Roma Hukuku Dersleri
eğer kral halefini tayin edemeden ölmüşse,
-Roma Devletinin Siyasi Devirleri
Krallık Devri (Regnum) - ((M.Ö. 753-M.Ö. 510)
Cumhuriyet Devri (Res Publica) - (M.Ö. 510-
M.Ö. 27)
İlk İmparatorluk Devri (Principatus) - (M.Ö.27-
M.S. 284)
Son İmparatorluk Devri (Dominatus) – (M.S.
284-565)
magistra, senatus ve comitia ilk üç rejimde her
zaman mevcuttur ve bu organlar arası ilişkiler
rejime karakterini verir.Son dönem olan
Dominatus ise tamamen mutlakiyete dayanır.
Civitas:Bir şehir sınırları içindeki ortak hayatta
örgütlenmiş, hukuken hür insanlardan kurulu
devlettir.
Amacı; içerde, toplu şekillerde kurallara uygun
yaşamak; dışarıya karşı, gereğinde kendini
savunmaktır.
Nitelikleri;
-bireylerin hepsinin devlet hayatına doğrudan
katılması
-ve bu katılışın hukuku bir örgütlenme ile
oluyor olması.
bu üç organın (magistra, senatus ve
comitia) en düzenli ve en uyumlu çalıştığı
dönem respublica’dır.
Krallık Devri (Regnum)
Roma kralı (rex) politik , dini, askeri ve yargı
güçlerini kendinde toplamıştır.
Roma’nın tek magistrası olarak hayatı boyunca
görev yapardı.
Halefini ölmeden tayin ederdi.
senatus üyeleri interrex(aradaki kral) olarak
görev yapardı.
Roma halkı siyasi hayata comitia denilen halk
meclisi vasıtasıyla katılırdı.
bu devirde özel hukuktaki kuralları pater
familias (aile reisi) koyuyordu.
Cumhuriyet Devri (Res Publica)
patricius sınıfının(asiller) başlattığı hareketle
kralın sınırsız iktidarına son verildi.
senatus ve comitia aynen devam etmiş, iktidar
consul denilen magistra’ya geçmiştir.
magistra:
devletin icra organı olarak faaliyet gösteren,
halk meclislerinin(comitia) seçimiyle, bir yıl
süreyle göreve getirilen yüksek dereceli
görevlilerdir. magistralık bir şeref makamı olup
maaş almazlardı hatta bir çok masrafı
ceplerinden öderlerdi.
yine kural olarak, her makamda aynı yetkilere
sahip iki magistra bulunuyordu. genel
nitelikleri;
- her görevde iki magistra bulunur ve de
bunun sonucu olarak oyçokluğu sistemi
yoktur.
-görev geçicidir(genellikle bir yıl).
-görev sona erince, kanuna aykırı hareket
etmişse yargılanır.
-ücret almazlar.
cumhuriyet devrinin magistraları: preator:

(önbilgi) imperium yetkisine sahip olan -consulden sonra gelen en önemli magistradır
magistralar, devlet iktidarını fiilen
-ortaya çıkarılmasındaki amaç, consulun
kullanabilirler; askere çağırmak, emir ve ceza
yokluğunda aksayan hukuk düzeni ile ilgili
vermek, meclisi toplantıya çağırmak, kanun
meselelerle uğraşmaktı.
tekilf etmek gibi.
-zamanla preator sayısı ikiye yükseldi;
consul, preator ve dictator’un imperium’u
vardır. preator urbanus(şehir preatoru), Romalılar
arsındaki hukuk davalarına bakardı
consul:
preator peregrinus(yabancılar preatoru) farklı
-iktidara sahip olan magistra.
kavimlere mensup yabancıların, birbirleriyle ve
-iki consul görev yapar ve görev süreleri bir Romalılarla olan hukuki işlerle ilgieniyordu.
yıldır.
-preatorun ortaya çıkmasıyla yürütme(consul)
-orduya komuta etmek,devleti yönetmek, ve yargı(preator) erkini kullanan makamlar
gerektiğinde yargı işlerine bakmak, meclisleri birbirinden ayrılmış oldu.
toplantıya çağırmak ve meclislere başkanlık
-consul gibi imperium yetkisine sahiptir.
yapmak.
-roma hukukunun gelişmesinde önemli
-sonraları preator ve censor magistralıkları
katkıları vardır.
kurulunca, consulun yetkileri ve yükü azalmış
oldu. censor:

