KAYNAK TEKNOLOJİSİ II.

ULUSAL KONGRESİ 231

KAYNAK DİKİŞLERİNİN TAHRİBATSIZ YÖNTEMLERLE

MUAYENESİNDE AVRUPA STAND ARDLARI

* C. Hakan GUR

ÖZET

Kaynak teknolojisi, bir çok alanda yaygın olarak kullanılmaktadır. Ürünlerde sürekli ve yük-
sek kalite sağlanmak hedeflendiğinden, tahribatsız muayene yöntemlerinin kalite kontrol strateji-
lerindeki önemi artmaktadır. Buna bağlı olarak, kaynaklı bağlantıların tahribatsız muayenesi toplam
kalite sisteminin bir parçası haline gelmiştir.

Avrupa Birliği (AB) ülkeleri, Avrupa Tek Pazarı'nın yaratılması için üye ülkelerde geçerli olan ku-
ralların birbirleriyle uyumlu hale getirmektedir. Çalışmalar özellikle, Avrupa standardlarmın (EN)
oluşturulması konularında odaklanmıştır. Türkiye-AB ticari ilişkilerinin yoğunluk kazanacağı düşünül-
düğünde, Avrupa pazarına girmeyi ve rekabet etmeyi hedefleyen firmaların, standardlar ve teknik ku-
rallarla ilgili gelişmeleri izlemeleri ve bunlara hızla uyum sağlamaları zorunludur.

Bu yazıda, kaynaklı birleşmelerin tahribatsız yöntemlerle muayenesi konusunda Avrupa'daki son

gelişmeler aktarılmaktır.

1. GİRİŞ

Üretim ve imalat teknolojilerindeki gelişmeler, ürünlerde yüksek kalite ve bunun devamlılığını sağ-
lamak amacına yönelmiştir. Buna bağlı olarak, tahribatsız muayene yöntemlerinin kalite kontrol
stratejilerinin geliştirilmesindeki önemi artmıştır. Tahribatsız muayene yöntemlerinin kalite kont-
rol çemberlerinin önemli bir parçası olduğu ülkemizde de farkedilmeye başlanmış; bu alanda ye-
tişmiş, vasıflandırılmış ve uluslararası tanınırlığı olacak şekilde sertifikalandınlmış eleman ihtiya-
cı ortaya çıkmıştır.

AB, Avrupa Tek Pazarı'nın oluşturulması için üye ülkelerde geçerli olan kuralların birbirleriyle
uyumlu hale getirilmesine, basitleştirilmesine ve standard haline getirilmesine çalışmaktadır. Mal-
ların serbest dolaşımını kısıtlayan teknik engelleri azaltmak amacıyla standardlarm ve teknik düzen-
lemelerin uyumlu hale getirilmeleri için "Yeni Yaklaşım", tetkikler ve belgelendirme konusunda ise
"Global Yaklaşım" geliştirilmiştir. Avrupa kalite stratejisinin ana unsurları; üretici firmaların kalite sis-
temleri, akredite olmuş test laboratuvarları, ve ürünlerin uygunluk beyanı başlıkları altında top-
lanmaktadır. Buna bağlı olarak, AB tarafından iki önemli standard serisi yürürlüğe konmuştur.
EN-ISO 9000 serisi, üretici firmaların kalite güvence sistemleri ile ilgili olup; tasarım, üretim, değer-
lendirme kalite güvence sistemi ve yönetimini belgelendirmeye yönelik bir temel oluşturmakta-
dır. EN 45000 serîsi ise test laboratuvarlarının, kontrol ve sertifikalandırma kuruluşlarının kalite

* ODTÜ Metalürji ve Malzeme Müh.Böl. /Kaynak Teknolojisi ve Tahribatsız Muayene Merkezi,

Ankara
KAYNAK TEKNOLOJİSİ II. ULUSAL KONGRESİ 232

yeterliliği için gereken şartlan belirtmektedir. 2000 yılından itibaren, EN 45001 yerine ISO 17025 stan-
dardı kullanıma alınacaktır (Test ve Kalibrasyon Laboratuvarlarınm Yeterliliği için Genel Şartlar).
Test ve kalibrasyon laboratuvarlarmm teknik yeterliğini tanıyan akreditasyon kuruluşları, bu labora-
tuvarların akreditasyonuna temel olarak bu standardı kullanacaklardır.

