣ Hy Lҥp thӵc,
nhưng nguӗn gӕc cӫa nó là ӣ đâu?

3ƒ{
Đây, có thӇ nói Hegel đã hoàn toàn bӓ qua cơ sӣ là chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ. Hegel
không biӃt đӃn cơ sӣ thӵc tӃ, vì không muӕn nói đӃn. Vì nói đӃn thì không còn tinh
thҫn điӅu hòa ҩy nӳa. Chính tinh thҫn điӅu hòa ҩy là mӝt cách che lҩp cái chӃ đӝ nô
lӋ; biӋn chính chӃ đӝ ҩy bҵng cách che lҩp chӃ đӝ ҩy.

Sӣ dĩ trong mӝt thành thӏ các công dân có liên đӟi vӟi nhau mӝt cách chһt chӁ, đӃn
nӛi không ai đһt vҩn đӅ đӡi sӕng cá nhân ngoài đӡi sӕng xã hӝi, chính là vì hӑ cùng
nhau bóc lӝt nô lӋ. Hӑ không liên đӟi vӟi nhau thì hӑ sӁ bӏ nô lӋ chӕng lҥi. Sӵ điӅu
hòa giӳa gia đình và nhà nưӟc, giӳa quyӅn lӧi tư và chung xuҩt phát tӯ đҩy. Nhà nưӟc
đưӧc cӫng cӕ, chiӃn tranh thôn tính các nhà nưӟc khác, chӍ còn lҥi mӝt nhà nưӟc La
Mã, nhưng nhà nưӟc La Mã lҥi xa cá nhân, nó không phҧi là nhà nưӟc mà mӑi công
dân đã đóng góp vӟi tҩt cҧ tâm hӗn cӫa mình. Trái vӟi nhà nưӟc Hy Lҥp trưӟc đó là
nhà nưӟc mà mӑi ngưӡi công dân cҧm thҩy là cӫa nó. Còn nhà nưӟc La Mã thì hӑ
thҩy chӍ là mӝt bӝ máy quan liêu xa hӑ. Sӣ dĩ chiӃn tranh có tác dөng hai mһt đӕi lұp
như vұy chính vìù mӝt mһt chiӃn tranh là mӝt phương thӭc đӇ phát triӇn chӃ đӝ nô lӋ
(có chiӃn tranh mӟi bҳt đưӧc tù binh làm nô lӋ), trong thành thӏ mӑi công dân đӅu liên
đӟi vӟi nhau trong công viӋc bҳt nô lӋ ҩy; nhưng mӝt mһt khác, bҳt nô lӋ mãi thì
nhӳng nưӟc đӃn cưӟp nô lӋ dҫn dҫn cũng chuyӇn lên chӃ đӝ nô lӋ. ThӃ giӟi nô lӋ to
quá đӕi vӟi thӃ giӟi thӏ tӝc. Nó không có cơ sӣ đӇ đi cưӟp nô lӋ nӳa, thành ra nó phҧi
sӕng mӝt cách tӵ túc. Lúc đó là lúc bҳt buӝc nó phҧi tan rã. Sӣ dĩ các thành thӏ thôn
tính lүn nhau đi đӃn mӝt nhà nưӟc hoàn toàn quan liêu không đưӧc ai ӫng hӝ (có thӇ
nói nhà nưӟc La Mã là hoàn toàn không đưӧc dân ӫng hӝ, nó chӍ sӕng bҵng bӝ máy
quan liêu cӫa nó), căn bҧn là do sӵ phát triӇn cӫa chӃ đӝ nô lӋ bҳt buӝc nó phҧi tӵ
thôn tính nó. Vì đӃn mӝt lúc nào đó, điӅu kiӋn bҳt nô lӋ khó hơn, do đó mà các thành
thӏ chӫ nô phҧi đi bҳt lүn nhau. Cuӕi cùng, chính nhӳng phҫn tӱ giàu có trong lӟp trên
cӫa giai cҩp chӫ nô bҳt buӝc phҧi bóc lӝt tҫng lӟp dưӟi, biӃn dân tӵ do thành nô lӋ. Đó
tӭc là lúc nhà nưӟc La Mã không đưӧc quҫn chúng tӵ do ӫng hӝ nӳa. Hegel đã hoàn
toàn bӓ qua thӵc tӃ đó, chӍ lҩy tinh thҫn lý tưӣng hóa cӫa chӃ đӝ chiӃm hӳu nô lӋ.
Hegel có thҩy nó qua rӗi, nhưng vүn cӭ duy trì cái tӕt đҽp bӅ ngoài cӫa nó, đӇ sau này
Hegel đһt vҩn đӅ tái lұp trong điӅu kiӋn khác. BiӋn chӭng pháp tinh thҫn cӫa Hegel
thӵc hiӋn trong ba giai đoҥnù

- Giai đoҥn đҫuù Thӵc hiӋn mӝt cách tӵ nhiên cá nhân, không đһt vҩn đӅ mình là ngoài
tӵ nhiên.

- Giai đoҥn 2 là giai đoҥn tha hóaù đӕi lұp cá nhân và tұp thӇ, con ngưӡi và thӃ giӟi,
xem thӃ giӟi là nơi ngưӡi bӏ đҫy đӑa.

- Giai đoҥn 3ù lý tưӣng qua giai đoҥn tha hóa thì trӣ lҥi tinh thҫn cũ.

3d

Nhưng Hegel không thҩy rҵng chính tinh thҫn cũ có cơ sӣ thӵc tӃ cӫa nó là chӃ đӝ áp
bӭc, bóc lӝt nô lӋ. Chính tư tưӣng ҩy là tư tưӣng mà Hegel muӕn tái lұp. Ta phê phán
không phҧi vì Hegel muӕn tái lұp, mà vì thӵc tӃ tư tưӣng ҩy đã là lý tưӣng cӫa giai
cҩp tư sҧn Âu Tây, trӣ lҥi đӡi sӕng con ngưӡi và tӵ nhiên nhưng quan niӋm theo kiӇu
duy tâm.

Thӵc tӃ, lӏch sӱ văn minh Hy Lҥp có thӵc hiӋn nhӳng giá trӏ chân chính, nhưng nhӳng
giá trӏ ҩy có phҧi là tinh thҫn thân mұt trӵc tiӃp liên đӟi giӳa cá nhân và tұp thӇ
không? ĐiӇm đó phҧi xét lҥi. Thӵc tӃ, nhӳng giá trӏ mà ta còn công nhұn trong văn
minh Hy Lҥp là nhӳng hiӋn tưӧng lӏch sӱ đҩu tranh giai cҩp, chӕng áp bӭc bóc lӝt mӝt
cách có ý thӭc. Trong đó có nhӳng cuӝc đҩu tranh cӫa nô lӋ chӕng chӫ nô. Chính
cuӝc đҩu tranh giai cҩp có ý thӭc đó đã đưӧc diӉn tҧ trong văn nghӋ, triӃt hӑc. Nó là
mӝt cuӝc đҩu tranh giӳa duy vұt và duy tâm, đҩu tranh chӕng tôn giáo, chӕng triӃt lý
duy tâm. NghӋ thuұt Hy Lҥp vӟi tính chҩt điӅu hòa cuӕi cùng là đӅ cao nhân loҥi
chӕng mơ hӗ tôn giáo. Trái lҥi, theo cách hiӇu biӃt cũ thì cho rҵng giá trӏ cӫa thành thӏ
Hy Lҥp không phҧi là đҩu tranh giai cҩp có ý thӭc, mà là sӵ thӕng nhҩt cӫa nhӳng
công dân trong sӵ liên đӟi áp bӭc bóc lӝt nô lӋ, thành ra là ngoài thì nó xuҩt hiӋn vӟi
mӝt hình thӭc điӅu hòa, nhưng thӵc ra chӍ là kӃt quҧ cӫa mӝt tә chӭc nhà nưӟc đһc
biӋt tinh vi. Như thӃ, cái mà Hegel đӅ cao chính là phҫn mơ hӗ trong tư tưӣng Hy Lҥp.
Còn cái mà Hegel bӓ qua là phҫn chân chính, thiӃt thӵc, phҫn đҩu tranh. Hegel mô tҧ
thành thӏ Hy Lҥp như mӝt thiên đưӡng đã mҩt vӟi đӃ quӕc La Mã và đҥo Gia tô, mà
xã hӝi tư bҧn cҫn phҧi trӣ lҥi. Thӵc tӃ, nó không phҧi là mӝt thiên đưӡng, mà chính xã
hӝi Hy Lҥp là xã hӝi lҫn đҫu tiên đã xuҩt hiӋn chӫ nghĩa nhân văn chӕng chӫ nghĩa
tinh thҫn mà Hegel đӅ cao. Do chӛ hoàn toàn bӓ qua cơ sӣ thӵc tӃ mӝt cách có ý thӭc,
do chӛ diӉn tҧ mӝt cách rҩt ngưӧc giá trӏ lӏch sӱ Hy Lҥp, Hegel đi đӃn kӃt luұnù
chuyӇn sang đӃ quӕc La Mã vӅ thӃ giӟi Trung Cә, con ngưӡi đã thӵc hiӋn đưӧc mình
bҵng cách tha hóa, nghĩa là thӵc hiӋn mình ngoài mình, tӭc là mҩt thiên đưӡng.
Nhӳng hiӋn tưӧng Hegel nêu ra chӍ là diӉn biӃn bên ngoài cӫa lӏch sӱ chuyӇn biӃn tӯ
nô lӋ sang phong kiӃn. Trong đó có mӝt công cuӝc giҧi phóng rҩt vĩ đҥi. Phҫn giҧi
phóng vĩ đҥi đó bӏ Hegel cho là hiӋn tưӧng tha hóa. ThӃ giӟi gӑi là tha hóa chính là
thӃ giӟi mà lҫn đҫu tiên ngưӡi nô lӋ đã thӵc hiӋn đưӧc phҫn nào quyӅn sӕng, quyӅn
làm ngưӡi cӫa mình. Ý thӭc cá nhân mà Hegel cho là bӏ tha hóa, chӍ còn quyӅn lӧi cá
nhân mҩt tính chҩt tұp thӇ, do đó trưӟc mһt nó chӍ còn nhà nưӟc quan liêu mà nó
không thông cҧm đưӧc, chính là ngưӡi dân mӟi, là nhân dân trong đó không phân biӋt
dân tӵ do và nô lӋ nӳa. NӃu chӍ nhìn hiӋn tưӧng, nhӟ lҥi thiên đưӡng cũ như Hegel,
thì thӃ giӟi là tha hóa thұt, nhưng chính trong thӃ giӟi tha hóa, nhӳng giá trӏ thiӃt thӵc
đӇ thӇ hiӋn. Lӏch sӱ cӫa thӃ giӟi tha hóa chính là lӏch sӱ cӫa lao đӝng và đҩu tranh cӫa
nhân dân.

9 -Tinh thҫn tha hóa

3dc
Tinh thҫn tha hóa là lý tính tӵ nhұn mình trong thӃ giӟi vӟi hình thӭc xa biӋtù thӃ giӟi
là cái gì khác mình, trong đó chúng ta bӏ đày đӑa. ThӃ giӟi tha hóa ҩy qua ba giai
đoҥnù

1 - Giai đoҥn rèn luyӋn.

2 - Giai đoҥn sáng suӕt.
3 - Giai đoҥn ý thӭc luân lý.

