ERIKJAN ZURCHER 19B'!

e Lcidcn'de dogdu, Leiden Universitesr'nde 0grentntini tamamlaya n Zurcher, halen NiJmegen Universitesi Onadogu Dille ri ve Killturlcri 1>61'lmii'nd~ protesor olarak gorev yapmakradir. Aynca Amsterdarn'da Uluslararnsi Sosyal Tarih Ensntusu'nun Turkiye Bolurnu Baskanhgi ile Amsterdam Unlversnesl Turki)'e Tarihi Bclumu'nde ders veren Prof_ Zurchcr'in lit, Unil'I1i>J h:l(t()r 1905-1926, EJ Brill, 1983 (Milli ,.... luwddede /uHlar(lhh, BJgIJtlI Yayrnlarr, 1987), me Pmgtessivc Parly J92~· J 925, E.J Brill, 1<)91 (Tha/,kil'tT. \'0 C ul11Iluriyel Ftrltasi, BJgbm Yayinlan, 1992), Turkey, A Modern ffistMy, l. B_ Tauris, 1993. (Mrdernlc,en Tu,hiw'~il1 Tarihi, lletisim Yaymlan, 19951 ve D,)nald Quataert ile birhkre derledikleri v.-;,r/urs and the Working Class ill rhO' Oll"· man Empire a~d the T"r/lis!1 Rcp"bfi( !i(J9·1950,!.R. Tauris. 1995, (Oml<lIlj,'dar, Cumhuriyd Ttl rhive \ ille I~,ila J 839-1950, lletisim Yayrnlan, 1998) adlt kitaplan bulunrnaktadrr,

Modernlesen Turkiye'nin Tarihi

Turhey, A Modern History
CEVIREN

ERIKJAN ZURCHER

Yascmin Saner Gonen

1ilrlicy, A Modem HisCory © 19<)3 Erik jan Zurcher lletisirn Yaymlan 332 • T;uih Dizisi 7 ISBN 975-470-514-3 © 1995 lletisim Yaymcihk L BASKI 1995.lstanbul 2. BASK! 19<)6, Istanbul 3. BASKl 1998. Istanbul
4. BASKl 1999, Istanbul

A. $.

(1000 adct) 5, BASKI 1999. Istanbul (500 adet) 6. BASKl 1999, lseaubul (500 adell 7_ BASKI 2000, Istanbul (1000 adet) KAPAK Umit Kivanc lletisim Yaymcihk Arsivi Abbas DUZELTi Sait Kizihrmak KAPAK IJASKIS! Scna Of set 1C [lASKI \'C CiIT Selik M,lIb~~SI
KAPilK [,OTOGRAF! Vl'GUL4.f>f/\ Husnu

lleusim Yaymlart
Klodlarer Cad. lleusiru Han No. 7 C~galoglu 3+Wtl 1,1;I"I"il Tel: 212.516 2260-nt-62· F:1X: 212.5161251:\ e-mail: iletisim@ilcthitll_Colll_tr • web: wwwil.-u-u» (' '111 I,

if;iNDEKiLER

ingilizce Basklya On50Z Turklie Basklya Onsoz Giri~: Donemleme, Kuram ve yontem
BOLOM I

.7
9

11 21
23. 39

Batl'nan Etkisi ve ilk Modernlefme

Giri~imleri

t.

Onsekizinci Yuzyll Sonunda Osrnanh lmparatorluqu ve "Nizam-I Cedid", 1789 -1807

2. Gelenek ve Bid'at Arasmda: Sultan O~uncCi Selim

3. Sultan Ikinci Mahmut'un Ilk Yillan: Merkez Denetimi Tekrar Ele Ge~irmeye \all~lyor 4. Sultan Ikinci Mahmut'un Reformlarln Ba~lamasl Sonraki Yulan:

51 59 78
109

5. Tanz imat Donem i. 1839-1871 6. 1873-1878 Bunahrm ve Sonudan 7. Gerici Istibdat ya da Islahatlann Doruqu? SuIta n lk i nci Abdulha rnit'in Salta nati
BOLOM II

116

Turk Tarihinde Jon Turk Donemi, 1908-1950

8. lkinci Me~rutiyet Oonemi Dogu~u, 1923-1927 9. BaglmSlZllk Sava~I 10. Tek Parti Devletinin

137
139 194 242 5

11. Kemalist Tek Parti Devleti, 1925-1945 12. Demok rasiye Geo:;:i~, 1945-1950
BDLOM III

257 299 321 321 351

iNGiLiZCE BASKIVA ONs6z

Huzursuz Bir Demokrasi 13. Demokrat Parti lktidan, 1950-1960 14. lkind Hirkiye Cumhuriyeti, 1960-1980 15. Oo:;:undi Cumhuriyet: 1980'den Itibaren Turkiye Kaynaklia incelemesi Kaynaklia'ya Ek Biyografiler

..405 ..451
479

Dizin

..481 515

Bir konuya tam hakim olmanm en iyi yolu, onu ogretmeye calisrnaktrr. Bu gero:;:egi illarca once, o:;:io:;:egi y burnunda bir universite mezunu iken benden o:;:ok aha geno:;: d ogrencilere Turko:;:e gretmekle gorevlendirildigimde o kesfetmistim. Bu ogrenciler her defasmda bana, Turk dilinin girift yapisrm ne kadar az bi Idi~i m in ayrrdma vard rrrnrstr. Su gero:;:eg 15 yll kadar i sonra, Dr. Lester (rook, bashca amao bir ogretim malzemesi isiev! gormek olan bu kltabi yazrnarru rica ettiginde yeniden ke~fettim. Her ne kadar a zamana degin Osrnanh lrnparatorlugu'ndan Turkiye (umhuriyeti'ne geo:;:i~onerni uzerine YIId lardrr arastrrma yapiyor ve yaziyorsarn da, bu cahsma bana yine, bilmediklerimin ve bilinmeyenlerin ne kadar cok olduqunu kavrarnarm saqtadr, Vine, yazdrkca ogrendim: Bu sebepten, bu kltabi okumak, bu kitabm yazrrnrnm bana. yazara, verdiqi yarann yarrs: kadar siz okuyucuya yararh olursa, kitap fazlasiyla arnacma hizmet etrnis olacaktir. Akademik ugra~Jmda hep, en yararli bulgulann bircoqunun, kisinin meslekdaslarryla ve ogrencileriyle olan sohbet tarzrndaki tarnsmalann sonuclan olduqunu gormu~OmdOr. Bu kisilerin katkilarr, genellikle anonim olarak kalmakta, daha sonra bilincaltrna gomOlmekte ve sadece bir kisinin kendi parlak fikirleri olarak yeniden ortaya O:;:lkmaktadlr.Bu isirnsiz
7

katkt sahiplerinden baska, bu turden sentetik bir calrsma, kuskusuz sentezde kullarulrms olan monografilerin yazarlanna da yogun bicirnde baglmlldlr. Su kisilerin isim ve cahsrnalan, kitabm sonunda yer alan ve kendilerine olan minnet borcumun derecesini gosteren kaynakca incelemesinde bulunrnaktadrr,

TORKC;E BASKIYA

ONSQZ

Bircok ki~i bu calrsmanm bolumleri uzerine ycrurnlanyla ozel katkrlarda bu Iundu lar: N ijmegen Katol i k 0 n iversitesi'nden Dick Douwes, Amsterdam Oniversitesi'nden Prof. Jan Lucassen ve Prof. Rinus Penninx, Londra Oniversitesi Dogu ve Afrika C:;all~malanOkulu'ndan Dr. William Hale. Kitabm bofum leri baz: eski ogrenci lerin ~all~malannl, bil hassa Nicolevan Os, Jacqueline Kuypers ve Anneke Voeten'in master tezlerini de sonuc olarak vermektedir. Dr. Lester Crook, metin uzerindeki titiz ve bilgili okuyusuyla, acrmlamalanyla, bu kitabm layrk olduqu her degere fazlasiyla katkrda bulunrnustur, Bu kitap icin ilk telkinde bulunan, Londra Oniversitesi 00gu ve Afrika C:;all~malan Okulu'ndan aziz dostum Dr. Colin Heywood olmustu; kendisi, Prof. Bernard Lewis'in yeni bir devir a~an Emergence of Modern Turkey (Modern Turkiye'nin Dogu~u) adh cahsrnasirun yayrmmdan otuz yd sonra, bunun gibi bir kitaba ihtiya~ olabileceqini belirtrnisti. Umut ederim, sonuc az cok beklediqi gibi olrnustur, Saskia'run katkrs: ise sabrr ve tahamrnulun ustunde olrnustur; iste bu yuzden de eslere genellikle onsozlerde ovqude bulunulur.
NijmegenlAmsterdam, Agustos 1992

Turkiye hakkrnda yazan bir yazar icin, cahsrnasmrn bizzat Turkiye'de ~evrilip yaymlanrnasmdan daha buyuk bir iltifat oJamaz. Bu bakrrndan, Modernle~en TUrkiye'nin Tarihi'nin Turkcede yaymlanrnasrru buyuk bir memnuniyet ve ~ukranla karsthyorum. Baskiya sunulan metni okumus olan Dr. Mete Tuncay'a, yaym icin gosterdigi istekliliqinden dolayi lletisirn Yaymlan yaym yonetrnenl Fahri Aral'a ozellikle ve metnin Turkcesi icin yaprms olduqu titiz cahsrnasrndan dolayt 6mer taciner'e aynca tesekkur ederim. Onun aynntrlara gosterdigi dikkat ingilizce metindeki bazi hatalann zamanmda duzeltilrnesini saglarnrstrr, A~lktlr ki geriye kalan hatalar yazann sorurnluluqundadrr, Bir yabancrmn tumuyle doyurucu bir Turkiye tarihi yazabileceginden kusku duyanlann soylediklerinde doqruluk payi olduqunu kabul ediyorum. C:;ah~malan ne denli uzun sureli olursa olsun, bir yabano, Turk tarihini "yasanus" olan birine doqal gelen derin, kimi zaman sezgisel kavrayrstan yoksun 01ma durumundadrr. 6te yandan, drsardan bakan birinin farkh baktstnrn cok olumlu sonudarinm olabileceqinl de tecrubeyle biliyorum. Benim kendi ulkernin tarihini bilenler, ingiliz Boxer'rn ve daha da yakmlarda bir diger ingiliz Jonathan lsra-

el'in ve Arnerikah Simon Schama'nm Hollanda'nrn tarih yazicl1l91Ozerindeki etkilerini hatrrlayacaklardrr. Onlarrn cahsmalan, Hollanda'da tarihsel tartrsrnayi sarsrrus ve Hoilandah tarihcileri yeni yarutlar bulup ortaya crkarmaya zorlarmsnr, Kuskusuz ozgun bir inceleme olrnayan, daha cok. yakrn zamanlardaki akademik cahsmalarin sonuclarrru toplu bir inceIerne icerisinde biraraya getirme qirlsirni olan bu kitabm, eger TOrkiye'de buna benzer kucucuk bir etkisi bile olursa, yazar fazlasryla memnun olacaktrr. Erik jan Zurcher Amsterdam, 1 Temmuz 1995

Donernle mc, yani gecmisi len ve birbirinclen nernlcre ayrrmak.

acik secik se kilde ieshis edilebiIarkhlasan dobir tarusma konusudur.

kolayca ayirt cdilir sekilde bitrncz tukenrnez

Ayru durum,
konusudur. haline geliren
$11110

done mleri birbirinden

Tarihcirun bu laaliyetini

ayrrdigi

varsayilan

do-

lUI m noktalaruu

n ve kilo met re iaslanmn ~ey, her donurn noktasuun olmasrdir.

teshisinde

de sozkonusu

bir tarusrna

her kilo mel re ra-

hem yeni bir geli:;;menin baslangic geli:;;menin cloruk nokiasi beraber, donernlerne kisisel tercihlerine ifade etrnenin

noktasr,

hem de bir

onceki

Bununla tarihcinin lasihr manns kuabm

ne kadar kevlt tabi olursa kacimlmaz

OISUIl,

ve ne kadar
ge~mi:;;i anvazgecil-

sekilde

ve haua ibaret

mez bir aracidrr:

aksi halde gecrnis, birbirlerinden bir yigmmdan tarih (haua modern

aynrnlasBu cliye

olav ve kisilcrin

olacakur, Turkiye)

adi bile. modern

bir seyin var oldugunu

irna ermektedir,

ki bu da donemlekin, iki ayn

mCI1 in bir sonucudur,

Donemlemenin talebi
10

geo;:erli bir arac olabilmesi olrnas: gerekir. Birincisi,

karsihyor

acrklayicr

degeri
11

olrnahdir. onernli

Karsilasnrrnalar gorunur

gibi, donernlerneler hale gelecek

de genel ola-

rak suurstz sayidadir, ama bunlar gelismeler

ancak, olaylann
sekilde

akisun

yuk bir bolumunun haline nuluzu gelmesi:

kapitalist

dunya buyuk

sisterninin guclerirun

bir part;asl artan siyasal bir sagimuvurlaiklik ayirt bu

Avrupa'nm Osmanh

bolumlere

ayirrnanuza oianak sagladlklan takdirde bir is gormus olurlar. Ikincisi, donernlerne, tarumlanmakta olan donernin gercek gelismelerim yansumahdir. Donernlerne hepten bir tumevanm sureci olarnaz. Bu da, tarihcinin kadar onernli donemlemesine gelismeletabirer esas almayi gerektirecek buldugu

-ki bu siyasal nufuz kendini,

hem Avrupa'da olarak apga

vasa yol acmadan risimlerinde hafaza ederek maktaydi-

lmparatorlugu'nu alma giri$imlerinde etkisi.

parcalarna

hem de onu ayn bir siyasal varhk ona egemen

ve son olarak

da, milliyetcilik,

liberalizm, kolayca

riu, ya da baska deyisle, olaylann rihcinin "tarihsel olaylar" olarak olarak varsayilrnast demektir. Kuskusuz, ve bunlar
0

buyuk yigim arasmda

sectiklerlnin, geleneksel

ve pozitivizm Avrupa'run edilernez lerini

gibi Avrupa ideolojilerinin artan nufuzunun Bu durum,

dogru
vardir

bu uc bicimi Osmanhlann

sekilde birbirme

ge~mi~ ve karsrhkh

olarak birbirAvrupa'rnn

etkilemisri.

belirli denli

her sahada

ayrrrnlar

gel1elle~mi~lerdir Bu egilimin bilhassa

ki siradan okuyucu

bunlari

tarihsei

olaylar, hatta dogal olgular

olarak kabul et-

rneydan okuyusuna karst gosterrnis oldugu tepki icin de gecerlidir. 19. yuzvilda bu tepki icerisinde iki cizginln varh-

me egilimtndedtr.

ders kitabi kullanan

gl ayirt edilebilir:
onun yonetimini ratorluk kesimlerin

bu cizgilerden

birini,

merkezi digerini

devlet

ve

6grenciler arasmda gLH;:lo olrnast sastrucr degildir. Zaten boylesi bir kitapta n bek leneu, tarusmak degil kesi nl ikle dogru olan olaylar sunrnasrdrr. Bu kitap bazr bakimlardan Turk tarihinin gclene ksel dbnemlendirilisini ornek almakta, bazt bakunlardan da almamaktadir. kacuulmaz Bu nedenle, oldugunu bunun bir bakima tarih cahsmasmda bu youunu iliskin moifade donulusekline yazann one surmektense , kitabm

hizmetindekilerin halkmm larkh

devlet aygmm gu~lendirme girisimlert, kesimlerinin lmparatorlugun

ve ulke ise, lmparna-

merkezilestirrne

ruz kaldl!!;1 baskilara

Hrristiyan yol acrrusu.

olusturrnustur. Farkh 19. yuzyil boyunca giderek Suhanm ve Musluman tebaasi arasmda bir yol aynmma
bu tepkileri bu kitabm birinci bolumunde

olan tepkileri

Bu gelismeler, olan Osmanh lanmn cercevesiru

anlatilacak
olayaynca neye La-

okuyucuyla tarusmam ve kitabm duzenlenis nedenleri sunmarn daha iyi olacakur. Bu kitap u<,: bolume dern Turk etrnektedir, guSunun olarak,

lmparatorlugu

tarihmin

19. yuzyildaki Bu geli$meler tam olarak "modern

aynlmisnr.

Bu bolunrne, modern

olusturmaktadir.

tarihi icin dusundugu Kitabm, 19. yuzyilda ilk evresini anlatan lrnparatorlugu'nda

temel donernlemeyl Turkiyenin

19. yu zyil Osmanlt olusturmaktadrrlar, be nzerne k ted ir?

Bu baglamda

ta ri hi ni n done mIen mesine

daya na k da

Peki bu donernlerne

ilk bolumunde.

basal gelisme yol acugt repetkisi giuikce alan bu-

akla gelen ilk soru, Turkiye'nin noktasi ver ilmest olarak

Osmanh

Avrupa'run artan

rihine
Degisik

baslangic yamtlar

neyi alrnahyiz

sorusudur.
kendi

zu ve bunun Osmanh kiler ele ahnrmsnr, Avrupa'run alanda

12

Devleti ve toplumunda uc Iarkh ama birbirine Osmanh ekonomisinin

mumkundur

ve bunlar

nufuzu, cikrrusu:

ortaya

basiarma gecerlidtr ama en geleneksel alan cozumden, yani Fransiz Devrimi donerninden ve devrimin sebep oldugu sonuclardan yola cikrnak en iyisi gibi gozukmektedir. Kapita13

list dunya

sistemiyle

ekonomik olcude Napoleon

butunlesrne savaslari

olgusu, Osmanh artan ulasrmsu. sudur:

18. ilk Irnse-

tepkisinin

yuzyil sonlarmda
paratorlugu'nun kilde kanlmasma min devrimci

onernli

artrms ve 19. yuzyilm ve diplomasisine

la

SOn

baslamasr; agrr bir ekonornik bu Ian 1873-1878 donerni. ortalarmdan donern. Bu donernde ekonornik yabanci

ve siyasal bunahm-

<,;eyreginde hiz kazanrms,

• 1870'lerin dar clan ga yapilan

1908 Mesrutiyet sonuna

Avrupa siyaseti clusunceleri

buyurne

Devrirni'nc kacok rada bu dbreformbasunlrms

yol acnus ve milliyetciligin ilk kez Yakm Dogu'ya herhangi yapmaya iliskin sorun

ve Iiberaliz-

vasu, en aztndan

yuzyihn

kadar. Ama lrnparatorluyaunrnlar idari ve teknik

ilk ciddi dolaysiz

19. yuzyrl icin (aslmda ha genel bir donernleme rupa nufuzunun ratorlugu'ndaki
O~ bicuni

bir doneru icin) cok daAvkarst Osrnanh lrnpa-

nernde gerceklesmisti,

Bu donernde,

lar surrnus

ama rniliiyetci
esas ikudar

ve liberal
merkezi sonlanna

ideolojiler
olarak

ile bunlara

ve Imparatorlugun Saray yeniden rini alnusn. ekonomiyle zannusu. Kitabm simlcri

Islam! mirasma

yen; bir yon ven lrnisti. burokrasinin

farkli tepkiler genel anlamda birbirlerine kosut gilmektedir ama gelismeler butun alanlarda mutlaka ayru zamanda meydana ge lmernekted ir. Yine de, bu gehsmelerin birbir lerini etkilerne niteligi sayesinde oldukca birornek bir doncmlerne murnkun gorunmektedir:

ye-

Bu donernin butunlesmc

dogru.

hem uluslararasi luz ka-

hem de ic siyasal rnuhalelet

ikinci bolumunun modern artan egitim

Clglrhgml "[on Turkler Tn girict kinlesrneve ve toplumu baslavan pozitivist dugorl11i.ts burokrat vc devlet dusuncelere 1908-1950 ve subaylar-

savaslarmdan 1830'lann sonuna kadarki donern. Bu donern, Balkan eyaletlerinin dunya eko nomisiyle artan butunlesmesine ve Rum tuccarlarin basat bir etken olarak ortaya cikrslan na: Osman It I mparato rlugu "nun lngiliz ve Rus siyasetleriyle cok daha lazla icli dish olrnasina: ilk milliyetctlik hareketleri nin ortaya t.;lk 1:;;1 na: ve Ban kalibmda ilk eiddi tslahat girtsimlerine sahne olrnustu.
• FranS1Z devrimi • 1830'lann donem, lardi: soma sal hegemonya 1838'de sonlanndan actdan kurrnus serbcst 1870'lerin lngiltere'nin rejiminin ticaret ortalarina kadar olan ve siyasunUluslararasi ekonornik

olusturmaktadir. bir iopluluktu

1890'larda

Jon Turkler, dan olusan ve guukce zenlemislerdi.

rnilliyetci

gore rnodernlesurDevrimi'ni

mek ve guclendirrnek olusu, lrnparatorlugun

icin 1908 Mesrutiyet 1918'de dagilmasma

lkinci bolumun kurulmus

villariru kapsryor
ve 1923'te T urragmen,

kiye Curnhuriyeti'nin
ideolojik ve ekonomik gu inanctm donemden

olmasma

siyasal,
oldu-

actdan cok fazla bir devamhuk

oldugu
t icaret

bu done nun ozellikleri ve verilen Ferrnaru'yla ve devlet rnerkezi hareketinin

yansumaktadir.

dayat tlrnasmdan borclardaki ve Franstzlabasiayarak

"[on TurklerTn Ii yo netiminde rnalist" Anadolu onun runda. lcinden

ikudan
(l908'den

zamarunda
1918'e

Turkiyc,

aynl siyasal Cerniyeile

0:,:0-

lmpararorlukla vermesi;

yapilan

iki kez gec,:llli$ti; once Iuihat

ve Terakki Hukuk

hizh art IS; Imparatorlugun nn destek hukuk, suregiden egilim,

bekasi

icin Ingiliz

kadar) ve soma da "KeCemiyeu liberal bunu ve yonetirni zamaizle-

1839 Tanztrnat

ve Rumeli Mudafaa-i
get.;ilen donem ile (1908-1913

rnaliyc alanlarmda burokrasinin ayricahkh iktidar

kurumlarrnda
olarak sarayin ve

yerini alan Cumhuriyet

Halk Partisi her seferinde,

ve (en azmdan

kaglt uzer inde ) geni~ kapsarnh baslarnasi

alan rslahatlar; Hiristiyanlann

14

gu1cu bir asama

ve 1919-1925),

yerini almasi, Osrnanh

mesruuyet

yen, icinde etkin bir tek parti sisterninin,

siyasal, ekonomik ve laikles15

konumlarina

karst bir Musluman

vc kulturel

milliyetciligin

ve modernlesttrmeye

tirmeye

yonelik Turk Cunku,

reformlarm

hir arada

bulundugu

otoriter ve 1925zo-

Kitabm

"Huzursuz

Bir Dernokrasi" jon

bashkh

ucuncu

boloaksive cia, ugTurk

bir baski asarnasindan 1950). jon runlu olarak maktadtr, parcalarusim ki, ornegin donernleme siyasal

olusuyordu

(1913-1918 kurulrnus kurulusunu egemen kurulu

mu, 1950'den Kendi kendisini ne, genellikle kitle siyasetinin (1960,

beri olan donemi acrklamaktadir, gercek demokratik

ele almaktadrr, cogulculugun

Bu bashk oldugu

dane mine iliskin geli~meler bir dunya

0

her alt donemlerne bir imparatorlugun

Turk donerninin bu. Aym zamanda kesintiye itibaren

uzerine savastru, sahneye

buluniceren
ayn hir

geli-?tigi bir donerndi ve 1960'lann surekli Kitabm

ve yeni bir ulus-devletin derece ekonornik anlamsiz gelismeler olacaku,

1971 ve 1980'deki) dernokrasisi kalrrnsu,

uc askerl darbeyle sonlanndan olarak solun

bu siyasal gelismeler

olmuslardir

rarms bir donerndi parlamenter

uzerine

ve sagm sal-

Ornegin Osmanlt Imparatorlugu'nda ve Cumhuriyet'in ilk yillarmda bir sanayi ve ticaret burjuvazisinin buyurnesi uzerine ayn bir tarusrna, Erortadan cunku kayboluslan Ermeni
yasasi

dinsi alunda
• 1950-1960: acidan

ucuncu

bolumu asagidaki

sekilde altbolurnlere butunlesmesi, dindrsict

aynlnusur:

T urk iye'ni n Ba u ittifa hrzh ekonomik

kry la siyasa I ve asker!

kalkmrna (ozellikle yoDehacok Yeni edilen yonelmis veren ve onceki

meni ve Rumlarm yapihrsa gelismeler Yukanda anlamsizdir, lanna herhangi

hesaba

kanlmadan kaybolus-

ve Rumlann

krrsal kesirnde),
netimlerin mokrat

ABD'ye arran mali baglmhhk

bir ekonomi

degil siyasal ve ideolojik

Turk donerni bulunmaktadtr: birtakim ideo lojilere esas

azalulmasi
donemi.

ile karakterize hayli otesine cikrnasma Cumhuriyeti siyaset

sebep olmustu, anlaulanlarm sonucunda,j6n aynlrrus cekisen

Paru yonetimi
ve partilerin "ikinci"

• 1960-1980: reketlerin

Siyasal merkeain ortaya

III

olarak su sekilde altbolurnlere • 1908-1913: donern: • 1913-1918: • 1918-1922:

Sl sayesinde

olanak

Imparatorlugu

da ha Iibera I hi r anayasan dan sonraki anayasa ayru zarnanda. korunan

1961' de uygu lamay a konmasmdonerni. islerine mudahale-

ve siyasal prograrnlara

gore canlandirrna

yollartrun

arandrgi

Ti.\rkiye ordunun Ekonomik

lui hat ve Terakki Cerniyeti'nin zaler donemi; basanh rnahsus

tek pani yo-

sini mesrulasumusu. sekilde kapitalistlerin donemdi.

nctimi ve Turk milliyetciliginin

JOn Turkler'in
yonctime kendine

bir bagunsrzhk ve ulusal belirgin

savaclirenis al-

acidan bu doneru, yogun sanayiinin kuruldugu ve de isci sendikalannm da onern kazandrgi bir
bir ithal ikamesi rnilyonlarca Turk, sanayi iscisi ola-

ycniden giderek donem;

gecukleri

Aym zarnanda

hareketinin

bir nitelik

maya basladigi • 1922-1926: onernli dcnern: • 1926-1945: • 1945-1950:

Devletin yapisrrun
kuruidugu,

degi:;;tigi ve bir kez daha son derece

tek parti devletinin

savas ertesindeki altm <;:agl; Halk Partisi'nin

yarnna Avrupa'ya goc etti. 1970'lerde dunya ekonomi bunaltrm toplumsal istikrarsizhga ve siyasal asmhga yol acrmsu. 1971 muhurasiyla gelen askeri darbe sonrasmda acimasrz bir baskt donemi olmus, ama bu, gidisau temelinden degistirmernisti.
• 1980 asker! darbesini takiben Silahh Kuvvetlerin kuruluslarm yardimlanm ve serbest gucu, mevcut butun siyasal ve sendikal onderliginde ucretleri ve devlet yasaklanmabir I\; pakisan yeni
17

rak ya da akrabalannm

"Kemalizm"in Curnhuriyet

iktidardan

ba-

nS~1 sekilde

indiri lisiyle sonuclanan,

dernok rasiye derece

smda ve ihracat zan amaclayan,

buyumeyi

derece gecis donerni.

16

kullamlmisu. Siyakisulamalann giderek kaldmlmasmdan son ra bile, cok krsulayici ola n 1982 Ana yasasi'run suurlan dahilinde ger<;ekle$mek dururnunda kalmisbir ekonomi siyasetinin baslaulmasmda sal ya~am, 1983'ten itibaren
tl. Uluslararasi

oyledir,

Bu turden

bir akadernik

ders kitabi gercek bilgileri

arasnrgosier-

ma sonuclarma edilmesindc anlatrna

iliskin

en son yontemleri,

mel i, ama akaclemisyen kullamlan giri$iminde

ler tarafmdan
ve tarihcinin gecmise

bu son uclarin nelerin baska iliskin

elrlc

olup bittigin: kendi yorumu-

acidan siyaset

ise Turkiye, kaliplan sonrasi

Amerika kendilerini

Birlesik Devlet1991 'den ycnidcn iubaren kabul da-

arac olmaktan kine sokrnasma

bir sev iiade et-

leri'ne

cok daha sikt

sikrya baglanrrusn.
kurulmus

rneyen kuramsal

modellcrin

1980 oncesinin

muzu dar kahplarm

izin verilmemeli

diye

cuirdi ve 1980 darbesi Yukanda yaplsml anlaulanlar,

yapilar giderek

d usu nu yo rum.
Bu kitap son iki yuzvtldaki Turk tarihinin

glldl, ama ana sosyo-ekonornik aciklamak arnaciyla

egiltmler degisrnedi.
hem ilgi alarum sunulmustur, hem de dikkatlere

roplu rnanzatarih" alEI gelismelcr (rnimari, bu kokitabm yeterli-

bu kitabm

rasuu sunrna

gir isiminde Bunun

bulunarak

bir "modern de aglrltk alaru Bunun

Acrk-

ma iddiasmdadtr.

icin siyasal ve ideolojik gcli$melere

ttr ki yarutlanacak

bir ikinci soru kahyor: tarih"ten gozOnden

Yazar yonternbi-

kadar sosyo-ekonomik

verilrnistir, nedeni sadece

lirnsel anlarnda "modern Dikkatli okuyucunun

tezlerinin
YU$

ne anlaruaktadtr?

aulrnarrus bazr tar ih

cdebivat, nulann yazan

tck alan olarak

goruntu onernsiz sanatlan, olarak btl konulan

sanat

kalnusur

cok o nernli
nuluzu

rnuzik). gerektigi

izleri kacrnarrusnr,

Avrupa'mn Osmanh

ve Osman-

gorulmesi

degtldir,

h'run tepkisi kavrarru butunuyle

ve tepki" tezine borcludur, Avrupa sonuclanna ve Turkiye'nin tunlesmesinin kiye'nin

Toynbee'nin
artan

"meydan ekonouuk

okububa-

kendinin

gibi isleyecek iddiasinda

lmparatorlugunun <,:ogunda, Turperiferisinde

ekonornisiyle iliskin

dusunrnektedir, kilde ozgun bir arasurrna yapru oldugu

Ama tanh biliminin yayunlanrms

likten yoksuu

olclugunu

Bu kitap hicbir se-

degildir,
ilisktu en

anlaunun

arasurmalara

kapitalist

bir dunya sahip olrnaya

sisteminin

actklamak icin Wallerstein'm bagunhhk kurarm yorurnunu destekleyen ve uygulamaya koyan akadernisyen leri n cahsma la n esas ahnrrusur, Modernlesme kavrammdan haberdar olan
tarihciler, Osmanh lrnparatorlugu ve Turkiye'de ki geli$l11eve geriyoluna
(1-

glmh bir konuma

nasi! basladiguu

son yon ternle ri , bilgi Ie ri sun mayi amaclamakradrr. Buna ozel bir oucm verilrnistir, cunku ders kitaplan makale ve mouografilcrdc yayimlannus aynnuh sonuclann <,:01< gerisinde kalmaktadir ve bu durum Turkiye modern tarihi ()grcniminin belirgi n ni tel igidir. Bir bakuna problem bu kitapta tarihsel

zamanlarna
modern ashnda

acismdan dunya

bir

leri, bir kere harekete ye dondurulerncz terninin etkisinde kan gelenekciler gormektedirler. nusurnler musiur,

gecti mi dur durak

bilmeden

vardu'. Kitap Turkiye'nin Turkiye tarihi

icerisinlmpara-

sekilde ilerleyecek
kalrrus insanlar

olan akrlct bir Bau sis-

dcki tarihi olma iddiasmdadir.

h ,111 gi bir modern

Arna 1922'ye

kadark i her-

ile i1erlemenin

Osrnanh

ve ge1'iciler arasmdaki bir mucadele olarak Onlarm cahsrnalan idcolojik ve siyasal dooldugunda kimi zaman onculu

sozkonusu acidan

aydmlauci

01-

altta yalan Bau'nm

ustunlugu

tatsiz olsa biolarak

le. Kurarnsal
18

bu kitap eklektiktir

ve kasuh

iorlugu tarihidi r. Btl yuzden 1m parato rlu k tar ihi modern Turkiyc'nin dogusunun anlasilrnasmda bir ilgisi oldugu kaclanyla bu el kitabina dahil edilmistir. Bu yaklasmun drsmda hir secenek gormuyorum. cunku Turkiye, onun OsmanII ge(mi$i hesaba kan lmakstzrn an lasilarnaz. Ancak yazar da
19

okuyucu da burada bir sorun oldugunun bilincinde olmahdir. 19. yuzyil Osmanhsi kesinlikle kendini Turkiye Cumhuriyeti'nin ilk geli~me asamasimn parcasi olarak gorrnuyordu.

Bat.'n.n etkisi ve ilk modern/e~me giri1imleri

BOLOM I

20

21

18. Yuzyll Sonunda

osmanllimparatorlugu

1.

Osmanh rimi'nin oncesinde,

Irnparatorlugu asagi yukan

18. yuzyil sonlannda, buyuk su bolgelerden

Fransiz

Devhemen

neden olacagi siddetli daha dogrusu Bulgaristan (bugunku Lubnan,

degisikliklerin olusuyordu: buyuk

Balkankisim-

lar (bugunun,
luk, Yunanistan, Ian), Anadolu (bugunku udi Arabistan'rn

dunun Yagoslavyasr, Arnavutve Rornanya'run Urdun, ve Arap dunyasmm lsrail, Irak. Kuveyt,

Turkiye)

cogu
Su-

Suriye,

bazi krsimlan.