2. AVRUPA STANDARDİZASYON KOMİTESİ • TAHRİBATSIZ MUAYENE VE

KAYNAK TEKNİĞİ

Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN:The European Committee for Standardisation), AB'nin

teknik standardlarımn hazırlanmasında faaliyet gösteren kurumlardan biridir. Avrupa standardları ha-
zırlanırken, üye ülkeler arasında ortak bir yolun bulunmasına çalışılır. Standardlar üç farklı tipte
hazırlanabilmektedir.

Avrupa Standardı (EN) AB ülkelerinde uyulması gereken zorunlu standardlardır.

Harman Doküman (HD) uyulması mecburi olmasına rağmen yorumlamaya açık bir çeşit standart-
tır. Ulusal uygulamaları da dikkate alabilmek amacıyla kullanılmaktadır,

Avrupa Ön Standardı (ENV) deneme amacına yöneliktir. 3-5 yıllık uygulama sürelerinden sonra
gözden geçirilmesi kararlaştırılan standardlardır. Özellikle hızla gelişmekte olan konularla ilgili
standardlar bu tipte hazırlanmaktadır.

Standard hazırlık aşamaları şu şekilde özetlenebilir:

1) TC tarafından bir çalışma grubunun görevlendirilmesi
2) Çalışma grubu faaliyetleri
3) TC içinde standard önerisi (pr EN)
4) Resmi standard önerisi (pr EN xxxx)
5) Avrupa Standardı (EN xxxx )

Hem tahribatsız muayene hem de kaynak tekniği ile ilgili Avrupa standardlarımn hazırlanması
için çeşitli komiteler oluşturulmuştur. Tahribatsız muayene ile ilgili çalışma grupları CEN' 138, kay-
nak tekniği ile ilgili çalışma grupları ise CEN TC 121 teknik komiteleri altında yer almaktadır
(bkz. Tablo-1 ).

TC 138'e bağlı çalışma gruplarının görevi; kavramlar-terminoloji, temel bilgiler, cihaz ve muaye-
ne ortamları ile ilgili standardları hazırlamaktır. TC 121'e bağlı çalışma grupları ise yöntemler, izin
verilebilirlik kriterleri ve sınırlarına ilişkisi standardları hazırlamaktadır.
KAYNAK TEKNOLOJİSİ II. ULUSAL KONGRESİ 233

TABLO 1. Avrupa Standardizasyon Komitesi Kaynak Tekniği ve Tahribatsız Muayene Standard

Hazırlama Teknik Komiteleri ve Çalışma Grupları (WG)

TC 138-Tahribatsız Muayene
TC 121-Kaynak Tekniği:
WG1 Endüstriyel Radyografi TC 121 SC 5B
Kaynaklı Birleştirmelerin Tahribatsız Muayenesi
WG2 Ultrasonik Muayene
WG3 Girdap Akımları ile Muayene WG1 Endüstriyel Radyografi
WG4 Penetrant Muayene WG2 Ultrasonik Muayene
WG5 Manyetik Parçacıkla Muayene WG3 Girdap Akımları ile Muayene
WG6 Sızdırmazhk Muayenesi WG4 Penetrant ile Muayene
WG7 Akustik Emisyon WG5 Manyetik Parçacık ile Muayene
WG8 Gözle Muayene WG6 Gözle Muayene

3. KAYNAKLARIN TAHRİBATSIZ MUAYENESİ İLE İLGİLİ

AVRUPA STANDARDLARI

Genel standardlar:

EN 473: TM Fersonelinin Vasıflandırılması ve Sertifikalandırılması

EN ISO 6520-1: Metalik Malzemelerdeki Geometrik Hataların Sınırlandırılması Füzyon Kayna-