Ba giai đoҥn đó tưӧng trưng cho 3 giai đoҥn lӏch sӱ thӃ giӟi Gia Tô, tӭc làù

- Giai đoҥn Trung Cә mà con ngưӡi phҧi lao đӝng nhưng không có ý thӭc vӅ giá trӏ
lao đӝng đó. Lao đӝng vӟi hình thӭc hoàn toàn bӏ áp bӭc bóc lӝt. Nhưng trong lúc bҩy
giӡ có xây dӵng yӃu tӕ văn hóa mӟi. Giai đoҥn đó gӑi là giai đoҥn rèn luyӋn con
ngưӡi.

- Giai đoҥn 2 là giai đoҥn đang lên cӫa tư sҧn, nhưng nghiên cӭu vӟi hưӟng mӟiù đҩu
tranh giӳa chӫ nghĩa cũ và chӫ nghĩa mӟi, chӫ nghĩa phong kiӃn và chӫ nghĩa tư bҧn.
Chӭ không phҧi đҩu tranh giӳa cá nhân chӕng phong kiӃn nӳa, không phҧi là đҩu
tranh giai cҩp vӟi hình thӭc cá nhân mà là đҩu tranh giai cҩp có tә chӭc, có ý thӭc
giӳa các chӫ nghĩa, cө thӇ là giӳa chӫ nghĩa Gia Tô và chӫ nghĩa Sáng Suӕt
(Philosophie des Lumières).

Cuӕi cùng là giai đoҥn ý thӭc luân lý, là luân lý nhҵm giҧi quyӃt nhӳng vҩn đӅ nhân
tâm sau khi cách mҥng tư sҧn thành công. Mӑi vҩn đӅ nhân tâm như tӵ do, bình đҷng
và bác ái đӅu đһt vào chӛ đánh đә phong kiӃn, thӵc hiӋn chӃ đӝ lý tưӣng mӟi; nhưng
sau khi cách mҥng tư sҧn đưӧc thӵc hiӋn thì nó phҧi hӫy lý tưӣng ҩy, vì mang lҥi mӝt
thӃ giӟi không có tӵ do, bình đҷng và bác ái nӳa. Lúc đó, tư tưӣng tư sҧn tìm cách
thӵc hiӋn lý tưӣng ҩy trong nhân tâm bҵng luân lý. Lý tưӣng cӫa luân lý ҩy nhҵm thӵc
hiӋn đưӧc đӡi sӕng lý tưӣng tӵ nhiên, cӫa cái mà ngưӡi ta tưӣng là có trong quӕc gia
thành thӏ Hy Lҥp.

Phê phán:

Cө thӇ, ta thҩy chính triӃt hӑc Đӭc là mӝt sӵ cӕ gҳng thӵc hiӋn trong tâm hӗn cái lý
tưӣng cӫa cách mҥng tư sҧn Pháp mà nó không thӵc hiӋn đưӧc trong thӵc tӃ.

Đây, nói chung Hegel có mô tҧ mӝt sӕ hiӋn tưӧng có thұtù cө thӇ là công trình rèn
luyӋn cӫa nhân dân dưӟi sӵ áp bӭc bóc lӝt cӫa nhà nưӟc Trung Cә, cӫa Đҥo Gia Tô.
Qua sӵ rèn luyӋn ҩy, đi đӃn đҩu tranh giai cҩp có ý thӭc, có tә chӭc giӳa chӫ nghĩa
Gia Tô và chӫ nghĩa triӃt hӑc sáng suӕt. Hegel có nêu ra mӝt sӕ hiӋn tưӧng và mô tҧ
nó mӝt cách sâu sҳc, đһc biӋt có nêu mâu thuүn giӳa nhà nưӟc phong kiӃn và tiӅn tӋ,

3d9
cӫa cҧi tӭc là lӵc lưӧng kinh tӃ mӟi, chӭng minh rҵng nhà nưӟc phong kiӃn chӕng lҥi
hoҥt đӝng kinh tӃ hàng hóa nhưng chính nó lҥi sӕng nhӡ hoҥt đӝng đó. Nhưng có thӇ
nóiù trong lúc duy tâm hóa cҧ công cuӝc xây dӵng cӫa nhân dân dưӟi chӃ đӝ phong
kiӃn đӇ đi tӟi cách mҥng tư sҧn, không nhӳng Hegel đã tách rӡi cơ sӣ thiӃt thӵc cӫa
phong trào, đӗng thӡi đã đҧo ngưӧc nhӳng giá trӏ chân chính xuҩt hiӋn trong phong
trào. Do đó, Hegel đã bӓ qua cái hoҥt đӝng. Hegel có mô tҧ thӵc tӃ lӏch sӱ thұt, nhưng
mô tҧ lӝn ngưӧc, cuӕi cùng đi đӃn chӭng minh rҵngù cách mҥng tư sҧn (tӭc chӫ nghĩa
triӃt hӑc sáng suӕt) tӵ nó phá hӫy nó. Nó thҩt bҥi trong thӵc tӃ, và nó chӍ có thӇ thӵc
hiӋn đưӧc trong phҥm vi tinh thҫn thôi. Hegel đã đҧo ngưӧc thӵc tӃ thӵc sӵ. Đó là mӝt
bưӟc lùi xuҩt phát tӯ thӵc tӃ cách mҥng tư sҧn Pháp, nhưng Hegel lҥi cho là mӝt bưӟc
tiӃn. Thӵc tӃ cách mҥng tư sҧn Pháp có thҩt bҥi thұt, nghĩa là có cách mҥng thành
công nhưng nhӳng ý tưӣng tӵ do, bình đҷng, bác ái đã thua, thҩt bҥi đó là do bҧn chҩt
cӫa chӃ đӝ mӟi, chӭ không phҧi vì cách mҥng đó thҩt bҥi trong thӵc tӃ nên nó phҧi
làm lҥi trong tinh thҫn.

Phҫn tha hóa

Cái vұn mӋnh chân chính cӫa ngưӡi ta, quan niӋm theo chӫ nghĩa Gia Tô, là ӣ trên
trӡi chӭ không phҧi ӣ thӃ gian này. ThӃ giӟi này là mӝt thӃ giӟi ngoài mìnhù tha hóa
dưӟi chӃ đӝ phong kiӃn, mâu thuүn đҫu tiên và chӫ yӃu là mâu thuүn giӳa chính phӫ
và cӫa cҧi, giӳa chính quyӅn phong kiӃn và kinh tӃ hàng hóa. Mâu thuүn đó diӉn biӃn
trong tư tưӣng bҵng nhӳng nhұn xét vӅ cái tӕt và cái xҩu. Cái tӕt đây là cái giá trӏ cӫa
tư tưӣng phong kiӃn, và cái xҩu tӭc là hành đӝng cӫa giai cҩp thương nhân. Nhưng
mһt khác, chính quyӅn phong kiӃn lҥi dùng tiӅn đӇ cӫng cӕ nhà vua, dùng tiӅn đӇ mua
chuӝc mӝt bӑn tay sai ӫng hӝ mình. Như vұy, thӵc chҩt cӫa chính quyӅn phong kiӃn
cũng chӍ là cӫa cҧi thôi. Và cӫa cҧi là giá trӏ chân chính đã xây dӵng nên chính quyӅn
đó. Nhưng chính quyӅn đó lҥi đӕi lұp vӟi kinh tӃ hàng hóa. Mâu thuүn chuyӇn đӃn
mӝt nhұn xét trái ngưӧc lҥi, cho cái tӕt là kinh tӃ hàng hóa, và cái xҩu là chính quyӅn
phong kiӃn. Mâu thuүn đây biӇu hiӋn ӣ sӵ đҩu tranh giӳa lý tính thuҫn túy và tín
ngưӥngù giӳa tư tưӣng duy lý, máy móc cӫa tư sҧn và tín ngưӥng tôn giáo. Phong trào
đҩu tranh này phát triӇn nhiӅu nhҩt trong triӃt hӑc Pháp thӃ kӹ XVIII (triӃt hӑc sáng
suӕt). Trong cuӝc đҩu tranh này, lý trí thuҫn túy có phê bình và đҧ phá nhưng không
tìm hiӇu tôn giáo. Tính chҩt máy móc đó biӇu hiӋn trong sӵ phê bình sӵ tích các thánh.
Tuy rҵng nhӳng sӵ tích này có tính chҩt phҧn tӵ nhiên, nhưng khi ngưӡi ta đã tin thì
ngưӡi ta khҷng đӏnh và công nhұn tính chҩt chân lý cӫa nó, và ngưӡi ta tìm thҩy chân
lý cӫa đӡi sӕng trong câu chuyӋn ҩy. Sӵ phê phán cӫa phe duy vұt có tính chҩt máy
móc, nhưng nó thҳng là vì thӃ giӟi mӟi là thӃ giӟi cӫa nó. Nó thҳng không phҧi vì lý
luұn cӫa nó sâu sҳc hơn, nhưng căn bҧn vì kinh nghiӋm cӫa thӃ giӟi mӟi thích hӧp vӟi
nó. Phe tín ngưӥng dҫn dҫn mҩt tӵ tin, vì nó sӕng mӝt cuӝc đӡi không thích hӧp vӟi
tín ngưӥng đó nӳa.

3d3
ThӃ giӟi mӟi đó là gì? Hegel đӏnh nghĩa đó là cái thӃ giӟi ích lӧi. Mӑi sӵ viӋc trong
thӃ giӟi đó đưӧc đӏnh nghĩa bҵng giá trӏ lӧi ích cӫa nó. Nó khác vӟi thӃ giӟi cӫa thӡi
Trung Cә là thӃ giӟi đánh giá bҵng sӵ trung nghĩa. Trong thӃ giӟi tư sҧn, khái niӋm
ích lӧi nhҵm quan hӋ giӳa sӵ viӋc này vӟi sӵ viӋc kia, theo nhӳng thuӝc tính cө thӇ.
Quan hӋ máy móc đó là cơ sӣ cӫa lý tính thuҫn túy, xét mӑi sӵ vұt theo quan hӋ thӵc
dөng cӫa nó, không đһt vҩn đӅ nó phөc vө cho mӝt lý tưӣng gì, mà chӍ xét tính chҩt
cӫa nó bҵng cái tác dөng cө thӇ cӫa nó. Vӟi kinh tӃ hàng hóa phát triӇn thӃ kӹ XVIII,
trong cái thӃ giӟi mӟi đó, mӑi viӋc đưӧc đánh giá bҵng sӵ lӧi ích, tӭc là theo giá trӏ
hàng hóa. Phái tín ngưӥng thua vì không còn cơ sӣ tư tưӣng ӣ thҫn thoҥi nӳa. Giá trӏ
cӫa đӡi sӕng trong thӃ giӟi là mӝt giá trӏ có thӵc, tӭc là tính chҩt ích lӧi cӫa mӑi sӵ
viӋc, nó quy đӏnh mӕi quan hӋ giӳa mӛi cá nhân vӟi toàn thӇ xã hӝi. Trong quan hӋ đó,
mӛi cá nhân đưӧc đӗng nhҩt vӟi toàn thӇ xã hӝi. Vì nӃu ta xét hӋ thӕng quan hӋ lӧi ích
đó, thì ta thҩy đó chính là cái lӧi ích cho toàn thӇ, tӭc là mӑi ngưӡi có quyӅn bình
đҷng vӅ nguyên tҳc; mӑi viӋc đưӧc xác đӏnh theo tác dөng thӵc tӃ cӫa nó. Trưӟc kia,
mӑi vұt đưӧc quy đӏnh theo giá trӏ thҫn thánh cӫa nó. Vұn mӋnh cӫa mӛi ngưӡi là do
Chúa quy đӏnh không thay đәi. Trái lҥi, trong thӃ giӟi mӟi, mӑi ngưӡi đưӧc bình đҷng
vӅ hình thӭc, nghĩa là mӛi cá nhân có thӇ tӵ coi mình là thӕng nhҩt vӟi toàn thӇ xã hӝi.
Vì quyӅn sӱ dөng mӑi vұt cӫa xã hӝi cũng là quyӅn cӫa mӛi cá nhân, vì sӵ vұt đó ích
lӧi cho tҩt cҧ mӑi ngưӡi.