dictator: -romalıların sosyal hayatlarını etkileyen

icraatlerde bulunurlar, toplumun mali ve
-istisnai zamanlarda görev yapardı.
ahlaki yaşayışını denetlerlerdi.
-comitia tarafından seçilmez, olağanüstü
-beş yılda bir seçilirlerdi.
hallerde consullerden biri diğerini dictator
tayin ederdi. -nüfus sayımı sırasında vatandaşa verdikleri
nota censoria(kötü not), o vatandaşın
-altı ayı geçmeyecek şekilde görev yapan
toplumdaki itibarını etkilerdi.
dictator kendisini tayin eden consulun görev
süresinin bitmesiyle bu sıfatını kaybederdi. census adı verilen, dört-beş yılda bir yapılan ve
vatandaşların sosyo-ekonomik durumunun
-dictatorun aldığı kararları diğer consul veto
tespit edildiği nüfus istatistik cetvellerini
edemezdi.
hazırlarlardı.

-bu sayımlarda ailenin malvarlığını nasıl elde

ettiğini aile reisi censor’a açıklamalıydı.

tribunus plebis:
-tribunus plebis Cumhuriyetin ilk asırları
boyunca sürmüş olan patricius-pleb sınıflarının
mücadelesi sonunda ortaya çıkmış bir
magistra’lıktı.
- Pleb’lerin sözcüsü sıfatıyla görev yapan bu
magistra’lık makamına her yıl pleb meclisi
tarafından iki tribunus seçilirdi.
-İmperium yetkisi bulunmamasına rağmen
temsil ettiği plebs sınıfının menfaatlerine aykırı
bir iş yapıldığını görürse veto hakkını
kullanarak bunu engelleyebilirdi.
-tribunus plebis’in dokunulmazlığı vardı ve
saldırılar ölümle cezalandırılırdı.
quaestor:
-Bunların görevi; mali işleri, devlet hazinesini
idare etmek, vergi ve para cezalarını toplamak
şeklinde özetlenebilir.
-consullere yardımcı olan quaestorların cezai
işlere de yetkileri mevcuttu.
aedilis curulis:
-Her yıl seçilen, sayısı iki olan ve imperium’u
bulunmayan bu magistra’lar, çarşı pazarda
hukuk düzeninin sağlanması, alım satımların
gözetimi ve Roma için erzak teminiyle
görevliydiler.
senatus:
-Cumhuriyet devrinin aristokratik unsurunu
senatus temsil eder.
-Senatus üyelerinin çoğunluğu Cumhuriyet
devrinde görev süresi bitmiş magistra’lardan
meydana geliyordu.
-Magistra’lar her yıl değiştiği halde, bunlar
daha sonra senatus üyesi olduklarından
senatus, devletin istikrarını sağlayan organdı.
-Devlet tecrübesi olan kişilerden oluşan
senatus’un itibarı bu nedenle çok büyüktü.
-İç ve dış işlerde senatus’un etkisi çoktur.
-özel hukuk davalarında sadece senatörler
hakim olabilir. Senato, ceza davalarında, en
yetkili ve son yargı makamı oldu.
- Halk meclisine gelen kanun tasarıları daha
önce senatus’ta görüşülür, incelenir ve bunlar
auctoritas patrum denilen tasdikle
yürürlüğe girerdi. Ancak Cumhuriyet devri
boyunca senatus gücünü halk meclisleri lehine
kaybetti.
roma halkı(populus romanus) ve
halk meclisleri
-Patricius’lar Roma’nın soylu sınıfı olarak
toprak mülkiyetine sahipti, Roma hukukunun
vatandaşlara tanıdığı bütün haklardan tam
olarak istifade eden üst sınıfı oluşturmaktaydı.
-Politik ve dini hayatın en önemli mevkileri
patricius’ların elindeydi.
- Plebs’ler muhtemelen Roma şehrinin
etrafında toplanan küçük çiftçi, sanatçı ve
zanaatkârlardan oluşan, patricius’ların sahip
olduğu hakların hepsine sahip olmayan bir
sınıfı ifade etmekteydi.
-pleblerin çoğu patriciuslara ait olan topraklar
üzerinde tarımla uğraşıyorlardı.
-Patricii ve plebs sınıfı arasında yer alan
clientes ise patricius’lara bağımlı, onlara
hizmet eden ve onların himayesinden
yararlanan bir grup insana verilen addır.
Bunlar kısa bir süre sonra pleb’lere karışarak
kimliklerini kaybetmişlerdir.