EN 30042 (ISO 10042): Alüminyum ve Kaynaklanabilir Al-Alaşımlarmda Ark Kaynaklı Bir-

leştirmeler- Süreksizlikler için Kalite Seviye Rehberi

EN 12062: Kaynak Dikişlerinin Tahribatsız Muayenesi-Genel Kurallar

EN ISO 13919-1: Elektron ve Lazer Kaynaklı Birleştirmeler- Süreksizlikler için Kalite Seviye Reh-
beri (çelikler için)

EN 25817: Çeliklerde Ark Kaynaklı Birleştirmeler- Süreksizlikler için Kalite Seviye Rehberi

EN 45001: Test Laboratuvarlarının Faaliyetleri için Genel Kriterler

prEN 1330-1: Genel Kavramlar

prEN 1330-2: Terminoloji- Ortak Terimler

Endüstriyel Radyografi ile ilgili Standardlar (Temmuz 19991:

EN 444: Metallerin X- ve Gama Işını ile Radyografik Muayenesinde Genel Prensipler

EN 462-1: Görüntü Kalite Belirteçleri (telli penetrametre) - Görüntü Kalite Numarası

KAYNAK TEKNOLOJİSİ II. ULUSAL KONGRESİ 234

EN 462-2: Görüntü Kalite Belirteçleri (basamak/delikli )-Görüntü Kalite Numarası

EN 462-3: Demir Bazlı Malzemeler îçin Görüntü Kalite Sınıfları

EN 584-1: Radyografi için Film Sistemlerinin Sınıflandırılması

EN 1435: Füzyon Kaynaklı Birleştirmelerin Radyografik Muayenesi

EN 10246-10: Hataların Tesbiti için Tozaltı Ark Kaynaklı Çelik Tüplerin Radyografik Muayenesi

EN 12517: Kaynaklı Birleştirmelerin Radyografik Muayenesi- Kabul Seviyeleri

EN 25580: Film İnceleme Cihazları - Minimum Koşullar

prEN 462-5: Görüntü Kalite Belirteçleri (çift telli penetrametre)-Toplam Yangölgenin Hesaplanması

prEN 584-2: Radyografide Film İşlemlerinin Referans Değerler Yardımıyla Kontrolü

prEN 1330-3: Radyografi-Terminoloji

Ultrasortik Muayene ile ilgili standardlar (Temmuz 1999):

prEN 1330-4: Ultrasonik Test-Terminoloji kolu

EN 583-1: Genel Prensipler

EN 583-2: Hassasiyet ve Zaman Ekseni Ayarı

EN 583-3: Ses Geçirme Tekniği

EN 583-4: Yüzeye Dik Süreksizliklerin Tesbiti

EN 583-5: Süreksizliklerin Tanımlanması ve Boyutlarının Belirlenmesi *

EN 1712: Kaynaklı Birleştirmelerin Ultrasonik Muayenesi- Kabul Seviyeleri

EN 1713: Kaynaklı Birleştirmelerin Ultrasonik Muayenesi- Belirtilerin Karakterizasyonu

EN 1714: Kaynaklı Birleştirmelerin Ultrasonik Yöntemle Muayenesi- Yöntem

EN 10246-7: Boyuna Hataların Tesbiti için Dikişsiz ve Dikişli Çelik Tüplerin (toz altı - ark kayna-
ğı hariç) Otomatik Çevresel Ultrasonik Muayenesi

EN 10246-8: Boyuna Hatalann Tesbiti için Elektrik Rezistanz ve Indüksiyon Kaynaklı Çelik Tüp-
lerin Otomatik Ultrasonik Muayenesi

EN 10246-9: Enine ve Boyuna Hatalann Tesbiti için Tozaltı Ark Kaynaklı Çelik Tüplerin Oto-
matik Ultrasonik Muayenesi
KAYNAK TEKNOLOJİSİ II. ULUSAL KONGRESİ 235

EN 27963: Kaynaklı Çelik Birleştirmeler -Kaynak Dikişlerinin Ultrasonik Yöntemle Muayenesi

için 2 no.lu Kalibrasyon Bloğu
Penetrant Yöntemi ile ilgili standardlar (Temmuz 19991