MlSIT,

Libya, Tunus ve Ceza-

yir). Topraklanrun buyuk bir ktsmmda padisahm ger(ck giicii onernsizdi, bazt boigelerde ise (Kuzey Afrika, Amp yanmadasi) hemen hernen yoktu.

imparatorlugun lmparaiorlugun yor. Boylesine

drr.

niifusu nufusuna iliskin guvenilir oldugu tahminler tahmin yokedili-

tur, ama geneHikle,

25 milyon

kadar

Gercekten

genis bir alan icin bu, cok dusuk bir rakamde, insan gucu eksikligi, Avrupa nufusunun bir buyurne gosterdigi bir zamanda, Os23

cok yuksek oranda

manh

Irnparatorlugu Osmanh

icin 19. yuzyrl nulusunun yuzde

boyunca

hem ekonobirini olus10,000 nulunusahip buyuk karsm, Gerek nufusa

cgilimindedir, yuksek seviyede

Seriat

kuramsal

olarak,

lmparatorlukta ama fiiliyaua

en ise 18.

mik hem de askert acidan turacaku.

baslica rnahzurlardan yasamasma yasiyordu. en yogun

hukum hukuku,

suruyordu, hukuku ozellikle denilen

15 civaruun,

yuzyilda,
karnanusn. tanlann

aile ve mulkiyet Kamu

meselelerinin

disma ~lsulda-

ya da daha fazla nufuslu kentlerde

sun yuzde 85 kadart fus yogunlugunda bolgesel larkhhklar ve gerek

de ceza hukuku, Iaik fermanlann~

kirsal alanlarda kentlesme nufusu ve bunun vardi. Balkanlar

"orf" ya da "kanun" beraber,

derecesinde

yandmlmisu. Bununla lam toplumu yan ve Musevi rek topluma dinlerini olarak gi odernelerinin yasamlanm gayr-l muslim banndmlmasi kendilerine Buntin cemaatlerin sorunlara de oldugu zimmi anlarm, basat bir Isyol acryorgibi, Htrisnverileicinde deyoozel bir vericerisinde

bolgeydi.
muhtemelen

lrnpararorlugun
azalmaktaydr, Bu azalma

17_ ve 18. yuzyrllarda derecesi bialan cok dusonucu

ancak bu azalmanm

duo Daha onceki Islam devletlerinde

linmernektedir.

iopluklan

starusu devletin

suk nufus yogunlugu, engellernis oldugunu urunuydu. kucuk le kamu duzenmin

beliruigi

klasik Mahhus nazarivesinin nulusu savas, achk ve hastahklarm

merkezl denetirn eksikligiysonucu olan eksikligin

dahil edilmislerdi. karsihgmda, surdurmelerine

Musluman

Savaslar ve ozellik!e

degi$tirmeye

zorlanmaksizm

ama ikinei smrf tebaa olmasi kendi islerinin

muhafazasmdaki

izin verilmis yararlamyor

caph i<; cansmalar, tarnnsal uretim surecinde ve iletikesintilere yol aciyordu. Bunun ardindan ortaya ctkan kuhk. halki, bir kitlrgm sonrasmda gene llikle zayif dusmus kisileri etkisi aluna alan salgm hastahklara maruz birakryordu.

rnekti. Zimmi (gayr-i muslim) netiminde temsilcileri landmlan nun bircok bir miktar He olan islerinde bu sisternm

cemaatler, kendi

simde

ozerklikten

ve devlet

dini onderleri

tarafindiye adzamankendigetemel ger~ekgibi, "0.1sahip Keza az kan

clan temsil ediliyorlardr,

Cogu kez "millet sisterni"

niteligi, Osmanh oldugu cunku gibi, uzun

devleti ve toplumu-

lrnparatorlugun gunlugu topluluklar (Rurnlar, ouernli lurnan torlugu arasmda idi, ancak nakiar, en ler), aynca onernli vardi. Bu Igarlar, miktarda
<;0).:

Asya eyaletlerinde (bilhassa rniktarda Balkanlar'da Sirplar, Musluman Arnavutlar, esasma Hiristiyan

nUfusun Araplar

buyuk

(,'0-

yonu icin de gecerli yonetimi hakkmda

Muslumandi

Turkler,

ve Kurtazmhk aynca

dan beri yanhs anlasilrrusur: lerine, merkezi cekte rektiginin alrruslardtr. liklerin ornegin hukumet aynm usulu ne olduklan hakkmda

akadernisyenler

ve Musevi Ulahlar):

ternsil etmekte yazan

olan ve islerin geryazrlaruu samldigt yonetilen,

ise cogunluk, Karadaghlar, topluluklar ve Pornaklar, en azmdan

Hiristiyandr vardt (Bosyani Musolakuramsal

degil, ama nasil olmalan kisilerin yerel ve bolgesel btl sistemin

azmhk Turkler

Son yirrni yil zarfmda olarak incelenisi. topluluklardan olusmus

aynnuh

Bulgarlar). oldugundan, hicbir

Irnparatorluk,

lstanbul'daki ozerk ternsilcileri olgusu

Rum patrigi tarafmdan

rak. dinse1 hukuk ler onernliydi.

gore yonetilen Irnparatorlugu'nun kabul Osmanhlann

bir Islam imparabu dinsel bolunmedin ve devlet edilrnis bir ger<;ek belirunek din ve sivasc-

ke sapmda"

olusmadigiru,

ama yere l

nufus icerisindeki

karsisinda belli olcude ozerklige

oldugunu gostermistir. daha da onceleri sarulandan Musluman

Osmanh

yerel cemaatlerden gutrne

fark gozetrnedigi ince lemeler. [iiliyaua,

modern

ger<;ekle$mi;; gozukmektedir. lmparatorlugun yerli nulusunun cogunlugu

2S

ti, en azmdan
24

ne 61<;Ode aytrdiklaruu

hie de tekparca
miyet'in Sunni

(monolithic) yorurnuna

degildi. Buyuk cogunluk, mensuptu ve Osrnanh lslarn'm

Isla-

ler simh manit olan-

ile bunun reaya)

tam tersi durumdaki arasmdaki -kurarnsal bicimlenmisti. hizrnetkarlarmdan

halk kitlesi olarak "Asker!"

(Osya da

Devleti dunyada-

diliyle

cok kau

kendi resrni ideolojisine

gore, geleneksel Osmanh

bir aynm "Osmanir'

etrahnda butun

ki koruyucusu
(heterodo

idi, Resmi olarak

icindeydi.

Devleri,

sapkm
n

ozcllikle
ler smih, askeri,

diye adlandinlrrus

olan yonetici

seckinscckinsorumlu

ks) M uslumanlara,

HI risti yanlara Uygulamada

old ugunda ise onernli

padisahin

olusuyordu:

cok daha sen bir catisma Sii (heterodoks) dan musarnaha zopotamya'da Imparaiorlukta

kalern calisanlan

ve saray halki, Bu yoneuci cogundan

aztuhklar Osmanh hukumet makamlanngorerek Balkanlar, Anadolu, Suriye ve Meikarnet eden Hrristiyanlar, elcileri iliskin sahiptiler, Esasen bahsedilmis

ler snuhna,

resrni egi(im ve adlt islerin

yasiyorlardi.

seriat geregintarahnolur-

olan ulerna da rnensupru. Sozkonusu seckinler halk kitlestyle karsrlasurrldigmda son derece ayrrcahkh olrnalarma ragmen, bir sonraki yuzyilda gen,:ekle$lirebileeekleri gibi,
az cok ozerk olan bir burokrat/asker ramanusn: yerleri saltanal yoneuminin, azledilecek degi$tirilecek, seckinler padisahm simh olustuistegi uzerine alan

ce "aman "dan yararlarnyor, toplulugunun ken bir olcude yanlar"da dost devletlerin mensuplarma ozerklige tebaasma belirtilmisti.

ve konsoloslan konularla Bu haklar, padisah ihtiyari

da n te msil ed i li yo ria reiI. Elc ile r ve ko nso los la r. s Irf gocrnen mesgul "kapitulastarahndan ayricahklar-

ya da idarn edilecek

bunlar,

arac la n yd dar. Eu durum, makarnca hepsin in en ustunde olan. padisaha en yak m kisi sayrlan ve makarruru elinde
tuuugu surece hukurndann butun yetkileri kendisine isteklerine veriltamanus olan, ama vine de padisahin degi$ken

eli, ancak 18. yuzyihn ikinci yansmda, Avrupa He Osmanh lrnparatorlugu arastndaki gOt; dengesinin degisrnesiyle birlikte, kapitulasyonlar has
I,

miyle bag 1111 It kalan sadrazam

1800 yihnda yonetim

icin de ge,:erliydi. halen "irsi'' (patrimonial)

sozlesrne

statusu

kazanrmslardi.
<;0 k

Dayere I bir

sisterni

18. ve ozelli k Ie de 19. yuzyilda (Rum ve Ermenilere),

gi tgide da ha

Hmstiyana

berat edinme

yoluyla

olarak nuclend irtleb il ir: sistern esas olarak, saraym bir uzan u sid I r. Sad ece aile 0 yeleri 11 in cl egil, hizmetka ria n n , 1<6bir hanehalki

yabanci gucun tebaasi alma statusu verilrnisti. 0 zamandan itibaren bu kistler, 0 guclerin kapitulasyonlarma tabi 01muslar ve Avrupah guclerin kuvvetlenmesiyle birlikte sultarun Musluman kazanrmslardi. rin tabiyetine tebaasi ustunde giderek artan bir ustunluk yabanci go.<;lede ya-

Ayru zamanda,

Yakmdogu'da

ge<;enlerin saYlsmm artrnasi necleniyle

himaye aluna almrms kisilerin de yer aldrgi geni$ vasuasiyla yonetim bicimi, Osmanh seckinler zurnresinin her kannda gorulen bir ozellikti. Boylesi bir hanehalkina kanlarak harni bulrnaya cahsrnak, herhangi bir dcvlct meslcgi icin bir oukosuldu. Seckin suul sadecc iktidar sahibi olmakla kalmayip, (ulelcler in
\'C

banci guclerin

nufuzu daha fazla t;ogaItm$tl.

rnarun bekcisi de n u reti len) seckinler egitim vergi seckin-

oldugu
yazrl
I

ve medreseler Islam

sistemi

kanahyla

yenive laik

kaynak Ian ile (asker/bu ro krat ohm ve gayr-J resrni ogrenim adab admdaki, daha

Osman" yonef;m s;sfem;: Kuram ve gerfek

Osmanh oderneyen,
26

srruhrun
yoluyla

nileligi

yeniden

ureulen)

ideolojisine

gore Imparatorluktaki

toplum,

silah tasima hakkina

sahip olan yonetici

bir iorcler ve begcniler butunune dayanan klasik bir uygarhgm, bi r "buyu k gelenegin" be kciligini de yapryord u. Bi r 27

Osmanlryi bu uygarhk, paratorluk'ta uygarhk

Osmanh

yapan degerler

ve karular meydana

butunu

olan Bu ki patamasiru-

her birey, baskalanmn de (kendi kukun "hudutlan"

haklannt dahilinde)

<;igncmeksizin kalmahydi. ve hududu

kendi verinYonetim, huzorla kabul et-

cok farkh unsurlardan esash btr butunlestirici

gelmis bir Im-

gilt; olusturmustu. ya da diyelim ve neredeyse vardi. Seckinler bir tekkeler Bu tarikatlara geciyordu.

smirlan icinde yonetmeli

ile ufku yakmmdaki kasaba yazar olmayan

koylerle

zarrn kuruldugu miyle okur arasmda torlugun

He sirurlanrms

tirmeliydi. Hududun iceristnde kalmayan bir hukumdar (ya da onun ternsilcisi), "zulm"den sucluydu, lstikrann degerinin uzerinde durulmasi, esas itibariyle herhangi Osmanh karst bilhassa muhafazakar bir siyasal bakis tarzrna de, roplumsal olumsuz bir toplumsal etiketlendirirlerdi. halazakar, anlamlan yol acryordu gctiriyordu. 19. yuzyildaki bilginin ve bu bakis tarzi icerisin-

ktrsal nufusun genel gorunusu

arasmdaki tek bagi, Irnparaagl kurtarikatlan uyelik oteki bera-

son derece gcni~ bir ucurum ile halk kulturu Naksibendi, her tarafmda tarikatlan katmanlanru iie yonetici sikica orulmus olusturrnustu. asip otesine seckinier hizrnetlerde

fmm uygarhgi

duze ndeki
ya da dinsel

bir degi~iklik, akla yazarlan herhangi

"Iitne" diyc gocalikaynaklanna onlerneye

rnus olan Mevlevi, gibi tasavvuf farkh roplum Halk kitlesi baglan, zengin yuksek onemli uzerine
YICI

Rifa'i ve Bektasi

crkisi hemen
Osmanh yayilmasrm

re, 17. ve 18. vuzytllarda, kimi zaman uzerine san bir tutum min ulemasi en meyistek veren baglaolarak

Islam alimleri, beraber, yaprlrms

cok mubu done-

simfi arasmdaki
olmamakla bulunan,

(am anlarmyla tuccar

askeri elite mcnsup

geH$tirmislerdi.

Bununla

ber bu snula cok onemli kentindeki

kentlerdeki icin de- tasra

cok az incelerne

oldugunun

ve sarra fla r, ve -Muslumanlar

en asagt meriebedeki

kadiyi,

Istanbul'daki bir topluluk Muftuler, letvalar degildiler) devleti

da eklenmesi gerekiyor. Osmanlt ideolojisi, hukurndar baa arasmdaki ozelligini yordu onun hipligi asiracak
111

(ve hizrnetkarlart) baska gruplan sultarnn sisterni mut!ak

ile tesokrnama

dinsel konumdakilerle bir obeg! muhuler

VI."

birlestiren olusturuyordu. (seriata

iliskinin

, araya

dana getirmi~ olan ulema olusturuyordu, OCtet karsihgmda Fetvalar

Ulema arasindaki dayah)

vurgulamaktaydl. olarak

Sultan,

gucll ternsil edtotoritesinin anlamda toprak saVI."

vc htzrnetkarlanndan gOt:; sahibi Osmanh kullanychlar. aristokrasi olusan

bircogu, idiyseler

ternsilcileri

de, genel

adli uzrnanlardt. olmamalanna dt. Osmanh mesrulastirrrus rusierintn Resmi

(bunlar kendini tasunasi

hokum

yonetim
aruk

karsm, muftuler buyuk saygl goruyorlarbir Islam anlarnma olmasi, yuksek Him rutbesindekilerin geliyordu. ve ve hizrnetkarlanrun karst savunrnak etmeku. icindeki Osmanh Adalet, rolune devlei ve

sistemi hep, halkm ayarlanmtsu;

urununun

bir bolurnunu dogmaslvcrgi toplaolacaklardt.

Devleti'run cok fazla agirhk

gibi causan

guc merkezlerinin bunlar, el uzatrms

go-

onlerneye

aksi takdirde

ma yoluyla

devlet hazinesine

ideolojiye

gore hukurndann dis dunyaya adaleti ve devletin anahtar bu kavram

ana gorevi, Islam cernaatini Islam toplumu Osmanhlann bakis icerisinde topluma gozundc

Osmanh merkezi yonetimi bu hususta uzun bir sure oldukca basarth olrnustu, aucak goreccgimiz gibi, 18. yuzyihn 50nunda durum arnk oyle degiidL Modern ul us devlerlerininkiy!e manit lmparatorlugu'nun [arklrydr. gen;ekti: bakundan Her seyden karsrlastmldtgmda. devlet orgutu yonetim once, cok kucuktu, merkezl Osuc or29 Bu, sa-

muhafaza toplurn

tarzlanndaki

kavramdi. icerismdeki

18. yuzytldaki lstanbul'daki

adamlanrun

her seyden

cok, istikran

temsil cdiyordu. 28

Yani, toplum

her topluluk

yisal anlamda

gutu (Babrali) rnekteydi.

1000 ila 1500 arasmda

orgutunun

mernur

istihdam

et da

devleun

her bireyle rnesgul olacak olanaklardan

yoksun

Devlet

ku,:uklugtl, hasrlarun,

mali acrdan rnerkezi

mastydi,
dugu

ancak modern

toplum

oncesi

cogu toplumda
cok [azla tabi idi.

0101-

gert.;ekti: Bu donernde vergi seklinde giden

ulusal

yonctirne

gibi, Osman"

Devleti'nde

de birey, mensubu

bulun-

krsrru tam, hatta yaklasik olarak bile bilinmiyor, ama buyuk hir olasihkla yuzde 0<;0 asrmyordu. Bu. halkrn. ozelhkle kirsal nufusun uzerine binen vergi yukunun hafif oldugu anlarmna gelrnernektedir; durum taruamen aksidir, Bu, devletin yilhk gelirinin merkcz hazinevc ulasmadrg: anlarruna geliyordu, cunku devleun yillik geli~inin olaganustu bir miktanru aracilar asmyordu, Bu srrada
lmparatorluk buyuk 61<;Ode adern-i merkeziyetc.;i bir yaplya karstgbrevler, ulkcn in,

dugu iopluluk Ucuncusu

ya da cesitli topluluklara

onunde
degil,

, yasa onunde esitlik kavrarm yoktu. Vasa esulik modern ulus devletlerde bile, bir gerceklik ama Osmanh ve Musevilere edilirdi. Irnparatorlugu'nda Muslumanlardan larkh, ulku g6kernKen t lerde oturan lara krrsal kesirndekilerden erkeklerden

bir ulkudur,

bile degildi.

larkh. Htristiyan

cebelere yerlcsik olanlardan cok larkh muamele ler, loncalar, muhalaza Merkezl asiretler edilirdi. devlet. en parlak

farklr, ve kadinlara
tarafmdan

Yerlesik eski ayncahklar

sahip bulunuyor

ve vergi gelirinin

buyuk

bir

krsrm cyalct

ya da bireyler doncrni

kiskanchkla

haz ineleri tarahndan ramada kullamhyordu. Devlet tarahndan modern mesgul olcutlere

eyalct yoneuminin iera edilen ve ondan

masraflaruu beklenen Devlet, deneiler,

olan 15. ve 16. yuzyilcok az miktarda esit

larda bile modern olan bir hakirniyetten dugu

ulus devleunkine bulund

gore, en az miktardaych.

dahi hicbir zaman cia 1800 yihna

yararlanmarrus
oldugu

0111

(ceza hukuku

dahil)

hukuk
aglrltk

ve duzeninin
ve olculeri

korunrnasi

ile

halde , esk iden elinde bir kisrmru

urrnus

gucu

olur, pazarlan,

maderii

buyuk
dayanagi

ge1indigincle

yiurmisu.

para basar, buyuk muhafaza geldigince devletin ederdi. normal

kentlertn, ozellikle de Istanbul'un gJc\aslru tedarik eder, buyuk baymdrrlrk islerini yapar ve bunlari
Bu gorevle ri icra edebilmek tahsil edilmesini sayilan Osmanh icin, elden Bugun bir sosyal vergilerin

Os man hill n aske ri k ud re ti nin 14. yuzyrlda n be ri ik i klas i k alan ayhkli Yeniceri piyade suuh ile yan feodal Siuzun zarnandan hem baskent bed yuirmis bueyaaskerlert, 18. yuzyikla hem de onernli pahi ath simh, degerleruu lunuyorlardt. sayrca buyuk let merkezlerinde

zotlardr.

gorevlerindcn

egitim, saghk,

gorevlenclirilmi~

alan Yeniceri

yardnn ve konutlandtrrna, icin az 6nemliydi. ki, Osmanh mesgul

lrnparatorluk

yonetimi

(ve pahalrydi);

bu nlar, yonetirn

i de hal ki cia

yildrracak
dan ustun

kadar guclu olup, ama teknoloji olan Avrupa

Iki ncisi, kucu k caph devlet orguiu $U deme k 01 u yard u Devleti, yurttaslariyla bircok sekilde dogrucbn
olan modern bir devletin vani mahalleyi imarnlan, tersine, cogu zaman ternsil eden oluyordu c('paternsil eden rnahalle

ordularryla

ve taktik bakunyapilrrus yikim geciren

oldugu gibi,

bir dizi savasin

son yuz yll icinde

karutlarrus

lmparatorlugu
dan lazlasiyla cerilcrin yetlerine makta

savunamayacak
onernsiz asker!

kadar

maat temsilcilerivlc, pazl ya da mahalle baskanlan, ve asiretlerini

alan bir topluluktu. birliklcrden sahibi ucret almak

zayif, asked bakrrnBu srrada Yeuibirinde mernuride

crkar-

loncalan

lonca (ya

r,;ogu ashnda,

ikarnet eden yabancilan

ternsil eden seyhler kaliyordu). Bunun

temsil eden konsoloslar ile mesgul esas nedeni kuskusuz

clair bir gorev belgesi ve dukkan isletrnekteydi.

olup,

bu belgeyi

sadece asker yoklamaiannda

icin ortaya

da olmak zorunda
30

lmparatorlugun

gorkcmli
31

doneminde mar bagrst deniyle Bunlann dan baska .;ag'dan yararh Osmanh letlerden

ucretleri

dolayh

yoldan,

kendilerine

yapilan

(J-

resrni gorevleri deler, Bagdat'ta on'u yenecek Anadolu'da nin durumu min bunlarla

elinde tutuyordu). Hasan olan) Akka'h

Harna

VI"

Sarn'da AzmzaPasa, (Napoleayan aileleriyoneticok baztde yo.on-

yoluyla odenmis olan sipahiler

terketmek sipahilerm zorunda olcude ternsil buyuk

ise enflasyon biraktlrruslardr. azalmisu. esasen en etkin savaslarmda

neBunOrtaaz olan

Pasa ve oglu Ahmet unlu Ahmet varrrusu benziyordu, bagimsiz ailesi gibi buyuk

topraklartru kuskusuz

Cezzar Pasa ve Bat! ve merkezi Bunlardan

sayisi 1800 yihnda

Karaosmanoglu olan iliskileri,

eaigi

cok defa ozerklige olan iliskilere

kalma ath smif ornegi de zarnarun oluyordu. birlikleri, 18. yuzyildaki eyaletlerden savaslarda

tebaa ile olan iliskilerden bir kusaknr dis iliskiler

vassal prenslerle

ve Imparatorluga

tabi dev-

lan, Arnavutluk rutme kteydi.

ve Kuzey Yunanistan't

yoneten

ternin edilen yedek kualardi.

Yanyah Ali Pasa gibi olanlan, Osmanh eslik ediyordu zarara lmparatorlugu Devletin

Ekonomik ve mali geli1meler

Askeri zayifhga dairni bir mali bunalrm men de buna sebep oluyordu). onernli bir gelir kaynagi bir sanat OlmU$LU. Osrnanh

ekonornik ekonomi

acidan kapitalizrn
politikalan, daha buyuk

cesi bir devleui,

halka hayatnufus-

(kis-

ta kalmasmayetecek lu merkezlerin tahsilini sonuna koruyan Osmanh gelerindeki

kadar gida temini, Osmanh belirli

Bir zamanlar

lmparatorlugun yol acan

iasesi ve vergilerin

para ya da ayni sekilde Devleti kesimlerini lmparatorlugun elkin sekikle

olrnus olan savas

amaciamaktaydi. dek, ekonominin

topraklanndan transit Licari gecis, Avrupahlann deniz otesi yayihslan nedeniyle lb. yOzY1Idan beri azalrmsu ve devlei, eyaletlerden gelen vergi geliri kaynaklanmn ;;:ogu uzerindeki hakirniyeuni yttirrnisu. 18. yuzyil, gerek Asya VI" gerek Avrupa'daki eyaletlerde ayarun
yukselisine sahne olmustu, Ayan, cok farkh kokenlerden (cok zaman aileler). Osmanh valileriydi, Baztlan, bazrlan, geyerel zenya ellen nufuz sahibi kisilerdi bir gO;; tabarn olusturrnus gin tuccar ya da sarraflardi, ailesinin lerinde

ya da tesvik eden merkantilist gelisurmernisti. Imparatorlugun belirgin ekonomisi, toprak

diye tammlanabiledaha murelleh biciminin bol-

cek politikalar

sahipligimn

kucuk

digerleri de toprak sahipleri

hepsindeki kendilerini

da yuksek dinsel rnakarn sahipleriydi.

Bircok halde, bir ayan

Buyuk toprak sahipleri VI" topraksrz koyluler Anadolu'nun daha kurak kisimlartnda ve bazi Arap topraklannda sayica daha coktu. Bunm bolgelerde ciftciler, hasattan pay karsrligmda slglr ve tohum saglayacak kisilere yogurt bicimde bagunhydr. Tabir tarim ekonornisiydi. nrnsal arazinin en buyuk
VI"

ureticilik

oldugu

uyeleri bu alanlann
tutuyorlardi.

sorumluluklart
devleti,

kisrrurun

sahibi

isrnen

devlctti, ise, mesru okul gikullave bu

Ayarun ortak paydasi, ragmen,

devleun

daha kucuk

ama yine de onemli tesislerin

olan bir krsnu kutuphane,

kendi resmi doktrinine halki arasmdaki

devlet ile eyalet eden parahem asker ayana

vakif statusundeydi rulmaktaydi.

ulemaya arazisinin

(cami, hastane,

aracilar olarak tarumaya ikinci yansmda (bircok

mecbur ybnetim

bi) dinsel ve altyaprsal hann

bakim masraf1annda deneurnindeydi

ya ve de yoresel bir guc tabamna

sahip olmalanydr,

Evkafm ;;:ogu, ulemanm

18. yuzyihn
acrsmdan, bel baglar
32

merkezt

hem vergi tahsili acismdan olrnustu

yogun

bicimde

sayihr zenginlik ve gO;;: saglamisn. (Devlet kuUamm hakkmm askerl ve diger hizmetler karolusan ve bu nedenle
33

esraf vergi tahsildan

sifauyla

$Iligmda bir sure icin dagmlmasmdan

de cok defa Avrupa leodaltzmine nin gerilemesinin ne gelmi?ti. ihracata degildi, Devletin ardmdan,

benzctilen)

umar sisternicok benzcr ciltcapta Balkan-

,l!,lJll

bir adun olarak gormektedirler. olmayan loncalarm uretim, kcrulerdeki kucuk caph ve tahakimiyeti ndeki girisimlerl« strurh ka!Ona<;ag sonlaruun Avrupa'smdak] bcnzckendi ugras alanlanna gir-

ozcl mulkiyete

Tarunsal

lik denilen bir ~ey Balkanlar

Eksenyetlc y6nelik bunlar

ve Ban Anadolu'da

kural hali-

mamiyle

bunlar,

samldrgt

gibi buyuk

misu. Bu loncalar,

(her nc kadar yaygmlasmaya

18. yuzyil sonunda baslayacaksa

sikleri gibi, uycleri olmayanlarm muhalaza

lar'da bu durum

da) cihlikler

kucuk urericilerin

kucuk arazi parcalariydr.

idi ve bu vergderin

rnclerini onluyor ve boylece kendi uyele rinin ge<;im yolun u ediyorlardr. Ayru zarnanda da muste riler iue kal isaghyorlardr.
USia

esas vergi tabam tarim urunleri

tc Ii iscili k ve malzerne ~ik sisrem sayesinde lardi. Loncalar

toplanmasi aruk her yerde iluzarn sistcmi yoluyla oluyorduo lluzam sistemi, lmparatorlugun klasik doneminde bile Amp eyaletlerinde olagan bir seydi, Iltizam. belli bir bolgede belirli hir donernde lmdan ahrup, acik artirmayla parasmm vergi toplarna saulmasi odenmis hakkuun dcvlet tarasatin Genelsaglasarrallahasadin onve sahislar olmasi tarahndan dernckti, parayi

kalla. kallanm do. -son unda-

olabildig] kau bi r hi rerarmuhafaza ediyor-

Loricalar,

bir <,'1 ragm

d isiplin ve standard:

oncedcn kentlerdeki

genellikle yeni urunleri ve yeni ureurn yontcrnlerini kuskuyla karsihyorlardr. Aynea loncalar, Avrupa'daki benzesikleri gibi, kasabalardaki toplumu gu(lu sekilde etkisi aluna alan dince onaylanmis bir ahlak ve degerlcr butununu arasmdaki butun loncalarinki devam yakm ornek etttriyorlarch orgutlenis (Ioncalar ve tarikat lar r). Hemcn is yoktu

likle bu multezimler; mak icin, buyuk nndan birinden bircok acismdan basansma ccden

saunalunlarma

gereken

Musevi ya da Ermeni Bu sisternin edilir,

baglara cok defa deginilmi~ti

ahnrrusu. Bu, loncalar dtsmda

bore alrrlardr. yaran olurdu.

rnerkezt yonctim

ordu ve burokrasinin

ve egitlm duzeninde

vardi: ge1iri garanti Koyluler acismdan

aruk bagnnh kalmaz kendisi

ve kendisine odcmeler

yapilnus

ise ana mahzur, alacaklilan-

gerek multezimin run yatmmlanndan

ve gerek multezimtn

bir kar g6rmek isteyecek olmalan ve bunun da koylulerin yukunu arurmasrydi. Vergilendirmenin ayni oldugu yerlerde (bu istisna olmaktan cok, kuralell), multez imler bugday gibi urunletin fiyatmdan dolayt spekulasyon mi uzerindeki zam sisternine dilmisse viyesindc
34

hrsatlaruu

arurrmslard

I.

Ayana gucfmun

buyuk bolurnunu saglayan, iltizam sisteezici hakimiyeriydi. Trmar sisteruinden iltidevletin bunu, azalan hakirniyetiolarak adde.

gecis, genellikle

nin (ya da devleun

gerilemesinin)
yazarlar

bir belirtisi

anlanuna gelmiyor. Ashnda, loncalar dismda da oldukca is vardi. Birco k louca, ccvre koylcrdeki kacli n [arm sagladtg; yan rnarnul urunlere bagunhydilar. Ticaret aguhkh sekilde ye re ldi: koyden paz ara ya da kornsu bolgeler arasmcla olurdu. Uzak mcsafeli kara t icarcti, pahah ve nispeten halif mallar ile suurh kalmisu. Guvcnlik yoklugu bu mallan kervanlarda tasirnavr zorunlu kiltyordu, Aglr ve hacmi buyuk rnallar (talul, l;hia gibi) isc genellik!e denizden tasmryordu, Uluslararasi nearer toplarn lica ret haem in in sadece kul.;u k bi r krsnu 111 0 lusturu yordu. Muslurnan tuccar ve deniz nakliyatcrlarr, Kiztl Deniz ve Basra Korfezt ticaretinde ve yabanci gemilerc 1774'e dek
kapah katana Kadar da, baske ntin ticaretinde uzun iasesi iciu cok oneml:
t icarct,

de, bazt modern gerceklescn

pildlgl feodal bir sistemden.

en azmdan

ayni odcmenin yamerkezr hazine segcciste akla

olan Karadeniz

hala oncmli
mesafeli

bir rol oynarnaktayAvrupah

3S

bir para ekonornisine

uy-

dilar. Ancak Akdeniz'c1e

uluslann lugu,

elindeydi;

Fransiz

ticaret filosu, kapnrrms zararma

17,

yuzyilda siraoldugu olacak ustunsekilde

Osmanh ~i)rmemi$tL maddeleri

devlet

carki

bu ekonomik

iyilesmeden eksikligi,

yarar gida '

siyla Hollandahlara 18. yuzyilda

ve lngilizlere bu iki devletin

Devletin

tasradaki

hakimiyet

yeniden kurmustu, Osmanh Devleti ciddi ve basedilmesi hm yasadigmdan. ekonomik bu sanmm onernsiz tun olarak namayacagi yansmda bunahm gercek oldugundan, kuskuludur, kismen ihracatm cok defa 18. yuzyrlm donerni karutt de oldugu yoktur.

zor bir mali bunaIrnparatorlugun sarulrmsur. arasi ticaret

ihraci kentlerin gldasmm teminini tehlikeye sokmasma karsm, devletin yeni kazanclan vergilendirerek mali Jurumunu iyilestirme gucunden yoksun olrnasi anlamma
~eliyordu.

bir
Ancak cok

Bolgeler

Osmanh

lmparatorlugu'nun tarumlarup 18. yuzyrhn ekonomik bolgesel

bir butarumlavarikinci buyume gibi (daha 18. do-

Uluslararas, siyasette Osmanl, Imparatorlugu

1800 yilmda seueki yuzyihn manh Osmanh iki Imparatorlugu'nun itibaren

bir ekonomik

birim olarak Muazzam Balkanlar, gOdOmiinde

uluslararasr siya16. de Osozellikle

farkhhklar

durumu

yuzyildir giuikye zayiflamaktaydi.