Thӵc hiӋn quyӅn bình đҷng ҩy là làm cách mҥng tư sҧn, đánh đә chӃ đӝ phong kiӃn,
xây dӵng mӝt chӃ đӝ mӟi trong đó mӑi ngưӡi có quyӅn bình đҷng đӕi vӟi nhӳng sӵ
vұt ích lӧi đó. Hegel phҧn ánh quá trình cách mҥng tư sҧn Pháp, nhưng thӵc tӃ làm thӃ
nào tә chӭc xã hӝi mӟi? Trong xã hӝi mӟi đó, mӛi ngưӡi đӅu có quyӅn tӵ do coi mình
là đӗng nhҩt vӟi xã hӝi. Mӛi ngưӡi vӟi cái ý thӭc đҥi thӇ cӫa mình thì không phҧi là
cá nhân nӳa. Nhưng quyӅn bình đҷng đó chӍ thӵc hiӋn đưӧc khi nào phá bӓ đưӧc tính
chҩt cá nhân cӫa mӑi ngưӡi. NӃu như vұy thì đi đӃn kinh nghiӋm cách mҥng Pháp
trong giai đoҥn khӫng bӕ vӟi Robespierre. Tҥi sao lҥi có sӵ khӫng bӕ đó? Vì trong
mӝt chӃ đӝ đã công nhұn mӑi ngưӡi là bình đҷng, thì không ai có quyӅn đưa cá nhân
mình ra đӇ chӕng lҥi chӃ đӝ xã hӝi. Ai dám đưa cá nhân mình ra chӕng lҥi xã hӝi thì
ngưӡi đó phҧi chӃt thôi. Hegel rút ra kӃt luұn rҵng nӃu thӃ thì không thӇ thӵc hiӋn
đưӧc mӝt cách thӵc tӃ ý thӭc đҥi thӇ. Vì trong thӵc tӃ, nó chӍ thӵc hiӋn đưӧc bҵng
cách phá cá nhân, bҵng cách chém giӃt ngưӡi. Do đó nó thҩt bҥi, phҧi trӣ lҥi đӡi sӕng
bên trong, tӭc là thӵc hiӋn ý thӭc đҥi thӇ trong chӫ quan, không còn đһt vҩn đӅ thӵc
hiӋn tinh thҫn trong xã hӝi nӳa.

Phê phán

Lý luұn cӫa Hegel phҧn ánh cái phҧn ӭng cӫa giai cҩp tư sҧn Đӭc lúc cách mҥng Pháp
bưӟc vào giai đoҥn quyӃt đӏnh (khӫng bӕ). Nhӳng ngưӡi trưӟc kia thông cҧm vӟi cách
mҥng Pháp như Hegel và Schelling, lúc còn trҿ hào hӭng đã hô hào «tr͛ng cây t͹ do»,

3dî
đӇ hưӣng ӭng cách mҥng Pháp, bҩy giӡ đã đәi hưӟng. Lúc Robespierre lên cҫm quyӅn,
dùng chính sách khӫng bӕ, thì hҫu hӃt phong trào tư sҧn tiӃn bӝ ӣ Đӭc thөt lùi, và bҳt
đҫu đi tìm tӵ do trong tâm hӗn, trong đӡi sӕg bên trong. Đây là bưӟc ngoһt trong tư
tưӣng Hegel, và cũng là bưӟc ngoһt trong tư tưӣng tư bҧn nói chung. Nó chuyӇn tӯ
hưӟng cách mҥng sang hưӟng bҧo thӫ, tӯ hưӟng duy lý đi tìm thӵc tӃ khách quan đӃn
hưӟng tín ngưӥng đi tìm đӡi sӕng bên trong.

Tai sao có bưӟc ngoһt ҩy? Nghiên cӭu biӋn chӭng pháp cӫa thӃ giӟi tha hóa, ta thҩy
Hegel có phҧn ánh đúng đҳn sӵ diӉn biӃn tư tưӣng trong quá trình cách mҥng tư sҧn.
Tӯ lúc đҧo lӝn nhӳng nhұn xét vӅ tӕt và xҩu trên cơ sӣ kinh tӃ hàng hóa đã nҧy nӣ
trong chӃ đӝ phong kiӃn, giai cҩp tư sҧn xây dӵng đưӧc mӝt triӃt hӑc duy vұt máy
móc mà Hegel gӑi là trí tuӋ thuҫn túy. Rӗi triӃt hӑc máy móc đó thҳng đưӧc tín
ngưӥng, vì kinh nghiӋm cӫa đӡi sӕng mӟi không còn thích hӧp vӟi tín ngưӥng nӳa.
Nhưng vì sao tư tưӣng duy vұt máy móc ҩy có tính chҩt cách mҥng mà nó lҥi thөt lùi
trưӟc chính sách khӫng bӕ cӫa Robespierre? Hegel có phҧn ánh quá trình diӉn biӃn tư
tưӣng trong cách mҥng Pháp, nhưng vӟi cái giá trӏ mà tӵ nó nhұn đӏnh cho nó. Hegel
cũng có phê phán nó là máy móc, khi nó không tìm hiӇu tôn giáo và phê phán ra ngoài
vҩn đӅ, nhưng căn bҧn Hegel vүn đӭng trên lұp trưӡng cӫa giai cҩp tư sҧn. Căn bҧn,
Hegel vүn công nhұn rҵng thӃ giӟi hàng hóa là cơ sӣ chân chính đӇ xây dӵng mӝt xã
hӝi tӵ do, bình đҷng, trong đó mӛi cá nhân có cái quyӅn cӫa toàn thӇ. Nhưng đӃn lúc
thҩy rҵng lý tưӣng không thӵc hiӋn đưӧc, thì Hegel mang lý tưӣng ҩy thӵc hiӋn trong
tinh thҫn, qua tôn giáo và triӃt hӑc duy tâm. Thӵc ra, Hegel có phê bình tư tưӣng cách
mҥng tư sҧn, nhưng lҥi đӭng trên lұp trưӡng tư sҧn. Hegel tin tưӣng vào giá trӏ cӫa tư
tưӣng đó và tìm cách duy trì nó, nhưng không tìm hiӇu căn bҧn vì sao nó không thӵc
hiӋn đưӧc trong thӵc tӃ.

Bưӟc ngoһt đó là lúc giai cҩp tư sҧn thҩy cách xây dӵng xã hӝi đó không thӵc hiӋn
đưӧc lý tưӣng cӫa nó, hay thӵc hiӋn mӝt cách trái ngưӧc hҷn, nên nó đem cái tư tưӣng
tӵ do, bình đҷng ҩy thӵc hiӋn trong tâm hӗn. Nói mӝt cách khác, sau khi nhұn thҩy
rҵng cái tӵ do, bình đҷng ҩy đưa đӃn chính sách khӫng bӕ, thì giai cҩp tư sҧn trӣ lҥi
vӟi ý thӭc bҧn ngã cӫa tinh thҫn, tӭc là tôn giáo và triӃt hӑc duy tâm. Nhưng bưӟc
chuyӇn biӃn này còn trҧi qua mӝt kinh nghiӋm khác đưӧc Hegel diӉn tҧ trong mӝt
đoҥn rҩt nәi tiӃng, nhan đӅ là «Tâm h͛n t͙t đ́p, t͡i l͟i và khoan h͛ng»

3 - Tâm hӗn tӕt đҽp

Tâm hӗn tӕt đҽp là nhӳng ngưӡi không xét tác dөng hành đӝng cӫa mình mà chӍ quy
đӏnh hành đӝng đó sӣ dĩ tӕt là vì phù hӧp vӟi lương tâm mình. ĐӃn lúc thҩy thӵc tӃ
hành đӝng có hҥi, thì hӑ chӍ biӃt nói rҵngù lương tâm bҧo tôi làm thӃ, còn tác dөng tӕt
hay xҩu, tôi không biӃt đӃn. Tâm trҥng này phát triӇn khá nhiӅu trong thӃ kӹ XIX, và
sau này nó phát triӇn trong toàn thӇ thӃ giӟi. Ta có thӇ rút ra kӃt luұn rҵngù không thӇ

3dË
nào tin tưӣng tuyӋt đӕi vào lương tâm chӫ quan, mà phҧi xét tác dөng thӵc tӃ cӫa
hành đӝng. NӃu hành đӝng thӵc tӃ có tác hҥi mà ta còn lҩy lương tâm đӇ che đұy, thì
lương tâm đó cũng chӍ là giҧ dӕi.

Nhưng Hegel lҥi kӃt luұn khác hҷn. Hegel cũng nhұn thҩy rҵng bám vào lương tâm
chӫ quan đӇ che đұy hành đӝng xҩu là đi đӃn giҧ dӕi. Nhưng Hegel lҥi đһt vҩn đӅù nӃu
tâm hӗn tӕt đҽp đó thӵc tӃ có làm nên tӝi lӛi, thì cái ngưӡi xét xӱ tӝi ҩy đӭng trên cơ
sӣ nào mà đӏnh tӝi? Bên có tӝi thì nhұn rҵng mình có tӝi. Nhưng bên kӃt án thì cũng
chӍ có thӇ nói rҵng bên kia có tӝi mà thôi. Ngưӡi xét xӱ chӍ đӭng ӣ ngoài mà xét đoán,
chӭ không biӃt rҵng trong hoàn cҧnh đó ngưӡi ta phҧi hành đӝng như vұy. Khi ngưӡi
ta đã nhұn tӝi rӗi, mà mình còn kӃt án thì chính ngưӡi kӃt án là ngưӡi có tӝi. Cuӕi
cùng phҧi đi đӃn chӛ thông cҧm vӟi tӝi lӛi đó, và khoan hӗng ngưӡi có tӝi vì tӝi đã
nhұn thì không thành tӝi nӳa. Nhưng khoan hӗng trên cơ sӣ nào? Hegel phân tíchù
trong lúc hai bên thông cҧm vӟi nhau như vұy thì đӅu có ý thӭc rҵng cái mình là cái
mình đҥi thӇ, mình thông cҧm vӟi ngưӡi khác trong cùng mӝt ý thӭc bҧn ngã đҥi thӇ.
Cái mình đҥi thӇ đó chính là Thưӧng đӃ, là ông thҫn xuҩt hiӋn giӳa hai bên, làm cho
hai bên thông cҧm nhau. Đó là cái tinh thҫn đã có ý thӭc vӅ mình, cái tinh thҫn cӫa xã
hӝi thӵc tӃ. BiӋn chӭng pháp cӫa tinh thҫn thӵc tӃ trong xã hӝi đưa đӃn tôn giáo, tӭc
là ý thӭc bҧn ngã cӫa tinh thҫn. Nhӳng ông thҫn đưӧc thӡ trong các tôn giáo là tưӧng
trưng cho tinh thҫn cӫa dân tӝc, vì chӍ có ông thҫn mӟi thӕng nhҩt đưӧc mӑi cá nhân
trong xã hӝi. Mӛi bӝ tӝc công nhұn nhӳng ông thҫn riêng đã có công xây dӵng nên xã
hӝi ҩy. ĐiӇm đó Hegel nhұn xét đúng.