halk meclisleri
-Roma halkı devlet faaliyetine halk meclisleri
vasıtasıyla iştirak ederdi.sadece imperium
yetkisine sahip magistralar meclisi
çağırabilirlerdi, kendi kendilerine
toplanamazlardı.
- Roma halkının belli bir meseleyi konuşmak
üzere toplandığı contio’larda magistra ve
magitra’nın söz verdiği kişiler konuşurdu.
Burada herhangi bir karara varılması söz
konusu değildi. Roma halkının karar verdiği, oy
kullandığı toplantılara comitia
denirdi.
Comitia curiata:
-Krallık döneminden Cumhuriyet dönemine
intikal eden halk meclisiydi. Evlat edinme ve
mirasçı tayini gibi toplumsal önemi olan
muameleleri icra ederdi.
Comitia centuriata:
-askeri düzene göre toplanan halk meclisiydi.
consul, preator ve dictator gibi imperiumu
olan magistraların seçiminde yetkiliydi. savaş
ve barışa da karar verilirdi ve kanunlar
yapılırdı.
Comitia tributa:
-bütün Roma halkının toplanmasıyla oluşan
meclisti. Yetkileri dar olan magistra’ların
seçiminde yetkiliydi ve kanun çıkarma gücüne
sahipti.
Comitia Plebis:
-sadece plebs sınıfının katıldığı bir meclisti.
Ekonomik ve siyasi açıdan zayıf olan plebs’ler
bu meclis sayesinde patricius’lara karşı güç
kazanmıştı.tribunus plebis’i seçer ve onun
başkanlığında toplanırlardı.
halk meclislerinin faaliyet tarzı ve
kanunlar
-Patricii-plebs’in birlikte bulunduğu meclisleri
toplantıya çağırma hakkı başta consul olmak
üzere imperium yetkisine sahip magistra’lara
tanınmıştı. Sadece pleb’lerin yer aldığı concilia
plebis’i ise plebs tribunus’u toplantıya davet
ederdi. Meclislerin toplanmak ve karar almak
hususunda insiyatifleri mevcut değildi.
- Kanun koyma faaliyetinin başlaması için
magistra’nın bir kanun tasarısı hazırlaması
gerekiyordu. Daha sonra magistra bu tasarının
ilan edilmesini temin ederdi, tasarı hakkında
oy verecek kişileri bilgilendirmek için levhalar
hazırlanır ve şehir merkezi asılırdı. Meclisin
toplanmasından önce tasarı tartışılabilirdi.
Meclis toplandığında tasarının müzakere
edilmesi söz konusu değildi. Belirlenen günde
meclis sadece oylama için toplanırdı.
-ilk zamanlarda sözlü oylama geçerliydi,
sonraları yazılı ve gizli oy sistemi getirildi.
-kanunlar, teklifi yapan magistranın adı ile
anılırdı.
kanunlar(müeyyideler) şu şekilde üçe ayrılır;
-Lex perfecta (tam kanun) niteliğindeki bir
yasaya aykırı olan işlem batıl sayılırdı
-Lex quam minus perfecta(daha az tam
kanun), yapılan işlemi geçersiz kılmaz, fakat
muameleyi ceza tehdidi altına alırdı.
-Lex imperfecta (müeyyidesiz kanun)
muameleyi yasaklamasına rağmen
buna aykırı hareket halinde herhangi bir
yaptırım öngörmezdi.
İlk İmparatorluk Devri (Principatus)
Augustus, Ceasar’ın öldürülmesiyle, Roma’nın
tek kişinin iktidarına dayanan bir rejime tepki
gösterdiğini anlamış, diğer taraftan soylu
sınıfın desteğini almadan tek başına iktidara
gelmenin mümkün olmadığını anlamıştı.
-cumhuriyet rejiminin idari yapısını restore
ederek, yeni esasları geleneklere ve eski
yapıya dayandırmaya çalışmıştır.
-görünüşte sadece cumhuriyet idaresinin
verdiği yetkilere sahip oldu, ancak gerçekte
birden fazla magistralığın verdiği yetkiyi de
elinde tuttuğu için, cumhuriyet idaresinden
farklıdır.
İlk İmparatorluk Devrinde Devlet
Teşkilatı
magistra’lar
princeps:
-Cumhuriyet devrinden intikal eden teşkilatın
üzerinde sınırsız yetkilerle donatılmış olan,