Avrupa devletleri, teknolojik olan ulus devletleri,

dt ve bazr bolgeler,
ya~aml!? gorunuyorlar, diger bolgelerde dogrusu, ladigmdan, Osmanli tahil

ozellikle

sonlanndan

Hau Avrupa'mn

yeni geli;;mckte

Balkanlar

ile Suriye

ve Filistin

devleuni ekonomik,

ve askeri baktmdan ciddi yerulgiesas ortaya

uzun bir sure canh bir tahil ticareti kacakci hgl) ya~anml!?ll.

gec.:mi~lerdi. Bu, hemen leri ve toprak kayiplanyla le apga dusman cikrrusn, Habsburglar

hepsi de Osmanhnm

yonetimi tahil ihracuu kesinlikle yasakBu ticareti fiyattndaki kadar tesvik eden, bugday geli;;mekte ihracat olan sanayileri icin ekilmesine

sona eren uzun savaslar silsilesiyve 18. yuzyil baslannda olarak ikinci yansmda kuzey kryrlanna kendine dahil elcausnusu; elmde veriyordu, tuttuBu

17. yuzyilda

yuzyilm ortasma
Bat I Avrupa'ntn nulusu

idi, ama 18. yuzyilm

nernsel bir iyilesme olrnustu, ve buyuyen baslanan pada, ozellikle

Irnparatorice

Katerina'rnn

Rusyasi esas tehdit da buralan

crkrmsn.

Rusya surekli olarak Karadeniz'in -ve daha soma ve bu yuzden stratejik olarak

hakim olmaya rneye- cahsrrus Osmanhlar mesele gu bu bolgelere

rnuk gibi tanmsal manh urunlerinin

(st mrdan oncmliydi). ratrmsu. Bunlarm paratorluk kurulrnus merkezlerine kendi islerini Habsburg

urunlere olan talebi canlandmmsu, Osesas pazarlan Fransa ve Avusturya idi

topraklanna domuz ihraci oze 11 ikle yasiyasal kansrkhk, yeni hrsarlar Rurnlardr.

de Osmanhlarla cok onern tarihinde

kendilerine

bagh Kmm Hanlannm yillarmda

Yuzyil sonundaki uluslararast Osmanh tuccar ve deniz nakliyatcilanna

Bunlann

yuzunden yenilgisi noktast

1768-1774 ve Osmanh

yapilan bircok

savas 05bakimdan sonuclanve Bug ne-

manhlann bir donum tanurus.

cogu Ege kiy: ve adalanndaki Marsilya,

olan bir bans antlasmasry]a Antlasmasi ktyismda Karadeniz Dinyeper

artan jicarl kazanclan,

drsmdaki

Rum cemaat uyelerini Trieste ve Karadeniz'de gibi onernli ve boylece

Irnyeni ticaret

rmsti. KU1;Uk Kaynarca Rusya'ya hirleri arasmda ne Karadeniz'de si'ne muphem doks Kilisesi'ni

Kmm'm bagimsizhguu saglaml;;, Rus gemileriRum Ortohem

37

olan Rus liman kenti Odessa yerlesrneye sevk etmisti daha fazla canlandiran

emin bir koprubasi seyir hakki vermis sekilde koruma Osmanh hakkiru

bunlar ag ya-

ve Rusya lmparatoriceBu haklar,

bir uluslararasi

topraklarmdaki saglarmsu,

ratrmslardt.
36

Rus yonetimi Imdan cunda, etkin sonraki

hem de padisahm bir bicimde

Rum Ortodoks edilmisu. tayin edilmis, Karadeniz'in ticaretini

tebaasi taraBunun
sonu-

istismar

onyillarda

Balkanlar'in
Rus yurttashguu

her tarafina

ve Yu-

nan adalanna lara comertce acilmasmm Rus bayragi alan Ruslar Musluman 1774 bansi,

Rus konsoloslan sunmuslarch, ardmdan,

konsoloslar

Gelenek ve Bid'at Araslnda: Sultan III. Selim ve "Nizam-I Cedid"

1789-1807

2.

cia Cherat sisterni alunda)

yerel HirisuyanRus gemilerine e le ge<;i renler, olmustu, ilk kez bir (padisacok zarar tatlranstz arasinda Kmru'i buuu sonra once kuzey kadar

Karadcniz

rasiyan Rum deniz sevkiyatcilar

gerek daha Iazlasnu ve gerek Imparaiorlugun

elde etme beklenusinde tarihinde

topragnun yitirilmesini
guveuilirligine

kabullenrnekte
ve rnesruiyetine Osmanltlann ardmdan Padisah ama Ruslar yonetimi

lun saltanaurun

verici bir seydi bu) zorluk min edici olrnarmsn. Kirun'da 1784'te Rusya'ya bir vekalet isrerneye savas 1779'cla resrnen ilhak

ceken Osmanhlar

acismdan

Once Ruslarla savasi olrnus, ctrnislerdi.

Devrimi'nin patlak verisi ile 1830'larm buraya ideoloji,

sonu arasin(topilis-

daki donern,
rak, nufus,

kadar deginilcn
yonetim, ekonomi

butun alanlarda
ve uluslararasi

istemeye ilan etrnisti.

kabullenrnis Avusturya'rnn 1787-1792

u~:yll
Rusya'yi

destekledigi
ya'run buyuk kiytsmdaki banda

sonra cia terkettigi

bir zaleriyle nuluzunun nehrine

savasi,

yine Rus-

ve Rusya'run

Karadeniz'in ve haua Gurcistan'a

onaylanmasi
ve doguda

nufuzunun

Dinyester

uza n masiyla so nuc la n rrusu.

kiler) luzh bir clegisime sahne olruustu ve bu degisimin ~'ogu cephesini n t mparatorl u k ile Avru pa arasi ncla degisen iliskilerlc su veya btl sekilde bir ilgisi vardt. Bu clegisikliklere nezaret eden ilk hukurndar, 1789'd" tahta crkan Sultan III. Selim oirnustu. Tahta crkrsmdan once bile sarayin dismdaki dunyaya ve Avrupa'ya ilgi gostermekteydi. Sehzade iken, oruek aldigi sahsiyet olan Fransa Krah XIV Louis ile yaZl$nll~ oldugu ve (,.evresine, Avrupa'da
ulan bitene elkin ilgisini paylasan yerlesurd clost ve hizrnetkarlanru bircogunu yonetirni tahta ilk (1<; top la-

(ltgl bilinmektedir.
rnevkilere lim, Rusya'ya

Bu kisilerin

i. Saltanatuun savasin

cikugmda yrlmda Scyogunasker! dulmparatorkabul ctrnis

karst yapilan

uzerine

lasmak zorunda kalrmsu, 1792'de Osmanhlarm rumunun kotuye gitmesiyle, Rusya ve Osmanb lugu lngiltere ile Prusya'run arabuluculuklaruu vc btl cia, esascn Kucuk Kaynarca Bartsi'mn bir 38

teyidi alan
39

ve Have olarak da Rusya'ya Bansm tamamlanmasmm

Karadeniz hemen

kiyilannda ardmdan

biraz

10P-

ihtisas

birliklerini

daha yeterli rusvet

krlma giri$imle.riylc
bertaraf etmek

baslaicin tam

rak kazanci saglayan Yas Bansi'ru getirmisu. padisah, "Nizarn-i C'edid" denilen Bu program reform (islahai) programml baslatu,

rmsu. Bu program,

hrsanm

anlarruyla asked olan isleri subaylann idari gorevlerinden ayrrrrus ve gecen on yrl icindeki savaslarda gorevlerini ihmal etrnis olan askerlerin yoluyla askere garanli (buyuk zorlarrus icinden cogunluk) ve duzenli gelen neredeyse anlasildt. cikarulmasi para oderneyi bu etkitarnamen

esas olarak, merkezi devlet orgutunun gucunu hem drs dusmana (bilhassa, felaket getiren iki savastan sonra Osmanh gucune karst en buyuk tehdit olarak ortaya \~Ikan Rusya'ya) hem de ic dusrnana (yan bagunsiz ayana) karst arurmaYI hedefliyordu. Bunlar, Selim'in 18. yuzyildaki selellerinin basma den olrnus sorunlardi ve onun bu sorunIan cozme sel sistemi dirmeye dutlan giri$imleri ve boylece Butun de esas itibariyle mucadele yeniden adaleti topluluk geleneksel ederek tesis ederek, tarzdaydevlet hugaybu yode Selim suistimal aygltllll (ozellikle giristi. ve rusvetle de orduyu ve geJenek-

rutbelilerde
etmisti.

azaltma

yapml~ ve bu arada geri kalan engellemenin 0 zaman

de kat! disiplini Sistemin

tOrden bir yeniden siz hale getirdigi

orgutlenrneyi kisa zamanda

padisah

ve vergi tahsilau
ve bireyler Selim'in onun

isini) guclenyine kendi -bilhassa

icinde kalmaya

zorlanacaku.

nrnuslim
111

reaya icin- geleneksel

giyimi ve bina ktsularnalan-

ve adamlan daha kokten bir cozume, yam var olan yaplmn drsmda yeni bir ordu meydana geunneye karar verdiler. Yeni ordu icin cahsmalara 1794'te baslandi ve bu yeni ordu, Selim'in sa1tanatmm sonunda, 180Tde, 0 zamanm g6zlemcilerine gore nispeten iyi donaumh ve iyi talim g6rmii$ hemen hernen 30 bin askerden olusuyordu, Aynca deniz kuvvetleri de yeniden orgutlenmisti.
Bu program alanmdaki egitimci subaylarm hem kralhk, kuskusuz, hem yeni bir talim ve egitim, sistePadisah talim ve egitim mi hem de cok para gerektiriyordu.

gu(.'lendiren hau-l humayunlan nunu acrkca gostermektedir,

siyasetinin

Selim'i, 17. yuzyil ortasmda merkez i otorue yi ye nidcn kurrnus clan Koprulu vezirlerinin zarnarundan beri uygulanagelen geleneksel reform tesebbusleri ile 19. yuzyil Tanzimat reformlan arasinda, gecis doneminin bir sahsiyet i olarak ilginc kdan sey, onun amaclanna ulasmak icin Avrupah
uygulamalann konusunda (ve darusmanlann) kabulunun hazirlanmast

gereksinimini.
yogu Fransizdr

yabanci

subaylan
ilginctir

damsman
cahsu. Fransa'run

VI"

olarak davet eunek sureuyle ve bunlar

karsilarnaya

Btl

torlugu

hem cumhuriyet, hem de Napoleon Irnparayonetirnlerinin kanahyla temin edilrnislerdi. MoVI"

dern bir saghk orgutu

tiP okulu

kurulmus,

mevcut

olau

yapnklaruun

kapsarm

ile saltanaurun

ile Osman It yonetici seckinler simfi arasmda iletisirn lanrn acma seklidir.

Avrupa kana]-

deniz muhendisligi

de kara muhendislik

okulu modernlestirilmis VI" 1795'te bir okulu acilrrusn. Islahatlara para bulma konusunda ise Ill. Selim yonetimi beceriksizdi. "11k gelene

"Niza"N Cedid" reform/an Asker! alandaki program, mevcut orduyu, yani Yenicerilcri, Sipahi feodal ath askerini ve topcular, top arabacilan gibi
40

ilk verilir" kurahnca isleyen karmasa icindeki maliye duzeni yerine, hukumet duzenli bir butce olusturrnaya cahsma-

rmsu

VI"

son derece yetersiz olan geleneksel ya da var alan sisternin zayif girisimlerde basansiz

rslahma

vergi sisteminin elkin sekilde yurutulrnesikalrrusu. Hukumet,

41

ne yonelik

devlet gelirini arurrnak icin, geleneksel araclan, yani rnusadereyi ve sikkenin ayarml dusurrne usulunu kullanrnts, boylece uzun vadcde sadece sorunian arurnusn. Selirn'in devlet dairelermde (bir rusvet kaynagl olan) muzminlesmis istihdam lazlahguu azaltma vc 179Tde devletin onernli islerine iliskin cahsrnalan bir "onernli isler dairesinde (Muhimme Odasi) toplama gibi rnerkez kalerniyenin (yonetim) etkinligini arunc: girisimicn bir dereceye kadar asgari bir guvenilirligi temin etrne girisimtydi. Ancak, maaslar duzenli odenrneksizin ve mevki ve gorevleri belirleyen acrk kurallar olmakstz m, istihdarn Iaziasuu, adam kayirrnacihgi ve rusveIi yok etrnenin mumkun olmadigi meydana cikrmsu ve bu sebepten Osrnanh lmparatorlugu hernen hernen son una kadar bu sorunlan cekrneye devarn edecekti,
Yen; jfeti~;m kanallan

paratorlugun parlak donerninde oldugu gibi Rum iercumanlar yoluyla yurutulmekteydi. Sel irn ilk kez olarak I 793'te Londra ve 1796'da Paris, Viyana ve Berlin'de daimi Osmanh eicilikleri kurrnustu. Irnparatorlugun sonraki islahatcrlarmdan bir <;ogu, bu Osmanh elciliklermde katip oldrak hizmet gorOrken ilk Avrupa dcneyimlerini edinrnislereli. Denlldigine gore bu ilk elciler yetersiz kisilercli. Mesleklcrinde hi, deneyimleri yoktu ve Avrupa diplomas! oyunuI1U srhrdan ogrcnmek zorunda kalnuslardi. Ama, bu ilk modern Osrnanh diplomatlan Avrupa karstsmda ne kadar bercriksiz kalmrs olurlarsa olsunlar, onlar ve daha kesin 01'1rak onlann bir kusak sonraki halefleri. Osmanh toplumunda Avrupah yasanun elcileri olarak etkili oldular.
Sultan III. Selim'in

da~a~u

Selim'in SOI1lLlt tedbirle rinden belki de cok daha oncmli olan $ey, onun Banh dusuncelerin Osmanh Imparat orlugu'na akis: rein yaraums oldugu arran olanaklardr. Ilcusun kanallanndan birini, Selim'in kurrnus ya da islah etrnis 01dugu cesitli ordu birliklcrine tayin edilrnis Avrupah, ve bilhassa Fransrz cgiticiler olusturuyordu. bgrcnciler FransizG1.yl ogrcnmi$ ve buyuk bir istekle her t;e$it yeni moda dusuuceyi yabanci egiticileriylc tarusmaya baslarmslardr. Ustelik bu yabancilara, OS!TI<lnh toplumu icerisinde selellcrinden cok daha Iazla serbestlik tarunrmsu. Bunlar sadece yerei Hrristtyan cemaatlerinln onderleriyle degil, Osrnanh yonetici seckinler struhrun mensuplanyla da yakin iltski kurmuslardr. Ikinci en onernli ileusim kanab cla Avrupa'daki OS01aniJ elcilikleriydi. 18. yuzydda daha onceleri Avrupa baskentlerlne ozcl amaclarla gonderilOli~ tek iuk Osrnanlr elcileri olmustu arna vine de astl diplonuuik ctkin liklcr lm42

.... ciim'in siyascti ona bircok dusrnan kazandrrrmsu. Seiim reni bir ordu yaratma cabasi yuzunden ordu kururnunu kcndisine karst sogut mus ve ulernarun ("ogunlugu saraydaki ve seckinler simluun gem; uyeleri uzerindekt FranS1Z etkisinden hie hoslanmarmsu. Sultan, onun islahat giristmlcnndcn bir yarar gormemi$ ama kahve, tutun ve diger seyleI ill vcrgileri yoluyla yeni ordu ve bahriycn in paraSIJll karstl;tJtl<l yukune katlanrna durumunda birakrhrus clan halkrn );('lIi$ kesimi tarafrndan da sevilmiyorc1u. Mcrkez i gi.ic('t !',tI~'kndinnedeki g<"tyrellcrinc ragmen gerccktc Seliru'tn sallallall tasrada, buyuk ciyallln gu(,' ve ozerkligindeki bir arusb J'M$IIa$llll$ll. Bunun nedcni, Sultarun ayana sadece vergi )',4'llrkri vc baskcntin iascsi acismdan bagimh olmakla kalIttaYl[l, hir de Napolcon'dan kaynaklanan savaslarda buyuk .1\,~1I1111 Il rdun Lin <.:ogu asked ni lC min etrnis 0 lmasiudand I. III, N iz.un-: ( .t,d id orr] usu hi lc hazi huyuk ayarnn )!;i\ndc rdi)'.1 hit li k Ink kit [(III tHI-;1 H. A van t t1 p:tdi):th,t vr: pad i-;,111111 'ii4J

yasetine lerinde

olan tutumu ikudar

celiskiliydi,

Bir yandan, olan ulema hukumetin

tasra merkezve Yeniceriledaha fazla

ar,:tIgl uluslararasi
Sl

kansikhk

He ayru zamana

rastlamis

olrna-

icin esas rakipleri

da kesinlikle Habsburg

engel olusturmustu.

rin konumunu destekliyor, etkin lS05'te Askerler denetimini padisah lS06'da

zayiflatmaya
kesinlik Edirne'de Edirne'ye

donuk

padisah girisimlerini
Bu durum, Cedid kolorduar,:lga ciknusn. eyaletlerin-

bir yandan

da merkezi

le isterniyorlardi. yeni bir Nizarn-t

bas dusmam Fransa He olan dostca iliskiler, Osmanh dis siyasetinin iki yuzyildan fazla bir zamandir kose tasi olmustu. Daha once de belirtildigi gibi,
hanedanmm Selim'in kendisi Fransa Krah ile ternas sonra Mistr'a halinde da devam ansizm olmustu, ve hatta etrnis ve amq Fransa'yla Napoleon surrnustu. olrnustur, kabeunm, olan iliskiler 1798'de Franstz Devrirni'nden

su kurulacagma

dair bir ferman

cikarunca

ulasugmda,

Avrupa baskente

Kral XVI. Louis'nin Bonaparte Napoleon'un

idarrundan

ilerleyecekleri tehdidinde bulundu. Padisah boyun egrnek zorunda kaldr, boylcce ayarun konumunu daha da fazIa guclendirdeki ayan, bu birlikler geri cekilmezse
mis oldu.

cikana kadar
konusu mucarearasmda

seferi yogun bir edebiyann ve Ingihere somurge

Bu sefer, hem Fransa hem de Paris'te,

delesi surrnekte ornek almaya ozendigi modelleri

olan Hindistan'daki mevcut

ve tiearet

Selirn gibi Avrupa'dan

sirurh sckilde kavrayan, yeterli mali kaynaklan bulunmayan ve guclu geleneksel kurumlann kazarulnus haklarrvla karst karsiya kalan blr padisah, koklu reformlan basarabilir miydi basaramaz rmydi bu suphelidir, Ancak Selim bu is icin gereken acimasizhk ve kurnazhktan yoksundu. Mayis 180Tde lstanbul'daki Yeniceri ocagmdaki yedek asker! birlikler ayaklandiklannda (buyuk bir olasihkla muhafazakar saray cevrelerinin rezgahlarrus oldugu bir isyandt bu) ve Nizam-I Cedid birliklerinin lagvedtlmesini ve onernli ISIahatcrlann kerlerini Han azledilmesini kullanmayt talep ettiklerinde, denemeksizin koruyarnarmsu. boyun Sultan egmisti. yeni asAma yire-

olanaklann Ingiltere'ye dogrudan bir hucum olanagi verrnediginin kavranrms 01masrrun sonueuydu. Napoleon'un kendisi gonlunde yeni
bir Buyuk rnantik Iskender olarak Ortadogu'yu fethetmenin rohayallerini yasatrms olabilirdi, ancak Fransiz siyaseamac, Misrr'i bir Fransrz dogudaki konumunu doyapaIngilizlerin Fransiz

tinin arnaclan ussu haline layh sekilde mini lngiltere kenin kendisi biali ile Fransa turya baskisiyla ne yol acrrusu,

cok daha srrurlrydi: getirerek zayiflatmaku.

istilasi Osmanh

yoneti-

ve eski dusmaru sarsrmsn, kadar surmustu, Osmanhlann

Rusya He birer ittilak ancak bu tedbirin

cak kadar derinden

ornru tehli-

lS02'deki Amiens Bansi Baarasindaki eski steak iliskiyi yeniledi. AvusNapoleon'un imparatorlugukesilrnesilmparatoryetersikarst 1805'te diplomatik iliskilerin Osmanh

ne de konumunu formlannm

Aym gun, seyhulislamm indirilmisti; letva. onun bildiriyordu.

euig: bir letvayla tahttan

nu kabul etrneyisi,

seriatle bagdasmadiguu

ancak bir yil icerisinde

lugu bir kez daha Fransa'nm

muueftki olrnus ve hem IngilNapo leon'un siyasetinin

U/us/ararasl iIi~ki/er; Franslz devrimi ve Napoleon sava~/arl

Padisaha sahanatmm
44

tere hem de Rusya He bir savas haline girmi.$, bu durum ni bir Rus istilasi 180Tde baska, kendi yo! ne donmesi, getirrnisti. Car ile Tilsit'teki gbrO:;;mesi sirasmda aniden tek basma dusmanlarryla

reform

cabalannda,

it; muhaleleuen
He Napoleon

Osmanhlan

Fransiz devrimi

savaslarinm

karsiya birakrrusu.
45

Franslz Devrim;'nin Fransrz Devrirni'nin

ideolojik yaratugt

etkisi

uluslararasi

kansiklrklann

ve

van etkilerinin Osrnanh Irnparatorlugu'nu hay li etkilernis ~Idugu kusku goturmezse de, devrirnin Osmanh toplumu uzerindcki ideolojik etkisinin derecesi pek acik degildir. Ternuin kendisi Fransrzcadan turetilmis olabilirse de Nizam-l Ct'did'i baslatuginda Sultan IlL Selirn Fransiz Dcvrimi' nden kes inli kle esi n le nme m ist i. 0, dev ri me ile r ta rah ndan idam edilccek alan XVI. Louis'nin mutlak monarsisinin ve F ransizla rm aske rl ve ida ri becerileri n i n h ayra myel I. Selirn'i asker! rcformdan yana karat vermcye zorlayan sey gelcneksel Osmanh ordusunun Rusya Savasi'ndaki basansrzlrgl olmustu, luman Devrimin etkisi ve devrimin dusunceleri, MtIS-

rein geleneksel olarak "tayin ihsanlanna", umar ve ceza gelirlerine bel baglanll~ken ve her yil yeniden bir goreve tayin edilmelerini saglama alrnak zorunda kalrmskeu, Avrupa devletlerinde hizmet gorenlerse youeuneliklerle acik sekilde belirlenrnis gorevied ve yukselrne olanaklanyla memuriyetlerinde guvenlikte alan maash mernurlardr. Liberalizm, mesrutiyetcilik ve yurtseverlik gibi daha soyUL olan dusuncelerin, Osmanh seckinler suufi uyeleri uzerinde 19. yuzyd
ortalanna Fransrz dugu kadar bir etkisi olrnarmsu, Devrimi'nin dusuncelerinin belirgin bir etkisi 01in in Imparatorlugun Hu istiyan cernaatler

k isiler,

okuryazar

Osmanh yonetici seckinler simfi cevrelerindc suurh ka[01I$ gibi gorunuyor. Dcvrimci ideolojinin dindist karaktcrinin, idcolojinin fik i rleri ni n dinle bu lasunlrrus olmalari ha!inden daha kolay bir bicimde Musluman bir halk tarafmdan benimsenir olacagina clair hicbir kamt yokiur. Devrirnin din aleyhtan niteligi uze rinde yorumlar yapan Osmanh gozlemciler bunu istisnasiz sert sckilde elestirrnisler-

eli. Fransizlann

Mtstr'i isgali, Musluman iopragmrn kalbine bir saId In olarak dcrin bir sarsmu yaramussa cia, Fransiz fclsefesinin dcgil FranS1Z asker! gucunun Iarkina varrlmasina yol acmrsu. Osmanli yonetici simf uyelcnnin, Selim yonetirninin vabaucilann gundelik islere karisma hrsaum ver-

mes i nedeu iy le Avru pall d U$U nccleri kesf eel is i, ozcl I i k le gen( burokratlarrn gelenekscl cozumlcr ycriue akla dayanan cozurnler aruma egilimlerinc ve bu surerle yeni yasalar hazrrlanmasmda kesinliklc etkili 01 rnustu. Ozellikle. Avrupa'daki clciliklerde hizrnet goren gen(,: Osmanhlar, orada karsilasuklan burokrasilerin islerliginden derin bicirnde etkilerunislerdi. Osmanh yuksek mevki sahipleri gecirnlcri
46

uyeleri olmustu, 11k erkilenenler, belli bash bulimanlanyla olan ticarl baglanulan sayesinde Rurnlar ve Avusiurya'ya olan ihraeatlan yoluyla OWl Avrupa He devarnh ternasta bulunan Srrplar idi. Fransiz Dcvrimi'nin "bzgurluk, esitlik, kardeslik" sloganlarmclan birincisi, bu cernaatler arasmda nlgbet bulacaku; ancak ozgur!uk bu cernaatler icin yuruaslik haklanrun degil, ulusal bagllnsizhgm terninau anlarmna gelmi$li. Ulusculuk Osmanh lmpara to rl ugu na, devrirn savasl a nru n so n ueu olarak gi r m is t i. 1808 yilt bir Srrp ayaklanmasmm baslangicma sahne 0[mustu; ayaklanma onceleri yerel Musluman toprak sahiplerinin ve Yenicerilerin suistimallerine bir itirazdan baska bir $ey degildi; arna ozerklik hareketine ve daha sonra da bagunsizhk hareketine donusmustu. Hareketiu ilk ondertnin Kara Yorgi admdaki zengin bir domuz ihracatcisi olmasi bir rastlanu degildi. Yunan milliyetciliginin dogusu, Bizans lmparatorlugunun yeniden kurulmasmi arnaclayan bir gizli topluluk olan FiliJ;:i Elcrya'nm 1814'te Odessa'da Rum tuccarlar tarafmdan ku rulusuna kadar g6turu lebili r, 19. yuzyr] boyunca, once Balkanlar'da daha sonra da Asya'daki eyaletlerde rnilliyetciligin geli$mesi, Osmanh Devleti'nin yikilmasmda en onernli etken olrnustu.
tun Avrupa 47

Ekonomik degi~im Ekonomik guclenmesi n Franstz acidan olmustu. ticaret devrim yillarmda Yakm Dogu'daki esas

da rnerkezl denetimi n. Ancak, konumunun savaslasoticakonumuna sonlannda deniz

genisletme

giri~imlerini

ise baltalarmskendi

1806'da Ruslarm Pasamn

ilerleyisi karargahi,

Tuna uzerindeki Istanbul'da sonra

geli;;me, Rum tuccar ve deniz nakliyatcilanrun filosunun Dogu Akdeniz'deki onlann uzun mesale

denetim alamm tehdit altmda brrakmca Mustafa

saha yanasrmsu. ohm muhafazakar ne gelrnis 1808'de, karma Alemdar niyetiyle koalisyona Pasa Sultan baskente kendisini tutsak Mustafa karst muhalefet az bir z arnan yurumustu, edenler

Devrim savaslari ve Napoleon

Pasa padiikridarda
hali~I-

merkezi tahta

ciddi sekilde zarar vermis ve Isleri 1700'Ierin ratle gelismis retindeki Napoleon Avrupa'ya gu'nun manh olan Rumlar konumunu onder

ve bir yrldan

Temmuz

lll. Selim'i yeoiden tarahndan

devralrmsu. baslattrgi

Bununla

birliktc,
Orta

Selirn ozgurlugune katledil-

Avrupa'smm olan ithalat

Ingilizlerce ve ihracaua arnrnusu. konsolosluklar

ablukast Osmanh kurmak olan

ve "Kita SistelrnparatorluAkdeniz OsOssuretiyle.

kavusamadan

mi" diye bilinen,

Fransizlann

karst abluka,

ticari onernini tuccarlanrun

III. Selim ouernli rekabet

ticaret merkezlerinde iyilesnrrneye

Avrupahlarla Avrupah sistemi

kosullariru

Pasa'nm askerleri bir hafta icinde duruma tamarnen hakim olmuslardi. IV Mustaia'yi tahuan indirip, yerine Selim'in oteki yegenini, Nizam-i Cedid'in taraftan olmakla bilinen 11. Mahrnut'u ge~irmi$Jerdi. Boylece, Imparatorlukta rnerkezt denetimi yeniden kurmaya calisan ilk padisalun iktldara iktidardaki iktidardayken saltanau, arzu edilenin sana ermisti, cahsngt tersine, Alemdar ;;ey il-

misti, aneak Alemdar

etkin bicimde

gayret etu. Bu konsoloslar uluslara

manh suhanlarirun bir kapitulasyon meslekraslan

ile desteklenmedikleri

bahsetrnis oldugu gibi icin. Bauli

ayarun
Mustafa olmakla gin~tir.

baskentte
Pasa'run beraber

gelisiyle
donerni

ancak dort ay surrnus

kadar elbette elkin roller oynayamanuslardi.

basarrnaya

1807 darbesini

gerceklestiren Cedid'i, kurmaya Mustafa

hasunlanru
reformlanrn etrnisti, baskente

yrldrrrna
canlandirbir Btl Sekban gonderdigi

Alemdar Mustafa PaliJ: Ta~raayanlar, iktidarda Sultan

gayretinin

yam stra, Sultan Selim'in yeniden cekirdegini olusturuyordu. onernli

maya ve hatta Nizam-i isrnin altrnda

"Sekban" gayret

gibi geleneksel

Ill. Selim tahttan

indirildikten
sahneye koalisyonu,

sonra koyan

sarayda hapis
muhafazakar yege-

bolugunun birlikler gun butun

sadik ayarnn

tutulmustu.

1807 darbesini gecirmisti,

Pasa aynca.

lmparatorlumcrkezt giri;;i-

ulerna ve Yenicen subaylan ni IV Mustafa'yr bir egilim nndan, tutarh (Selim'm

tahta Selim'in

ayaruru Istanbul'a

davet ederek.

siyasetine

Ne var ki bunlar olumsuzlaytct olan ortak nefret) tasrdiklave bu arada devonde geMustafa celisik bazi 6nderleri,

yoneumin
lugun

yuksek

ricalinin de
iliskin

haZ1T

bulundugu

lmparaior-

sorunlanna

bir toplannya

kaulmalan

bir siyaset gelistiremediler sag kurtulan

minde bulunmustu. Onde gelen Anadolu ayamrun (,:ogu gelmisu, ama Alemdar'in Balkanlar'daki bazi rakipleri ve Misrrh Mehmet Ali Pasa aflanru misti, isternisler, Ban Balkanlar'daki Mustafa ayarun en guclusu olan Yanyah Ali Pasa ise sadece Toplanuya kanlanlar bir ternsilcisini Pasa'nm

rilmis olan yonetirnin sigmdilar. bi, devrik Mustafa padisahla

len ayandan biri olan Ruscuk'taki Alemdar Pasa'run, clan onceki iliskileri

onde gelen ayamn

Pasa'ya bircogu giolmustu; tasra-

genderbir
49

onu Yenicert ve ulemaya

48

karst desteklemis

ama onun

sundugu

program:
1808'de adalete

tarusnus
sekilde

ve Sened-i

Itlifah'L

kabul

edip

Ekim

imzalarmslardr, uygun tarafmdan sekilde

Belgede hem padisah yoneteceklerine adaletli kurulmasuu yonetimine sekilde

hem de ayan ve ayan soz verbildir-

clair soz vermislerdi. konacak

Vergiler devlet tarafmdan mislerdi.

adaletli Padisaha

tahsil edilecekti,

Ayanlar, reform-

Sultan II. Mahmut·un ilk Villari: Merkez, Denetimi Tekrar Ele Ge~irmeye C;ah~lyor

3.

Ian ve yeni bir ordunun

desteklerneye baghhklanm korumayi topragma

ve onun

mis ve padisaht isyanlar karsismda

lerdi. Ayanlar aynea, birbirlerinin

taahhut etmisve ozerkligine

saygih alma sozu de vermislerdi. Dikkate dcger bir beige olan 5ened-i l11ifah kimi zarnan bir Osmanh Magna Cartasr,
ya cia ilk mesrutiyetcilik daha dogrudur, cunku giri$imi olarak gosterilmistir. haklannm Ilki bir bu beige, yurttaslann

kanunnarne
dar ve onun

seklinde
baronlan

derlenisi
arasmdaki

degil, gen;ekten
bir sozlesmedir,

de hukumBoyle 01-

II. Mahmut,

hem Nizam-r dususune

dugu icin de bu beige, belgede resrnen devletin ortaklan olarak tarunrms olan ayarun, Irnparatorluk icindeki nuluzunun en yuksek basan noktasuu belirlemektedir. Beige belki de
tarn bu sebepten padisah tarahndan hie imzalanmarmsu. Beige ayan tarafindan uzerine, askerlerini baskentteki Ruscuk'a,

yegeni Selirn'in

Ccdid'in smtrh basansma hem de ve olumune taruk olmustu, Bunoldugu yoktu baska anve II. bir erdavranulerna desiktidaBUilL!

dan iyi ders aldrgi ve cok daha usta bir iaktikci

lasihyor.
Alerndar Mahmut'un

Cok zayif bir konumdan

tarafmdan gct irilmisti tab tta brrakiimasuun olmamasiydi. ve sahanatmm ve ordunun demekti.

yola crkrrusu. ama

0

Iktidara

aruk

fa Pasa'run kendilerini

irnzalandrktan bir ay sonra, Mustadaguacagma dair cikan soylentiler Yeniceriler tekrar ayaklanmisu. En iyi
bu kenti Bulgaristan'daki rakiplerine

tek nedeni

kek halefinin

Bu nedenle

cok iedbirli

mak zorundaydi bam olusturrnak hiyerarsisinin tekcilerin ra getiren buyuk dolu'nun

ilk on bes yihru bir gut,: tagiivenilir

icin harcadi. Bu da, Kalemiyenin, kilit mevkilerinc lkinei hedefi, kendisini egdirilmesiydi. yLliar! arasmda 1812-1817

karst savunmalan arnacryla gonderrnek zorunda kalrrus olan ve lstanbul'da guvcnecegi destegi bulunmayan Mustafa Pasa, bir cephane deposuna slgmmak zorunda kalnnsu. Yeniceri ler iceriye girdigi nde kendi n i havaya ucurrnust u. Esnaf ve ulell1a ile koalisyon icerisinde olan Yeniceriler, hir
kez dana baskentin fa'yi bogdurdu sulmustu, elendisiydiler. Ancak padisah cabuk hadorekete gecti: geriye kalan tek erkek akrabasi olan IV Mustave Sekbanlan saraya cagirdi. bir odunle Bir acmaza arna bu da verilen sonunda cozuldu:

atanmasi

yan bagrrnsrz basarmisu. buyuk

ayarnn boyun

olcude

Ana-

ayaru itaat alnna

almnus

vc aymsL 1814-

1820 yillan arasmda Balkanlar'da ger<;eklqmi$ti. Kurdistan'daki surec ise uzun surmus arua orada da hernen he-men bagrmsiz olan Kurt beylerinin, mevcut yani buyuk asiret koalisyon1anna hakirn olan Mir'lerin da, toplurnun gucu sonunda

kmlmisu. Burasonuc su
51

Padisah tahtta kalacak arna Sekban birlikleri

50

dagmlacaku.

asiret yaprsmm

dogurdugu

olmustu:

beylerin

ortadan

ne etkin merkezi denetimi ge~irmede

netiminin beceriksiz
acrms: bu donernde de asirerler

kaldmlmasi ve bu beylerin yeriOsmanh merkezt yoolusu, uzun bir anarsi donernine yol
yeniden asiret baskanlanna
VI"

y6nlendirilen bu birliklertn ozerkligini ordusu,

isyan patlak

vermisti.