Vҩn đӅ tôn giáo

Nhưng các ông thҫn ҩy tưӧng trưng cho giai cҩp nào trong xã hӝi? Hҷn không phҧi là
tưӧng trưng cho nhân dân. Chính nhӳng ông thҫn ҩy là tưӧng trưng cө thӇ cho giai
cҩp thӕng trӏ, cho chính quyӅn thӕng trӏ. Trong chӃ đӝ quân chӫ thì nó tưӧng trưng
ông vua đӝc đoán. Ӣ đây Hegel vүn đӭng trên lұp trưӡng cӫa tư tưӣng mà ông ta phê
phán. Hegel nhұn xét rҵng tôn giáo ҩy có chân lý vì nó tưӧng trưng cho tinh thҫn cӫa
xã hӝi, nhưng Hegel không thҩy rҵng tôn giáo biӋn chính cho chӃ đӝ thӕng trӏ, bóc lӝt,
và đһt tҩt cҧ nhӳng giá trӏ, thành tích cӫa xã hӝi là do ông thҫn xây dӵng nên, tӭc là do
giai cҩp thӕng trӏ tҥo ra. Thӵc tӃ giai cҩp thӕng trӏ đã chiӃm đoҥt nhӳng thành tích,
nhӳng giá trӏ cӫa nhân dân.

Ӣ đây, Hegel bҳt buӝc phҧi bӓ cҧ công trình phê phán tӯ trưӟc (phê phán tôn giáo, bӝc
lӝ tính chҩt tha hóa cӫa nó khi nó chuyӇn tӯ đӡi sӕng thӵc tӃ lên®13] trӡi, trong giai
đoҥn tâm hӗn gian khә) là vì Hegel đã rút lui trưӟc thӵc tӃ khách quan cӫa cách mҥng
tư sҧn, trưӟc chính sách khӫng bӕ cӫa Robespierre. Hegel đã xóa bӓ hӃt cҧ nhӳng
thành tích phê phán trưӟc, và biӋn chính cho mӝt ý thӭc bҧn ngã siêu nhiên cӫa tinh
thҫn tӭc là tôn giáo.

3dƒ
Chương VII -TÔN GIÁO
Nhӳng hiӋn tưӧng ý thӭc bҧn ngã cӫa tinh thҫn phát triӇn mâu thuүn, đi đӃn hiӋn
tưӧng cao nhҩt là khoa hӑc tuyӋt đӕi hay triӃt hӑc cӫa Hegel, chҩm dӭt lӏch sӱ.

Tôn giáo hình thái báo trưӟc triӃt hӑc Hegel.

Có 3 giai đoҥn trong tôn giáoù

1 - Tôn giáo tӵ nhiên
2 - Tôn giáo mӻ thuұt
3 - Tôn giáo linh báo.

Trong quá trình phát triӇn cӫa nó, tôn giáo thӵc hiӋn tӯng bưӟc cái ý nghĩa cӫa nó, tӭc
là xây dӵng mӝt ý tưӣng trong đó tinh thҫn có ý thӭc vӅ mình. Đó là ý thӭc bҧn ngã
cӫa tinh thҫn còn ӣ trong phҥm vi ý tưӣng, chưa lên tӟi phҥm vi lý tính, nhưng ý
tưӣng đó có giá trӏ lý tính, vì trong phҥm vi tưӣng tưӧng, nó đã tưӧng trưng cho ý
thӭc bҧn ngã cӫa tinh thҫn. Sӵ phát triӇn cӫa ý tưӣng đó đi tӯ ngoài vào trong, chuyӇn
qua 3 giai đoҥnù

1 - Tôn giáo tӵ nhiên

Tôn giáo tӵ nhiên vӟi nhӳng yêu tinh quӹ thҫn đưӧc thӡ trong đӡi Thái tә và Thưӧng
cә trưӟc Hy Lҥp. Nhӳng quӹ thҫn đó tưӧng trưng cho nhӳng thӏ tӝc và bӝ tӝc thӡi đó,
nhưng tưӧng trưng mӝt cách ngoài con ngưӡi. Trong nhӳng tôn giáo ҩy, con ngưӡi tӵ
nhұn mình trong ông thҫn, nhưng ông thҫn ҩy lҥi đè bҽp mình vӟi cái quyӅn tuyӋt đӕi,
vӟi nhӳng hình thù quái dӏ, khәng lӗ cӫa ông ta.

9 - Tôn giáo mӻ thuұt:

ĐӃn giai đoҥn tôn giáo Hy Lҥp thì ông thҫn biӃn thành ngưӡi trong nhӳng tác phҭm
mӻ thuұt. Đó là nhӳng con ngưӡi lý tưӣng, tưӧng trưng cho ý thӭc bҧn ngã cӫa xã hӝi.

3 - Tôn giáo linh báo:

ĐӃn đҥo Gia Tô thì tôn giáo thӵc hiӋn đưӧc đӕi tưӧng cӫa nó. Ông thҫn cӫa đҥo Gia
Tô chính là ngưӡi. Cái tính chҩt linh báo cӫa đҥo này bӝc lӝ cái chân lýù thҫn là ngưӡi
và ngưӡi cũng là thҫn. Ngưӡi tin tưӣng ӣ thҫn tӭc là tin tưӣng ӣ mình.

Phê phán

3dd
Trong biӋn chӭng pháp cӫa tôn giáo, Hegel có nêu đưӧc mӝt sӕ điӇm đúng. Thí dөù
ông cho rҵng chính thҫn là ngưӡi. Nhưng ngưӡi đó là ngưӡi gì? Hegel cho đó là ngưӡi
chân chính, là bҧn ngã cӫa tinh thҫn, là thӵc chҩt cӫa xã hӝi, là lý tưӣng cӫa
mӑi ngưӡi trong xã hӝi. Nhưng thӵc tӃ, lý tưӣng đây không phҧi là chân lý cӫa xã hӝi,
tinh thҫn đây không phҧi là tinh thҫn chân chính cӫa xã hӝi, không phҧi là ý thӭc xã
hӝi do nhân dân xây dӵng nên mà là ý thӭc cӫa giai cҩp thӕng trӏ. QuyӅn thӕng trӏ cӫa
ông thҫn tưӧng trưng cho quyӅn thӕng trӏ cӫa giai cҩp bóc lӝt. QuyӅn thӕng trӏ đó tӵ
nhұn nó là thӵc chҩt cӫa đӡi sӕng xã hӝi. Hegel biӋn chính cho cái quyӅn bóc lӝt cӫa
nó, và giӟi thiӋu nó như mӝt chân lý. Hegel có phê phán tôn giáo, nhưng đӗng thӡi tin
tưӣng và tái lұp tôn giáo. Do đó, Hegel đi đӃn kӃt luұn rҵng muӕn thӵc hiӋn đưӧc
chân lý cӫa tôn giáo thì phҧi kӃ thӯa tôn giáo, và xây dӵng mӝt nӅn triӃt hӑc theo
hưӟng cӫa tôn giáo tӭc là phӫ đӏnh thӃ giӟi khách quan, cho thӃ giӟi khách quan là do
tinh thҫn tҥo ra. Nhưng theo Hegel, các tôn giáo đӅu có khuyӃt điӇm là trình bày chân
lý ҩy trong phҥm vi tưӣng tưӧng. NӃu bây giӡ vưӧt qua đưӧc phҥm vi tưӣng tưӧng đó
mà tiӃn đӃn trình đӝ khái niӋm thì sӁ nҳm đưӧc chân lý. Hegel kӃt luұn rҵng cái chân
lý cӫa đҥo Gia Tô (Thưӧng đӃ là ngưӡi và ngưӡi là Thưӧng đӃ) phҧi đưӧc thӵc hiӋn
trong phҥm vi khái niӋm, tӭc là xây dӵng mӝt hӋ thӕng triӃt hӑc chӭng minh rҵng
chân lý cӫa thӃ giӟi khách quan không phҧi ӣ trong thӃ giӟi khách quan mà ӣ trong ý
thӭc, trong tinh thҫn thӇ hiӋn bҵng khái niӋm thuҫn túy. Cái kӃt luұn đó là bưӟc đҫu
đӇ chuyӇn sang hӋ thӕng triӃt hӑc, tӭc là hӋ thӕng khái niӋm xây dӵng toàn bӝ thӵc tҥi
(tӵ nhiên và tư tưӣng) trên cơ sӣ tinh thҫn. Hegel trình bày quá trình phát triӇn cӫa
thӵc tҥi tӯ tӵ nhiên đӃn xã hӝi chuyӇn lên tinh thҫn, và chӭng minh cө thӇ rҵng thӵc
tҥi là tư tưӣng.

Chương VII -KHOA HӐC TUYӊT ĐӔI (TriӃt hӑc)

HӋ thӕng triӃt hӑc Hegel là hӋ thӕng khái niӋm qua 3 giai đoҥnù

1. Pu̵n lý h͕c là tư tưӣng thuҫn túy phát triӇn trong phҥm vi khái niӋm. KӃt quҧ cӫa
công cuӝc phát triӇn cӫa tư tưӣng thuҫn tuý càng ngày càng cө thӇ. NӃu mӭc cө thӇ
tuyӋt đӕi thì biӃn thành tӵ nhiên.

2. T͹ nhiên. Vӟi nhӳng mâu thuүn trong nӝi bӝ phát triӇn chuyӇn lên tinh thҫn. Đây là
tinh thҫn cө thӇ cӫa ngưӡi ta chӭ không phҧi là tư tưӣng thuҫn túy nӳa.

3. Tinh th̯n gӗm 3 phҫnù

a) Tinh thҫn chӫ quan (tâm lý cá nhân)
b) Tinh thҫn khách quan (ý thӭc xã hӝi)
c) Tinh thҫn tuyӋt đӕi (mӻ thuұt, tôn giáo và triӃt hӑc)

Phê phán

3d©
Tӯ tӵ nhiên lên là mӝt quá trình diӉn biӃn cө thӇ và có thӵc, tuy rҵng quan niӋm theo
duy tâm. Nhưng bưӟc quá đӝ chuyӇn tӯ khái niӋm tư tưӣng thuҫn túy sang tӵ nhiên
lҥi là mӝt điӇm huyӅn bí. Theo Hegel, tư tưӣng xuҩt phát tӯ khái niӋm đơn giҧn nhҩt
là khái niӋm thӵc tҥi (phҥm trù thӵc tҥi). Do nhӳng mâu thuүn trong thӵc tҥi nó
chuyӇn lên thӵc chҩt. Vì thӵc tҥi gӗm nhӳng sӵ vұt xuҩt hiӋn mӝt cách trӵc tiӃp, vұy
phҧi có liên quan vӟi nhau. Do nhӳng liên quan ҩy, ta phҧi nhұn đӏnh rҵng nó có thӵc
chҩt. Trong thӵc chҩt lҥi xuҩt hiӋn mâu thuүn nӝi bӝù mâu thuүn giӳa thӵc chҩt và
hiӋn tưӧng, giӳa bên trong và bên ngoài. NӃu thӵc chҩt và hiӋn tưӧng là mӝt, thì hai
cái không còn mâu thuүn vӟi nhau nӳa, và nó chuyӇn lên khái niӋm, tӭc là thӵc chҩt
có thұt, thӵc chҩt nҳm đưӧc thӵc tӃ. Khái niӋm lên đӃn ý niӋm thì bao gӗm toàn bӝ
thӵc tӃ, vұy ý niӋm tӭc là tӵ nhiên. Đó là bưӟc chuyӇn tӯ ý niӋm sang tӵ nhiên.