EN 571-1: Muayenenin Yapılışı

EN ISO 3452-3: Penetrant Sistemlerin Hassasiyetinin Tesbiti için Referans Bloklar

prEN 571-2: Penetrant Malzemelerin Kontrolü

prEN 571-3: Kontrol Bloğu

prEN 956: Cihazlar

prEN 1289: Kaynak Dikişlerinin Penetrant Yöntemi ile Muayenesi - Kabul Seviyeleri

pr EN 1330-6: Sıvı Penetrant-Terminoloji

prEN 1956: Penetrant ve Manyetik Parçacık Yöntemleri - İnceleme Koşulları

Manyetik Parçacık Yöntemi ile ilgili standardlar (Temmuz 19991

EN 1290: Kaynak Dikişlerinin Manyetik Parçacık Yöntemi ile Muayenesi - Yöntem

EN 1291: Kaynak Dikişlerinin Manyetik Parçacık Yöntemi ile Muayenesi- Kabul Seviyeleri

EN 10246-1: Dikişsiz ve Dikişli Ferromanyetik Çelik Tüplerin Otomatik Elektromanyetik Mu-

ayenesi (Hidrolik sızdırmazlık testinin doğrulanması için)

prEN 1330-7: Manyetik Parçacık-Terminoloji

Girdap Akımları Yöntemi ile ilgili standardlar (Temmuz 1999): •

prEN 1330-5: Girdap Akımları- Terminoloji

prEN 1711: Kaynaklarının Tahribatsız Muayenesi- Girdap Akımları Yöntemi- Faz Değerlendirmesi

Gözle Muayene ile ilgili standardlar (Temmuz 1999):

EN 970: Füzyon Kaynakların Gözle Muayenesi

prEN 1330-10: Gözle Muayene-Terminoloji

4. KAYNAK DİKİŞLERİNİN TAHRİBATSIZ MUAYENESİNDE GENEL UYGULAMA

EN 12062 standardı, istenilen kaynak kalitesine, malzemeye, kaynak dikişinin kalınlığına, kay-
nak yöntemine ve muayene alana ile ilgili bilgiler ışığında, tahribatsız muayenenin yapılması ve so-
nuçlarının üretimle bağlantılı olarak değerlendirilmesi için bîr temel oluşturmaktadır.
KAYNAK TEKNOLOJİSİ II. ULUS AL KONGRESİ 236

Tahribatsız muayene yöntemlerinin toplam kalite güvence sisteminin bir parçası olduğuna dikkat
çekilen bu standardta; çeşitli tahribatsız muayene yöntemleri için kullanılacak kurallar ve standardlarm
belirtilmesinin yanısıra, muayene yöntemine bağlı olarak izin venlebiliriik sınırları da yeralmak-
tadır. İzin verilebilirlik sınırları EN 25817 re EN 30042 standardlarmdan doğrudan alınamayacaktır; bu
sınırlar üretilen kaynak dikişlerinde istenilen toplam kaliteye bağlıdır. Tahribatsız muayene yöntemle-
rinde, izin verilebilirlik sınırları EN 25817 ve EN 30042'de varolan değerlendirme gruplarıyla (B,C,D)
uyumlu olmalıdır.

Standardın uygulanabileceği malzemeler; çelik, alüminyum, bakır, nikel ve titan olarak belirtil-
mekle birlikte diğer metalik malzemeler için kullanımı taraflar arasındaki anlaşmaya bırakılmıştır.

Tahribatsız testleri yapacak personelin, EN 473'e uygun bir eğitimle vasıflandmlması ve sertifika-
Iandırılması gereklidir.

Tahribatsız testleri yapan birim, imalat bölümünden bağımsız olarak çalışmalı ve faaliyetler
onaylanmış bir kalite güvence sistemi ile kontrol altında olmalıdır. Firma dışındaki herhangi bir test
kuruluşunun ise EN 4500l'e göre akredite olması ve bunun yazılı anlaşma ile belirtilmesi gereklidir.