Yenicerilerie isyan

mucadele ancak Osmanh

icinde olan III. Selirn yonetimi kaldmlmasmdan amaclavan

isyana goz yummus, sonra donusmustu,

Sirbistan'm

otorite

bir harekete

arasi cansmalardaki arabuluculuklanyla nuluzlanru arnrrms olan dini onderlere ge~mi:;;ti. Osmanh yonetirninin Arap eyaletlerindeki otoritesinin yeniden kurulmasi
ancak 1840'larda Osmanh larulan usuller, gerceklesmisti. ayarun itaat altma altnmasmda kulolmusayen murnkun oldugunda geleneginde

Rusya'nm Strplan bir miktar desteklemesine ragmen, bu hareketi 1813'te basnrmisu. Ancak iki yil soma isyan yeniden alevlenmis ve bu kez yeni Sirp onderi Milos
Obrenovic, Osmanltlarla ozerkligi Belgrad
VI"

Nis arasmda varrmsu.

VI"

bir 51 rbisOsmanli-

tan prensliginin alma

Icin anlasmaya tutmuslardi

bansci sekilde

tu (rusvetler nhklardan

verilmis, rehineler
ustalikla

almrms,

ayan arasindaki

lar ise, buyuk kentlerde hakkrm ellerinde

yonetirnin

asker bulundurma ornegin

yilhk harac
r ki
ya d~ dolayi

(hanr lanmahdi Kurdistan

yararlarulmisn).

Acik savas sadece isiydi. Surasmm uzerindeki

merkezi

18. yuzyilda, sahip oldugu Bu nedenlerin

son basvurulan bir careydi ve bu da geleneksel mun, yani esas olarak Yenicerilerin

asker! kuruanlasilyagitgisalolarak

Arap eyaletlerinde 1821 'de patlak daha onemliydi. Rum cemaatinin, narnasrydr,

nufuz da bu olcudeydi), birincisi, Irnparatorlugun bir rol oy-

veren Rum isyaru ise O~ nedenden

masi onernli ki, padisah yonetirn

vas yavas gur;lendiriyorsa de onemli tanatmm yukelcisi
VI"

nufuzunu

da, kalemiye

ya da askeri kurum-

Imparatorlugun
iliskilerinde

disanyla olan gerek ekocok onernli

la olan iliskisi henuz kopmarmsu. konumlara goruslu getirilmesine ilk yillarmdaki Halet Efendi'ydi, ayarun en buyuk

Reform yanhlannm

nornik gerek diplomatik

karsin, Mahmut'un
siyasetci, genel

en guclu ulema

rnuhafazakar

olan,

uyesi ve eski Paris bu-

Ikincisi, isyarun bircok onderinin isyanm basmdan beri tam baglmSlzhgl hedefliyor olmasi ve ucuncusu, isyarun ardmdan cikan bunahmm butun onernli Avrupa
gu\=lerini ise bulasnrrrus Odessa'da 1814'te sonraki Orgut olmasiydr. olan bir yurtsever cemiyet, kurulrnus

Halet Efendi Yenicerilere rakibi olan tasradaki

yakmdi
Yeniccri dusu-

onun, ayarun itaat aluna almmasi gayret ve basansmdaki konumunu guclendlrme arzusu oldugu

nedenin, birliklerinin nulebilir,

Filiki Eterya,
uyesi olmustu, torlugu'nun

lar'da hucreler kurmakla Fenerli

birkac yil suresince butun Balkanugrasu, Kara Yorgi bir ara bunun 1820'den itibaren, Osmanli ImparaRum ailelerinden
VI"

seckin

bir inin uyesi

Kaybedilen Mahmut

topraklar:

Slrbistan.

Yunanistan, MISlr

ve Rus ordusunda rafmdan Bogdan'm yekun

bir general olan Aleksandros

1821 'de Ipsilanti istilasryla baslatmayi geldigtne

lpsilanti tatopOnlaonder-

yonenliyordu, (Moldavya)

ekibi, Eflak ill" umduklan

merkezt Osmanh topraklankurma cabalannda basanh olmalanna karsm, onemli bir iki hususra ise basan"'IZ olrnuslardi. 1804'[1", yerel Yeniceri birliklerlnin taskm111;\;11111<1 tepki olarak Sirbistan'da Kara Yorgi tarafindan
ve hizmetindekiler, run cogu uzerinde yeniden hakimiyet

bir isyan icin zamanm

hukmetttler. yaratmak meydana

nn amaci bir Yunan ulus devletinden

cok, Ruml~nn

yeni bir Bizans Imparatorlugu kanlar'm her tarafmda genel bir isyamn

ltginde

icin Balge\mesiy53

di. Ancak bu iluirasli

tasanyi gerceklesurecegt

samlan

istila

disah tarafindan

MISlf

eyaletinin krsmen

valisi olarak resmen Cerkez

kismcn Turk

tarunolan

cok basansiz olmustu, Istila ordusu cok kucuktu (3000 kisi kadardi) ve Ellik ve Bogdan'm koylu ahalisinin istilacilann
tarafiru tutrnasi bu eyaletlerin lanti'nin icinden ihtimali buyuk geldigi de yoktu, Fenerli nufuzlu milliyetci ugradlgl cunku ailelerdi. ernellerine en guney geleneksel Onlara olarak Ipsitoprak sahipleri ve yoneticileri,

rmsn.
Fransiz asker! isgali, ulkenin hakim simfnun, Memluklerin, konurnunu cok fena zayillatnusu. Fransizlar kcndilerini a;;agl Mistr'dan kovalarmsn ve bunlar Napoleon savaslan sirasmda, yuzlerce yildrr ahsrms olduklan uygulamalanm, yani kuzey Kafkasya bolgelerinden koleleri askere alarak sayrlanru ikrnal etrneyi gerceklesurernemislerdi. Bu nedenle, Fransrz isgali bir alllamda Mehmet Ali'ye terniz bir sayfa acrrusu. Mehrnet Ali bu hrsau Mernluk gucunun kalan son kucuk I<lSm1l11yok etrnekte kullandi; liderlerini 1811'de Kahire kalesinde lOPtan katletti. Bundan soma Mehrnet Ali, yonetimini gur;lendirmeyi arnaclayan hirsh bir reform programma basladi. Ill. Selim'in Nizam-i Cedid'inde oldugu gibi, bu progranun ana unsuru Avrupa usulunde modern buyuk bir ordunun meydana geti ril mes iyd i. Bu bera berinde , vergilen d irme yoluyla daha buyuk devlet geliri ihtiyacim, ulke kaynaklarrru scferber usulunde Mahmut'tan etrnek icin daha elkin bir burokrasi kadrolaruu ihtiyactm modern egitirn getirdi. ihtiyaciru vc yeni ordu He burokrasinin itibaren olusturmak icin Ban

gore, Osicliler, vc

manit Imparatorlugu'nun den bircogu Eterya'mn lstila basansizhga Ege adalarmda propagandasmdan lnnn
k()IO.

ve zengin

Rum ailelerinmuhalif

sirada, bir diger ve cok larkh

krsrmlannda

Rum isyaru Balkan yarimadasuun

yayilrnaya

baslarmsu.

lsyancrlar

Eterya'run

etkilenmis

olsalar bile, bu isyan, Osman-

karst kauksiz bir halk ayaklanmasiykoiu sekilde orgutlenmis ve aralarmda bolunmuslerdi, ama yinc de Osmanh ordusu 1S21-1824 yillarmcia onlan ycnmeyi basaramadr. 1824'te Mora'nm neredeyse
yonetimine

ell. lsyannlar

tumu ve bircok ne gore isyamn 1820-1822 tu. Osmanlilar lrnparatorlugun

ada isyancrlartn basartsma Balkan

elindeydi. ayarurun

One surulduguyoneuminin olrnusen gLI.(,;IOsu olan

bir olcude,

Osrnanh

yillarmda,

Yanyah Ali Pasa'yi basnrrnakla kilde denerleyebilen

mesgul olrnasi neden

Al i Pa$a'YI bertaraf bu donernde kisinin devlet iktidann Mrsir'daki

etmekle. bolgeyi elkin sekaldrrnus oldular. toprak, idi, Bu, Ali'nin MIMISH

Ill. Selim ve

n.

tek giicu de onadan yasadrg;

Osmanh ayglllna elkin

Osmanh

reforrncularr

aym ikilernlc

yitirdigi en onernli cyaleti valisi Mehrnet kendi sckilde

yaklasik

dart

milyon

tek bir adarrun, sizdirarak sir'daki

karsi karsiya kalrmslardt; ama onlar Misir'da oldugu gibi eski duzerun drs rnudahaleyle yak edilmcsi gibi avaruajli bir duruma sahip degillerdi. Aynca Mehrnet Ali, ordunun modernlestirilmesinin yol a<,:ugl ikl ana sorunu gore ise cok daha ve ordunun haricinde birlikler, gelir yoklugu ve bagh halletmek kokten icin, giri;;-

isiydi. II. Mahmui'un nuluzunu valisi butun

deste kcilcriru

yava$ yava$ guclendirdigi

yillarda,

ilk Osmanh
acisindan Aruavut

islahatcrlanna Yeniceriler

me rkezcle top~ Kavalah bir karst g6ndeArnavut 180S'de birli-

misu. Bu iki sorun,

(Osmanhlar

lanruasuun neler basarabildigini kanularrustr. Arnavut olan Mehmet Ali, MISIT'a, Fransizlara rilmis alan Osrnanh serer gOc;lerinin icindeki olrnus.

MISlr acismdansa

guclert

ve Mcmlukler)

insan gucu kayAli in-

nagl olmayist runlu askerligi

idi, Bir iki denerneden baslatu, Para sorunu

sonra Mehmet hicbir zarnan

ginin bir subayi clarak gelll1i~ti. 1803'le bu birliklerin na ge<,:mi~ ve M1SIT'm liilcn hukurndart
S4

basipa-

san gucu sorununu

koktcn bir yenilikle

cozdu: 182l'de

zo-

lam halSS

ledilmedi, ancak Mehmet Ali, pahah olan yeni ordunun (ve donanmarun) masrahru karsrlayacak geliri arnrrnada 0 donernin Osmanhlanndan cok daha Iazla basanli oldu. litizarn sisterninin yerine dolaysiz vergilendirmeyi getirdi ve sulama ve yol cahsmalarma yannrn yaparak, ciftcileri satmak icin urun yetistirmeye zorlayarak tanmm gelismesini tesvik etti, bu yuzden pamuk Misir ekonomisinin bashes dayanagi haline geldi. Mehmet Ali orneginin, gerek ilham verici olmasi ve gerek bir rekabet kaynagl olmasi bakrrnmdan lstanbul'da son derece erkili olduguna kusku yoktur, Saltanaumn ilk yillanuda, zayif konumda olan padisahm, once, lslarniyet'in kutsal yerleri Mekke ve Medine'de Osmanh no.fuzunu tehdit eden , orta Arabistan'm kabileleri arasmdaki kokten dinci Vahhabi hareketiyle mucadele etrnesi icin ve sonra da 1824'te Yeniceri ordusunun basnrmakta actkca adz kaldlgl Yunan isyarum bastrrmada yardirruna kosmasi icin bu en go.C;IO tebaasmm yardmum istemekten baska caresi yoktu,
Yunan isyanmm son safhasl. Rusya ile yeniden savaf Padisahin istegi uzerine, MISlr askerleri 1825'te Mora'ya ciku. Yenicerilerin aksine, onlar son derece basanli oldular ve iki YII icinde Mora'nm buyuk kisrmm zaptettiler, lsyanm tarnamiyle cokrnesine bir tek, isyancrlara glda ve silah temin etmeyi beceren Rum nearer filosunun denizdeki ustunlugu engel oldu. Askeri basansizhga ragmen, Yunan isyarnnt Avrupa'mn mudahalesi kurtardi, Avrupa'da, bilhassa Ingihere ve Rusya'da, Rum isyancilanna cok fazla sevgi ve yakmhk duyuluyordu. Ingiltere'de bu "Heleuseverligin" kaynaklari, Yunanhlann ulusal ozlemlerine olan engin sevgi ve yakmlik ve GOney Balkanlar'm modern halklannm kendi56

siyle ozdeslesunldigt klasik Yunan uygarhgina olan hayranhk idi. Rusya'da Yunanhlara olan sevgi ve yaklpltgm ardmdaki temel itici gOC;se, Ortodoks kilisesi icerisindeki dinsel i dayarusma idi. Kamuoyunun isyancilara olan sevgi ve yakmhgi, bir ulke haricinde siyasal destege donusmemisu. Bu ulke Rusya idi. Car L Aleksandr, ozerk bir Yunanistan'm kurulmasmi desreklernek icin Avrupa'run dtger buyuk guC;lerini bu cansrnaya mudahaleye razi etrneye cahsmisn. Ancak diger guc;ler buna hevesli degillerdi. cunku ozerk bir Yunanistan'in Rusya'run bir kukla devleti olmasmdan korkuyo rlardi. 1815'te k u rul mus u I us lara rasi duz en i n en onernli mimarlanndan biri olan Car Aleksandr, diger guclerin arzusu hilahna tek tarafli olarak mudahale ederneyecek kadar uluslararasi "sisterne" asm onern veriyordu. Bu durum, Car Aleksandr'm olumu ve Arahk 1825'{e yerine 1. Nikola'mn gecmesiyle degisti, Yeni Car, diger gOo;.:lerle bir anlasmaya vanlarnadigi takdirde, Rusya'nm tek basina isi goto.recegini bildirdi. Bu tehdit, sonunda, istenen sonucu saglarmsu; Rusya'run bir basma mudahalesmi gormektense, once lngiltere (l826'da) Yunanistan'm ozerkligine raz i oldu ve ardmdan da Haziran 1827'de Ingiltere, Fransa ve Rusya, taraflan bir ateskese zorlamak (aslmda isyancrlan kurtarmak) icin mudahale etmeye mustereken karar verdiler, Padisah bu gOt;;lerin arabuluculugunu geri cevirdiginde, bunlann lilolan once Mora'run batt kryismdaki Navarin limanmda Osmanh ve MISlr donanmalanm abluka aluna aldilar ve ardmdan 20 Ekim'de her iki donanmayt taruamen imha euiler. Bu durum causmarun sonucunu elkin sekilde belirlemisti, ama Mehrnet Ali kendi askerlerini Balkanlar'dan geri cekrneye razt oldugu halde, Istanbul yonetimi gerc;egi kabul etmeyi reddetrnis, bu da .Rusya He topyekun bir savasa ve Osmanh ordusunun felaketine yol acrmsn. Ey57

lui 1829'da nanistan'm

yapilan

Edirne

Arulasmasi'yla,

Osmanhlar,

Yu-

ozerkligt
Sirbistan'm

bagnnsizhgmr, Efi§.k ve Bogdan prensliklerinin He birkac Osmanh bolgesinin de ekleniJdigi bir

ozerkligini tarumak zorunda kakh. Haruada bir devlet oryalruzca cok kucuk

taya cikan Yunanistan'm

01-

mas: ve Yunan milliyetcilerinin

niyct ettigi gibi olmamasiuysal bir gucalundaki

Sultan II. Mahmut'un Sonraki Villari: Reformlarm Ba~lama51

4.

11m tek nedeni, lngiltere,

Fransa ve Avusturya'run

Osmanh lrnparatorlugu'nu Rusya'nm nufuzu lu bir Yunanistan'a tercih etrnis olmalanydL

M,s,r buna/,m,
Padisah ile onun en gu<;lo. tebaasi olan Misrr valisi arasmda, ilk yansrnda Osmanh Irnparatorlugu'nu butun sonucu tehdit Yunakrize donusen cansrna 19. yuzyrlm

eden en buyuk

nisian'm
Mehmet oldugu n. Ostelik maktadtr, Misir'm Napoleon

bagimsizhg. olan Edirne Antlasmasi

golgesi alnnda masralm filosunu ararnaya zaten baslarms Ali Yunan bunahmmdan, karsihgmda yitirmisu. hukumetiyle Fransa ulkede cahsmasim 182Tde

He aym anda
oluyordu. ve girmi$ tclaliyi

ve bu aulasrnamn muazzarn

cabalannm

cok az seyle ciknus-

BlI yuzden,
anlamak anlasmayi baglan

baska alanlarda

rnurnkun

01-

Ilk once Franstz geleneksel olarak misyonerleri yaraulmasmda

denedi. vardr, laaldiler,

He yakm

FranS1Z Katolik ni ordusunun Ian basrolu Droveui'yle, iusgarp,

S8

uzun suredir ye Mehrnet Ali Fransiz Fransiz

isgali henuz

hahzalardaydi Mehmet

Ali'nin yesubay(Trabkonsolosu

ye egittmlnde Osmanh

oynarmslardi,

Kuzey Afrika'daki

eyaletlerinin

Tunus ve Cezayir)

Misir tarafmdan

Fransiz destegi
59

ve Osmanlmm da, Fransrzlar

nzasiyla bolgede

tsgal edilmesini gorustu; karsihgmsiyasal ve ekonomik bir sey cikrnadr. onerilerle etmeyince, 1831'de olarak, ayncahklar Bunun karar verdi. Ingiltere'ye Mehmet Akka'mn iadesini 1832'de basvurAli tek Osmanlt ya-

kahp Ibrahim

Pasa'run

gtH;leri Istanbul'a

dogru

ilerlemeye

neceklerdi. Bu planlardan
Fransa Cezayir'i Mehmet duo lngiltere basina

ediyerine,

baslaymca, Rus askerleri 5 Nisan 1833'te Istanbul Bogaz'ma geldiler. Rus askerleri, Ibrahim Pasa'run baskent yonundeki
her hareketine engel oluyorclu, ancak ona hucum Bu nedenle edecek durumda ve yeter sayida degillerdi.

bizzat kendi lsgal etmeye kabul verdi. bahanesi

Ali bu kez benzer isbirligini karar

padisahm, MehAyn-

mel Ali'nin taleplerini

kabul etrnekten ve onu Mayis aymda baska caresi kalmarrusu,

harekete

Suriye'yi Iethetmek

5uriye valisi olarak atamaktan

icin buyuk bir seferin ni Misir'dan nin kabul sen kacan etrneyisine ragmen, Mehrnet

valisiyle arasinda icten ice devarn eden bir uyusmazhgi, Misirh iliskin Ali'nin, koylulerin uyusmazhgi kullandi. kornuta ederek

ca oglu Ibrahim Pasa, Adana holgesmm vergilerini toplayacakn. Ruslar, hedeflernis olduklan diplomatik odulu Ternmuz 1833'te sonuclanan lar: bu antlasrna Hunkar lskelesi Antlasrnasi Rusya de Osmanh ile akhesas itibariyle

Akka valisiValinin eden 5uri-

lmparator-

direnisine

Akka Mayis

dustu, Tem-

muz aymda, oglu Ibrahim

MISlr ordusuna iki kez maglup

lugu arasmda sekiz Yll sureli savunma arnach bir itnfaku. Ozelhkle de liberal cevrelerde Rus fobisinin coktandir artrnakta oldugu lngiltere'de bu antlasmarnn etkisi cok buvuk olmustu. Aruk kabine de Rusya'run Ortadogu'ya nuluz etme tehlikesinden son derece endise eder olmustu. Londra Rusya'nm yayilma siyasetini bir tehdit olarak gorOyordu ve bu tehdidi lecekti. ortadan kaldirrnaya ayrn zamanda, calismak, butun sonraki onyillarda gelngiliz dis slyasetinin lngihere esas belirleyicilerinden biri haline

Pasa, Osmanhlan

ye'nin isgalini tarnamladi. Osmanh resmen azledip onu bir asi olarak rusmeleri baslatmayi denedi, arna etmeyince askerlerine Anadolu'ya kerleri 27 Kasim 1832'de Osmanh
nnda bozguna Bu bozgun rrusu. Mehmet ugratu. Mtsirhlara Osmanli

yonetirni Mehmet Ali'yi ilan cut. Mehmet Ali g6Osmanli yonetimi kabul girme ernrini verdi ve asguclerini Konya yakmlayolunu a<;:-

bu zor durumlara

baskentinin

yol acan kisiye, Mehmet

Ali gorusmeleri
kollayarak sekilde manevi Umutsuzluk

yeniden

baslatmaya

cahstrcahsi-

II. Mahmut
nu almak Nazm hsrnak Mustafa

Suriye'nin

Ali'ye, fazlasryla dusman olrnustu. kaybrm asia kabul etmiyor ve ocu1838'de destegini nuluzlu Hariciye yapilacak caAli uzerine

ken, uygun zarnam

oyalanmaktaydi,

Osmanhlar

icin hrsat kolluyordu.

ise, ona karst umutsuz

drs destek elde etmeye Metternich padisah Mehmet

Resit Pasa'yi, Mehmet Londra'ya

yorlardi. lngiltere
reddetrnisti. geleneksel sessiz kalrrusn.

destekten
icindekl

fazla bir sey vermeyi aym sekilde yardim icin

bir saldirt icin Ingiliz yonetimintn amaciyla (tahrninen Misirhlardan

elde etmeye dahil)

Avusturya dusmanma,

Basbakarn

gonderdt. Osmanh
bolgeler

pazarlanru
Ingiliz

gen ahnacak

Ali'yi, nefrei euikleri Fransiz yonetiminin (Louis Philippe'm Temmuz rnonarsrsinin) bir kuklasi olarak goren ve onemli bir diploCar'a basvurdu. matik zafer hrsanm ile Mehmet sezen Ruslar, padisaha diplornauk ve asker! destek sundular. Padisah Ali arasmdaki gorusmeler yine yanda

ticaretine acan bir serbest ticaret antlasrnasi teklif edilmis ve bu antlasma akdedilmis oldugu halde, istenen destek saglanmarmsu. Yine de padisah , Nisan 1839'da Kuzey Suri-

ye'deki Misrr gO~lerine saldirmayi ernredecek kadar go~lo oldugunu dusundu, Sonuc, 24 Haziranda Nizipte Osmanhrun acik yenilgisi idi. Bu da yetmiyormus gihi, hernen ardin61

60

dan, Akdeniz'deki pa:;;a, en buyuk ru ve Iilosunun

Osmanli rakiplerinden filosunu

fi!osunun biriniu Misirhlara

kornutaru
sadrazamhga

olan kaptan

surecin

geri cagnldrgim

ogrcnince

atandrgrIskenderiye'ye

gecrnis ve Osmanh IIDogu sorunu"

teslim etrnisti.

luzim belirleyeu iki, ktsmen celisik geiisrnernn arkaplarum sekillendirir, Bir yandan, ekonominin bolumlerinin anan sekilde kapitalist dunya sistcmine kaulmasi ve bunun sonucu olan ricari buyu me, bu geli.$meden yararlananlan n. yani Osrnanlt konumunu tuccan, sanayicisi yonetirni, ve bankerlerinin bu gelismeyle padisahm

Hrristiyan

gih,:lendirmekteydi.

Ote yandan,

karst karsiya
guclendirrnc ile eko-

II. Mahrnut'un
Osmanh arns olmustu.

Son yrllannda,

Avrupa'run
yonelik

buyuk

gucierinin belirgin bir

kalan II. Mahmut askeri, cabalanm arasmda, rokratik

kisisei yonetiminde
devleti iktidar

ImparalOrlugu'na

ilgilerindc

idari ve mali reformlar arturmaktaydt.

yoluyla

Yunan ve Mrsir bunahrnlan lmparatorlugun zayifhgnu ortaya crkarrrus ve Rusya'nm nuluz alanma girmekte alan Osmanh Imparatorlugu'nun olusturdugu stratcjik tehlike -ki bu dururnda RusJar, lugilizlerin Akdeniz ve Asya'dak i konu rnu nu te hd it cdc bilece klerd i- 1ngil tere'yi alarma gc<;irmi$ti, Avusturya cia Rusya'run Balkanlar'daki hakirniyetinden Fransa [erinden arasmdaki giclerek daha fazla korkuyordu, lngiltere
MISlr

Askeri

ve siyasal

nornik gu~ gielerek, Osrnanlt seckin

toplurnunun

iki farkit kesirni burjuvabu

yani icinde Muslumanlann

aglr basugi askeri/buolan Hiristiyan

zisi arasinda

sunl lie geli$mekte kutuplasmisn.

de 1830'lardan guclendirmeyi geregince

Yabanci g(u,;lerin btl baglarndaki gut;ler, ozellikle Osman]: karlanm dikkatle haklanru haklar millet
gl nda

rolu ise karrnasiku: 1870'lere amaclayau bircogu rnodernlesrne da ticarl kcndi

ile se-

kadar Ingiltere,
1,;1-

yayrhmci

rekabet,

Napoleon'un hareket1erinin

devletini

bir kusak soma kendisini cekisen rniliyetcilik ernelicrinin

yine hissettiriyordu. ve buyuk Irnparatorlugu'nun ekseriyeti gu(,'

relormlaruu

tesvik cdiyor, olan Hrristiyan reformlann

ama aym zamanda dindaslanmn

Balkanlar'da yikrlmasma

ve berat sisterni koru yorlardi.

hirnavca$1rI bir esit ahp bu

guclerin ernperyalist

Osmanh

leri alunda

haklanm olarak

yol acrnadan Osmanh

tatrnin edilrnesi, ya cia, eger bu yrkidevlet adamlanrun lrnparatorlugu'nu Avrupa'daki

Su ltarun ictenligmin

Hirisuyan
bir olcusu

tebaasmm

11.;;kacrmlmaz
bu karudaydi), dengesini parcalama

ise (ki Avrupah

icin baski yapiyorlar, sistemindeki

ama Hiristiyan

cernaaderinin
I_

altust etrneden

ve genel bir savasa sebcp verrneden

sorunu, 19. yilZY1I boyunea "Dogu Sorunu" olarak tarumlanrnaktaydr. Bu sorun her Avrupa baskentinin siyasal ve diplomauk gundcrninde list seviyede yer alryordu, (Bunda oldukca hakhydilar da, cunku tannin o lrnarms Sup milliyetsebep olacak ve (iBgi, 1914'[e 1. Dunya Savasi'nm crkmasma

vazgccmcyi

geleueksel haklannelan esitlik karsihka bu 1etmeyisle ri ni ise des te kli y 0 rl a rd

Komuta makammda padi~ah: Reform hareketlerinin ba~/amasl Sultan II. Mahmut'un reform cabalarrrun lernisti, Onun 182b'dan itibarenki siyascu, Osmanli ve bu-

sadece Osmanh degil, Avusturya, Rus ve Alman imparatorluklanmn da yrktlrsma yol acacakn.)
Burada 1820'lerin
62

sonraki

seksen

yilda tutacagi yonu belirnpki 111. Selirn'in Ali'nm siyasctleri

63

k Isaca ac Ik lanan u lusl araras lsi yasa I gel is me 1 e r, sonlanndan itibaren Osrnanh lmparatorlugu'nda

siyaseti de sonucta,

yuk rakibi ve esin kaynagi olan Mehmet

gibi, modern

bir ordunun

kurulmasi

yoluyla merkezt

devle-

landtklanncla,
kadariyla lagvedilmis Osmanh lerin onadan askerlcrinm

padisahin

topculan

bunlan

katleui

ve kislalaanlasrldigt bu dircnisi, rcsmen garnizonYenicenve

ti guclendirmeyi arnachyordu. Onun butun reformlan, bu arnacm araclan olarak yorumlanabtlir: yen] bir ordunun kuorulmasl para isterdi, para daha etkin bir vergilendirmeyle
saglanmak modern basanlabihrdi. sim araclanna ne gereksinim varolan yerlesik nin kurumlanm sundaki Sehm esas olarak zorundaych ve etkin vergilendirmc yaymak de ancak

ruu atese verdi. Baskenueki destek gormemis otuz dakika icerisinde ve sonraki tarihinde

halk kitlesi tarahndan olan Yerucerilerin

kmlrmsu.

Ertesi gun kitalar tasradaki soma, dagiulrrusu.

haftalar icerisinde

ve etkin bir merkez ve tasra burokrasisi sayesinde

Devlet denetirruni ve padisahm icin daha iyi ileuyeni usuldeki Ali kadar 01onun, duzeIII. muhtac oldugu (Mehrnet

tar da, bazilan siddetle direndikten kaldmhsrndan basmdaki ordusundaki

Vaka-i Hayriyc olarak bilinen soma padisah, Serasker larkh kisiyi olarak

yen! "Mansure" atamak

asker ve sivil mernurlan rnasa bile) selellerinden duzeni lagvetme

yetistirmek

icin yeni egilim turleri-

vardi, II. Mahmut'un, ortadan

boylcce

Osmanh

cok daha ileri giltigi nokta, kaldirrna, bu yerlesik kapsarmydr. ya da zararsiz ve reformlanrun

ozerkligtne gelecekteki Serasker,

son verrnek suretiyle, siyasi hakimiyetini Harbiye Nazrn'na 15. yuzyrldan

kitalar in geleneksel kendisinin ordu uzerinde

bagladr. Sonradan

saglarna

hale geLirme konu-

sahsi gayretleri

arkastndan,
[i

var olan sistemin kotuye kullamlmasma Mahmut ycni idari ve

si alan Bektasi tarikau,

Vaka-i Hayriye'nin yakmdan iliskiresrnen kapauldt (arna yasarnuu gizdonusecckti, beri Yeniccrilerle sayesinde sekilde yitirrnisti daha onceki koyrnus reolan ulerna-

karsr mucadele etmeye (:ah$ml~ken, adli duzenlerneler yaratu. Yeriesik duzeni Sultan Mahrnut urun ta cikmadan rnesuu meydana basegdirmeku-

olarak surdurdu).
Yenicerilerle olan koalisyonlan cok etkili dayanagnu padisahlara karsi

donurn

noktasi,

IB26'da

formcu

ile Yeniceriler arasmdaki olan kucuk

cansma

idi. Sahanabi-

ulerna, aruk gu,lu mamn

ve padisah,

ilk donemi suresince padisah, baZISI daha III. Selim tahonce kurulrnus ulasnrrna, asker! uzmanhk

riml.er.inin (topcu,

istihkarncilar) daha fazla gelismodern bir piyade srmh ise ozenle tekrariamaktan

run cok onernli iki alandaki gucOnu dizginlemek icin ulebtl zayif dusmus konumundan yararlandi: dint vakiflann, cvkafm, mulkunu, ayn bir Evkaf MudorlUgLl (daha soma Nezareti) dugu hiyerarsik Ieee, din kurumu Kuskusuz, torluk'ta yuzden aymda kurma yoluyla hukumetin bicimine denetimi alubay-

tesvik etrnisti, ama Selim'in getirme gmsirrum

rmsu. Yenicerilerin
III

Yunan seferlerindeki

kacindavraruslarma kizkurulmasl-

na aldi ve ulernayr, basmda ;>eyltii1islilmm, bas Miijtii'nOn 01bir orgutlenme uzerindeki donusturdu: denetimi de daha once orduda lmparabu

nus alan Sultan, Mavis 1826'da, yeni bir ordunun emretti. Her ne kadar yeni ordunun (Muhammed'in

adr Muallcm Asdllir-i

egitilmi:;; muzaffer ye150 kisi,

yapildrgi sekilde merkeztlesurdi.

1826'da butun uygulanan dikkatini cok sert cozumler, yeni bir ordunun, hemen padisah hie orgutlu silahh gu(,: birakmanusu,

Mansure-i Muhammed;yc
askerleri) niden canlandmlmaslydl. yern kitalara konumlannm haztrhkhydi 64

idiyse de, bu aslmda Nizam-i Cedid ordusunun Her Yeniceri laburundan Beklenecegi kaydettirilecekti.

Mavis

gibi Yenicer iler

Han etrnis oldugu zorunda

Mansure ordusunun
Bu cetin donemin destegiyle Sultan,

kurulmasina

zaYlOatIimasma isyan ettiler, ancak padisah ve Yemceriler saraya dogru yurumek icin top-

hasretmek

kaldr.