Marx và Lénine có phê bình đoҥn chuyӇn biӃn này. Cách chuyӇn biӃn này chӭng
minh rҵng tӵ nhiên là chân lý cӫa ý niӋm. Do đó, tư tưӣng phҧi bҳt đҫu bҵng tӵ nhiên
chӭ không thӇ bҳt đҫu bҵng lý luұn đưӧc. Ý nghĩa chân chính cӫa nó là ý nghĩa duy
vұt, và không thӇ nào ta giӳ đưӧc lұp trưӡng tư tưӣng thuҫn túy. Vì chính lұp trưӡng
tư tưӣng thuҫn túy cũng bҳt buӝc ta phҧi chuyӇn sang tӵ nhiên.

Nhưng tҥi sao Hegel đҧo lӝn cái chân lý ҩy, và cho rҵng chính tӵ nhiên xuҩt phát tӯ tư
tưӣng thuҫn túy? Trӣ lҥi nguӗn gӕc cӫa hӋ thӕng triӃt hӑc Hegel trong cuӕn Hi͏n
tưͫng lu̵n cͯa Tinh th̯n, ta sӁ thҩy cơ sӣ cӫa lұp trưӡng duy tâm tuyӋt đӕi. Cơ sӣ
đó là toàn bӝ kinh nghiӋm cӫa lӏch sӱ tư tưӣng loài ngưӡi tӯ Cә đҥi đӃn thӡi kǤ cách
mҥng tư sҧn. Hegel thu thұp nhӳng kinh nghiӋm ҩy, nhưng lҥi đӭng vӅ phe thӕng trӏ
đӇ mà phê phán. Hegel có bӝc lӝ nhӳng mâu thuүn trong xã hӝi nô lӋ, rӗi xã hӝi
phong kiӃn, nhưng Hegel đã đӭng trên lұp trưӡng cӫa chӫ nô và phong kiӃn. Rӗi sau
này, Hegel lҥi đӭng trên lұp trưӡng giai cҩp tư sҧn mà bӝc lӝ nhӳng mâu thuүn cӫa xã
hӝi tư bҧn trong đó con ngưӡi bӏ tha hóa. Mâu thuүn cuӕi cùng trong tư tưӣng tư sҧn
là mâu thuүn giӳa lý tưӣng và thӵc tӃ. Trong cách mҥng thì giai cҩp tư sҧn đӅ ra khҭu
hiӋu đҩu tranh chӕng phong kiӃn, đӇ thӕng nhҩt xã hӝi trên cơ sӣ tӵ do bình đҷng.
Nhưng trong thӵc tӃ khách quan, khi cách mҥng đã hoàn thành, thì nó làm ngưӧc lҥi.
Trong khi trình bày và phê phán mâu thuүn đó, Hegel vүn đӭng trên lұp trưӡng tư sҧnù
Hegel công nhұn rҵng lý tưӣng ҩy không thӇ thӵc hiӋn đưӧc trong thӵc tӃ, nhưng
Hegel duy trì nó, và nói rҵng nó có thӇ thӵc hiӋn đưӧc trong tinh thҫn. Theo Hegel, sӣ
dĩ nó thӵc hiӋn đưӧc là nhӡ có ý thӭc bҧn ngã cӫa tinh thҫn, tӭc là tôn giáo chuyӇn lên
hình thái triӃt hӑc duy tâm tuyӋt đӕi. Hegel đã giҧi quyӃt nhӳng mâu thuүn cӫa tư
tưӣng giai cҩp thӕng trӏ trên cơ sӣ giai cҩp thӕng trӏ. Do đó, Hegel biӋn chính cho chӃ
đӝ thӕng trӏ trong tinh thҫn, trong phҥm vi tư tưӣng, vұy nhҩt đӏnh cũng phҧi biӋn
chính nó trong thӵc tӃ. Xét hӋ thӕng triӃt hӑc duy tâm tuyӋt đӕi, ta thҩy Hegel đi đӃn
chӛ biӋn chính cho chӃ đӝ chính trӏ hiӋn hành, tӭc là chӃ đӝ quân chӫ lұp hiӃn cӫa
Nhà nưӟc Phә®14] lúc bҩy giӡ. Hegel đã bác bӓ nhӳng thành tích tương đӕi tiӃn bӝ

3d{
cӫa cách mҥng tư sҧn trong giai đoҥn «tӵ do tuyӋt đӕi và chӃ đӝ khӫng bӕ» và cho
rҵng tӵ do tuyӋt đӕi không thӇ thӵc hiӋn đưӧc. Rӗi mӝt khi đã phát triӇn hӋ thӕng triӃt
hӑc, ông lҥi kӃt luұn rҵng chính Nhà nưӟc Phә đã thӵc hiӋn đưӧc tӵ do tuyӋt đӕi.

Vì sao vӟi mӝt phương pháp tư tưӣng có phҫn căn bҧn chân chính, có bӝc lӝ đưӧc
nhӳng mâu thuүn thӵc sӵ trong lӏch sӱ mà Hegel lҥi đi đӃn chӛ bҧo thӫ, đӅ cao chӃ đӝ
Nhà nưӟc Phә là chӃ đӝ phҧn đӝng nhҩt nhì ӣ Âu châu, sau Nga Hoàng?

Tҥi sao Hegel lҥi kӃt luұn rҵng chính chӃ đӝ quân chӫ lұp hiӃn cӫa Phә đã thӵc hiӋn
đưӧc ý niӋm tӵ do tuyӋt đӕi?

Đó là vì phương pháp biӋn chӭng ngay tӯ đҫu đã bӏ lӝn ngưӧc. Ngay tӯ đҫu, Hegel đã
đӭng trên lұp trưӡng cӫa phe thӕng trӏ mà bӝc lӝ mâu thuүn, tӯ chӫ nô đӃn phong kiӃn
đӃn tư sҧn. ĐӃn giai đoҥn tư sҧn thӕng trӏ thi Hegel đӅ cao tҩt cҧ nhӳng chӃ đӝ thӕng
trӏ cũ, cho rҵng nhӳng chӃ đӝ ҩy đӅu là đúng, và nhӳng tôn giáo cũ đӅu là chân chính
cҧ. Trong đó còn có nhӳng phҫn thiӃu sót mà Hegel tӵ đҧm nhұn trách nhiӋm sӱa
chӳa và hoàn thành.

Nhưng dù sao, vӟi cách sӱ dөng biӋn chӭng pháp đó Hegel cũng có nҳm đưӧc nhӳng
phҥm trù phә cұp nhҩt cӫa thӵc tҥi biӇn chuyӃn, và chính nhӳng phҥm trù đó lӝn lҥi sӁ
thành cái tiӅn đӅ cho phương pháp biӋn chӭng duy vұt. Marx và Engels đã có công
trình rút kinh nghiӋm cӫa biӋn chӭng pháp duy tâm và bӝc lӝ phҫn chân chính cӫa nó,
phát triӇn biӋn chӭng pháp duy vұt.

12-6-1956

GHI CHÚ
(Phҫn Hegel)

Schelling

Bҧn ngã không là tuyӋt đӕi mà cҧ tӵ nhiên nӳa. Tӵ nhiên và bҧn ngã là 2 mһt cӫa thӵc
thӇ tuyӋt đӕi (khác Fichte cho bҧn ngã là tuyӋt đӕi), nhưng đây là cái Tôi tuyӋt đӕi đã
đһt ra cái tôicá nhân và khách quan. Cái tôi tuy͏t đ͙i là tôi đһt ra chân lý và nó bao
gӗm tӵ nhiên và cái tôi cá nhân. So sánh vӟi Schelling, Kant còn cho cái tôi là hӳu
hҥn, không biӃt đưӧc thӃ giӟi tӵ tҥi.

3©

Tôi cӫa Descartes là cá nhân và nhӡ Thưӧng đӃ bҧo đҧm. Hai mӋnh đӅ cӫa Fichte hiӇu
theo duy vұtù «Chính quá trình sáng t̩o cͯa nhân lo̩i đã đ̿t ra quan h͏ cͯa t͹ nhiên
và cá nhân». Cҧ 2 quan hӋ vӅ mһt thӵc tiӉn và lý luұn đӅu phҧi thông qua cái chӫ
quan nhân loҥi - cái tôi, phә cұp và tuyӋt đӕi - Fichte nhҵm phê phán sӵ kiӋn con
ngưӡi sáng tҥo ra xã hӝi tӵ nhiên trong đó có cá nhân.

- p͉ cao lao đ͡ng trí óc. Kant còn hҥn chӃ (vұt tӵ tҥi), Fichte không còn hҥn chӃ
nhưng nӝi dung còn nghèo nàn và bӏ hҥn chӃ trong 2 phương diӋnù khoa hӑc, thӵc tiӉn.
Tôi xây dӵng thӃ giӟi trong khoa hӑc - thӵc hiӋn nhiӋm vө.

Hegel còn thêm khoa hӑc xã hӝi thӕng nhҩt khoa hӑc tӵ nhiên và nhiӋm vө.

Hegel là ngưӡi sáng lұp hӋ thӕng triӃt hӑc duy tâm. Marx đã bҳt nguӗn mӝt phҫn ӣ
đây.

+ Schelling đӕi vӟi Jacobins®15]. ThӇ hiӋn 2 điӇmù

- Duy tâm hơn Fichte là không công nhұn chӫ quan là tuyӋt đӕi, vì như thӃ là đӅ cao
sӵ sáng tҥo cӫa giai cҩp tư sҧn. Schelling phê phán giai đoҥn xuӕng cӫa tư sҧn,
chuyӇn biӋn chӭng pháp chӫ quan vào khách quan. Khách quan đây có tính chҩt thҫn
bí ӣ chӛ vұn dөng biӋn chӭng pháp mӝt cách lúng túng, không cơ sӣ.

Trong Schellingù tuyӋt đӕi là mӝt quá trình biӋn chӭng cӫa mӻ thuұt là có thӇ hình
dung đưӧc.

Schelling sáng tác vào giai đoҥn xuӕng cӫa cách mҥng Phápù Barras®16] truy tӕ
Jacobins.
- Napoléon®17] 2 lҫn cũng vì sӧ Jacobins, không dám kêu gӑi nhân dân lúc ӣ Đӭc vӅ,
không nghe lӡi Lazare Carnot®18] lҫn 2 lúc ӣ đҧo Elbe®19] vӅ.
+ Phong trào Bavery®20] vưӧt quá mӭc tư sҧn nӳa.
+ BiӋn chӭng pháp cӫa Schelling không dӵa vào ý thӭc mà vô ý thӭc, còn Fichte là
biӋn chӭng pháp cӫa ý thӭc «tôi» đһt... Trong Schelling, ý thӭc là mӝt đӝng cơ căn
bҧn, không là nguӗn gӕc như vӟi Fichte.
+ Kantù yӃu tӕ biӋn chӭng căn bҧn là chӫ quan sáng tҥo ra khách quan - sinh ra mâu
thuүn. Chӫ quan tҥo ra khách quan là cái mâu thuүn vӟi nó. Nhưng mâu thuүn trong
Kant còn máy móc, chӍ mӟi có hҥt nhân, chưa vұn dөng đưӧc phương pháp biӋn
chӭng. Fichte kӃ tөc, không lҩy lҥi nhӳng mâu thuүn này nhưng dùng phương pháp.
+ p̫ phá tư tưͧng duy tâmù căn bҧn đӇ đưa vӅ duy ngã, vұy thì nói vӟi ai?