Çeşitli malzemelere ve kaynak bağlantılarının tipine göre uygun tahribatsız muayene yönteminin
seçimi tablolar yardımıyla yapılmaktadır. Muayene yöntemine ve muayene sınıfına karar verilmeden
önce, aşağıda sıralanan faktörler dikkate alınmalıdır:
• kaynak yöntemi;
• malzeme kompozisyonu ve işlem durumu;
8
kaynaklı bağlantının tipi ve boyutları;
• kaynaklanan yapının durumu;
• değerlendirme grupları;
• olası hataların tipi ve yönlenmesi.

Gözle muayenede, değerlendirme grupları ve izin verilebilirlik sınırları EN 25817 veya EN 30042,
muayene tekniği ve muayene sınıfları ise EN 970 ile uyumlu olmalıdır.

Penetrantla muayenede, değerlendirme grupları EN 25817 veya EN 30042 ile, muayene tekniği ve
muayene sınıfları EN 571-1, izin verilebilirlik sınırları ise EN 1289 ile uyumlu olmalıdır.

Manyetik parçacıkla muayenede, değerlendirme grupları EN 25817, muayene tekniği ve muaye-

ne sınıflan EN 1290, izin verilebilirlik sınırları ise EN 1289 ile uyumlu olmalıdır.

Girdap akımlarıyla muayenede, değerlendirme grupları EN 25817 veya EN 30042 ile, muayene
tekniği ve muayene sınıfları EN 1711 ile uyumlu olmalıdır. İzin verilebilirlik sınırları ise taraflar ara-
sındaki anlaşmaya bırakılmıştır.

Endüstriyel radyografi için: değerlendirme grupları EN 25817 veya EN 30042, muayene tekniği
ve muayene sınıfları EN 1435, izin verilebilirlik sınırları ise EN 12517 ile uyumlu olmalıdır.

Ultrasonik muayenede, değerlendirme grupları EN 25817 veya EN 30042, muayene tekniği ve mu-
ayene sınıfları EN 1714, izin verilebilirlik sınırları ise EN 1712 ile uyumlu olmalıdır. Tesbit edilen ha-
taların karakterizasyonu EN 1713 ile uyumlu olmalıdır. Değerlendirme sınıfı D için, EN 1714
ve 1712 kullanılamamaktadır; bu sınıf için ultrasonik muayene önerilmemekle birlikte taraflar ara-
sındaki anlaşmaya bağlı olarak C sınıfı şartları gözönüne alınarak uygulama yapılabilecektir.
KAYNAK TEKNOLOJİSİ II. ULUSAL KONGRESİ 237

5. SONUÇ

Kaynaklı birleştirmeler, imalatın maliyetini, ürünün kalitesini ve servis performansını önemli

derecede etkilediklerinden, uygun yöntemlerle kontrol edilmeleri gerekmektedir. Bu nedenle tahribat-
sız yöntemler, kaynaklı birleştirmelerin kalite kontrolünde önemli bir role sahiptir.

Avrupa pazarına girmeyi ve rekabet güçlerini arttırmayı hedefleyen kuruluşların, gelişmeleri sürek-
li olarak izlemeleri ve hızla uyum sağlamaları şarttır.

Türkiye'de belgelendirme, test, akreditasyon ve kalite yönetimi alt-yapılarmın gelişimindeki ge-

cikmeler, AB ve dünya ile uyumlu yapıların oluşturulmasını zorlaştırmaktadır.

Bu kapsamda, tahribatsiz muayene alanında eğitim ve sertifikalandırma faaliyetleri için bir temel
yapı oluşturmalıdır. Bu çalışmalar, TMMOB-Metalurji Mühendisleri Odası Tahribatsiz Muayene Ko-
misyonu tarafından sürdürülmektedir.

Özellikle küçük ve orta ölçekli firmalara, kalite güvencesi ve tahribatsiz muayene uygulamaların-
daki gelişmeler aktarılmalı, yeni AB düzenlemeleri ve Avrupa standardları hakkında bilgilenmeleri
sağlanmalıdır.