Serdar-i Ekrebuyuk gu,Wkle65

mi olan Husrev

Pasa'mn

re ragmen

Ban tarzmda

yeni bir ordu

kurrnayi

basardi.

En

u, Redif go.(,:leri kotu sekikle malarma ragmen, onernli bir denetim aracina

orgutlenrnis hukurnetin

ve. donaulnus

01-

buyuk gucluk uygun subaylan bulma isiydi. Mehrnet Ali, asker! guclerini geni?letmeye girismeden once, kucuk arna
etkili hir kadro olusturrnaya disah hernen 1826 oncesinin hernen sihrdan egitimciler subaylann dikkat etrnisti, ikliminde zorundaydi. isternis, ancak bu isi pasiyasal baslarnak

daha sonralan

tasra uzerindc

douusmustu.

yapamazdi
Yeniccri

ve ise Oca-

II. Mahmut, ulkeyc hakim olmak vc devlet gelirlerini ioplamak icin modern bir ordunun yermeyecegtni, etkin bir burokrasi orgutune gerek oldugunu kavramrsu. Bunu basarmak
icin padisahrn teydi. Once, merkezdeki kalcmlerde girisimlerinde cahsanlara

gl'mn yrkrlmasmdan dan askeri Bu yuzden Ali belli nedenlerden

hernen soma padisah, Mistrh vassalmg6ndermesini ama Mchrnct

U, nokta

icerilrnekdaha

sahsen

ve topluca

dolayi bu tstegt nazikce reddcunisti.

egiumi icin, daha once Mrsir'da yaplldlgl gibi, yabanci egitimciler cagrildr. Osmanh hukurncu, Fransiz. lngiliz ve Rus subaylanna gore Prusyali subaylara siyasal acrdan daha az kusku beslcdigi icin, Prusyahlari cagmnaya basladi: boylece, Osmanh ordusunda hemen hemen bir

yuzyrl kadar surccek olan Prusya (vc sonradan

Al-

gu ve n I i bi r statu saglarnak ici n hi rtaki m on le m ler ald I. ] 826'da, eskiden bed surrnekte ohm, gozden dusrnus yuksek rnevki sahibi dcvlet adarnlanrun servetini musadere etrne adetini kaldrrdi. 1834'tc, buiun yuksek dcvlet rnernurlan icin adet hukmunde olan her yil yeuiden tayin usulunu (ve 05rnanh kalcrn gorevlileriuin coguna agir bir yuk gctircn tayin ucreti oderne usulunu) kaldtrdr ve kalemlerde cahsaulann gelirini olusturrnakta clan ve gordukleri islerin karsdlgl olarak

gelenegu» baslatnus oldu. Ancak, Muslumanlann duyarhlrgt, yabanci subaylann Osrnanh birliklerinin
man) nuluzu kornutanligma kililigini ve donaurn gctirilmesine Bir engel olmus ve subaylarrn etsuurlamtsu.

buyuk sorun, yeni ordunun

giyim

alrnakta olduklan ucretin ycrine duzcnli ayhk uygularnasuu getirdi. Ertesi yr! modern bir hiyerarsik rutbe sisternini uygulamaya koydu ve ayru zamanda kalernlerdeki loncavari eski
meslck egitimi sistemi yerine, resmi bir egitim sisrcmi gctir-

sorunuydu. Degistk Avrupa ulkelerinden buyuk rniktarda malzerne ithal cdilmis, ama ayru zarnanda, lrnparatorluk icinde de bunlann uretilrnesine gayrel edilmisu.
Etkin bir ordunun kurulmasi uzun zaman 1826'dan oncesinde alrrusti ve as-

meye cahsu. Bu degi~im, sonraki yanm yuzyrl boyunca tiercel' dercce yerlesecekti. Ikinci olarak, Balnalinin p;cknckscl, 01dukca <1Z [arkhlasrms yoneum sisterninin yerine, merkezt dcvletin yeni amac;lanyla bagdasir bir is bolumunu Bu surec icinde, padisahin bULLlIl yetkilerinin C};osu) addedilegelmis Ian arasinda olan sadrazarrun Sadrazam paylasunlnnsu. kcthudasi geLirdi.

ke ri bakrmdan
gUlldan daha

lrnparatorluk zayi
I'll;

sonraki

yirmi

yil

icinde belki de bu donemin

ve sonrasmda

oldu-

vckili

tuucr

yrkim getiren 1828-1829 Rus savasmda ve 1831-1833 ile 1839-1840 yillanndaki Misrr bunalunlannda acikca belli olrnustu. Ordunun modemlcstirilrnesinde oncmli bir adun, 1834'te Prusya ornegine
g()re iht iyai askerlerinin hem kamu duzcnini nuda duzenli orduya hazir olau egitilmi$
66

bu durum,

<':l'_~i!li ghredcri

ast-

1\.(ihv{I, on-

ce Mulkiye NaZITl, sonra 183Tdc Dahilive NaZHl oldu. Rcisulhiwab, Hariciye Nazrrr'na donustu, Hazi 11(' Dai res! 11 i ve
Adalet Bakanhgrm andmr kuruluslar da bir gclisim ge('irui-

(redif)

olusturulmasrydi. iciu, tasrada

Arnac,

guclendirmek katabilmek buyuk

hem de savas zaman lagerektiginde olusturrnak-

ler. Ucuncu olarak, padisah, reformlar ncdcniyle aruui yasarna yukuyle ugrasrnalan icin hem sarayda hem de Balnali'dc
darusrna meclisleri olusturrnaya giriSli. Bu mcclislcrin icindc
67

bir insan toplulugu

en onemli olaru, Meclis-i kurnler yuksek meclisi) bazi kucuk siyasetlerinde kurullarla

Vala-y, Ahkam-I Adliye (Adli hu-'

Idi. Bu meclis, daha otuz uzmanlasrms sonraki

rek yok. 0 devirdeki kisilerin sikayet ana nedenlerindcn Reform girisimleri, rin hie olmazsa biri kuskusuz

birlikte,

yildaki reform

ettigi yaygm rusvetin buydu. ya da tasra yonetimindeki suistirnallemucadele edilmesine

son derece onemli rol oynayacaku.

en kotu olanlanyla

Mali sorunlar Reformlar, ozellikle de askerl reformlar, tahmin edilerneyen

iliskin giri~imler, daha fazla vergi geliri ihtiyacma siki sikiya baglanuhydi. Padisah, dogrudan Istanbul'dan denetlenen rnemurlann, bilhassa vergi tahsildarlan ve komutanlarm atanrnasi yoluyla, dyanm askert ve mali go.cunu zaptetmeye
cahsu, Gelibolu Padisah Bu tedbirler sancagmda tasradaki once iki pilot bolgede, uygularnaya nufuzunu kondu. Bursa vilayeti Diger vilayetler ve ise

olcude paraya mal olmustu. Ordu icin olusturulmus ozel hazine olan Mansure Hazinesi icin devlet gelirleri seviyesinin arunlmasi, padisah ve hukumetinin dairna en aei! sorunlanndan gitgide biri olmustu. hukumet 1826'dan denetimi itibaren aluna bu hazineye bu gedini vaalman daha cok devlet geliri aktanlrmsu. Aktanlan

II. Mahrnut

zarnarunda

aglf bicimde sarsinnya ugranuslardi.

guclendirmek icin, posta orgubaslatarak haberlesmenin 1831'dc

Brier, ihizamdan,

duzelmesine de giristi. Ancak bu girisimler de baskente en yakm bolgetunu ve yol yaplmllli lerle suurh kalnusu. zetesi daha dogrusu Osmanlrca karsihgt arzusuyla Devlet gelirlerinin toplanmasi Ayru maksatla, resmi gazetesi daha elkin ilk Osmanh gaolan Moniteur Oaoman, yoluyla

krflardan, musadere edilmis mulklerden ve bu amacla baslaulrms rii.sumaH cihaJiye (cihat vergisi) denilen yeni vergiJerden gelen gelirler donusmus suresmce tekellerinin idi. en so nunda ardmdaki yonetimi sisteminin yoluyla Bu ManSHrc hazinesinin btr gostergesidir. kilde armmaYI Osrnanh

Takvim-i Vakayi ile birlikte cikarulrmsn.

bir vergilendirme
ve daha fazla asker toplayabilme arna-

Maliye Nezareti'ne
askerl etkinin acik yasarm de, devlet Ali'nin yoluyla hukumikta-

olmasr, reformlann vergilendirme etkin

II. Mahmut'un islerligini

cok etkili $e-

basararnarmsu. kullamrm

Devlet gelirlcrini politikalar

ya da Mehmet

ciyla, 1831-1838 yillannda lmparatorlugun (Misrr ve Arap yarrmadasi haric) her tarahnda bir nulus saylml yapildt. Osmanh usulune uygun olarak sadece hanehalkmm erkek uulusunun sayimt yaptlmisu, 0 nedenle bu nufus saylmmm
sonuclanna iliskin modern yorumlar, hanehalklanrun ortalama sayilanna iliskin tahminlere dayanrnaktadir.

MISIf'da uyguladigi yukselteruemisu, met, at;:lgl kapamak

turden
Aksine,

merkantilist kaldmlrmsu,

var olan tekeller

II. Mahmut'un Bu yuzden gurnus

saltanaunm sonlanna.dogru

icin eski tag~i~ (paradaki

rtru azaltma) uygulamasma basvurrnustu. Tabu, sonuc dortnala giden enflasyon olmustu. II. Mahmut'un saltanau strasmda, Osmanh kurusunun, (zamanm en onernli uluslararasi parasl olan) pound sterling karsismdaki degeri hemen hemen yuzde 500 civannda dusmustu. Bunun rnaash
memurian
68

Egitim Mahmut'un sonraki kadronun yae; vardt. 69 reformlanmn olusturulmasrydi.

basansi icin Ionlarm

Avrupa'yi,

ternininden bir bilim ve

ikinci en bnemli

kosul, reform Ian yurutebilecek Avrupa'nm

teknolojisini ve bir Avrupa dili bilen Osmanhlara

asm ihti-

ciddi sekilde

etkilernis

oldugunu

soylerneye

ge-

Modern da, ordu Modern

anlarndaki diger nbbm

bir resmi egitim sozkonusu kurumlanmn askeri bir tip okulu

oldugun1827'de kuuzeve fizik

van tercurnanhgiru lertlcri isgal ediyordu. tarahndan

lstanbul'daki

Fenerli bulunmaz

Rum ailelerinin bunlar olmus

Osmanh ogretildigi

cok ilerisindeydi.

Yunan baskaldinsryla

Babiali
ve son hayatta Osruanh

aruk sadik ve guvenilir 1821'de azledilrnisrl. temaslann

ruldu: tip biliminin potansiyeli

esasen hala eski Yunan'hlannkinin bir toplumda Modern bu okul, up, biyoloji

Rum tercurnaru kalmast

rine teme llenmig oldugu

devrimci

Bu durum, diplomauk icin gitgide yonetimini 1821-1833 kurulrnustu. okuma,

lmparatorlugun
bir zamanda basbasa

olan bir yenilikti.

onern kazandigi sorunuyla iercume

cahsmak,
zitivist

ogrencilere

bir zihniyet

yilda sonradan
ve eylemci duo Harp kadrolannm rol oynayacaku,

adeta kacimlmaz olarak akilci ve poasilarmsu. Bu asker! tip okulu, bu yuzolaganustu say Ida reformcu dusunur, yazar
1831 'de bir asker! muzik okulu ve Macka semtinde da, Osmanh kadrolanrun bir harp okulu alacak kurulilerdeki olan cesuli bir egili-

ciddi bir iletisim

birakrrusu. resmen

yillan arasinda
Burasi sadece

isleri gec;ici duzenlerncOdasi aym zamanda,

lerle yurutulmus, gen(,; mernurlara kurumuydu. de Osmanh

ama 1833'te yeni Tercume bir daire degil. diplomatik zamarun

uretecckti. okulu

1834'te Istanbul'un

dili olan Fransizca buyuk baskentlerin-

lrnparatorlugu'nun yerini olusmasmda hepsinde,

yazma ve konusmamn

ogreuldigt onernli bir egitirn

ve Imparatorlugun Bu yeni okullann

Sultan 1834'te, Avrupa'run

ulus devletlerin

cok onernli yabanci (genellikle

buyukelciliklerini yeniden kurdu. Yeni buyukclcilcr, maiyetlermde gene Osmanh katiplerini goturdDler VI"
g6nlnum 19. hi bir kadronun meydana Osmanh gelmesiburokne vasua da oldular. ratlann
III

cilerin rolu cok onemliydi ve bir Batt dilini Fransizca) bilmek bir onkosuidu, Siviller cephesinde kadrolara de Avrupa'yi
VI"

boylece modern

yuzyilm reformcu

bir Avrupa dilini bilen turlerine yol acrmsu. 182Tde surukAvrupa'ya

olan ihtiyac

yeni egilim

Odasi'nda

Mehrnet
kucuk egitime

Ali'nin ba$latllgl
bir ogrenci gonderdi.

ornegi

izleyen

padisah,

ozgecmislertni iyicc ince led igi mizde, Tercu me buyukelciliklerdcn birinde g6rulen hizrnet tekrar tekrar karsilasugunu iki unsurdur.
VI.'

toplulugunu Yeni kadronun

ilk kez olarak olusturulmasmds dogaldr. Burada,

leyici rolun Reisiilkilttab'm ciye Nezareu'ne dan, Sultan iliskin birikrnis ilk adunt atnklan be lirtilmis oldugu aynlmasi Selim'in

eski makamma, oldukca zamanmdan

yani yeni HariBiirada en azmberi Avrupa'ya 19.

Reformcularm engeller;
Sultan II. Mahmut'un bicime donusturccek douemi kesinlikle olmustu. dogru n, 6111dogmus saltanat donemi, yalmzca Irnparatorlugu gbstermelik esiginde modern baska oklukla-

clcilerinin

olan reform surecinin ya da Babiali'nin En sonunda,

sadece baslangn,

bilgi bulunuyordu. "Tercurne

yuzyrlm bir-

Reformlarm degildir.

cok bode gelen Osmanh

devlet adammm

rneslek yasamina Daha once de isler geletemasbuter-

olduklan

kaldiklan
egitim ola-

Odasr" kuruldu. elcilikler Oil sorunu

gibi, lstanbul'da

diplomatik

neksel olarak Babiali ill" yabanci lar vasnasiyla tun gorusmeler cumanlan 70 yoneulegelmisu. Divan tercumam yurutuluyordu.

arasmdaki yuzunden,

naklanyla desteklenmis Avrupa tarzmdaki bir ordunun vc bi r b u rokrat ik orgutu n meyda na geti ril mes iy Ie, Imparato rlu k uzerinde buyuk olcude etkin rnerkezi saltanan hakirniyet saglanacak11, ancak bunu gen;;ekle$lirmek

ile cesitli elciliklerin 18. yuzyrldan

arasmda

beri Di-

Gcrek Mahmut'un

daha bir elli yil alacaku. sirasmda olsun, gerek kendi71

sinclen

soma

ge len ogullan, 0861-1876)

I

Abdulmecit saltanatlan

0839-1861)

vc

manit sisteminin tem hala yerinde rnernurlan ve bu kisiler rum,

bclirgin

niteligi

alan

babadan kisinin

kalma

sis-

Abdulaziz'm form cabalarrn cabalann

engelleyen

sirasmda 0 lsu n, resoru nlan inceled igimizde, bu

baltalandlgml g6ruruz. elernan eksik-

duruyordu; gc,imierini normal

bu sistcmde

yuksek devlct
hamisiydi1er

aym zamanda, kendi

cok sayida

bes ctkcn tarahndan

saglayan hamilerine
isleyisini bilhassa

sarayBu du-

Birincisi, gerektigi gibi cgitilmis ve guvenilir

daki surekli siyasal it; cekismede destek oluyorlardi. yeni kurumlarm

ligi vardr, 1850 kadar gee bir tarihte bile, asker! ve burokra-

"ise alma harnle ha-

tik yeni usulleri yeterince bilen insan sayrsi yuzlu rakarnlarda kahyordu. Yeni cgitim kuruluslan devlete uygun mezunlan 1840'lardan baslayarak ancak yavas yavas saglayabilcccku. Bu arada, iltizam sisterninin 1840'ta kald 1fI1mas I ya cia yeni
tasra yonetim sisterni gibi en koklu yenilikler bile, tasra aya-

ve crkarma' dairesini zayiflanyordu.

Dorduncusu, 19. yOzyll islahatlan kaldmlmasindan
VI"

-1826'daki

ric- eski kurumlann yeni duzenlernelerin

dan olusuyordu ornegin, ulcmamn

cok yeni yasalartn, yeni kurumlarin ortaya konrnasinzamanla bir ikilige yol acrrusu: Ortacag'dan

Bu durum egitim

ru gibi, tam da reformlann suistimallerine SOn verrneyi arnac[acltgl kistler vasnasiyla uygulanmak zorunda kalnusu. Iki ncisi, reformlar, tcpede ki bilinc li bir siyasal tcrcih iIt sonucu yd u. Reformlar, padisahrn ve hizmeti nde k i hi rkac onde gelen kisinin, devlet in ancak Avrupa usullerinin kabuluyle kurtan[abilecegi yolundaki tahminlcrine dayaruyordu. dcgildi Reform
VI.'

esas uibariyle

sistemi.

yeni yuksek

okullannda

kalma cgitim Fransizca verden

modern egitimle yall yana yasiyor ve Osmanli lumun; hukukunun yerini yava$ yavas almakta olan 19. yuzyrl Avrupasirun hukukuna dayah yasalar, seriatla yan yana varliklaruu surduruyorlardr. Son olarak, sun olmalanmn dutsuz Yeni ve eski kururnlarm reformlann onlann ekonomik Rcformlar yetki alaru her zaman cok acik sekilde belirlenmernisu. Ve mali iemeldcn oldugu cunku en zayif noktasi

politikalari bunlar

asla halkm Osmanh

baskisrrun toplumunda

sonucu saglam toplurnsal kabul etdurdur-

bu nedenle yoksundu.

bir tabandan

Bu durum, onde gelen tabakalar icinde Bauhlasmava yonelik relorrnlan meyen hizipJerin, malarmm mast derneku. hatci burokratlar aglr basnlarsa degillerdi. zipler arasmdaki daha rnuhafazakar geo;;iei olarak ve Fransa olsa bile reformlan her zaman donemin hakim He yakm baglan buyuk

yokhie tcredbunlar
0[-

one surulebilir,

nedeniyle
rmsu.

lmparatorlukta

pahahydi ilk kez, (modern

kadrosu" tarnamcn

olcutlcrde
yetersizdi

ya cia baltalamalanmn
lngihere 1878'e kadarki da, bunlar rekabetten duruma

rnurnkun

01-

masa da) "dev bir yonetirn Devletin kaynaklan hat Donemi mi.;;ti. arurma

kullamlmaya

baslanve bu Isla-

olan islakisrrunda sahip

mali kaynaklan

giri.;;imleri cok kotu vurutuluyordu, para sorununun ustesinden

hie de bir iktidar

tekeline

boyunca

gelinel1\c-

II. Mahrnut

olrnak icin farkh hiyararlanrms ve sonraki yrllarda,

alan siyasetciler kimi yardmuy-

ya da Ban karsru

zarnan reformlan Rus buytlkel<;iligi ya da saraym la gorevlerinden uzakla;:;nrabilmi$lerdi. Ucuncusu, burokraside yerini hukukIlige almakJa verilen beraber, yavas gelenek,iligin

Sultan Mahmut'un son y,lIarmdaki ekonomik egilimler

II. Mahmut melerin, ve haleflerinin capmdaki

onern yavas
"klasik" Os-

donernindeki
ekonornik

ekonomik

ge[i.;;-

dunya

e!1;ilimler baglammda
73

yorumlanmasi on savaslartndan,

gerekmcktedir. dunya

Ingiltere, tuccar

devrirn

vc Napole-

yan bir serbest ticaret antlasmasi manh tuccarlan devam odemeye tekelleri zaruu ediyorlardl.

teklif eui. Bu arada Osvergilerini devlet Ba.Ipaoldutalep ticabaska, butun

capinda

bir ulus ve bir sa-

ise vuzde B'Iik ilave i<,;gomrOk Bunclan

nayi gueO olarak rakipsiz cikrmsu, 19. yuzyil baslarinda giltere'nin bu ckonornik hegemonyasi ile karst karsiya
[an ksta Avrupast Ian, kcndilerini ve Arnerika'daki korumaci geleneksel baslatarak Amerika

tl1ka-

ve olaganustu lngiliz ti(aretine

vergiler koyrna hakkt kaldmldr. diye bilinen tamamen bu antlasma, acrrusu. Osmanli Her zaman serbest

ticaret ortakkorudular. yeni

ta Limam Andasmasi gu gibi cliger butun

politikalar
Cuney

Btl polit lkalar Ingtltere'yi pazarlar acma cabalariru

ve Asya'da

Avrupa devletleri

de ayru haklari benzer

yogunlasnrmaya zorlach, Bu amacla I ngiltere bazi 01kelerle bir dizi serbest ticaret antlasmasi ya pt I. Bu an lias rna la r, bu (\I keleri n paza rla nru Ingi liz 0. ru nlerine aC;:lyor ve hamrnaddelerinin Ingiliz sanayii tarahndan Os-

ettiler ve 1838 de 1841 villan arasmda

ret antla$malan diger bazi ulkelerle de imzalandi. Ticaret, hilhassa cia tarim urunler inin ihracau

1820'lerin

baslanndan
lngiliere'deki rmda urunleri

bed daha l11z11artrnaktaydi. sanayi devriminin ve bbylecc

Bunun

bir nedeni,
fiyatlayol

serbestce kullarulrnasma
Eski Levant Company

hak tamyordu. 1825'te dagrlnusu. Btl sirketin

, sanayi urunlerinin sanayilesrnis lngiliz

bir dususe

ulke lere laflin sanayi

manh Irnpararorlugu'ndaki ticaret tekelinin sona ennis 01mOSI, lngiliz tuccarlanrn sirndi istediklcri gibi sansianru denernck icin serbest biraknusu.
("I las

ihrac edenlcr hyatlan

i<,;indaha uygun

ucart kosullara
vasamrru

acrrus olmasiydr.
run dusuk

Oysa, ithal edilen

urunlericok guc-

lngiliz

tuccarlari

Osmanh yararlan Edirne

1-

ise yerel zanaatlarm

topra klan nda kapit

yon lann i thalatta

hi mayesi nden

lestirmisu.
Avrupa'daki

yorlardr;
vcrgilerinl

kapuulasyonlar,

cia ihracatta
Aynea,

cia g("llnrlik

"Yuzytl ortasi buyuk canlanrna" dive bilincn, luzh ekonomik geni$leme donerninin baslangiser-

yuzde TIe simrhyordu.

Ruslar Osmanhlardan simdi oteki gucler ucarcte berabcr

1829'claki

An tlasmasi'nda koparrruslardi: yordu. Bununla

baz I ticari ayncah klar de bunlarclan talcp cdibaz: tahdit6nemli

ciyle ayru zamana denk gelen 1831-1841 ytllarmdaki best ticaret anl1a$malannm bir sonucu, lmpararorlugun
ten 1780-1830
11110;;

zaart-

Yillannd<l asagi yukart 1830-1870

vuzde

80 kadar

iliskin

yururlukteydi. bazi rnallar uzcri ndcki

ticaret icin odcnen leri koyrna yetkisini iehditi

lcr halen

Btl tahditler, Osmanl i devletinin te keli ni, lrnparatorluk dahi linclek i

vergileri ni ve merkezi olaganustu 1838'ae Mchmet hukuAli'nin gi.llnrOk vergi-

j~. gilmrOk

vrllarrnda yaklasrk bes misli artmasi olmustu. Antlasmarun bir diger sonucu cia, Osmanh devletinin, Mehrnet Ali'ye reformlannda mali davanak olusturrnus olan merkantilist araclardan (tekeller ve
aymci lor!ukta herhalde. vergilerclen) tamamen mahrurn kalmasrydi. Imparasiyaseti anlayrs 19. yllzyd boyunca hi, korumac Korumact klasik liberal ekonomi

olan dis ucareuntu,

mctin -ornegm savas zamanmdaiccrrnekteydi.

karsismda Osman It hukurneti lngiltere'nin destegini clde etrneye cahsuginda, I ngi1tere iuilakuun rniman olan
Mustafa muhalaza Resit Pasa , lngiliz eden, ama Ingillz
11 ill

surd urulrnus,

Iiik giri$iminde
Avrupah

bulunlllmal11lstl gu("lerin

bir siyasete

hukumetine, tuccarlart olan lann

kapitulasyonlan icin rnevcut da) yerine, butun koill racatta

gbsLereccgi $uphelidir. Elbeue 1mparalorlugun min kazananlan yen uluslararasi ucarete

ckonomik dogrlldan

durumu ndaki degisigcni$le-

gilm ruk vergileri

(dahili

ve kavbedenlcri

vardr. Kazananlar,

yuzclc 12 ve ithalaua
74

yuzde 5'lik yeni gurnruk

tarilcsini

kaulrrus

olan topluluk75

larch. Gene! olarak gillerdi. manit t;iftligin Kucuk rin kendi baslarma nm ureucisi oldukca

bunlar, ihracat

ihrac urunlerinm

ureticileri olrnadrgi yonelik nuluz bircok

deOstaet-

ratorlugun pa ekonomi olmanusu; rnisken,

Gayri Safi Milli Hasilasmdaki sisterrune ulasilmasi sahil bolgeleri kaulrnarun ve buyuk olmustu,

paYI, 1840 yih icin Ustelik, Avru-

ureticilerin

yaygin oldugu
yapacak buyuk (he caph

Ve kO(11k t;ift~ile-

yaklasrk yuzde 3 ila 4 olarak

hesaplanrmsnr.

durumda ihracata yandan, kazanch aracihk

sonuclan her yerde aym

cok az etkilenise en cok eikileise bu kanlbugdaic piyasada kentler

Imparatorlugu'nda

gu<; olan ic kisimlar

nadirdi,

kucuk

var o lrnasi, ekonomi

agma yabancdarm

nen yerler olmustu. rnarun dolayh etkileri Osmanh

SUIl,

Daha uzak olan bolgelerde Ornegin,

rnesini zorla$tirlyordu. ler oluyordu, Osrnanh

Bu durumdan baglammda

cikanlar,

cuk ciftciler ile Avrupa sanayii arasinda iliskiieri olan (cogunlukla)

meni tuccarlanydi. ra, c.'ogunlukla Rum tuccarlarui mi alnnda manh
Il1U

kuyapan kisiasm Erpa-

Ylll Hyatt, dunya piyasasindaki

lrnparatorlugu'nda tesislerine altyapi

bu aracrlar, deniz islerine gereken

fiyatlara gore inip cikrrusn. 1830'larda, bon; olarak 01olsun yabanci yatlureuminde, yalruzca

Rum vc (daha az miktarda) geni~leyen bankacilann karsilamyordu. ve bu yuzden tebaasina yabanci

ya da sanayiye

Bunlann ve Ermeni bunlara

nmlann

henuz bir rolu yoktu. Yerli sanayi vardr. Butun devlete

yeni
ya Bu

Ermeni

bankacj lar agmdan

orduya giysi, techizat ve silah ureten bazi ilk anlunlar da esas olarak labrikalardaki en bilinen cahsiyorlardr dahil

imalathaneler

seklinde ya da seBunlann

birl,;ogu berea sisteOsklkonu-

bu irnalathaneler

fahri yabanci stati.'lsOne sahipti sadece padisahm tek basma girmeye

ve darphane
sayihyorlardi.

hu kumeti

do kunarm yo rdu. Bunlann Muslurnan cahsan kiyasla da guclenmisu.

rasher dairesi gibi devlei organlannca

isciler orduya ornegi

denetleniyorlardr.

19. yuzyilda,

yasla degil, yabanci sirketlere dogu pazarlanna

Yakinsirketse-

lerin girisirnleri cogu zarnan yerli Hlristiyanlarea kilde bosa c;,kanllyordu_ Zarara ugramrs kisiler de vardi. Bunlar, zanaat kollarllldaki dogrudan onerni orgutlenmis geleneksel

basanh

Fcshane idi. Fes, Yeniceri Ocagl 1826'da yrkildiktan soma yeni orduda ve devlet memuriyetinde resmi bashk olarak secilrnisti. Bir zaman res Tunus'tan saun
ahmyordu, ancak 1835'te 1839'da

loncalar kisilerdi,

halinde bilhasliman ba-

bul'a getirildi. bolurnune cak da, buhar den birkac

Feshane genisletildi tasmdr, makinalan fabrika

sa da dis dunyayla

bagtannsi

olumunden soma), ve Halic'in yukansmdaki bir sarayin bir

Mahmut'un da uretrneye 1840'iann basladi, anortalarmaym turyapticaret

ru

Tunuslu

bazr sanatkarlar

Istan-

olan buyuk

Bu kez kumas getirildi.

kasaba ve kemlerindekiler.

Bu zanaadardan olan rekabetten

hi~: olruazsa

haiti hayvan gucune dayamyordu.

daha acilnusu, gereksinimlerini

zisuun, ornegin
Avrupa'mn sanayi kilde etkilenmis gclir1erin dususu

buyuk

clan pamuklu

uretimnun, cok kotu seSonuc, ekonomi Tahmini ancak 12 He Irnpa-

1840 ve 1850'lerde ama bunlar karsihyorlardi.

malJanyla

oldugunu kannlar gOslermektedir. ve issizlik olmusru.

makran cok ordunun

Yine de, Osmanh Imparator!ugu'nun Avrupa sisternine katrlmasnun sonuclan abarnlmamahrlnhesaplar, chs ticaretin, oldugunu 1870'te bile toplam uretiminin yuzde 7 ya da 8'i kadari Itist arasinda)
76

uretimin yuzde Ihracaun

(ve tanm

one surmekredtr.

77

Tanzimat Donemi
1839-1871
Gulhane Hattl Mahrnutun

5.

alan halefleri

epe}' zarnan Gnu denetlernekten

yoksun

kal-

drlar,

haleflerinin

zarnarunda.

lstanbul'da

po litika

olusturrna surecindc yabancrlann, ozellikle de Ingilizlcrin nuluzu cok lazla artrrusu. lngiltere ikinci M1SIr bunalurundan i tiba ren bir k usa k boyu nea, Osman It l mparato rI ugu'nlln bekasuu Londra'da seztlen Rus yaytlmactltgl rehlikesine karsi bir kalkan olarak dcsrekledi. Ruslardan nelret
ede n lstan bul'dak i 1ngi liz Bu yukelcisi (l852'den desleginde itibaren Lord Stratford cok onernli bir rol oynanusu. Stratford Ca
11 n ing

de Redclifle)

btl lngiliz

Sultan II. Mahmut,

cligi haberi vcrernden Istanbul'a

Osmanhlarm ulasmadan

Niz ip'te Mtsirhlara once 30 Haziran

yen il1839'da

186re kadar saltanal S(Irecek alan buyuk oglu Abdulmccit geo:,:li. Mahmut'un olumu, 180Tde III. Selim'in olumunde oldugu gihi, bir iruca doncminin baSlanglC1 olrnanustr. Merkeztlcsrneye ve moderulesmeye yonelik islahatlar aslrnda bir kusak dab" aynl
sekilde donern doriemi 1838'de, surdu. dive Gercckten bilinir. de 1839'clan 1876'ya kadar ohm Turk tarih yazlc!llgmda Tanzilllt!t-I Meclis-i her seydcn Hayriyr Adliye'nin

61diL Verine, 1839'dan

Canning 1841'den 1858'e dek buyukelcilik yaprrus ve onde gelen bircok Osrnanh reformcusuyla yakm iliskileri olmustu. Tanzimal'm baslangrcr, ikinci MISlr bunalirmru cozrne girisunleriyle ayru zamana dcuk geimiSli. Osrnanhlann durucok kotulestig! bir sirada, 3 Kasun 1839'da, onde

munun

once ulnzimal ter imi i lk kcz

kurulmasina

gelen reforrncu ve Hariciyc Nazm Resit rasa tarahndan yazilan ama yeni padisah adma ilan edilen bir hau-i humayun, sa ray kapilanrun dismda (Gulhane Meydaru'nda, bu ncdenle de adi Gulhane Hall-I .$eri[i'dir) Osmanlt devlet ileri gelenleri okundu, ve yabanci diplomatlardan amacuu olusan bir iopluluga alan Osmanh hukurnetinin ifade etmekte

Vala-yi Ahkam-i

iliskin lermanda kullamlnusu, ki bu II. Mahrnut'un clunerniyle haleflerinin doucmi arasmdaki devarnhhgi gilstermektedir. Aradaki bashca [ark ItIt k ise iktidar rucrkcz il; i n aru k sara ydan Bab rali'ye , burok rasiye gel,: In is olmasi yd L lmparatorlugu yonetecck gCu;:IO ve modern bir orgut yaratrna k icin II. Mah m ut ge lcneksel kale miycni n modern bir burokrasiyi anchnr hir scklc donusumunu baslaltnl~ ve buro kras i orgutunu 0 derece gUi;lencl irm i.'?t i ki, da ha zayrf
78

bu hau-i

hurnayun
111

gcrcckte
111111

don ternel relormu

vaat et-

mekteydi: • Pad isah

te baas

ca n, namus

ve rna Inun g tl ve nee bir vergilen-

aluna almrnasi. • Iltizam sisteminin dirme sistemi,

yerini alacak muntazarn

• Zorunlu askerlik sistemi, • Hangi dindcn olursa olsun butun

tebaa icin yasa onuu79

de esitlik
edilmisti).