- Dùng lӏch sӱ đӇ chӭng minh là duy tâm cũng có tính chҩt duy vұt, vì có phê phán
mӝt giai đoҥn lӏch sӱ và giai cҩp nhҩt đӏnh.

3©c
ĐӃn mӝt trình đӝ nào tư tưӣng Kant hҥn chӃ khoa hӑcù

- Thӵc tӃ khoa hӑc tӵ nhiên bӏ bӃ tҳc (sinh vұt... vì không có điӅu kiӋn xây dӵng mӝt
sӕ thӵc nghiӋm hay đһt mӝt sӕ vҩn đӅ).
+ Ý thͱc c̫m giácù Căn bҧn là sӵ tranh luұn giӳa hai phái cҧm giác và khái niӋm.

hái c̫m giác cho cái căn bҧn là cҧm giác, còn khái niӋm và lý luұn là suông (có cҧ
duy tâm và duy vұt). hái khái ni͏m là hӋ thӕng tӯ Platon-Hegel cho cái mà nҳm
vӳng là đҥi thӇ, khái niӋm.

(Liên hӋù cҧm giác chӫ nghĩa và hình thӭc chӫ nghĩa, lý luұn suông). TruyӅn thӕng có
tӯ Cә đҥi cho đӃn bây giӡ. Hegel tәng kӃt thôiù Hegel lҩy cҧm giác vӟi ngay nӝi dung
cӫa nó. Phân tích và nêu mâu thuүn trong nó. Cҧm giác thay đәi luôn, không có gì
nҳm vӳng chҳc (Phұt cho thӃ gian là mơ hӗ), cái mà ta tưӣng nҳm đưӧc trong cҧm
giác có tính cá thӇ thì sӵ thӵc chӍ là khái niӋm, đҥi thӇ. Đӕi tưӧng cҧm giác biӃn
chuyӇn luôn, nên tư tưӣng ngây thơ cӫa cҧm giác thӵc ra rҩt mơ hӗ. Lúc cҧm giác
muӕn đӏnh nghĩa mӝt cá thӇ phҧi dùng nhӳng khái niӋm đҥi thӇ.

(Cuӝc tranh luұn Platon-Héraclite)

Phê phán cӫa Hegel tӯ trong, nҵm trong cҧm giác trên mâu thuүn cӫa nó. ĐiӇm duy
tâm cӫa Hegel là chӍ nêu mâu thuүn trong tinh thҫn, và chӍ tinh thҫn thôi, nên đi đӃn
chӍ có đҥi thӇ là thӵc tҥi, thoát hҷn kinh nghiӋm. Hegel lӝn đҫuù mӝt khái niӋm là do
mӝt mӭc cӫa phát triӇn sҧn xuҩt, lúc đó ta mӟi có mâu thuүn trong cҧm giác, và đòi
hӓi mӝt sӵ nҳm vӳng chҳc, nhưng Hegel không thҩy sӵ phҧn ánh thӵc tӃ đó, mà cho
quá trình ҩy hoàn toàn ӣ tinh thҫn, không dӵa vào đâu, nên duy tâm lӝn đҫu.

+ Tri giácù đã nҳm đưӧc đҥi thӇ nhưng còn có tính chҩt cҧm giác, nhӳng thuӝc tính
mà ta nhҵm trong cҧm giác - mâu thuүn tính đҥi thӇ cӫa thuӝc tính và tính cá thӇ cӫa
vұt có thuӝc tính đó. Do sӵ gҳn liӅn vӟi cҧm giác vӟi cá thӇ nên tri giác vүn chưa nҳm
đưӧc. Giҧi quyӃtù lҩy sӵ thay đәi theo cá thӇ là do sai lҫm chӫ quan như thô sơ xây
dӵng đưӧc mӝt đӕi tưӧng có tính chҩt khách quan.

Nhưng lҥi xuҩt hiӋn mâu thuүn mӟiù nhӳng vұt mà tôi đӏnh nghĩa là nhӳng vұt cá thӇ
có liên quan vӟi nhau, vұy cái gì là chân lý, vұt ҩy hay quan hӋ cӫa chúng. Thӵc ra vұt
thӇ luôn biӃn đәi, vұy nó không thӇ là chân lý, vұy có quan hӋ cӫa chúng là có nghĩa,
quan hӋ này là siêu giác, ta tính toàn bҵng trí tuӋ.

3©9
Thӵc tӃ, khoa hӑc cұn đҥi phát hiӋn quan hӋ là khҷng đӏnh và bә túc thêm sӵ tӗn tҥi
cӫa thӵc tӃ, nhұn đӏnh tri giác và cҧm giác trên cơ sӣ cӫa chúng, nhưng Hegel phӫ
đӏnh hoàn toàn và chӍ giӳ lҩy quan hӋ hoàn toàn trong tinh thҫn nên phӫ đӏnh thӵc tҥi.

VӅ điӇm này Hegel chӍ tәng kӃt triӃt hӑc duy tâm cұn đҥi thôi (Descartes, Kantù phê
phán quan niӋm thuӝc tính, đһt quan hӋ toán pháp là nӝi dung thӵc tӃ - phê phán tri
giác). Nhưng Hegel đã mô tҧ đúng trong tinh thҫn, và đһc sҳc là cách vұn dөng
phương pháp (cái bàn nӃu đӏnh nghĩa bҵng chҩt gӛ, vuông, tròn thì ta chưa thӵc nҳm
đưӧc mà bҵng công thӭc cӫa gӛ và nhӳng phҧn ӭng cӫa nó chҷng hҥn thì chúng ta
nҳm đưӧc tính chҩt hơn, nhưng Hegel cho chӍ đӏnh nghĩa theo cách 2 mӟi nҳm đưӧc
còn cách đҫu bӏ phӫ đӏnh).

+ Không phҧi hӑc thuyӃt triӃt hӑc như Hegel quan niӋmù ví dө phương pháp cҧm giác
tӭc phương pháp luұn lý triӃt hӑc lҩy cҧm giác làm căn cӭ.

+ Ý thӭc bҧn ngã

Mâu thuүn đҥi thӇ và cá thӇ trong Hoài nghiù Đҥi thӇ là chân lý giá trӏ, cá thӇ là vô giá
trӏ. Hoài nghi cho mӑi cái là vô giá trӏ, nhưng như thӃ nó có mӝt giá trӏ tuyӋt đӕi (tӵ
đӅ cao). Thӵc ra, lúc phê phán sӵ viӋc cũng là tӵ phê phán, nhưng nó vүn đi đôi vӟi
tӵ đӅ cao vӅ phương diӋn cҧm thӭc. Ý thӭc hoài nghi đi tӯ cái nӑ sang cái kia, nhưng
nó nҳm cҧ 2 (phê phán và đӅ cao) - trong lӏch sӱ tư tưӣng, đӇ đáp lҥi Hoài nghi có mӝt
cáchù «Chӫ nghĩa hoài nghi có giá trӏ không?» - Lúc đһt hai vҩn đӅ mӝt lưӧt là chuyӇn
sang tư tưӣng gian khә. (Trong lӏch sӱ, các nhà hoài nghi không đápù Pyrrhon®21] -
hoài nghi nәi tiӃng đi vҩp vào tưӡng không biӃt có đau không).

+ NhiӅu thӭ anh hùng cá nhânù phong kiӃn nhҵm hiӇn vinh Thái ҩp và cuӕi cùng lên
vua. Còn tư sҧn thì dӵa vào quan niӋm tӕt xҩu cá nhân, nhұn đӏnh chӫ quan mà cҧi tҥo
thӃ giӟi.

+ Khi ý thӭc nhұn đưӧc phê phán và đӅ cao cùng mӝt lúc thì cũng là lúc Hoài nghi đi
tӯ cái này sang cái kia đӇ thoҧi mái hơn (tӯ đҥi thӇ sang cá thӇ, và khi sang Tâm h͛n
gian kh͝ thì không bao giӡ hưӣng đưӧc gìù nhұn thҩy tôi là có giá trӏ nhưng lҥi thҩy
không xӭng đáng vӟi giá trӏ đó. (Pascal®22]ù «N͇u t͹ cao, tôi dìm nó xu͙ng, n͇u t͹ ti,
tôi kéo nó lên»).

Sӵ thӵc, tӯ Hoài nghi lên Tâm h͛n gian kh͝ không phҧi tӵ nó mà là do sӵ khӫng
hoҧng cuӕi nô lӋ, lúc đҫu nó bӏ đe dӑa và còn tin tưӣng vì có Khҳc kӹ. Khi trҫm trӑng
hơn và trong tҫng lӟp thҩp hơn, sinh ra Hoài nghiù tӵ bҧo vӋ, tiêu cӵc. Đó là thái đӝ
cӫa thӕng trӏ khi tan rã. Khi phӫ nhұn cái cũ thì sӵ thӵc là phҫn nào, mӝt cách tiêu cӵc,
nó công nhұn mӝt tình thӃ mӟi. ĐӃn lúc tan rã hҷn và sang chӃ đӝ mӟi, nó phҧi có

3©3
biӋn pháp 2 giai đoҥnù công nhұn chӃ đӝ mӟi mӝt cách tích cӵc (tӵ thҩy vô giá trӏ -
chӫ nô đӗng hóa vӟi nô lӋù thӡi Hoàng đӃ La Mã), đӗng thӡi nó vүn giӳ ý thӭc thӕng
trӏ cũ vӟi tính chҩt mӝt giá trӏ đã mҩt đi rӗi, đã xa xôi, nó đã tӯ Thiên đưӡng xuӕng thӃ
gian (êché originel, tӝi tә tông). Bӏ trӏù cá nhân vô giá trӏ. Hӗi tưӣng Thiên đưӡng cũ
xa xôiù giá trӏ đҥi thӇ xa.

+ Tái lұp quyӅn thӕng trӏ dưӟi hình thӭc phong kiӃn công nhұn phҫn nào quyӅn làm
ngưӡi cӫa bӏ trӏ dưӟi hình thӭc ban ơn. ThӇ hiӋn trong tư tưӣngù nó đã xa chân lý,
nhưng chân lý chӍ là nó thôi, Thưӧng đӃ cũng là ta thôi (chӃ đӝ phong kiӃnù Thưӧng
đӃ - bӑn chúa phong kiӃn vүn là thӕng trӏ, lӋ nông là ngưӡi); nhân loҥi đưӧc cӭu thӃ
sau khi Gia Tô lên trӡi. Sau giao ưӟc thì chӫ nô trӣ thành Chúa và nô lӋ đưӧc thành
ngưӡi, nhưng chӍ cӭu thӃ ӣ trên trӡi thôi, bình đҷng ӣ Thiên đưӡng (sӭc hҩp dүn cӫa
Gia tô là ӣ chӛ đó).

+ C̭m dͭc là cӫa phong kiӃn chӕng lҥi cá nhân chӫ nghĩa. Chӏu ҧnh hưӣng phong
kiӃn, tiӇu tư sҧn và tư sҧn cũng sӱ dөng hình thӭc này đӇ phөc vө các quyӅn lӧi giai
cҩp cӫa mình, nhưng trong ý thӭc thì quá trình diӉn biӃn là như Hegel trình bày.

+ Hegelù

Trong quan niӋm thì làm ăn là do Thưӧng đӃ ban ơn nhưng thӵc ra là tӵ nó. Nhưng
trong thӵc tӃ bҩy giӡ, mӑi ngưӡi sҧn xuҩt vүn quan niӋm do Chúa nên phҧi tìm công
lao cӫa mình, «đưa vӅ cho Chúa». ĐӃn mӝt lúc nào đҩy ngưӡi là chính.