yeni idare şekline adını veren en yüksek
magistra’dır.
-cumhuriyet döneminde bulunmayan
olağanüstü bir magistradır.
-princeps’in bu denli güçlü oluşu diğer
magistralıkların yetkilerinin tümüne sahip
olduğundan dolayıdır.
her ne kadar cumhuriyetten intikal eden
magistralar, princeps’in büyük yetkileri
karşısında eski önem ve işlevini kaybetse de şu
yeni magistralıklar da kurulmuştu;
praefectus preatorio:
-imparator muhafızlarının komutanıydı fakat
zamanla adalet bakanı gibi çalışmaya başladı.
praefectus urbi:
-roma şehri valilik makamıydı. roma’da
güvenlikten sorumluydu ve ceza işlerine
bakardı.
halk meclisleri ve senatus
-Halk meclisleri, Roma’nın imparatorluk
sınırlarına ulaşmasıyla gerektiği gibi faaliyet
gösteremez hale gelmiştir.
-imparatorluk halkı oy vermek için artık bir
meydana toplanamazdı ve comitia demek
Romalıların fiilen bir araya gelerek karar
almaları demekti
-Augustus’tan sonra halk meclisleri
magistra’ları seçme yetkisini de kaybetti.
-Senatus’un durumu principatus ile
kuvvetlendi. Bunun sebeplerinden
biri, halk meclislerinin iş yapamaz hale
gelmeleridir ve imparatorların, senatus’un güç
ve itibarını arttırmak için bazı tedbirler
almalarıdır.
-II. yüzyıldan itibaren senatus’un gücünü
giderek kaybettiği, princeps’in gücünün arttığı
görülmüştür.
İlk imparatorluk devrinde sosyo-
ekonomik durum
-Üç yüzyıl süren principatus döneminin
özellikle ilk iki yüzyılı siyasi yönden Roma
devletinin en görkemli, istikrarlı zamanıdır.
-İçte ve dışta büyük çalkantılar ve mücadeleler
sonunda kurulmuş imparatorluğun ilk iki
asrına Pax Romana (Roma Barışı) adı
verilmektedir.
- Principatus idaresi zamanla monarşiye,
mutlakiyete dönüştükçe Roma
devleti içinde yaşayanlar teba haline geldi.
-imparator Caracalla Roma sınırları içinde
yaşayan herkese bazı küçük istisnalarla
Roma vatandaşlığı tanıdı Roma sınırları
içerisinde peregrinus (yabancı) olan kimse
kalmamıştı
-ekonomik büyüme devam etmiş, tarım,
hayvancılık ve ticaret ana geçim kolları olmaya
devam etmiştir.
-akdeniz’i bir göl haline getidikten sonra deniz
ticareti gelişmiş, öte yandan karayolları da inşa
edilmişti.
- principatus devrinin zayıf noktası, imparator
olmanın açık bir kurala bağlı olmayışıydı.
-princeps de bir magistra olduğu için babadan
oğula geçiş yasaktı, fakat augustus bunu
yıkarak halefi olmasını istediği kişiyi evlat
edinmiştir.
-
son imparatorluk devri(dominatus)
-augustus’un ölümünden sonra devlette
cumhuriyet adına pek bir şey kalmadı ve
imparatorluğa özgü bir yapılanma
görülmüştür.

-dönemin şartlarından ötürü mutlakiyetin

gelmesi kaçınılmaz olmuştu.

-diocletianus, yönetimin doğuya alınmasını

istiyordu ve devleti doğu ve batı olarak iki
yönetim birimine ayırdı ama bu ayrılık kalıcı
hale geldi ve daimileşti.

son imparatorlukta idari teşkilat

-bu idare biçiminde imparator magistralardan

tamamen farklı bir statüye sahipti.

-yasama yürütme ve yargı erkleri imparatorda

toplanmıştı.

-şeklen de olsa senatus devam etmekteydi.

son imparatorlukta sosyo-

ekonomik durum
-vatandaş artık tebaa idi ve imparatora itaat
eder be yönetime katılamazdı.

-bir sınıfa mensup olmak irsî olduğu gibi,

sınıflar arası geçiş ve evlilik de yasaktı.

-şehirler boşalmış ve halk baskıdan çiftliklere

kaçmıştır.

-narh sistemi yürürlüğe konmuştur.