(bu husus

belgede

biraz muglak

sekilde

ilade

Mlslr bunal,mma

bir ~6ziim hernen hernen savunmasiz

Ilan edildigindcn beri bu hatt-i humayunun niteligine ve bilhassa da ictenllgine ve ona dayah Tanzimat politikalarrna clair cok siddetli tarusrnalar olrnustur. HatL-I hurnayunun 0 sirada ilan edilrnis olmasimn, Irnparatorlugun Mehmel Ali ile alan rnucadelesinde Avrupa guclerinin, ozcllik!e de Ingi Itere'ni n destegini kazan mayr arnaclarrus diplomat ik bi r hamle oldugu kuskusuz dogrudur, Ama melnin Resit Pasa onderligindeki reform yanlilaruun icten kaygilanru yansutlgi da aylll olcude dogrudur. Vaad edilen reformlar II. Mahrnut'un politikalaruu n acikca bir devarrnydi. Tebaarun caruru, namusunu ve mahru guvence alnna alma istegi, Avrupa'da bulunrnus ve Avrupa dillerini bilen Osmanh devlet adamlar: tarahndan bgrenilen klasik liberal dusuncevi tekrar larnarun yarnsira, Osrnanh burokratlarrmn padisahrn kullan olarak tchlikeye acik olan konumlanndan kurtulma arzu la n 111 cia ya nsit mak rayd l. K usk us uz vergile nd irm e ve zorunlu askerlik konulan II. Mahmut icin en acil clan iki konuydu. Osmanh Hrristiyanlanna esit haklar vaadi krsmen yabancilan etkilernek icin yapilrrusn. Ole yandan suraSl da acik ki, Resit Pasa ve bazt cahsma arkadaslan bu V.1adin Hiristiyan cernaatlerin arasmdaki milliyetcilik vc aynhkcihgm buyumesini durduracagma ve yabancrlarm ozcllikle de Ruslann mudahale bahanelerini bertaraf edecegine inarnyor, ya da en azmdan umut ediyorlardi. GCiIha ne Fermaru'mn yabanci gu\lerin 1mparalori ugu kurtarma karanna ne denli katkrda bulunmus oldugu nu soylemek gucse de, kisa vadede kesinlikle maksada hizrnet
etrnisti.

Nizip yeuilgisi lrnparatorlugu

bl-

raknusu ve yabanci gucler mudahale etrnernis olsaydi, Mehmet Ali'nin (Misir, Sunye ve Adana'yt babadan ogula gec;eelinde bulundurma) isteklerine boyun egmek zorunda kalacaku. 1ngilterc cabuk tepki gostererek donanmasma Mistr ve Suriye arasindaki ulasirru kesme ernrini vereli ve bes huyuk gUt;; arasmdaki ternaslar (Rusya, Avusturya, Prusya, Fransa ve Ingihere) baslatu. Diplomatik muzakereler bir yildan Iazla surdu. Misrrhlann Suriye'yi tahliyesi icin Rusya ve lngihcre birlikte baski yaparkcn, Fransa ise giuikce daha cok Mehruet Ali'den yana ctkiyordu. Sonunda diger guclcr Fransa'nm isbirligim saglamaktan umudu kesti ve 15 Ternrnuz 1840'ta Rusya, Prusya, Avusturya ve lngiltere Bablcek sekilde ali'yle, padisaha silahh deste]; ongoren bir antlasrna imza-

ladr. 1840 sonlarinda lngiliz donanrnasi Beynu'taki ve civarmdaki MISlr mevziiennt topa tutup karaya asker cikararak Ibrahim Pasa'yi Suriye'den geri cekilrneye zorladi. Diplomatik pazarhk uzunca bir sure devam etti ama esas itibariyle rnesele aruk halledilrnis bulunuyorelu. Haziran 1841 'de Mehmet Ali, MISlf valiliginin babadan og;ula gecmesi karsihgmda Suriye'den vazgecri. Misir, 1914'e kadar Osmanli Imparaiorlugu'nun sadece isrnen bir par<,:asl olarak kalacaku,

it; huzursuz/uk ve

u/us/ararasl siyaset

lkinci MISlr bunalmunm sona errnesiyle, Ortadogu'daki gerilirn gozle gorulo.r sekilde azalrnaya basladi. Farkh milliyeller ve cemaatler arasmda artan ve merkezt hukumetin bir turlu hallederncdigi ve deuetleyemedigi gerginugm sebep oldugu remel sorunlar orladan kalkrnarrusu. arna bu sorunlar on bes YII sureyle Avrupa'mn buyuk gL\.<;Jerinin
81

buyuk captaki

o yillarm

bir mudahalesine

de yol acmadi. Lubnan'da secrnis bir Durelli yridir yonetMisrrh is-

tolik kilisesinin

rni yoksa Ortodoks

kilisesmin

mi denetleye-

cernaatler

arasi en siddetli cansrnasi ussunden Lubnan',

oldu. Bolgenin zi olup

en guclu kisisi, Hiristiyanhg:

Sur claglanndaki

cegi uzerine olan cekismeydi. Fransa Katolikler adrna aracihkta bulunuyor, Ruslar ise Ortodokslann haklarmm savunuculugunu yapryordu, Katolik Kilisesi'ne 1740'ta ustunluk
tarunrmsu, todoks destegini ancak kutsal topraklan hacuun konumunu Katoliklerden olmast daha fazla zamanla Orsay Ida Ortodoks kilisesinin ziyaret ediyor

mckte olan Emir II. Besir idi. Gelecegini gat gO<;lerine baglarrusn, zorunda Onun yolunun kalmca, 1843'leki kabile liderleri Ion sistemini arasmdaki olurnunden kendi konurnu

tarnamen kalnus

Ama bu gucler Suriye'yi sallanuda Osrnanh dusmanlan sonra, onu yerinden

terkctrnek
ve Durzi etrnisti. kanana-

gu~lendirmi.'?ti.

Avusturya'nm yeniden

alan Fransa

Katoliklerin

ustunlugunun

hukumeti Beyrut-Sam

getirdi. Buna gore, Lubnan'm

Iwymaham tarafmdan, yolun gtlneyinde kalan bolge ise bir Durzi huymuham larafmdan yonetilecekti. Her ikisi de, ikametgahi simdi
kuzeyinde kalan krsrru bir Hrristivan Beyruta tasinrrus olan Sayda valisinin Bu bolunme, guueydeki teligini goz onunc yetkisine tabiydiler. karma nive kuzeydeki nulusun

onaylanmasuu, Rusya ise statukonun yururlukte kalmasuu istiyorciu. Saskmhktan ne yapacagiru bilerneyen Babiali ise herkesi aym anda hosnut etmeye cahsiyordu. Fransa ve Rusya'nm bu sakhrgan tavnrun ardmdaki aS11
nedenler Fransa'da hemen tamamiyle ulke ici nedenlerdi. olacaku) Gerek, 01-

yeni kurulrnus
lmparator halklannm

olan ve Napoleon Ill. Napoleon Rus (an, kazanmaya

Bonaparte'm basmda

(daha soma seslenerek ce Ortodoks ahalisini

alrnadrgi

icin cok ge(,":meden gerginlikler

dugu II. Cumhuriyet

ve gerekse destegini

dinsel duygulara cahstyorlardi.

cok sayrda Maruni Htristiyan koyunu yakip yrkmasiyla da buyuk capta bir savas patlak verdi. Osmanlilar buyuk guclerin baskisiyla -ki bunlardan Fransiz lar Lubnan'm Maruni Hlristiyanlan uze rinde (bunlar Uniat idiler, yani papayl tamyor ve bu nedenle de resmen Katolik addediliyorlardi), lngilizler Durziler uzerinde ve Ruslar Onodoks her iki kantondaki Hrristiyanlar uzerinde fiilen harnilik mcclistesis etm isle rd i- Du rzi liderleri cernaatleri sert se k i1de ce zal a nd Ird: ve ternsil eden damsma

ortaya cikn ve 1845'te Durzilerin

Rusya'mn lstanbul'a gonderdigi elci, 5 Mavis 1853'te sadeKilisesi'ni himaye hakki istemekle kalmayip bu imtiyaz 1774'te verilrnistilmparatorlugun Ortodoks
de, yani lmparatorluk ahalisinin tehlikeli ucte birinden lazbir urrnanrna basBabiali bunu ve Ingi-

lasmi da himaye hakki isteyince

ladi. Fransiz digi takdirde Ternrnuz'da risiminden nlrnasiru ve Ingiliz elcilerince Ef1ak ve Bogdan'i Rus birliklen bir .o;;ey cikmadi. istedi ve bosaltma

desteklenen

kabul etmeyi reddeui. Rusya, Bablali isteklerini kabul etrne-

isgal edecegin! bildirdi

girdi. Fransa, bu bolgelerm da Rusya'ya

lcri olusturdu,

Buyuk gU(,;ler bu kez dogrudan

mudahalc-

bu prensliklere Osmanhlar olmaymca

den uzak durrnuslardr.

giltere, Avusturya

ve Prusya'nm son andaki arabuluculuk

bosalEkirn'de

Bu yiilann

uiuslararasi

bir buyuk cansrnasmm. sebebi, Nativity

Ktrnn Savai kuisal kilisesini,

si'rnn 0853-1856)

g6runurcleki

Filistin'dek

savas Han etti, Siddetli Rus alcyhtan olan kamuoyunun ve Franstz hnkumeunin baskisr alundaki Ingiliz hukumeti savasa karar verdi ve 28 Mart 1854'te resrnen savas ilan eut .
Buyuk gu~lerden hicbiri btl savasi istememisti, ne var ki
83

yerleri, ozellikle
82

de Beytullahrn'dakt

Ka-

hepsi de kendilerini lerkedemeyecekleri Bu causmada tavn giderek a derece muz aymda Bu yuzdeu dogu'ya sonrasi

ciddi bir itibar

kaybma

ugramakslZln alan

cklernelerde
SIZ

bulunan Fermam

ve buyuk

olcude

Istanbul'daki yazdmlnus guclerce

Franresmen

bir koseye sikisurrms Avusturya'mn basmdan

bulunuyordu. beri celisik donusmustu, mecbur gu~leri cikular: etrnisti. Yakmhedelsiz bundan Rus-

ve lngiliz buyukelcileri

tarahndan

olan yeni

bir lslahat

ilan edildi ve Avrupah lmparatorlugun sonuclart edilrnisti

artan sckilde prensliklerden Balkanlar'da clan

Rus aleyhtarhgma geri cekilrneye

ki, Avusturya'mn

salchrrnasi olaslilgl Ruslan Ternsavasacaklan

Frausiz-Iugiliz Kmm'a Savas kimseye dusuncesiyle

dikkate almdi. Kmrn Savasi'rnn bakimmdan gercekten kapsamh muhafaza soma gelecegiz. dar sonra yeniden

reformlan toprak

ve maliyesi
daha

olacaku,

ama bunlara

Sirndilik Imparatorlugun tchd i[ edilece ku.

buiunlugu
yirmi yil ka-

gondertlmis Kmrn

ve varligi ancak

kaldi ve Balkanlar'a kazanc getirmemisn. ya'nm mustahkern

gideccklerine
Muttefiklerin

Savasi'ydt.

Iazla itibar ya da basansi, ele gecirilmc-

tek buyuk

mevkisi alan Sivastapol'un

Dogu Sorunu'nun tekrarl

Bu arada Dogu Sorunu'nun hbi yeniden lunlannda myth: ortaya ciknusu. gorOldugu kismen bilinen siyaset ve diplomas! ka-

siydi, arna bunun 1854-1855 krsmda (bu tarihte Florence N ighringale, 1ngi liz ordusunun Istanbul'da Uskudar'm dis mahallesindeki neyi yeniden deli yuksek devletler bans Selimiye duzcnlemisu) olrnustu. hazirdi. krslasinda isurapla kurmus 1855'te, oldugu savasan hastabebutun ve zayiatla odencn

SIl"P, Yunan ve Lubnan olan)

bunahep ay0

gibi, bu kahp esas itibariyle (cogu Hiristiyan kotu yonetimin, kisme n de

lrnparatorluk'ra

cemaatlerin sirada buyol at;l1gl Soma, savun-

Bu nedenle ve Fransa,

hosnutsualugu, yayrlmakta bolgescl

g6ruSmeyc

Subat-Mart

1856'da Paris'te bir 1ngilrere savunrnak etrnek ve Avusturicin yapilicin darusrlzorunda sunlardi: askeri glll;; ve son verilmclmparaguvencE' itibanru daha cia ile sonuclandr.

olan cesitli milliyetcilik

hareketleriuin konumunu

konleransi

toplandi

ayaklanrnalar

halinde

patlak veriyordu.

ya'run temel isteklcrini Bu savas Osmanh nus olmasma mach ve

0

iceren bir antlasma kendisine oldugu

yuk guc,:lerden

biri, yerel Hiristiyanlann hukum

lmparatorlugu'nu

mak icin diplornauk

da gU(,;ler arasmda de bir kavram mudahalede Osmanh Lubnan'da sorunlar buydu. (Maruni sonra merkez

ya cia asker! yoldan araya giriyor ve bu

suren genel rekabei yeniden kosullarmda arasmda kurmak Sonuc

ragmen

bans kosullan gibi kabul maddeleri

da kosullan

oteki buyuk gOc,:lerin, (19. YllzY11diplomatlan

olan) "guo:,:dengesini" hakirniyet bulunrnalarma yoneuminin Maruni yol aciyordu.

gozicin

kakh. Bans antlasmasuun

en onemli

1. Karadeniz'in (Turkiye'deki tee hiza ttan an nd 1 n lmasi: 2. Rusya'run 3. Avrupa'nm iorlugu'nun

yakasi dahill)
nufuzuna

cok kere, arasindaki de olan koyluleri, Maruni

kaybi oluyordu.

Ellak ve Bogdan'daki butun

Hiristiyanlar

He Durzilcr

1860'la gene bir ic savasa Papazian tarahndan savascilar ve Durz i) toprak

donustugunde
Marum karst

buyuk guclerince
ve roprak

Osmanh

desteklenen sahiplerine mudahale ardmdan, olusan

bagunsizhk

butunlugunun

ayaklanrms,

altma almrnasr,
Bans konferansina

da Durzi

cdip binlerce ve Durzilerin

arurmasi arnacryla,
84

denk gelmesi ve Osmanlmm 1839'da verilmis olan vaatlere

koylusunu
rnuz aymda,

oldurmustu.

Hemen

aynl yilm Tern-

Muslurnanlardan

iahrik
85

eUigi bir guruh Sarn'da 5000'den fazla yerel Hmstiyam 61durdu, Btl olay, Fransa'mn on ayak olmasiyla buyuk gO<;lerin mudahalesine yol acu. Yansim Fransa'nm ternin ettigi bir sefer kuvveti, Osrnanhlann once davramp cok sen basurma tedbirleri alarak bu sefer gOc.:mttn gonderilmesini engelleme cabalanna ragmen, Beyrut'a ciku. Fransa'run Suriye'deki butun yonetimi yeniden duzenlerne cabasma Babiali Ingiltz destegi sayesinde engel oldu. Sonunda, Lubnan'm sahil ve daglannda buyuk olcude Hlristiyan!ara air olan bolgeler, bir Hmstiyan mutasarnJa bagh ozerk bir vilayet haline geldi. Mutasarnf buyuk guclerin onayiyla atanmak
zorundaydi.

kezi olan Srrbistan'dan

cesaret

alan milliyetci

cosku da ya-

Giru'te 1866'da bir isyan cikugmda da bu kahp tekrarlanrmsn. Osmanlmm adadaki kotu yonetimine karst protestolar, Yunanistan'Ia birlesmeyi arnaclayan milliyetci bir harekete donusmustu. Bu catisma, hem adadaki mucadeleye kaulrnak icin g6nollolerin alenen toplandigr Yunanistan'daki kamuoyunu, hem de Osmanh Imparatorlugu'ndaki Muslurnanlari (Girir'te onemli bir Musluman azmhk vardi) ayaga kaldirrrus vc 186Tde her iki ulke savasm esigine gelmi~ti. Padisalun Rum Ortodoks tebaasina karst yaygm bir dayarusrna duygusunun o!dugu Rusya, Avrupa'nm isyanciiar lehint mudahale etrnesi vc Girit'in Yunanistan'a verilmesindc israr etmis ama duyduklan tereddut otcki gucleri dogrudan eylerne gecmektcn ahkoyrnustu, Avrupah gO<;Jerin rnustere k bask 151 Babla Ii'yi isya ncilar ici n bi r gene I a f ve Gi ri t {'valet idaresinde Hmstiyanlara daha fazla nuluz saglayan refonnlar yapmaya zorlarrusn, Ama yabancilann mudahalesi daha iJeriye gitmemi$ ve 1868 yih sonunda tsyan sona ermisu. Bu arada "Panislav" 86 Balkanlarda, harcketimn

yilrnaktaydr. Birbirine kornsu Bosna ve Hersek'teki Hrristiyan koyluler arasinda yerel Musluman toprak sahiplerine karst avaklanmalar basgosterince, Sirplar ve Karadaglilann tahrikl ile bu ayaklan malar rnilliyetct hareket!e re do n usmU$[('1. Bu olaylar, 1853, 1860-1862 ve 1875 yrllannda tekrarlandi. 1860'ta Karadaghlar, Bosna-Hersck'tek i bir isyaiu elkin sckilde desteklcdiler. Bosna'daki Osmanh valisi isyarn basunp, Karadag'i i;;gal etti,ginde, buyuk gO<;ler bu kucuk dag prensllginin ozerk statusunu korumak icin mudahalede bulundular. 187S'te crkan isyan ise, Avrupa'daki OS111anh varhgmi hemen hernen sona erdircn olaylar dizisinin haslarnasma sebep oldu. Tanzimat
Tanzimat

doneminde (1839-1871) Han edilen idari vc adlt relormlann, ozellik]e de lmparatorluk'taki Hrr istivan aztrthklar mm konumuna illskin reformlann ard mdak i en onernli durtulerdenbiri suphesiz ki dairni dis baski idi. Avrupah gtl,ler, klasik Osmanli yaplsl icertsinde ikinei suuf tebaa olan bu cemaatlerin konumunun iyilesrnesi icin baskida bulunuyorlardt. Agtr aglr ama ernin bir iler lcyis]« bu cemaatler Muslurnan cogunlukla en azmdan kagll uzcriude esitlik elde euiler, Ama bu onlan (ya cia buyuk go,kri) cski

millet sisteminde

sahip olduklan

ayncahklardan

vazgc,mc-

ye sev ket m iyo rd u. BOy u k gOc.:leri bu yo nde hare kc Let me)'e , bir olcude , bun Ian n hirnaye alt mdaki ioplu lukla ra -yan i Fransrz ve Avusturyahlanu Kaioliklcr ile (Papa'run otoruesini taruyan Dogu kiliseleri mcnsuplan ) U niat Iar'n, Ruslarm

(Rusya'nm ctkili Istanbul

,

buvu-

ke lcisi Ignatiev'in

de atesli destckcis! yukselisinden

oldugu ) Rusya'd~ki ve hunun

vercl mer,

Ingilizle rin DL't zr!c r He Protestanlarur arka cikmak yoluyla nuluzlanru geni~letlnc arzulari kesinlik lc etken oluyordu. Bununla beraber ictcn gckn hi r Hu istivau
Ortodokslara,
87

dayalll~mas! cia roi oynarnaktaydr. Viktorya donemi, dindarhkta ve misyoner dernekleri ilc koktendinci H!risliyanhk harekederinin etkinliginde belirgin bir arusa sahne 01rnustu. Osmanh lrnparatorlugu'nda ve bunlar rneydana bu konulara misyonerler ulkelerindeki artan sekiltaraharlarma, sag lryo r, de etkinlik gosteriyor o srrada lmparatorlukta olaylar hakkmda boylece kamuoyunda gi yarauyorlardL cakur.

teyen bcdcl-i (lsl,er! ad h ozel bir vergi odcyere k askerlik yondc

hiz-

me t i ya pmayaca k u. Gene IIik le HIT isti yan la r te rei hie ri n i bu

kullandilar.

Muslumanlar

da bu secenekten

yararla-

nabilirdi,

ancak istenen

miktar cogu kisinin

odeyemeyecegi

gelen siyasal vc toplumsal olan- bilgiler yonelik hayli gelli~ bir il-

kadar yukseku. Istanbul ahalisi ve gocebeler gibi ioplumun bazi kcsimleri, zorunlu askerlikten mual tutulmustu. Ama
ordunun luklar asker ihtiyacuu karsilarnak nelret zorunda edilcn olan toplubir icin zoruulu askerlik ve korkulan

-ekseriya

onyargih

Ancak, refonnlan sadece dis baskiya baglamak yanhs ola1839 Gu/lWf1C HaW'nda oldugu gibi, bu rclormlarveya drs mOdaha1eyi onlernekte aym zamanda Irnpararorlugu arna bunlar

vuk halinc gelmi$li. Normal asked hiz mct bes yikh, ne var ki rcdil sun hnda gorulccck cesitli hizrnetler de dah i I cdild iginde toplarn sure 22 yill buluyordu! llrgutlenme acrsmdan en onernl i gek;me, yerc I kornutan Inn na sah ip eyalet ordularmm Bu ordular Istanbul'daki sona erdirilmisti. Bu donanma, Serasker'in komutasi mis, boylece valilerin ve ayamn 1841 'de Kendi kurulrnast aluna ydr. veril-

dan (h~ destek elde etrnekte yararlamlmlstl, kurt;Jrmanm rna k oldugu

te], yolunun Avrupai tarzda rclorrnlan baslaryon undeki ictcn bir inancm da SOIllH': lanyd L

1839 sonraSlnHl reformlan, II. Mahmur'un progranu gibi aytu alan Ian kapsryordu: ordu, merkezi burokrasl, tasra yonetimi, vergilenclirme, eguirn ve haberlesme. dayah usullcre Yeni olan, adlt reforma vc dan'smaya verilmesiydi. cok daha lazla nglrlrk

ki nul
CISI,

UZLl

yerel garnizonlar uzcrindcAgi r si lah lar acismdan en ~·arplsahip modern bir donanrnarnn iliskin her $C0861-1876) donanaskeri donaurna

ztrhh savas gernilerine

kurulmasrydi. saltanat

ye kisisel bir ilgi gosteren done minde

Sultan Abdulaziz'in ucuncu beraber, douanma

Avrupa'nm

en buyuk

masi haiine gelmi:;iti. Bununla

personelipersonelin

Asker; reformlar
"Nizamive" donalllml$tl. 1845'le nusu yapmalan aduu alnus olan ordu buum ve Avrupa'dan ahnan bu donem boyun-

ni n niteligi Avrupa'run cok gerisincle

bu yuk donanmalarmdaki donanrnasi

kaldrgi icin Osmanh

hicbir zarnan

elkin bir gi.'lo;; araci haline gelrnernisti.

ca geni$letilmi~

modern

ara~· gere<:,:lc

Mrsrr orncgmden

esinlenen

Su ltau Mahbaslan 1_

m u l 'un U ygu larnaya

koy mayi dencdigi

zor un I u askcrlik,

Merkezi biirokraside flu donemde yonetim

reform sistemi nde rnerkezi tasfiyesi duzeyde gorulcn arahksiz orneku-

lmparatorl A ruk resmen

ugu n (,·ogu bolgesi nde resrncn (yahut Osmanhlara

H! ristiya nla rdan da askerli k h izrnet i gore, kendilerinc znpl cdi Imesi
11

csas geIi:;:;me, gereksiz clemanlann

Iigin arunlmasnun sekilde surrnesiydi. ve uzmanlasrnaya

yoluyla verimliAvrupa

isteni),ordu

gidilmesinin olarak

izi n veriliyord

u). Ancak bunu n ordu bir secenek

icindc

Bu sayede asarnalt bakanlik

go.~ ge rili m lcre yol acabilecegi sure soma Hlrisliyanbra 88

d U$Unr::lIdugunde sunuldu.

k rsa bi r

Buna gore is-

ginc gore bir seri rnukernrnel ruldu.

ve idare heyeti

89

Yukanda gut; merkezi, kurtulrnus

belirtilmis acikca burokratlarma

oldugu saraydan

gibi bu donernde

hukumeun yeni Hari~ icerisin-

misti. Ancak onernle lamenterimsi sonradan masuu mernisti. vetkileri usullere

belirtilmesi

gerekiyor

ki, ne denli par-

Babrali'nm yonetirn

kulluktan orguiu

dogru yer degi.$lirmekleydi. butun cekicidir.

olsunlar, bu meclis ve onun yerini alan rneclisler parlamentonun ilk asasahip olurlarsa degillerdi. Bunlar devlet ileri gelenlerinve bu kisiler secimle hukumeti Meclis-i Vala'mn tarnsiyor gelbile denetleme iki islevi ve hazirhdarnsma

eiye Nezareti'nin

Babiali'nin

olusturrnus Bunlann gerr;ekte

deki rolu ve onemi dikkat

Tanzimat'm onde gelcn

den olusan

kurullanydi
degil sultaru,

devlet adamlan

alan Resit Pasa ve onun Nezareti'ne

yeustirdigi

Ali

ve

Fuat Pasalar, Hariciye

13 kez atanrrus

ve 0841-

cok krsulrydi.

1845 yillan haric) butun Tanzimat donerni suresincc neredeyse surekli olarak bu rnevkii ellerinde tutrnuslardr. Bu nezaret sadece dis islerini yonetrniyor, ayrrca idari, adil V(' egitim relormlanrun aynnnsiyla haz irlarup formule cdilmesine de onderlik ediyordu. Bunun birkac nedeni vardir. Hariciye Nezareti'nin olagan islevinin yani dis iliskilerin yonettminin lugun onerni Avrupa'mn silahh gur;lerinin baskisimn verimliliginin rolu, artrnasi ve Imparatoryuzunden rebu uzrnanhgm tarnrna) azalmasi

bulunuyordu:

bir vandan

yeni yasalan

yor, ore yandan da idart konularda istinaf mahkemesi isi gorOyordu. Is hacmi kisa zarnanda 0 kadar buyudu ki, ilerideki yillarda Ustelik, Meclis-i Vala gitgide Resit Pasa'run daha basansiz hale geldi. kusak daha Mustafa baSlI11 cektigi birinci

devlet adamlannm himayesinde ileri ve daha

$1111

kalesi olan bu meclis ile, Resit Pasa'run olan ve Bauhlasrna programmm arasmda

yetismis

lnzh gitmesini isteyen Ali ve Fuat Pasalann baikinci kusak devlet adamlan 1850'lerin Adli aglrama Bu iki ortaksirn

18. yuzyrldan (Avrupa

beri artmaktaydi. basat bilme ve Avrupa

Hariciye

Nezareti'nin

cekugt

form hareketindeki dillerini

hem gercken toplurnlarmi

baslannda

goru$ aynhklan ortaya cikrnaya baslarrusn. Bu nedenlerden oruru 1854'te bir degi$iklige gidildi. Vala'ya birakihrke ikinci n, yasarna gorevi kusak reformculann gidermis r;ozememisti. soma) baskanligmdaki

nezarette toplarums olmasmdan ve hem de dis diplornauk bask! ve drs mudahale He reform girisimleri arasmdaki yakin il isk ide n kaynaklan J yord u. Osman It H Iris t iyan la nn In durumuyla $U veya bu sekilde ilgili olan her sorunda bu durum acikca goruluyordu, Yeni nezaretlerin meydana cikmasmdan baska merkezdeki bir diger onernli Ian sisteminin egilim, bir darusma Bircok meclisleri nezarette, ve kurulgeli$tirilmesiydL

gorev Meclis-i Pasa'run

ise Fuat

likta oldugu yeni bir meclisin, Mcclis-i Ali-i TallzimaCm yetkisine verildi. Bu degi$iklik Meclis-i sebepten edilmisti: turrnalarla gorevliydi. Fransa'run temyiz onemli Valarun asm bazi surtusmeleri sorununu olumunden i$ yuku

1860'[a (Rcsit Pasa'run getiriidi. daire lerden Son olarak

gan vine hiraraya

Ancak

isler, uc daireye olarak

bayuidir-

biri yasa yapmakla, mahkemesi 1867'de vasamayla

biri idari soruscahsmakla

ilk ve ticaret gibi belirli sorunlarla kurullan buyuyup gelisti. Bunlarm

vc yeni yasalartn Va/a-_VI Ahkam-I hazirlanmasma

mesgul olan uzrnanhk gorevi, yeni tedbirlerin

olrnaku. MCL/is-i

ve biri de temyiz

Fransa

yardimci

baskisryla.
ondan

ornegine gore ve gorevli 5ura-YI Devlcl ve

1867

Adliye cok onernli bir rol oynuyordu. BLI kurulus 1839'da yeni bir duzene kavusturulmus, (kararlann cogunluk oyuyla almchgi ve padisahm bu kararlan onaylama sozu verdigi) bir cesit parlarnenter usul geri ri 190

rnahkernesi hir [arkhhk.

diye bir kez daha ikiye bolundu. Sura-yi Devlet'in Hiristiyan

duzeniemesini man uyeieriyle

once ki duze nleme lcrde n ayrra n ve MLISILIAncak

91

ternsilc dayanan

bir organ olmasiydr.

bu uyeler bir oylamayla

degil eyalet valilerinden

gelen liste-

lerden secilmis kisilerdi.

Ta1rayonetimi ve verg; sistemi

Merkczi alan
$(')"

u'nd,

gelismelerdeu belki de daha onernli tasra yoncrimindeki relormlann, (Culhane HaLilan edilmis oldugu gibi) daha add vc daha elkin bir seviyedeki sistemi kurrna girisimleri vergi oldugu ile birarada ilerli-

vergilendirmc yor olmasrycli.

1840'la vergilendirrne
Sadece

reform a,1 klandr.

olmayanlann odedigi (:izyc, a:;ar ve mureuebat yahut tahsis vergisi Aym zarnanda, kay ve cemaatlcrin oraya ugrayan ya cia ziyareuc bulunan mcmurlara ve rnaiyctindekilere yemek ve yatacak yer, ailanna da yem ternin etrnek zorunda olma aden -krrsal bolgelere buyuk bir yikimch burcsmen sana erdirilrnisti (daha once de boyle giri-;;imler 01rnustu).

Musiuman

0,

sisteminde

buyuk

bir

gibi brrakrlnusu:

almasi 19. yuzyilm sonuna kadar ha.la gerceklcsmemisu. Bu doncrnde Imparaiorluk'taki halk kitlesini etkilernis olan oteki vergi reformlarnun ilki cizyenin kaldmhsrydr. Bu vergi Han edilmis alan gayr-l muslimlere esit haklar verrne politikasryla kesinlikle bagda$mlyordll. Ancak cizyenin yerini asker! hizmetten muafiyet vergisi olan bedel-i usheri alnusu, arna gercekte bu cia ayru kapiya crkiyordu, lkincisi, koyun, af.:nam vergisi reformuydu. Bu vergi kapsam rna 1856'da butun ciltlik hayvanlan dahil edilmis ve hayvarun piyasa degerine gore Iarkhlasan bir vergilendirme baslaulrrusu. 1840-1841 yilla n 11da do la ys IZ ve rgi lend irmen in basla ulrnasmda lama men basansizhga ugrayan h11kumet, careyi
asker! netimini yonetimden vararlanrnakta buldu vc eyaletlcrin yoeyalet ordu kornutanlanna havale etti. 1840'!arda

Daha cla onernlisi,

minin ycrini almasrydi. lirini aruracagr luyordu, metl
IlUtil((SSII

me rkezden atanrrus ayhkh Illulw.<;sdlar

Bunun hem mcrkezt

vas I tasi y 1<1 yap dan dogruda n ve rgi ta hsi Iin i 11, ilti za 111 sis te-

hukumet 1mparatorlugun i( yoneumini merkezi lesurmeyi hedeflemisti. Va li lere degtl dogrudan Babiali'ye karsi sorumlu olan mc:murlann atanmasr, teftis heyetlcrinin gonderilrnesi ve sancak meclisleri de eyalet meclislerinlu kurulmast suretiyle valilerin yetkilerini azaltmaya calrsu. 1mparatorlugun az cok ternsi li nitelikteki hukumetin ilk kuruluslan muduru, olan bu vb) en mcclislerde, (vali, kadr, zaptiye

hukurnet
azaltacagi

in geurnu-

hem de (,'ifl~ilerin yukunu olarak atamak iltizarm

I

Ama sonuc

lam bir [elaket oldu. Resn Pasa hukuicin yeter sayida isin chli meelinde tutmus yoktu, alan kadastro yerel esral yoksu n

mura sahip dcgildi, (;ogu bolgenin

ve rgi tahsi lin i balta lad kadastro

sirun tarnamlanmast

ve kesi n bilgi lerdcn cahsmasi

01 us

oncmli yerel ternsilcileri, yerel esrahn ve eu onemli millct'lertn ternsilcileriyle muzakerelerde buluuuyordu. Avnca 1845'te lstanbul'da tasra ileri gelenlerinin kalilcligl iki ay suren bir toplanu yapilrrusu. Ama btl toplanudan sornut sonuclar crkmarrusu. 1850'lerde, valilerinin ozerkligini azaltrnaya youelik bu

cahsrnayeterli

aslmda

1908'e kadar sureceku) devlet gelirieri

vergi tahsi!ini iemine

olanaksiz

krldr. Burokraside

tam da rnaas sis-

ge(;ildigi bir zamanda

bulunuyordu
Zl

Sonucia, Resit Pasa iktidardan

kondu. vergile ndirmen

hayli dusmus dustu ve iltin ba-

turden btr merkezilesmeuin. tasrarnn elkin sekilde mesine zaran oidugu aniasudi. Bu nedenie 1858'de duzenlerneye ruurlar iade edildi, gidili p, lstanbul'dan buyrugu aluna 1864'te yeni bir Vilayet gonderilen verilerek valilerm valilere

yonetilycni bir yetkilcri

bUL11n mevi!u93

zam sisterni yen idcn yururluge bo Igeleri nde dolaysrz

Irnparatorlugu

in iluzanu n ycn n I

Nizamnamesiyle,

92

yetten rilmisu.