Ngưӡi là bҧn ngã ý thӭc trong Tâm h͛n gian kh͝, thҩy mình bӏ đҫy trong thӃ giӟi rӗi
đi đӃn quan niӋm thӃ giӟi là mình. Nhưng Hegel nói ngưӧc lҥiù mình là thӃ giӟi - duy
tâm hóa ý thӭc bҧn ngã tӵ cho mình là thӃ giӟi. Sӵ phê phán cӫa Hegel là có thӵc,
nhưng không cho thҩy là phương thӭc sҧn xuҩt mӟi quy đӏnh thӃ giӟi mà cho là ý thӭc
bҧn ngã tӵ thӵc hiӋn mình. Quá trình phong trào chӕng phong kiӃn thì đã trӣ thành
quá trình diӉn biӃn cӫa Pý tính.

+ Pý tính là sӵ phê phán trong cuӝc đҩu tranh cӫa giai cҩp tư sҧn trên 3 mһtù

Khoa hӑc tӵ nhiên góp phҫn phát triӇn sҧn xuҩt. Sӵ phát triӇn khoa hӑc thӃ kӹ XVI,
XVII, XVIII có tác dөng đҩu tranh giai cҩp thӵc sӵ chӕng kinh viӋn (Vũ trө quan).

Đҥo đӭcù Chӕng đҥo đӭc và trұt tӵ xã hӝi phong kiӃn bҵng hưӣng lҥc và anh hùng cá
nhân và chӫ nghĩa đҥo đӭc (hy sinh cá nhân đӇ cҧi tҥo thӃ giӟi và đһt thành nhiӋm vө
chung).

3©î
ThӃ giӟi quanù lҩy quan niӋm đӡi sӕng mӟi chӕng lҥi quan niӋm đӡi sӕng cũù quan
niӋm cá nhân chӫ nghĩa lҩy sӵ kiӇm nghiӋm cá nhân làm chân lýù «tôi làm ra sӵ
nghiӋp, và sӵ nghiӋp cӫa tôi là tôi». Lҩy luұt pháp mình đһt raù sӵ cө thӇ hóa lương
tâm bҵng mӝt sӕ mӋnh đӅ, pháp luұt (đây là tư tưӣng tương đương vӟi thái đӝ anh
hùng); như thӃ nào là ngưӡi sinh cá nhân (mӋnh pháp phә cұp).

+ Ghi chú ӣ chương 5 - Lý tính

- Sinh hoҥt tôn giáo gӗm 3 mһtù

Sùng bái - nhiӋt tín

Làm ăn - lao đӝng, hưӣng thө
Tӵ phҥt, cҩm dөc.

- Nơi sinh hoҥt thӵc tӃù lao đӝng và tә chӭc sҧn xuҩt đӅu ӣ trong Gia Tô nên nó thành
mӝt giai đoҥn ý thӭc.

+ Khi các lương tâm cá nhân va chҥm nhau tӵ do, ai cũng cho mình là tӕt nhҩt, nên đi
đӃn tӵ cao điên cuӗng.

+ Ô͕i hưͧng l̩c, mӝt mһt, có thӓa mãn chӫ quan, nhưng lҥi theo quy luұt khách quan
mҩt tӵ chӫ, phө thuӝc vào sӵ hҩp dүnù lôi cuӕn cӫa hưӣng lҥc ҩy. Nhӳng quy luұt
khách quan ҩy, mình không đӏnh rõ đưӧc nó, có vҿ mù quáng lôi kéo mình đi, đó là
p͓nh m͏nh (trong ham mê nó rõ rӋt hơn). Đây là mӝt hiӋn tưӧng tinh thҫn có thӵc mà
Hegel diӉn tҧ đúng, nhưng không thҩy nguӗn gӕc thӵc cӫa nó là cơ sӣ kinh tӃ hàng
hóa (trong nô lӋ và phong kiӃn nó chҳc là cӫa bӑn thӕng trӏ trong giai cҩp phong kiӃn
và chӫ nô, nhưng tӟi đҫu Tư sҧn nó mӟi thành phә biӃn và thành mӝt luân lý chung),
khác vӟi nô lӋ và phong kiӃn là ӣ chӛ không phҧi hưӣng lҥc vì hưӣng lҥc mà Hưͧng
l̩c đ͋ gi̫i phóng cá nhân.

+ p͓nh m͏nh là mӝt quy luұt khách quan mình không nҳm đưӧc, Hegel cho là khi
nҳm đưӧc thì mình đã có trong mình mӝt quy luұt phә cұp không dӵa vào đó xây
dӵng pháp lýù anh hùng cá nhân (Les Brigands cӫa Schiller®23]). Thӵc ra cơ sӣ cӫa
nó là sӵ đҩu tranh đã lên mӝt mӭc cao hơn, căn cӭ vào chӫ quan cҧi tҥo xã hӝi.

+ Theo Hegel sӵ thҩt bҥi cӫa cá nhân là do trong căn bҧn. Ví dөù dùng Đҥo đӭc chӕng
xã hӝi, nhưng Đҥo đӭc là xây dӵng tài năng, nhưng tài năng là xã hӝi - không vì yӃu
mà do nӝi dung mà thҩt bҥi. Hegel cho kinh nghiӋm làù thӡi cuӝc và cá nhân không
đӕi lұp, mà xã hӝi là mình đҩy. Cái mà anh nhҵm trong chӫ quan cũng chính là sӵ
nghiӋp khách quan cӫa anh đҩy, không phҧi gì khác.

3©Ë
 + ëiͣi đ͡ng v̵t cͯa tinh th̯n ù gӑi giӟi đӝng vұt vì là mӝt thӃ giӟi trong đó mӛi cá
nhân chӍ biӃt mình (đúng vӟi xã hӝi tư sҧn), nhưng lҥi là tinh thҫn vì sӵ nghiӋp là tinh
thҫn. Sӵ nghiӋp cá nhân ҩy có tác dөng và ý nghĩa xã hӝi, nhưng vүn là ý thӭc cá nhân.
Khi ý thӭc bҧn ngã đã nhұn thҩy mình có mӝt ý nghĩa phә cұp, đã tiӃn lên hình thái
tinh thҫn, nghĩa là lý tính đã thҩy mình là đҥi thӇ (tinh thҫn đây cũng như tinh thҫn
dân tӝc - thӕng nhҩt chӫ quan và khách quan). Tinh thҫn là ý thӭc đҥi thӇ trong đó
cҧm thҩy có mình.

+ Nhà khoa hӑc duy tâm hay nhà cách mҥng tư sҧn tin tưӣng thӃ giӟi là mình nhưng
chӍ thӵc hiӋn đưӧc trong «tinh thҫn». Chӫ quan và khách quan là thӕng nhҩtù chӫ quan
cӫa xã hӝi là xã hӝi ҩy đҩy. Lý tính và tinh thҫn nӝi dung giӕng nhau nhưng xét vӅ
phương diӋn cá nhân chӫ quan và vӅ phương diӋn xã hӝi là đҥi thӇ. Tinh thҫn thӇ hiӋn
trong lӏch sӱ. Tinh thҫn là tin tưӣng chӫ quan cӫa cá nhân nhưng nó có tính chҩt đҥi
thӇ, chung cho xã hӝi.

+ Marx cho tư tưӣng dân tӝc làù «P¶existence sociale dans la conscience»®24]. Hegel
không thҩy cơ sӣ thӵc tӃ đó và còn phӫ đӏnh nó nӳa, ví dө cho sӵ tan rã cӫa thành thӏ
Hy Lҥp do mâu thuүn trong tinh thҫn dân tӝc cӫa công dân Hy Lҥp. Hegel cho chiӃn
tranh cӫng cӕ đҥi thӇ, đӗng thӡi phân tán đҩu tranh tư sҧn đӃn mӝt đҥi thӇ mӟi, không
có tính chҩt cӫa nó nӳa chӍ còn có cá nhân.

+ Tr̩ng thái tha hóa trong tư bҧn chӫ nghĩaù nó biӃn dҥng, nhưng sӵ thӵc nó phát
triӇn sӵ đӕi lұp cá nhân và xã hӝi, mâu thuүn chӫ quan và khách quan. Trong tình
trҥng đó, tư sҧn mong muӕn trӣ lҥi tinh thҫn tӵ nhiên thӡi Hy Lҥp (Goethe, Hegel). Sӵ
xa cách ӣ Trung Cә còn tương đӕi mà đӃn tư bҧn trӣ nên tuyӋt đӕi. Hegel xây dӵng lý
luұn che lҩp tình trҥng tha hóa đó đӇ cӫng cӕ tư bҧn. Hegel xây dӵng mӝt lý tưӣng
duy tâm cӫa chӃ đӝ tư bҧn, trong đó không có mâu thuүn nӳa và ӣ đây cũng hӃt tác
dөng tiӃn bӝ cӫa triӃt hӑc Hegel, hӃt biӋn chӭng.

Trҫn Đӭc Thҧo

(L͓ch s͵ Tư tưͧng trưͣc Marx, tr. 424-491)

Chú thích

®1] Ludwig Andreas Feuerbach (1804-1872), triӃt gia duy vұt Đӭc. Tác phҭm
chínhù Contribution à la critique de la philosophie hégélienne (1839), P' ssence
du christianisme (1841), P' ssence de la religion (1845), upiritualisme et
Ôatérialisme (1858). PTL

3©ƒ
®2] Johann Gottleib Fichte (1762-1814), triӃt gia duy tâm Đӭc. Tác phҭm chínhù
rincipes fondamentaux de la Doctrine de la science (1794), Fondements du Droit
naturel (1796-1797), Destination de l'homme (1800), Discours à la nation
allemande (1807-1808). PTL
®3] Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling (1775 ± 1854), triӃt gia duy tâm Đӭc.
Tác phҭm chínhù dées pour une philosophie de la nature (1797), uystème de
l'idéalisme transcendantal (1800). PTL
®4] Marc Aurèle (Marcus Aelius Aurelius Verus, 121-180), hoàng đӃ và triӃt gia
La Mã. Tư tưӣng chính đưӧc ghi lҥi trongù ensées pour moi-même. PTL
®5] In nhҫm là Epiotete trong sách. Epictète (Epíktêtos, 50-130). Tư tưӣng chính
đưӧc ghi lҥi trongù ntretiens; Ôanuel d¶ pictete. PTL
®6] Nông nô.
®7] Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), nhà văn và triӃt gia Pháp. Tác phҭm
chínhù Discours sur les sciences et les arts (1750), Discours sur l'origine et les
fondements de l'inégalité parmi les hommes (1755), Du contrat social (1762),
Émile ou De l'éducation (1762), Pes Confessions (1765-1770)... PTL
®8] Maximilien de Robespierre (1758-1794), luұt sư và nhà chính trӏ Pháp. Trong
cuӝc cách mҥng 1789, cҫm đҫu câu lҥc bӝ Jacobins và nhóm đҥi biӇu
Ôontagnards (vì trong nghӏ trưӡng, hӑ ngӗi ӣ nhӳng hàng ghӃ cao nhҩt), ông khӣi
đӝng giai đoҥn Khӫng bӕ (Terreur, 9-1793 đӃn 7-1974) cӫa cuӝc cách mҥng nhҵm
bҧo vӋ mӝt hình thӭc dân chӫ nhân dân cӵc đoan, chһt đҫu rҩt nhiӅu đӏch thӫ,
nhưng cuӕi cùng cũng bӏ đӏch thӫ hҥ bӋ và chһt đҫu. PTL
®9] Michel Eyquem de Montaigne (1533-1592) nhà chính trӏ và triӃt gia Pháp thӡi
Phөc Hưng. Tác phҭm chínhù ssais (viӃt tӯ 1572 và bә sung liên tөc cho đӃn khi
mҩt). PTL
®10] René Descartes (1596-1650), nhà khoa hӑc và triӃt gia Pháp đã đһt nӅn cho
triӃt hӑc hiӋn đҥi. Tác phҭm triӃt chínhù Règles pour la Direction de l¶ sprit (1628),
Discours de la Ôéthode (1637), Ôéditations métaphysiques (1641). PTL
®11] Johann Wolfgang von Goethe (1749 ±1832), văn hào, triӃt gia và nhà khoa
hӑc Đӭc. Tác phҭm tiêu biӇuù Pes uouffrances du jeune }erther (1774), Pa
métamorphose des plantes et autres écrits botaniques (1790), Pe serpent vert
(1795), Traité des couleurs (1810), Faust (1808), và Faust (1832). PTL
®12] In nhҫm là... xuӕng cҩp. Đã sӱa lҥi trong bài. PTL
®13] In nhҫm là trên. Đã sӱa trong bài. PTL