(eyalet)

sancall (1), Iwza (ilce), lIahiye ve kariyeye

dogru inen tam bir hiyerarsik olcude Fransa'run yillarmda (Fransiz sistem getiuygulamalanm ctkisi aluncogu reformdeneredeneyirnlcsonraki ve yonetidevirden olan Pasa ve (Mit~ mer500 cok

rattilar. banctlari

1843'te, Muslumanlar kapsayan ticaret

He gayr-l muslimlerin icin karma Fransa'dan

esuliglya-

(kirsal tapluluk) esas ahyordu Sultan

ni tarnyan

yeni bir ceza yasasilla gecildi. Aym zamanda, davaIan 1850'de

Bu sistern buyuk ve 1869-1870

mahkemeler kopya edisahibi mahkege- _ h u-

o Iustu ruld u. 1844 'te, Isla miyer'i ter kede ne $eriallll sa rt kostugu blum cezasi kaldmldi. len yeni bir ticaret yasasl, 1863'te bir deniz ticaret yasasi ve 186Tcle yabancilann olmalanm saglayan limleri kapsayan meleri denilen lrnparatorluk'ta bir yasa cikanldi. bakmalan ilk kez taprak 1869'ela, icin, Nizamiye hiverarsisi gaynmus-

da) daha da olgun hale geurildi, II. Mahmut zarnarundan baslayarak edinilen daha lar secilmis bir ya da birden baslaulrmsu. Nizamnamesi etkisi olmustu. islerligi. olcudc Iazla vilayet veya kazada Buralarda turunden bolgeden

me kabilinden fonnlar devire bastaki uzerinde

rin 1864 Vilayet me iliskin

davalara

Vergilendirme bolgeye,

bir laik mahkemeler

meydana

reformlann

urtldi,
Sadece 1mparatorlugun dogan

cok buyuk kisinin

fark ediyor,

asil belirleyici Mithat yonetirni yuzde yerde ehliyct

degtl, Hirisuyan
Ermeni burjuvazisi kendi

mil Ictlerin
gitgide

becerisiyrnis

gibi gorunuyordu. her giuikleri Bunlann

kuk ve kurumlan leri icerisinde olan

cia laiklesurtldi. ticaret

ve Rum cernaatzenginlesAvrupa'yla arasmda Bu cia millet yoneve varh-

gibi bazt eyalet yoneticileri, durustlukleriyle hat Pasa'mn kez hazinesine istisna id j. Tuna eyaleunde

un kazanrruslardr. giden vergi gelirini

rnekte ve kencline daha guvenmekteydi. iliskile n aym zamanda siyasal du:;;Onceierini kiliselere mahsus Franstz

Onlann mensuplan

oldugu gihi) bir vilayetin

kimi zaman kural olmaktan

de vaymaktaydt. deneumden

kadar arurabiliyordu.

Ne var ki bunlar

6rgutierini

kunarmaya orgutleneu

lik bir harekete

yot acn. Ternsili sekilde

Ad/i i$lem/er ve laik yasalar Tanzimat

siklikler atleriu doneminde adll sisternde bircogu iliskindi. ama [aaliyet havale

gl (Ingiliz baskisiyla) 1850'de taruuan yeni Protestan Ernieni mil1eti bu harekete daha da hIZ kazandirdi. Gregoryen Errneni milleti uzun muzakereler benirnsedi. ve mucadelelerden de esin kaynagi kavustu, nazaran anayasasma ancak Bu donernde sonra olayine

birtakrm

onernli

clegicernazaman lamada Iaderlendcgi-

1863'LC, Osmanh de bir olcude de ruhbarun kavustu. rin ironik manh

mesrutiyet

hareketine

oldu. Degi;;ikliklerin degi$en konumlanna kaldmlmadi hukrnu altma

gayr-i muslim

cak olan bir anayasa denetimi

Rum milleJi cok daha 1865'1('

Serial hicbir
alam hemeu sorunlan

laik, temsili bir yonetime Ermenilerinkine kcndi surecine klasik

yururlukten ik hukukun misti. luk'taki

miyle aile hukukuyla

suurlarums tarzda adamlan

(rnulkiyet cdilmisti) sistemli

gl1dtl kaI1111$0. Musevi cernaau

Bir laiklesurrne sonucu suydu

ve 1865-1888

bagh alan bu geli:;;mcle(mirlcl1cr)

yillan arasmda
Tanzimat

Avrupai devlet

bir sekilde

ki din! cemaatler bir olcude

05sage-

ozellik le de ImparatorHrrisnyanlaruun geleneksel ve kurumlar

Irnparatorlugu'nun

<;agmda hicbir

zaman

yabancrlarm

ya cia Osmanh gerektirdtgl

hip olrnadiklan urmis oldular.

bir kurumlasmayr

meydana

$e11konumlannm

durumlarda

hanuya~

ni sistemin
94

yerini alacak

ycni laik yasalar

95

Laik egitim Tanzimat burokrasi kurulmasina olaru 1859'da ma yalundaki kakhgl doneminde laiklesurrne
<';1 ku.

de baskentteydi. ray'da egitimde de en onernli kurulmustu. Muslurnan Bilhassa

Biri 1869'da Digeri

eski sony icin kurulan

okulu Aksaray

Galatasasemtindc idi.

ise 1873'te

oksuz ve yetimleri Galatasaray,

Darussalaka

egili rn olarak

ortaya

Once ki donernde yuksek ogretim Bunlardan

oldugu

gibi,

lmparatorluga

(sonra

da Cumhuri-

vc ordu icin mesleki kuru Ian Mehlcb-i birkac girisim

okullarnun en ouernli kur-

cok ozen g6sleriliyordu.

Mii/hiye

idi. Univcrsite kadar egitim

1900 yilma

basansrz

iyi cgitim gormus gerek Musluman ve gerek gayr-I muslim yonctici, diplomat, yazar, doktor ve akademisyen kusaklan kazandrracaku. 19. yuzyilda egitimdeki geli$melerin sonucu olarak Irnparatorlukta aruk dort tur okul bulunuyordu. llkini, gele-

yet'e), drs gbrunu$uyle

icin, bu okullar

lrnparatorlugun

piramidinin

en uc noktasiru olusturmaktaydilar, Bu durum Tanzimatcrla r Jll eS<lSC n fa ydact 0 la n egi tim idea lleri ni yo. \lSI t I r. Sultan Mahmut, cocuklann Kuran'i ezberledikleri ve kimi zaman da okuma mchlcplcrdcn mezun ve yazmaYI 6grendiklcri gelcnekse! ilk

olmus 10-15 yaslarindaki crkck <;0cuklar icin, rii~aiy(.' adh laik okullarm kurulmasuu baslairmsu. Rii~diyclcr, mdi'lep ile mesleki okul, yahut devlet dairclerindeki meslek egirimi arasmda bir kopru olusturuyorpara ve egitimli elernan orduyu yoklugu 1855'ten zorlad
I,

ve geleneksel1slam ilirnleri progranlllll uygulayan mcdreselcr olusturuyorduo Ardmdan Tanzimat'ta kuru Ian ve II. Abdulharnit'in (1876-1909) saltanaunda 0;0 k yaygm lastirilan la ik dey lei okullan geliyardu. Bu okullar ekseriya vasat alan duzeylerine ragmen, Imparatorlugu (ve de Turkiye Cumhuriyet i'ni) yoneiecek alan relormcu kadrolan yetisureceklerdi. 0<;\:111co tur okullan "rnilletlerin" kurduklan ve parasml rernin neksel Muslurnan okullari
yani rnektepler ettikleri okullar ve dorduncusunu de, yabanci Katolik ve

du. Ne var ki her zamanki

yuzundcn,

yuzyilm

ilk yansmda

ancak
agllll

birkac

tanesi acrl-

mrsu, Modern
it iba re 11 kendi bunlan 1869'c!a,

cgilimdeki

yava? geli?me, kentlerindeki

aske rt rii:;diycler Egitim

gelisurmey« idadiler dedi.

onernli garnizon Fransrz

Bakanhgr'run tavsiyesini esas alan yeni. bir Maarif Nizamnarnesi yaymlanch. Bu ycni nizarnname U<.; eviyeden olusan bir egilim sisternini ongorus yordu. Buna gbre her buyuk koy veya kasabaya rii~diy(",her kcrue sivil idadi ve her viiayet merkezine FranS1Z liselerini ornek alan su/laniye adh yuksek okullar kurulacaku. Bu okullann hepsi erkekler icindi, arua bu nizamnaruede kizlar icin ayri okullara iliskin maddeler de konu Irnustu,
1870'lerde hizla 96 ilerleme halJ cok yavasn, Sadece arna Sultan Abdulhamit'in salianat doneminde srbyan ruektepleri

heyetlerinin ve Musevi Allianu: Israelite yoneunekte oldugu, Musluman cocuklaruun da az arna arran sayida devam etttkleri okullar olusturuyorduo Ancak hi,,; kuskusuz bu egiHm sistemi, Imparatorlugun (halj nulusun yuzde onunun alunda olan) okurnus seckinProiestan misyoner

Universelle'in

leri arasmda bir kirnlik

ulusal bir davamsma

duygusu

ya da musrerck bir egitim

duygusu

uyandirmak

icin tasarlanrrus

sisterni degildi

Ekonomik Daha once

biitiinle~meninartmasl
belirtilmis nldugu gibi, hurada incelenmekte

yayilacaku.

iki su han ive kurulmus

ve idadilcr ag1 01 up i kisi

olan donem Avrupa'daki "yuzyrl ortast ekonomik canlanrna db nem i"ne tesad uf etmisti. 1838-1841 YIlia rmda bely uk Avrupa dcvlerleriyle olan serbest ticaret antlasmalarmdan son97

ra, Osmanh

ekonomisinin

kapitalist Bunun

sisternle

ohm butunlesbashca

mesi eskisinden

hrzla ilerledi.

ve Avrupa'run

hal hir deger kaybi olarak yansryordu. Galata'daki Erme ni bankerlerclen

bir zaruan

icin bore

ulkelerindeki ekonornik geruslernenin sonucunda, Osmanli dis ticareti ucaret hacmini her 11 ila 13 yrlda bir ikiye katlayarak yilda yuzde Yin ustunde bir luz!a geni.sledi. Ayrn zarnanda Ingiltere'nin hu ticaretteki paYI belirgin sekilde arttt. lngiltere Imparatorluk icin en onernli sanayi urunleri kaynagrydr. Fransa hicbir zaman bu seviycye ulasarnadr. Bununla beraber Osmanlt tanm urunleri icin onernli bir pazar olarak kaldr, Avusturva onemli bir ticaret ortagl olrnayi surdurdu, ancak onun ucaretinin <;ogu, bu yuzyil suresinde lmparatbrlu ktan aynlan Balkanlar'daki bolgelerle oluyordu. Butun Tanz irnat do nerni boyunca bu t icaret modelinin onernli bir ozelligi de Osmanlmm buyuk ticaret a<;lgl idi, Avrupa'run Osmanh lmparatorlugu ekonornisine olan kaultrm Ktrim Savasi'ndau itibaren ucaretin otesinde yaunrnlara da yayikh. Girisirnlere yapilan clolaysiz yanrtrular henuz onernsizdi, ama Osmanh hukumetine bore; venne .scklinde yapilan yannmlar

ahnnusu,

onernli,

hem de cok onernli

bir rol

oynarrusn.
Mali sorunlar reformcu hukumetlerin zayif noktastydr ve oyle de kaldi. Modernlesme hamlesi pahahydr, Gorulen I;; karsrhgmda ucret verrne sisterni yerine maas sisternine gecihnesi, yeni orduya aglr silahlar almmast ve modern bir do nan ma edinme 1860'lann cabas
1

oldukca kucuktu ve uyguladlklan yuzdelerse yuksekti (cok defa yilda yuzde 16 ila 18 civannda). Bu nedenle hukumet 1840'larcla disancia n bo rc almayi d usunmeye haslarrusu. Ashnda, Galata bankerierinden ahnan borcun bir kismt Avrupa'yi cia altnan borca kansurnus oluyordu, cunku bu bankerler devle te odunc verdiklcri paramn bir kismuu disandan bore alnuslarch. Resmi olarak dis borclanrua 1854'Le baslarmsu, Krrtm Savast harcamalanndan dolayi hukumetin aglf mali zorluklarla karsi karsiya kaldrgi bir srrada, Baldi iki buyuk glll':ic o Ian i tufak Avru pa pi yasalarmdan borclanma kosu Ila ruu nispeten elvcrisli bir hale gelirmi$ bulunuyordu. Nisperen elverisliydi cunku btl bore ve onu izleyen borclartn vcrilmc kosullari gorundugtmclcn cok daha az cazipu. Nominal faiz oraru hep yuzde 4 ill' 6 arasmdaydi, arna lngilrere ve Fransa'nm kefil oldugu 1855'teki savas borcu hancinde. tahviller Avrupa borsalarinda nominal degerlerinin cok alunda, hatta bazen yuzde 70 kadar alunda sauliyordu. Uluslararas: bankalann ucret ve komisyonlan cikaruldigmda. bon; ahnan bu paralarrn Osmanh hazinesine getirdigi ortalarna net
gelir, bore alman vannda oluyordu. paramn Osmanh nominal degerinin yuzde 50'si cibaska, alhukumeti, laizlerden

arna bu bankacihk

kuruluslan

dey let harcarna larm

art I rrn isu.

chgl rniktartn
Kuskusuz [aizlerinin derilmisti. marun ozelltkle

iki kaum cia geriye odemek zorundaydr.

bu borclar sonradan hazine icin aglr bir vuk icin borclarm 1861'c!e boructe vc Devlet gelirieri ode nmerncsi cok az arlllgi olrnustu. sorun

Sultan Abdulaziz'm kisisel musrilligi de denetlenemez hale gelmisu. Tanzirnat hukumetleri aruk butce acrklanru, onceki hukumdarlarm 16. yuzyildan bed yaprrus olduklari gibi dusuk ayarh sikke crkararak kapaunaya cahsmiyo rlardt. Nedeni suydu; dis ucareun genislemesiyle kambiyo rayicleri cok daha fazla onern kazanrmsu ve Osrnanh sikkesine yapilan
itibaren, her ayar dusurme 98 belli bash Avrupa para Ian karsismda der-

sonlarmdan

haline gelmi$ti. cun zamarunda birini tutuyor

oderunesi

ciddi bir sorun

olrnus ve son anda giYeni borclanIaiz lerin kullamlryordu. 99

Borcun odcnen bir kismi

Iaizi 1870'te bazine gelirinin

ve bu oran hizla vukseltycrdu.

buyuk

(yansi

ila ucte ikisi)

de onceki horclarrn

odenruesinde

Bu borclar, para ihtiyarmdaki rinden kazanch yuksek komisyonlar bir yatlflm

bir hukurnete, bankacilara

borcun

uze-

munu

geri cekrnekti.

1858 tarihli

dis borclanrna

sayesinde

kazanan

ve yuksck

olarak da (cogu Fransiz olan) Avrupah ne kadar cazip gorunrnus olursa olsun, ciddi bir duraksaolan

hukumet bunu buyuk olcude yapabilmisti. Aym sikkelerin yerel talebe bagh olarak far kh yerleri nde fa r k h deger le r tasimasr. sonuna kadar devam eden bir para sorunu para durumu ve yak Karrnasrk ki, zengin kar getirici,

Imparatorlugun

kucuk yannrncilara

1m pa rata rlugun
olarak kalmisn. cok de,

Avrupa borclanrun islerltgindeki herhangi 1858 yihnda Osmanh rmsn. Surekli alman borcla, bilhassa nedeniyle

manm bir felakete yol acacagi 1870'\i yillarda anlasilrmsu. cok karrnasrk tedavulde para sisteminin istikrara kavusturulrnasi ayar dusurrne

bankacihgr Imparatorluk'ta
ger~eklen

ihtiyac duyulan

karh bir giri~im haline getirdL Oyle

gerektiren verimli islere ya-

arnaclanaym nobu-

Ermeni, Rum ve Musevi bankacilar

uzun vadcli yatmm

minal degere sahip ama icinde Iarkh gumus rniktarlan

buluuuyorduo Madeni para eksikligi bu sikkelerin piyasadan tarnamcn cekilip almmasina engel oluyordu. Hukurnetin 1844'te gerceklestirdig] genel bir para reformundan sonra bile bu yapilamarmsn. Bu para reformuyla {\~ birim kullaruma sokulmustu: kurus, 20 kurus degermdeki mecidiye ve 5 rnecidiFranbaglanOsyeden olusan Osrnanh Lirasr, Bu yeni madeni paralar sa omegine rmsu. Ancak rinin sorumsuz bane: sikkelerin, nin, Fransrz Irnparatorluk ri islernlerde [ann ustune, kagu parayr kmnsuu
51

lundugu icin gerr;ek degeri Iarkli olan sikkeler

unm yapmada belirgin durum, lmparatorluk'ta

met, bankacihgm ruldu,

bir isteksizlik gosterir oldular. Bu kapitalist bir ekonorninin geli$meBununla birlikte huku-

sine ciddi bir engel olusturuyordu.

ekonornik onerninin Iarkma varrrus ve gelismesine dcstek olmustu, 1856'da Osrnanh Bankasi kuBu banka lrnparatorluk'ta laaliyet gosteren bankalann en onernlisi olacaku. Ama ismine karsm bu bir Osmanh

gore alun ve gumus lmparatorluk'ta

karrnasi

bir ayara alanlar

kurulusu degil, yorietim merkezi Paris'te olan bir Fransizlngiliz kurulusuydu, Kultiirel degi~iklikler
Tanzimat donernine sadece

tedavulde

sadece

manh madeni paralan degildi. Degisik Osmanh hukumeilcpara politikalanrun ozellikle Avusturya

sonuclanndan
Maria Theresia

biri, yalaleriricaBUI1mali
Sl-

Irangt ve Napoleon de yaygm bicimde Osmanh hukumeti

alurunm

ve Rus rublesinin degil, icerdeki olmustu.

relormlar, ya da ekonomik
bu donern yeterince le olsa bir anlamda rokratlarbircogu Hariciye kulturel

dis siyasal butunlesme

mudahaleler, aynca, snurh Tanzimat mensuplan

idari bi-bu-

acisindan bakihrsa
done-

icinde sadece dis ticarette

anlasilamaz.

Tanzimat

kullarulrnast

bir devrimdi.

bir de kaime Aslmda

adi verilcn

minde devlete egemen $ey Avrupa'yr

hale gelen kalemiye diUerini

1840'(a ve bir kez de 184Tde basarak

yeni bir upti, Bunlarm ve Avrupa bu bilgileri Babtali'nin Kalernleri'nde

yukselmelerini bilmeleriydi. hizmetlerde

saglayan lclerinden edinmis-

haime modern anlamda kagu para degil, ger;erli yasal para olarak kullarulmaazaltrnaya dusunulmus yuzde 8 Iaize sahip devlet olan itimat
0

cahsnusn,

Tercume

Odasi ve Tahrirat-i ve res giyinibile etkile101

tahviliydi.

Hazi-

ve diplomatik

nenin odeme yetenegine

kadar azdi ki, kaime-

lerdi. Bilgileri de tarzlan hoslaruyorlardi.

da yeniydi. Redingot Avrupahlann

ler kisa zamanda a!tm esdegeri karsihgmda yuzde 40'a kadar kmlrruslardi, ltimadt kazanrnarun tek yolu kaimcnin tu100

yor, arttk sik stk gor(l$tukleri

arkadashgmdan

Bu yeni ya~am tarzi padisahlan

misti; arnk kendilerini re ziyaretler

toplurnsal

ve diplomauk

toplanulara

kaulryor,
Fran-

yetrnedi.
gordugu

Zaman

gectikce

Musluman
ustunlukten ozellikle

c;ogunluk,

atalaruun
Bunlar

baskcnt

halkina g6steriyor,
seyahat

hatta cevre eyaletlc1867'de

kihcla kabul ettirrnis Tanz imat'rn buyuk

oldugu

feragat etrnek gibi 1856 fermanmdan cikarlarrna h izrnet

yapryorlardi,

Sultan Abdulazizin

seylere gitgide

daha fazla karsi cikar oldu.

sa ve Iugiltere'ye banci topragma "Islahatlann ve im pa fa to rlu k

yaprms oldugu ayak basiyordul babasi"

seydi: ilk kez bir Osmanh

hukumdan

hie; g6rOlmemi~ bir banscrl arnaclarla yayetistirmeleri ohm

pasalanru

sonra Avrupali gi.\.<;lerin ve zenginligi ve gucu gozle gorOIi.ir sek ilde ana n Hu ist ivan cernaa tlerin eden

Resit Pasa, onun Mithat

i$1e rl n i 1850-1860'la rda yo neten A Ii ve F uPasa, 11nl0 yasa ha-

kistler olarak gorOyoriardl.

1870'lerde

Muslurnan patlak

bir
vece-

tepki basladt, ancak bu turden hir (coup d'etat) duyarhk daha once 1859'c!a Bcgazici'ndeki ren bir elm-be girisirninde maatlerin siddet eyleminde keudi Kule\i krslasmda ve aynca 1860'ta muhalelet Suriye'deki

at Pasalar, unlu tasra islahatcrsi

zrrlayicrsi ve egitirnci Ahmet Cevdet Pasa gibileri burokrasinin en iyi ternsilcilert olup son derece yetenekli kisilerdi, Ne var ki alt burokrarlann bircogu Ban hakkrnda sirf yuzeyscl bir bilgiye sahip olup, bu bilgiylc ge1eneksel Osmanh usullerini zuppccc rcddedisi birlestirmis kisilerdi. Bu kisilerin hem tebaasmdan zorla yeni seyler isteyen merkezr bir devletin temsikileri hem de yabanci bir kulturun acrl«,a tasryicrlan olrnalan, kendilerini geleneksel Musluman cevreIcrde hie sevilmeyen kisilcr haline gelirmiSli. Banhlasnus
Osmanh Hrr istiyanlari ve kuskusuz bir uygarhg: yabancilar cogu zarnan bu kisileri anlamadiklan

de onernli bir rol oynanusu

Reforrnlara
Iar cevresinin rokratlar pi k baz
I

karst bir ucuncu

icerisinde

cesidi, relormcugelisiyordu. Reformeu buge<,:mi$ (cogu

toplulugunun,

Ban tarzi egitimden

Babiali Tercume Odasi'nda cahsnus) tire msilc ile ri, F ra nsizca bilm e1eri sayesi nde zama IIIn Avrupa dusunce aktrnlanyla, ozellikle "1848"in dusunceleri y le, libe raliz m ve mill iye tc iIik Ie tarusm 1$ 0 Id u la r. B II kisi~'e$itli zamanlarda ler Osmanh dilar. Buular aydmlanrnn aynca, onculeri olarak tarumlanrnaktay-

taklit eden "Dogulu-

lar" olarak alaya alryorlardr.

Reformlara Tanzirnat'm gordukleri lerince [ormlan ncdenle muhalefef reform politikalan ya cia bu burokratlar Osmanh reformlann toplumuna hicbir zarnan buyuk zorla halkm istcgine gerek Ii temsilciicin bu reBu halReformbu cemaonlemeve

koruyuculugu alunda olarak mesleklerine umut verici bir baslangtc yapmamll ardmdan, Ali ve Fuat Pasalar'la bozusmus ve bu ncdenle de, bu ik i pa$a reform poliu kalanna agirhklanru koyduklari su reee y u kse Ie menus kisi Ierd i, 1k I idar merkezi nclen d Isla 11rnalan nedeniyle sivrilmek icin baska yollar aramak bazilan gazetecilikte bulrnustu, zoruncia kalrmslar ve iclerinden bu yolu lrnparatorluk

Resit Pasa'run

daya runarrusu, harekete

Reformla r, basr ce ken burokrailar devletlerin olduklan kabul ge<;meyc zorianrms

icin yeni olan bir meslekte,

ettirrnislerdi,

Daha once gormu? oldugumuz gibi, ilk Osmanh gazeLesi olan Tahim-i Vahayi Sultan Mahmut zamarunda ciknusu, ama btl gazete modern resmi bultendi, Turkcesiyle Churchill yaymlanrrus adh birinin anlamda bir gazete olmaktan cok bir Mulkiyeti ve yaylml ozel olan ve Osmanh

kitle destegi asia gems dcgildi.

lara dcstek

olrnasr beklenen kadar destek

Irnparatorlugun

Htristiyan

ki, bir dereceye

atler arasmda
102

verdi, arna reformlar yayilrnasun

ilk gazete, bir lngiliz gbt,;meni olan 1840'ta crkardigr

ayrihkci

milliyet<;iligin

Ceride-i Havadis idi.

103

Bu da resrnt poluikalan uluslararasi tesinden

genis olcude

yansitrnaktaydr, devletin

arna gaze-

mekle

itham

etrnekteydiler.

Aynea

Tanzimat

rejimini,

ulc-

gelii;>meler hakkmdaki

haberlere

rna henuz daha bagimstz ve guclu bir konumdayken

ratorluk'ta var oldugu farzedilen Tanzimar eski denetim politikalanmn temsili.

Irnpaistibdat
yJ!<IIve

daha cok yer aymyordu. Osmanh basirurun asil baslangic noktasi, Ibrahim Sinasi'nin basyazan oldugu TerLiiman-I Ahval adh yeni bir gazetenin t;lkaruldlgl 1860'Iann
baslarma Sinasi, devrimi kadar gohirOIebilir. Resit Pasa'run strasmda hirnayesi

ve denge medevletiu

kanizmalanru

yok ennis tek tarafh bir burokratik inaruyorlardi. lmparatorluga

olarak goruyorlarrh.

rnasma yol acacagina alundaydi,

ardmdan olarak 1848 liberal Paris'te Onlara gore cozum, muslim hernen taraftan

anayasal

ya da bunun

og-

parlarnenter
Iu man gayr-l yurttaslrk yauyordu,

bir yonetimin ve devletc

getirilmesinde
duygusunun

ve bovlece

Mus-

renim gormO~ ve Avrupa'mn liberal dusuncelerini mis, inanch ciimmH bir modernlesme tu. 1862'de kendi gazetesi Tusvir-i Efkar'l cikartrnak

ozumseicin Ter-

bu ti.in Osman h tebaasma sadakat lmparatorluk taruyan Avrupa'run seriat

ta m bi r liberal bir lider-

geri donmus-

asrlaumasuida bu isin ayilkelerine

Bu is yapihrken

Ahval'den
guclere

ayrtkh. Hukumetin
olan

otoruer egilimlerine
olan bu ga-

devletlerini
nt zamanda

ornek alacaku,

ama Yeni Osmanhlar

ve Avrupah

bagrrnlihgma catrnakta

halk egemenligini

hukumete ihrnh elestiriler y6nclten bir arac haline gelmisu. Anlasildigi kadanyla, hukumetin kendisinc karsi harekete gececeginden korkan Sinasi
1865'te aniden ulkeyi terkedip Paris'e gtui, gazetesini rnakalelcr ise,

zete kisa zamanda,

tumuyle

clonus dernek olduguna

negin yeni hir halifenin leri tarafmdan

do. tnaruyorlardr.
culusunda

Kernal'e gore, or-

Islam cemaatinin

Tasvir-i EJkdr'a ve baska gazetelere

olan, Babiali Tercume Odasi'ndaki

birkac

yazrrus

yemini bir sozlesme nin onaylanmasiydr. Kemal,

yapilan geleneksel biat uygularnasi, sadakat esasmda halk ve hukumdar arasmdaki toplumsal Osmanlr halkma
dusuncelerini terminalojisine

gene bir memura, Narruk Kernal'e teslim eut. Gazete Narmk Kernal'in y6netiminde daha radikallesti, Basyazrlan 1860'lann sonlanncla daha da but u n lukl U gel isu ri Ieee kola n Iiki rleri aC;1 lamaya baslad I. k
Gayri menmun gent; burokrat ve yazarlar toplulugu iceri-

aciklayabil

me k

icin, eski sozcuklere yeni bir sozcuk

yeni anlarular

verilrnesiyle

olusturulan

acik secik en iyi dile getirebilen kisi olan Kernal'in Iikirleri icin yapilacak en iyi tammlama, bunlann liberal degerlerin dugudur, Islam! kanularla bir savunulrnasr baslayan

sinde dusuncelerini

karsihk dusen Arapca vatan sozcugu Franstzcadaki patrie, hiirriyet sozcugu Fransrzcadaki liberte, millet sozcugO Fransrzcadaki nation sozcukler inin esdegeri
dagarClgl yaratrmsu. haline geldi. Bu yeni tcrminoloji, sonraki ideolojik ozgurlukcu olacaku. ve milliyetci Mi.isli.iman kusaklann araclan

ve 19. yuzyil liberalizminin

01Ke-

"Yeni Osmanhlar"

diye tarunmaya donernine

mal ve digerleri, gecmise. yani hem Islarniyet'in alun hem de lmparatorlugun bakan, sofu Musluman yukselis oiduklan kadar Osrnanh hice sayarak

cagina

a$1TI ozlernle yurtsevcri gelenekAvrupa'run

olan kisilerdi.
sel Osmanh

Ali ve Fuat Pasalar'in politikalarrru,

ve Islam deger\erini

Kernal, gazetelerde devleti elestirrnekle ve yeni dusunceler aciklamak la yetinrnernistt. Aynca, 1865'te ltalya'daki Carbonari ornegine gore Ittifak-I Hamiyet adh gizli bir cemiyeti kuran, yurtsever, anayasal ve parlameruer bir yonetim bicirnini geurmeyt amaclayan alu gent; burokrattan biriydi de. Bu cemiyete iki yil icerisinde aralarmda padisahm
yegenleri alan veliaht Murat He sehzade Hamit'in de bulun105

yuzeysel
104

taklidi olmakla

ve Avrupa cikarlarma

hizrnet et-

dugu birkac yuz kisinin Muhalclet hareketinin, lanyla sonralan

kaulnus

oldugu

anlasihyor.
basnundaki ise, yazl-

karsi sert tedbirler nut

almaya

karar verdi. Kemal ve arkadaslasurgu n leri tasra

gcli$en Osmanh

surgu ne gonderdi.

Zi ya ve Kernal'in

un kazanacak

olan oteki uyeleri

Ali

Pa-

idaresi ne atanrna kaulrnaya

sa'run baskisryla konumundan olmus olan eski mabevinciJerde n Ziya Bey (sonradan Pasa) ile kisa OJllIJrlU Muh/Jir gaze iesi ni n yoncucist Kemal'dcn Osrnanlt esitliginc daha olan Ali Suavi id i. Ziya, gene 1 olarak sirurh yetkileri olan hir savunuyor
U,

Mustafa Fazil P<I.',?a unu b Yelli Osmun/dar, recede zengin lrnparatorluga,

krltfrna burundurulmustu, duyunca onlan Paris'e kendisinc

Kendilerine arnk

davet eul, onlar da oyle yapll.

ya da Fransrzcajcuncx
olan I'asa'mn
Avrupah

lints, diye isim takAsm devc

muhafazakardi,

rmslardr: bu ismi ilk kez Mustafa Faztl kullannusu, para yardrrnlanyla Irn paratorluk Kemal ve Ziya, Londra, Paris ve Cenevrc'de guclerin

parlamentosunu

ve gaynmuslimlerin bir di ni tutu-

desieklencn
yaymlannn ic inde isletvasnapoliti-

karst cikryord Ismail

Ali Suavi ise radikal kardesi

cuydu,
Mrsir Hrdivi torunu hayati ouerndc nnda Pasa'mn ve Mehmet

Ali'nin

rnckte olduklarr
siyla ulasrnakta Ziya ve Narmk cit ve bunlar Turkler'in

posta kuruluslart alan gazerelcrde

vc ticarl kanallar Ali ve Fum Pasalar'm

olan Mustafa

Fazll Pasa ise muhaldet biliniyordu, ama onu

harekct i icin 1867 yih basla-

bir kisiydi. Mustafa Fazrl Pasa liberal dusun-

cc!i bir adam olarak

kalaruu tapa tutrnayr surdurduler. Kernal tarahndan

makta olan J-lUrri.vc( gazetesiydi, c;ogunlukb

lclerinde
1868'den

en onernli olaru beri yaymlande varsahipu.

halkrn yarnnda yer almaya sevkcdcn sey kisiscl bir kindi, Osmanh Imparatorlugu'nda oldugu gibi Misrr'da cia
tahta gecis, evlatlann buna gbre Mustafa
ya$ sirasma

ama baska gazeteler nitelige hamileri Haziran

daha koktenci

Jon
Franvc

gore belirlenrnekteydi gececck ilk kisiydi,

vc ancak baski tahta

yurt dismdaki

laaliyetleri,

olan Mustafa 1867'de bansmak

Fazrl tahta

Faztl Pasu'run Sultan tanbul'a geri donmck

Abdulaaizin

agabeyi Hrdiv Ismai I, bir so. rede n bcri iahta gc<;:me sirasuun kcndi oglu lchine degi$l1lesi icin Istanbul yapruakta ge<;me ve rusvet vermekteydi.
SlraS111l

sa'ya yapllgl devlet ziyaretinden cui. Pasa geri donmcden

hukurndarla

ls-

hukurnetinc
1866'da

icin yararlanmasrndan

soma cia devam

Sonunda

degisuren

bir ferman

elde euneyi

basarch.