3©d
®14] Mӝt quӕc gia lӏch sӱ ӣ phía Đông Âu châu, đã trҧi qua nhiӅu hình thӭc chính
quyӅn, và có ҧnh hưӣng đáng kӇ trên lӏch sӱ nưӟc Đӭc cұn đҥi nói riêng và Âu
châu nói chung. Nhà nưӟc Phә cӫa Hegel nói trên là Vương quӕc Phә (1701-1918),
sau ThӃ chiӃn thӭ nhҩt trӣ thành mӝt phҫn cӫa nưӟc Đӭc mӟi trong nӅn Cӝng Hòa
Weimar (1918-1947), đӇ cuӕi cùng bӏ xoá sә trên thӵc tӃ bӣi chính quyӅn Quӕc Xã
(1934), và trên pháp lý bӣi quân Đӗng Minh sau ThӃ chiӃn thӭ hai (1947, vì bӏ
xem là chiӃc nôi cӫa chӫ nghĩa quân phiӋt Đӭc). PTL.
®15] Nhóm chính trӏ lúc đҫu mang tên là Club breton (vì do các đҥi biӇu vùng
Bretagne thành lұp năm 1789), sau gӑi là Club des Jacobins (vì đӏa điӇm hӑp nҵm
trên đưӡng St Jacques), tuy tên chính thӭc cӫa nhóm là H͡i nhͷng ngưͥi B̩n cͯa
Hi͇n háp (quân chӫ lұp hiӃn). Sau khi vua Louis XVI bӓ trӕn (1791), nhóm bӏ
phân hóa, các phҫn tӱ ôn hòa thành lұp Club des Feuillants (tên mӝt tu viӋn cũ lҩy
làm nơi hӝi hӑp), còn phҫn lӟn đҥi biӇu theo Robespierre chuyӇn sang dân chӫ
triӋt đӇ, lұp ra H͡i nhͷng ngưͥi B̩n cͯa T͹ do và Bình đ̻ng, đóng vai trò chuyên
chính chӫ chӕt trong giai đoҥn Khӫng bӕ (9-1793 đӃn 7-1794) dưӟi thӡi H͡i ngh͓
Qu͙c Ưͣc (Convention nationale, 9-1792 đӃn 10-1795), cho đӃn khi Robespierre
bӏ lұt đә và chһt đҫu, thì tә chӭc mӟi bӏ dҽp (1794). PTL
®16] Paul Barras (1755-1829), tưӟng lĩnh và nhà chính trӏ Pháp thuӝc nhóm
Jacobins. Là đҥi biӇu thӡi H͡i ngh͓ Qu͙c Ưͣc, ông đã bӓ phiӃu xӱ giҧo Louis XVI
và giӳ vai trò bҧn lӅ trong cuӝc chuyӇn hưӟng vӅ H͡i đ͛ng Ch̭p chính (Directoire,
10-1795 đӃn 11-1799), nhӡ đã quyӃt liӋt đánh dҽp các cuӝc nәi dұy cӫa phe bҧo
hoàng. Thành viên cӫa Hӝi đӗng này, ông là mӝt trong 3 nhân vұt đã hҥ bӋ
Robespierre, rӗi đҧo chính (9-1797) đӇ loҥi các đich thӫ khác và cai trӏ như nhà
đӝc tài, cho đӃn khi bӏ Bonaparte lұt đә (1799) và đày đi Bruxelles rӗi Rome. PTL
®17] Napoléon Bonaparte (Napoléon Ier, 1769-1821), danh tưӟng, kҿ chinh phөc,
Tәng tài (1799-1804) và Hoàng đӃ Pháp (1804-1814). PTL
®18] Lazare Carnot (1753-1823) tưӟng lĩnh và nhà chính trӏ Pháp. VӅ quân sӵ, có
công trong viӋc xây dӵng quân đӝi và có tài thao lưӧc. VӅ chính trӏ, ông là đҥi biӇu
cӫa H͡i ngh͓ Qu͙c Ưͣc, và ӫy viên cӫa H͡i đ͛ng B̫o an năm 1793. Thành viên
cӫa H͡i đ͛ng Ch̭p chính, ông phҧi trӕn sang Đӭc sau cuӝc đҧo chính cӫa Barras;
khi Napoléon lұt đә Barras, ông đưӧc gӑi vӅ, song lҥi bӏ đày vào năm 1816. PTL
®19] Hòn đҧo nҷm giӳa đҧo Corse và vùng Toscane, bӏ Pháp sáp nhұp năm 1802.
Napoléon Bonaparte bӏ đày ra đây tӯ ngày 4-5-1814, và vưӧt đҧo vӅ Paris ngày 1-
3-1915. Elbe thuӝc chӫ quyӅn cӫa Ý tӯ năm 1860 đӃn nay. PTL.
®20] ???
®21] Pyrrhon xӭ Elis (khg 365-270 tCn), triӃt gia cә Hy Lҥp. Pyrrho không viӃt gì
cҧ, tư tưӣng cӫa ông chӍ đưӧc biӃt qua tұp thơ châm biӃm cӫa đӋ tӱ là Timon xӭ

3©©
Phlionte (khg 320-230 tCn) và mӝt quyӇn sách cӫa Sextus Empiricus (khg 160-210
sCn). PTL
®22] Blaise Pascal (1623-1662), nhà khoa hӑc, triӃt hӑc và thҫn hӑc Pháp. Tác
phҭm triӃt hӑc chínhù Pes rovinciales (1656-1657), ensées (1670). PTL
®23] Friedrich von Schiller (1759-1805), nhà thơ, nhà văn, nhà viӃt kӏch Đӭc. Pes
Brigands (Die Raüber, 1781) là tên cӫa mӝt vӣ kӏch.
®24] Tӗn tҥi xã hӝi trong ý thӭc.
®25] Nhóm chính trӏ lúc đҫu mang tên là Club breton (vì do các đҥi biӇu vùng
Bretagne thành lұp năm 1789), sau gӑi là Club des Jacobins (vì đӏa điӇm hӑp nҵm
trên đưӡng St Jacques), tuy tên chính thӭc cӫa nhóm là H͡i nhͷng ngưͥi B̩n cͯa
Hi͇n háp (quân chӫ lұp hiӃn). Sau khi vua Louis XVI bӓ trӕn (1791), nhóm bӏ
phân hóa, các phҫn tӱ ôn hòa thành lұp Club des Feuillants (tên mӝt tu viӋn cũ lҩy
làm nơi hӝi hӑp), còn phҫn lӟn đҥi biӇu theo Robespierre chuyӇn sang dân chӫ
triӋt đӇ, lұp ra H͡i nhͷng ngưͥi B̩n cͯa T͹ do và Bình đ̻ng, đóng vai trò chuyên
chính chӫ chӕt trong giai đoҥn Khӫng bӕ (9-1793 đӃn 7-1794) dưӟi thӡi H͡i ngh͓
Qu͙c Ưͣc (Convention nationale, 9-1792 đӃn 10-1795), cho đӃn khi Robespierre
bӏ lұt đә và chһt đҫu, thì tә chӭc mӟi bӏ dҽp (1794).
®26] Paul Barras (1755-1829), tưӟng lĩnh và nhà chính trӏ Pháp thuӝc nhóm
Jacobins. Là đҥi biӇu thӡi H͡i ngh͓ Qu͙c Ưͣc, ông đã bӓ phiӃu xӱ giҧo Louis XVI
và giӳ vai trò bҧn lӅ trong cuӝc chuyӇn hưӟng vӅ H͡i đ͛ng Ch̭p chính (Directoire,
10-1795 đӃn 11-1799), nhӡ đã quyӃt liӋt đánh dҽp các cuӝc nәi dұy cӫa phe bҧo
hoàng. Thành viên cӫa Hӝi đӗng này, ông là mӝt trong 3 nhân vұt đã hҥ bӋ
Robespierre, rӗi đҧo chính (9-1797) đӇ loҥi các đich thӫ khác và cai trӏ như nhà
đӝc tài, cho đӃn khi bӏ Bonaparte lұt đә (1799) và đày đi Bruxelles rӗi Rome.
®27] Napoléon Bonaparte (Napoléon Ier, 1769-1821), danh tưӟng, kҿ chinh phөc,
Tәng tài (1799-1804) và Hoàng đӃ Pháp (1804-1814). PTL
®28] Lazare Carnot (1753-1823) tưӟng lĩnh và nhà chính trӏ Pháp. VӅ quân sӵ, có
công trong viӋc xây dӵng quân đӝi và có tài thao lưӧc. VӅ chính trӏ, ông là đҥi biӇu
cӫa H͡i ngh͓ Qu͙c Ưͣc, và ӫy viên cӫa H͡i đ͛ng B̫o an năm 1793. Thành viên
cӫa H͡i đ͛ng Ch̭p chính, ông phҧi trӕn sang Đӭc sau cuӝc đҧo chính cӫa Barras;
khi Napoléon lұt đә Barras, ông đưӧc gӑi vӅ, song lҥi bӏ đày vào năm 1816. PTL
®29] Hòn đҧo nҷm giӳa đҧo Corse và vùng Toscane, bӏ Pháp sáp nhұp năm 1802.
Napoléon Bonaparte bӏ đày ra đây tӯ ngày 4-5-1814, và vưӧt đҧo vӅ Paris ngày 1-
3-1915. Elbe thuӝc chӫ quyӅn cӫa Ý tӯ năm 1860 đӃn nay. PTL.
®30] ???

3©{
®31] Pyrrhon xӭ Elis (khg 365-270 tCn), triӃt gia cә Hy Lҥp. Pyrrho không viӃt gì
cҧ, tư tưӣng cӫa ông chӍ đưӧc biӃt qua tұp thơ châm biӃm cӫa đӋ tӱ là Timon xӭ
Phlionte (khg 320-230 tCn) và mӝt quyӇn sách cӫa Sextus Empiricus (khg 160-210
sCn). PTL
®32] Blaise Pascal (1623-1662), nhà khoa hӑc, triӃt hӑc và thҫn hӑc Pháp. Tác
phҭm triӃt hӑc chínhù Pes rovinciales (1656-1657), ensées (1670). PTL
®33] Friedrich von Schiller (1759-1805), nhà thơ, nhà văn, nhà viӃt kӏch Đӭc. Pes
Brigands (Die Raüber, 1781) là tên cӫa mӝt vӣ kӏch.
®34]Tӗn tҥi xã hӝi trong ý thӭc.

3{