Bunun uzerine Mustafa manit lrnparatorlugu'nun

Fnil Fransa'ya gidip padisaha Oszayifligma dikkati cekcn ve hLI-

once, Jon TOrk yaym organlanmn yasamast icin maddi duzcnlcrnelerde bulunmustu. lsianbul'a sadece Mustafa Faztl Pasa donmemisu. Yeni Osman 1dar Ali Sua vi d isuida yo ne tici sec kin Ic r SIIll fl me nsuplan ve eski dcvlet rncmurlanydi. Liberal islahatlar yoahnikinci Ali Paikisi d 1-

kurnete amansrzca catan acrk bir mektup gonciererck 0,' aldi. Mustafa Fazrl bu arada Avrupa basuunda kendini "Gene T urk iye" n interns ileis i a larak {akd iIII e tmeye baslach. 1865'te bir basin yasasl cikarnus ve sansur geurmts olan
hukurnet sekline bu clesti riyc, bilhassa yaptlan elesuriyc da Girit bunahrmm Hukumetin

1uy la kurtarrnak
(ltglllda doncn sa'ruu

isted i klcri devletle

cekiciligi

stki srk iya ozdeslesm i:;g6z onune 1870'tc

lerdi vc siyasete iccrdcn geri donrnenin kisi Narmk 1871 'de olumunden

nul uz etrne olanagi

yukseku.

e Ie alrs
aynca

Kcmal oldu ve eski dusmanlan son ra Yen i Osmanhlarm suuh

cok ofkelendi.

Ittifah-I Hamiyci'in gizli tcrtibindcn haberi de olmus olruahydt. Kcrnal ve arkadaslan Mustafa Pazil Pasa'nui padisaha
acik mektubunu
106

smcla (b iri Ali S lI<1 vr'ydi) heps i geri db nd 0.. "Yeni Osma nlilar" ki:1~:Uk bir ropluluktu yorie tici sec kinler Bunlarm orgutlu ice risi ndcki bcs yil107

basrp dagumca,

hukurnet

bu elestirile

rc

laaliyetlert

dan lazla surmernisti. topluluk etkileri rasmda

Siki sekilde
dusunceleri ve Turkiye

orgutlenmemislerdi 6tesinde olusumunu sastrucr

ve olcude edecek

uyelerinin
Turkiye oldu.

birbirinden

cok Iarkhydi. ve 1878 sonolan OsHe lslami

Buna ragmen

1876 Anayasasi'mn istibdat yazrlan hareketini Onlann girisen uzerine

1873-1878 Bunallm. ve Sonu~larl

6.

padisahm

yonetimine

muhalefet

alan ve onlann manit mesrutiyet olcude gelenegt

temellendirilmi$ Avrupa liberalizrni

dolayh yoldan

bite olsa buyuk

etkilernislerdi. kaynasurmaya

akil yurutme yolu, ozelliklc de Narmk Kcmal'inki, 0 yuzyihn daha sonraki lslarnct yenilesme taraftarlannea devralmdi ve Islam dunyasinda genis
taraltar buldu. Dusuncelerinden tarzmm baska onlan n en buyu k olmustu. suuh Yeni iceriYeni Osrnanhlar, de) olrnesiyle rin ortadan kapilarak Fuat Pasa (1869'da) demokratik kalkugnu Istanbul'a reformlann sanan sasrlacak geri donmuslerdi, ki ve kat kisr yeni bir siyaset Osmauhlar, sindeki bir kamuoyu, ilk modern

yaraulrnasi

lmparatorlugun ideolojik Osmanhea

Osmanh hareket

seckinler sayilabilir.

Yazrlarryla

Ali

Pasa'run

0871'engellekisa za-

etkilemeye
llgJ bir ist i.

cfhar-r umumiye yaratmak ve onu bilincli sekilde cahsmak da ilk kez onlann yap-

karstsmdaki Tam aksine

61<;Ode saf bir inanea 610mO birkac

man icinde anlayacaklardi icinde Imparatorlukta

Ali

Pasa'mn

yil

g6rulmemi~

boyutlarda

bir bunahma birtakim

yo! acacak olan bir gelismenin ilk asamasiydr. Bunahma ortaya cikislan aym zamana rastlayan
geli$meler baslarrnsu, neden daha olmustu. Uluslararasr 1869'da acidan acilmasi, gun konumu

Imparatorluesas liberal cok Mi1870'teyenilgisi Kmm

Ali

Pasa'nm

olumunden

6nce degismeye

Suveys Kanah'mn

gucler olan Fransa ve Ingiltere icin Imparatorluk'tan sir'm cikar odagi haline gelmesi demekti, Fransa'nm ki savasta Prusya Avrupa'daki Savasi'ndan iliski kurmus karsisindaki acik ve beklenrnedik bir degisime islahatcrlanyla otoriter gut,; dengesinde bu yana Osmanh lstanbul'daki yol acrmsu:

en yakmdan durumungu<;-

guc olan Fransa gecici bir gerileme yandaslartrn

daydi, Bu durum,

ve muhalazakar guclendirmisti.

lerin (bilhassa Rusya'run)

108

109

Ayru zamanda,
rinin yoneuminde

Fuat ve Ali Pasalarui 11 uzak tutmasma g6stermi~

kendisini

devlet

isle-

na isaret 1873Leki vermeyen

eden

uluslararasi

menkul

kryrnetle r borsasmrn
gibi gOven hale getirlaiz ini imkansiz

gill ikce arran

wham-

ani cokusu, borclularm sterling

0 lm

Osmanh

lrnparatorlugu

olan pad isah, Ali'n i n oluJ110n u iktida n bizzat kcnd isi kullan mak ic in fJ rsat bilmisu.
Ancak hastahgi bu is icin padisah ve ortaya uygun degildi, cunku mizacr degonnc icin deLl

1110 lsuzlu k belirtileri

para toplamastru duzeyine

misti. Sonne olarak Imparatorluk ve 200 milyon

aruk eski borclartn

varrrus alan top lam borcuBalkan eyalctleartan baskisi

),0-

gi$mekte

cik makta olan kendiui

Kontrolu dcgistirme lakabuu hizmetinde mernu ru rnakarmnda gayretinde olaganustu

buyuk

n u odeye III ez
rindeki zunden itibarcn 15.000 lurnanlan

usru.
(kuhktan etkilenmemis) Hersek'te

gugidc artrnaktaydr. bi r su ratte ginnc "Nedimol" alenen Ncdim

eldc tutrnak

lmparatorlugun

nedigi bi r yo!, hicbir yc ric rini cilgmca Sultan vuran

III

sabit tutrnayi kti. Sag kol yollara

r,

hosn utsuz lu k, vergilendirmenin once Bosna sonra de Bulgaristan'da donustu. Btl lgan arasinda

ise , bas-

ve 1876 Nisan'mdan

gozune

ve kendine

kazandiracak olan Mahrnut bu bakrrndan

kadar Nclmpa-

taki bir isyaruna rnanzararun nen habersiz

Hrristiyan koylulerin Osmanli askerleri

old ure re k isyarn olmast

buyuk
12.000

capila nda, Muszrm-

Rus buyOkel,;;iliginin dim Pasa'ydi. sahipti Mahmut

basurdigi

Pasa ne Avrupa

dencyimine

yine bir yal1ll1l olusturan

Hiristiyanlann olgusundan

ne de bir Avrupa dili biliyordu,

buyuk capta oldurmus

olan Avrupa'da

ra torl ugu bunali m za man la rI nda yonetece yoksundu.

k donaurndan

boydan

boya bir sok dalgasi

yayrldi. Ozellikle, Turk taraftan olmakla ve bu nedenle katliamlara sue ortagi olmakla suclanan muhalazakar Disraeli
hukurnetine karst Gladstone
Kmm

Ekonomik etkiler ve siyasal sonut;larl

1870'!ercle ortaya cikan hk ve selin biraraya rimn yok olrnasma , sonucunda hayatta

yonetimindeki

liberal rnuhalearaci olarak kul-

fetin bir "Bulgar (ya da siyada. KurakAnado-

knrltarruru propaganda

hunalim

siyasa\ oldugu bir bunahmdr

landrgt
Rusya

Ingihere'de,

Savasi

oncesinden

beri sureu
beri ayakta yam Osmanlt isgalin i guney btl

sal hale ge1digi) kadar ekonornik lu'da bir kuhk Ielaketine

Turklerdcn

yam hava yok oldu. ve Avusturya-Macaristan uzerine Avusturya, Osmanh 1875 sonlanndan lmparatorlugu'uun Bunun yogUI1 muzakerelere giri;;mi;; bulun-

geltsl 1873 ve 1874 yillarmda

ve olurnler

yol a(,:1111;;tL tl da ci [tl ik hayvanlaB ve keruc neden dusmus go(,:ler yuzundcn OlmU$LlL Bunun
dO$i'I$U
0:;<1 hsrn IS

"Dogu Sorunu" maktaydllar. kalmasinda hakimiyennin kuvvetle Slavlanyla harekeun 30 Aralik

krrsal bolge ahalisiuin

rinde bir dusus

azalmasma

hala hayati bir cikar gonnekteydi. askeri yetkilileri sarsilmasi ihtimaline

hem halk selalete

hem de vergi gellrletelafi euneye

stra, Avusturya

Bosna-Hersekteki
karst buranm Rusya'da
0

olmustu, Hukumet
geurerek

vergi gelirindeki

kalan lara vergiler

tavsiye eunekteydiler. Pan-slav

Ole yandan
hareketi

boylece halkm sefaletini daha cia arurmrsu. Aynca , Kmrn Savasi'nclan beri bon,' almayi ahskanlik edinen hukumet para bulmak icin Avrupa piyasalarrna bel baglarrusu, Ancak gorlll1urde o d unc para yo kru. Avr upa e k o u o mi si n de 1896'ya kadar su recek olan "Buyuk Bunahrn "111 baslangtci110

dayarusrna

siralarda alabildilgnariev muzakereleri Bakarn'ndan

gine yaYJl1111$tl e Istanbul'daki v atesli bir taraftanydi. 1875'le (aduu notasryla

Rus buyukelcisi Rus-Avusturya Disisleri

Avusturya

alan) "Andrassy

sonuclandr. Bu nota, Bosna-Hcr111

sekte yabanci denetimi alnnda kapsamh reforrnlara iliskin bir oneriler pakeuydi. Babiali notayi Subat'ta kabul eut, ama isyancilar savastan vazgecmeyi kabul etmediler. Nisan'daki kisa sureli bir aieskes cok gecmedeu ihlal edildi.
Me~rutiyet devrimi Bu urkutucu siyasal ve ekouomik Pasa, Serasker kansiklik Huseyin ortanunda, re-

yeni Devlet Surasmm ilk toplantismda bir anayasa ilan edilmesi karan almdi. Ancak bu karar, Sultan Murat'in hizla kotuye giden akli durumu nedeniyle uygulamaya konulamadi. Arnk bir alkalik haline gelmts alan Murat, devlet ricalinin biat yemini Bab-J Seraskeri'ye tiieri gostermisu Anlasilan, yabann icin 30-31 g6wruhirken, (Murat intihan Mayis gecesi saraydan asabiyet ahmp belirhad safhada ve kabinesindeki yol acrrusn. varmak

idama goturuldugune

inaruyordu). bazi uyelerin Osmanh zorunda kabul ve kaletkar-

amcasuun doktorlann

lormlann eyaletlerdeki
yesiz nazrr) Mithat ri Mektepler

uygulayicilanndan

(0 sirada sandalAvni Pasa, Aske-

katli ciddi bir sinir bozukluguna muayenesinden hukumdarlik yapamayacagi cahsn, baska

soma kabine padisahm naip 01-

Nazm Suleyrnan Pasa ve Seyhulislarn Hayrullah Elendi'nin de icinde bulundugu onde gelen Osrnanh siyasetcilerinden olusan bir grup, 30 Mayts 1876'cla bir hukurnet darbesi yaptl ve Sultan Abdulaziz'i tahuan indirdi. Yerine. Yeni Osmanhlam yakm olan ve Nanuk Kemal ve Ziya Pasa vasuasryla Muhat Pasa He tenias halinde bulunan
veliaht Murat, Sultan Besinci Mural olarak tahta ge(,:ti. Murat tahta ctkrnadan once, mumkun aruk olan en kisa sureYeni Osmanh progde bir anayasa rami (anayasa cekrnis ilan etmeye soz vermisu, ve parlamento) Narruk

karanna

dr, Kabine once, padisalun mast icin ikna etrneye mernesi uzerine, de siuin Elendi Murat, hernen 1 Eylul
OlUZ

kardesi Hamil Elendi'yi

ama onun naipligi tahttan indirilmesi

Murat'm 1876'da

ve yerine

get;irilmesinden Bogazici'ncleki yil burada

care kalmarrusu olarak goturuldu,

ve Hamit iahta ciku. hemen

II. Abdulhamit
<;::Iragan sarayma

tutsak olarak yasarruru surdurdu,

tam olarak gerr;ekle$eKernal ve Ziya Pasa rnaoldugu

gibi gozOkuyordu.

Bu/gar buna/lml tlrmamyor. Rusya'y/a

sava~
Sirbiskahnca

beyinci olarak atandilar.

Ne var ki Murat hukumdar

Btl arada Balkanlar'daki

tan 30 Haziran Osmanh Eylul'de ateskcs ordusunun

durum ustun

daha da kotulernisu. karst karsrya

andan itibaren,
Pasa'run han-i sozunu humayuna,

israrla ihtiyat dinler Mithat

tavsiye eden Sadrazam Rustu olmustu, Tahta cikrstan sonraki

Pasa ve Yeni Osmanhlann tavsiye yerine, sadeIntihar toplanusi etti.
Sf-

1876'da lmparatorluga gucuyle isternek zorunda

savas ilan ennis, ama Ancak Rusya'da-

kalrrusu.

eLtigi gibi anayasa icin sornut vaatte bulunmak ce reformlara 5 Haziran Ardmdan, rasmda ve birkac 1876'da sabik padisah nedeniyle, oldurdu. Abdulaziz bir kabine Naziri

iliskin rnuglak bir Hade konulmustu. Cerkez Hasan adindaki bir kolagaResn Pa$a'YI 15 Temmuz'da

ki Panislav duyarligi bu srrada atesliligin dorugundaydr. Sirbistan'da hayal kinkhgma ugranus olan Rus Panislavistleri aruk Bulgarlara yonelrnisti. Rus hukumeti Bulgarlann yasadrgi bolgelerde verilmesi geni$ kapsamh takdirde iliskin savasla reformlar tehdit caltsu. yaptlmasi ve

15 Haziran'da, Huseyin

Sl kendi kisisel sorunlan kisiyi tabancayla refonncular

Iiili ozerklik
gihere,

icin Istanbul's baski yapmakta, etmekteydi. Konferansm uluslararasi bir konferans

talep-

Avni Pa$a'YI, Hariciye

leri karsilanmadigi Balkanlar'a rek buyuyen

In23
113

Bu olay gOt; dengesini

onere-

claha koktenci
112

lehine degistirdi.

bunahrm

hafifletmeye

Aralik 1876'da Istanbul'daki ilk toplanusmda delegeler, Osmanlr delegesinin Kanun-i Esasi'nin ilan edilrnis oldugunu act klamasiy la saskmliga ugrad liar. Bu ana yasa oze II ikle 1830 Belcika Anayasasmt esas alrmsu ama bazt maddeleri
(ya da bosluklan) ve padisaha ona daha rnustebit mesrutiyet Esasi'nin bir nitelik yoneurninin verrnekte daha sonralan gore Kanun-i haklar oluyordu.

sureyle

Rus isgalinde

kahyordu.

Bulgaristan

kuskusuz,

bu

sureden sonra da Rus nufuzunda kaldi,

sa Avusturya ve Ingiltere'yi

zaranna
reba-

oteki Avrupa gO;;lerini, bilhasgecirmek icin gereken sok etkisini yaraurusu. ama Osmanhlara acirnalarmdan dolayi degil, eger Avrupa guc dengesi yururlukte kalacaksa
harekete Balkanlar ve Kucuk Asya'daki egemenliginin kave Ingiltere'den aruk "Dogu bunalmu" haline gelmi$ olan "Dogu Sorunu"na kabul edilebilir bir cozurn bulunmasi icin Haziran 1878'de Berlin'de bir konlerans yaprlmastna yol acn, Btl konferans, IB14'cle Vivana'da baslarrus butun buyuk Avrupa guclerinin kauldigi buyu k konf eranslar d iz isi nin son u ncusu 0 laca k 0. Ba I kan bul edilernez gelen baski ve askeri gO;; kullarurm tehditi, halklart onernsiz ve devletlerinin oldugunu sonucunda Antlasrnasr'nm Romanya, ko nleranstaki gerek nufuzunun Berlin ise soylerneye

Antlasmarun

imzalanrnasi

kullanacagi
Osmanhlara aya mesruti Hiristiyan hale gelmis

onernli bircok ayncahk

getirmekteydi. ilani ile butun Imparatorlugun

Rusya'mn

olmasmdan

dolayi. Avusturya

verilm is oldugundan

butun tslahat tarusmalan gereksiz Buyuk guclercc yapilan butun Have oncriler Babiali tarafmdan reddedildi, Sonuc olarak konfcrans basansizhga ugrad: ve Rusya, Bosna-Hersek'i isgal ("trnesine nza gosiermek suretiyle Avusturya'run iarafsizhguu bolgelerindcki kazandiktan garistan'da Burada saldmlarma sonra 24 Nisan az direnisle Pilevne'de IB77'de savas Han etti. BaslanBulRus sekilde durduruldular. gl<;ta Rus ordulan Osmanltlar

karsilasn. Ama sonradan Aralrk ayina kadar

yok.
Antlasrnasi. ancak ip-

beklenmedik

Konleransm Ayastefanos tal etrnemisu,

ortaya

cikan

Mayis aymdan

kosullanru halifletmis,

karsi koydu.

Ruslann sonunda cepheyi yartp gecmesi Osmanlrlann etkin dircnisini sona erdirdi. Subat ayt sonunda Ruslar, lstanbul'a sadece (Yesilkoy), 12 kilometre Burada

hklarim
zanclan

uzakhkraki

Ayastefanos'taydtlar imaraKaralam anla-

nlrrus,
Balkan Osmanh yordu.

3 Mart 1878'de Osmanhlar Antlasrna, kazanclanm LlI:': kauna kazanclarrru

bir ban.'? antlasmast icin kelimenin Ege vc Karadeniz kurulmasnu,

Sirbistan ve Karadag yine bagunsrzkazanrrus, ama Sirbistan ve Karadag'm toprak kacok azalnlrrusn. Ozerk hir Bulgaristan ortaya cikaarna baslangicta ongorulenden daha kucuk olrnus ve daglari boyunca ikiye bolunmustu; guney kisnu, ozcl
bicimine tabi basmda kahyordu. Hiristiyan valisi olan bir Iiman kenti gibi kahvilayeti Aynca, olarak

zalandi.

Bu antlasrna

bir yonetun

nuyla bir yrkim olrnustu, smda buyuk dag'm sindeki muazzarn

Rusya'run,

bir ozerk Bulgar devletinin

Batum dahil Asya'daki nin karsihgmi da Osmanh Bosna-Hersek'i, ses cikarrnadan

kazanclanrun

<;ogu oldugu Avusturya

toprak

(Karadag

savas onceKara-

hem Avusturya

hem Ingiltere parcasi olarak

mudahaleleri(gene! anlamkalmis olan) padisahm

buyuklugunun toprak

ulasryordu) iceriyordu,

ve Sirbistan'm Sirbistan,

zorla koparrruslardi; Irnparatorlugu'nun Ingiltere kabul etmekten

daha kucuk

dag ve Rornanya

bagimsrz oluyordu. Tesalya ve Epir'de genis kapsamh islahatlar uygulanacakn, Batum, Kars, Ardahan ve Dogubeyazu Rusya'ya ierkedilecek ve Ermenistan'da islahatlara baslanacaku. Dahasi, yeni Bulgar devleti iki ytl

ise Kibns'i isgal etmisti.

baska secencgi yoktu,

114

115

Gerici Istibdat ya da Islahatlarln Dorugu? Sultan II. Abdillhamit'in Saltanatl

7.

tu ki, II Abdulhamit redeyse istanbul acik elestirilerin etti. Kanun-i Bu andan mesrutiyet degil,

14 Subat 1878'de gelmesi

(Rus ordusunun ve hukumete suresiz (her

netatil

kaprlarma artrnasryla) Sultan

yonelik

Meclis-i Umumi'yi II. Abdulharnit,

Esasi de askiya almrmsu, itibaren yoneumine ne kadar olarak Hugeri donulecegme olarak konusu olarak dair hileli sozler surdu.

1880'e kadar surdurulduyse mutlak bir hukurndar tarnsrna kumdarltgi kucu buyuk

de) 30 yil sadece sultan da hukum oldu. 19. sonuna goruyordu.

yuzyrl Avrupadogru, kan dobasurtlBu izlenimin iktidardan Cumhuriyehayat bulgormodern bir devave

hsi ouu, ozellikle ve gerici olusmasinda,

hukumdarhguun bir tiran 1890'larda mirasctsi durduran

Ennenilerin

kanh sekilde Turkiye yeniden

mast etken olrnustu, Berlin Antlasmasi durum 187Tde lerince kokten icin Osmanh milletvekiH bazi yerlerde imzalandigmda, secimleri 19 Mart'ta Istanbul'daki ongorulmus Araltk resmen ic siyasal oldugu 130 ve ti'nin tarihcileri mektedirler, tarihcileri, mini haua

Abdulharnit'i

1908-1909'da

ala$agl eden Jon Turkler'in degismisti. parlamenrosu Meclis halk tarafmdan vali tarahndan Anayasa'da masrru bir kusak suresince 1960'lardan onun saltanat dorugunu oldugu

de, onu Irnparatorlugun

bir gerici olarak Tanzimann

1876 ve Ocak a<;llml$tl. hie; yoktu medi.s-

bu yana ise Turkiye'nin

yapilnus,

degil, vi.layet ve sancak ilgisi hemen atamalann yapilan

donerninin simgeledigini

ve Imparator!uga ancak

secilmisti. Surece halkm

halka gettrmis cizmektedirler,

yararlanrn

vurgulayan de dogrudur,

Iarkh bir tablo ikisi de

secimlerin

Her iki gorus

yerine gec;tigi gorulmekteydi. Bununla

beraber, Meclis daha dogrusu secilmislerden olusan Meclis-i Mebusan'm cahsugi iki donem boyunca milletvekilleri iyi is cikardilar, Bircok
milletvekili, sil geleneginin ruslerini hie basanh halkm deneyirn eksikliklerine ragmen, de sorumlu ve Imparatorluk'ta secim bolgelerirun bir sekilde temgoolmayisina

ism sadece bir yonunu anlatrnaktadir.

Devaml,lIk unsurlar,
Gercekten luk'taki tanbul'u de Tanzimat ancak

islahatlanrun
Abdulharnit Bu araclann baglayan dosenmisti.

ana temasi olan idart doneminde lmparatortelgrahl. hatlan, telgraf Is-

gercekten olamadr.

ternsil etrneye
hemen veren ve nazirlara olanak hukumeolmus-

rnerkezilesme.

gayret etti. Yasarna gorevlerinde nzasmi neden almadan

ise Meclis-i Umurni padisah

haberlesme Avrupa

araclanndaki

e;arpici ge1i$me sayesinde en onernlisi ilk telgmf sonra Ondan

Buna bir olcude,

gerceklestirilebilmtsu. nm Savasi srrasmda

ulkeyi yonetrnelerine

sisternine

KIagl

anayasa

olmustu, Vine de Meclis-i Umumi

biciminin de
0

tin isleri yonetme yeri idi. Gercekten

116

elestirildigi etkin bir tarusrna

denli elkin ve ofkelendirici

luzla yayilrrus ve Abdulhamit doneminde her tasra kentine ulasrms, boy Ieee merkezi hukurnete ilk kez tasradaki me117

haberlesme ve onlan denetleme olanagmi saglanusu. Ortaya usta bir telgraf\1 ordusu ciknusu. Demiryolu insasi, bugun de oldugu gibi, cok buyuk yatJnm gerektirdiginden cok yavas gelisiyordu, ama yine de dosenen hal uzunlugu bu yillarda hayli anti. Osmanh lmparatorlugu'nda ilk demiryollanm Fransiz ve Ingiliz sirketleri insa etrnisti. Bunlar, denizden uzak olan tanmsal icbolgeyt (hinterland) ana limanlara baglayan kisa mesafelerden olumurlanyla suyorlardi. lzrnit-Haydarpasa ve Bursa-Mudanya hatlan 1873'le kurulmustu, Izrnir'den doguya, verimli Buyuk ve Kucuk Menderes ovalanria isleyen hatlar ise daha eskiydi, bunlar 1866'da cahsmaya baslarmslardi. BLl birkac yuz millik derniryolu hatu 1880'lerde ve 1890'larda birkac bin mile

bazi kesirnlerinin
dtrrrusn.

kapitalist

sisternle

butunlesrnesini

luzlanetkinlik

Bu bolgeler,

yolculuk

suresi ve ekonornik

acismdan Marsilya
mil uzakhktaki yordu. Bu ileri teknik asker yazuninda min daha 1880'lerde, elernan baslarmsu, verirnli

ve Trieste gibi Avrupa limanlanna, yuz ic bolgelerden daha siki baglanmis bulunuaraclar, vergilerin roplanmasuida, muhafazasmda orduya yoneu-

ve kamu duzeninin ve basanh

modern

saglayacak

olrnasuu saglanusu. Ayrica okullar degisik burokrasi duzeylerine yeter sayida mezunu nihayet verrneye
gerek okul, gerek

1867 ve 1895 yillart arasmda

ulasu. 1888'dcn itibaren Fransiz ve lngilizler Suriye ve Filistin kiyilanndan ic kistmlara dogru demiryollan insa ettiler. Makedonya baskente baglanml$tl. 1892'de Ankara'ya ve dort yil sonra da Konya'ya ulasan Anadolu demiryolunun
(bir Alman sirketi tarahndan) insasiyla Ic Anadolu da baskente baglanrmsu. 1903'te bir Alman sirketine bu hatn Konya'dan doguya, Bagdat ve Basra'ya dogru uzatma imtiyazi tarundi. Bu, l. Dunya Sav3$1 oncesi yillarda buyuk gucler arasmda buyuk gerginliklere yol acacak olan unlu "Bagdat demiryolu"ydu. Bu hatlar sadece verirnli bolgeler He en yakm limanlar arasindaki baglanular olmayip, butunlesmeye gidisin ve merkezi denetimin cok elkin vasitalan idiler (ornegin askerlerin daha hIZlI hareketine olanak saghyorlardr). 1870'ierin mesafe Demiryolu yabancilann hatlanyla
118

ogrenci saytsi iki kauan fazla artrmsu. Ancak Hiristiyan C('maatlerin ogrenci yuzdesi Muslumanlannkine gore cok daha yuksckti. lleri eguim okuryazarhkta artisa yol acn ve Abdulharnit zarnarunda gerek yaymlarm saYlsl ve gerek baski adedi bakimmdan hizla genisleyen Osrnanh basmma
bir talep yaratrms oldu.

Onceki donemle olan (elifkiler Basin, Abdulhamit donerninin

hem Tanzimat'm

bir devarm oncu ca-

hem de gecmisten bir kopus oldugunu balanyla lRRS'den kiyaslamrsa, itibaren,

gayet acik bir sekilhazirlaruyor de liberalizrn. bir seyin da olaylanm iliskin doldurubir parcasi
119

de ortaya cikaran bir alandir, Gazeteler, 1860'lann artik daha profesyonelce ve daha buyuk milliyetcilik tarttsi Imasnu an larnh sekildc ansiklopedik yorlardr. bir kitleye

ulasiyordu.

Ne var k i bilhassa

siyasal konulann,

ozellikle

sonlanndan buharh sirketleri

itibaren gemiler

Dogu Akdeniz'deki aglr basmaya gemi sirketleri Buharli baglayan

uzun

ve mesrutiyetcilikle yasaklayau Gunun tarusmaktan siyasal

ilgili herhangi ve toplumsal

traginde

basladilar, de, baskeru sadece gemiler

(ok sen bir sansur menedilen ve edebiyat nulusun

tarahndan

gibi buharh hatlann

igdis ediliyor lardr. ymlar, saylalanrn Boylece,

ici ve cevresindeki man Ian verimli birlikte,

dismda, hemen
bulunuyordu. (hinterland)

hemen

gazete ve sureli yarcknolojiye urunleriyle

mulkiyctinde icbolgeye

\i-

bilim, cografya, tarih, (henuz

derniryolu

makalelerle

bazi bolgelerin

ve Osmanli ekonornisinin

sadece kucuk

olan) Osmanh okur kitlesinin siru saghyorlarch, geleyen, rejimdeki Padisah

dis dunyadan

haberdar

olma-

zayif padisahlar

ve gur,:tii. pasalar yuksek iliskinin

zarnarunda, burokratlarda

iktidar

merke-

zi daha ziyade Babiali'de,

idi, ama Babir padisa-

Donernin basrru, onceki donernden actk bir kopusu simtemel ideolojik yikrci gucler yon degi$ikligini tarnamen de goskarst terrnektedir. olarak gordugu liberaliz-

biali He saray arastndaki

belirlenmis degildi. hin bulundugu

ne oldugu asia veterince kararh

Simdi ise en tepede

me, milliyetcilige maida kalrmyor bu hareketlere neksel ve Islam!

ve me:;;rutiyelc;ilige

cik-

(Ali ve Fuat Pasalar da kendi zamanlarmda karst ctkrruslardi}, kendi saltanauntn geleniteligini vurgulayarak bunlarm etkisini

iktidar merkezi saraya, II. Mahmut zamamnda oldugu yere kesin olarak geri donrnustu, Abdulaziz'in son y illannda genisletilmis olan Mabcyill (oria Jaire), simdi muthis bir burokrasi icinde buyumustu,
bu donemde, En tepesinde, Mabeyin Musiri bulunuyordu. olan Gazi Osman 1897'de olcne

azaltrnaya da cahsiyordu. Bu egilirn Abdulaziz'in son yillannda baslarrus bulunuyordu. Ama Abdo.lhamit halifelik UBvan ve sembollerini kullanarak Islam dayanismasina onceki sultanlardan daha cok basvurrnaktaydi. Onun bu tercihi sadece yrkrci ideolojilere karst bir aglrhk bulma arzusunu sekillendirruiyor da toprak ayru zamanda 1878'teki kayiplann ve nufusu sonucunacismdan actsindan daha Asyahlasrrus

kadar mabeyn
muhalazakar Gazi Osman

musirligini Plevne savunucusu,

bir sahsiyet

otoriter ve
Pasa yapml:;;tl.

Pasa 20 yil boyunca tahnn arkastndaki en buyuk guctu, Abdulhamit devrinin bazi buyuk burokratlan, omegm (yedi kez Sadrazam olan) Kucuk Sait Pasa, Kibnsh
Kamil Pasa, Tanzimat gillerdi, ancak saraya aym ouern ve itibardan Boyle bir istibdat buyuyen onderlerinden asm yoksun daha az yetenekli olrnalan deitaat gostermi$ birakrrusn. onlan

daha M usl Uman lasrms 0 la n lrn paratorl ugu n ye n i d u rumunu cia tam olarak yansiuyordu. Padisah etrahna ve sl~fj seyhlerin tarlanmn ise saraydan Yabanci gozlemciler

toplarms oldugu fazla muhalazakar U/CInCI Islam'un destekliyordu. Islamci yenilik taraffazla destek
I

sisterninde padisalun kisiliginin buyuk onemi vardi ve bu kisilik 1880'\i ve 1890'h yrllar boyunca
giderek hskan bir sorun haline geldi. Abdulhamit sarayda donen genr,:catahve lik yillarmda (tahta cikugmda cadelelermdeki ta cikartan kusku indirebilenler de tuhalhk Padisahin, kalannm duygusu 34 yasmdavdi), 1876'da ihtiyatlr, kendisini

gormedikleri

anlasihyor, Is-

ve Hiristiyan

cernaatlerin

mensuplan

ve zeki bir kisiydi. Ancak, olaylar h izmetindekilere

cikar rnu-

la m iyet' e basvu ru I masm

mesi olarak g6rllyor!ardl, pa'nm emperyalizmi mil tehditi ahmda Muslurnanlarda lanna
)'01

atada n ka lrna bagnaz hgm nu kse toysa bu politika kendilerini Avruayncahkh icindeki konumlanve drsmdaki duyguen

deneyimi ve bilhassa
yaratrrusu,

karst guvensialik
ve Murat']

ve Hiristiyanlann g~ren, Imparatorluk duygudashk

Abdulaziz'I

tahuan

coskuya,

ve dayamsrna

niye kendisini de indirrnesinlerdi? ve kansaru olmadan kendi isini yonetme arzusu, boyutlarmda kendi kurdugu bir korkuya donusrnustu. ve her kaderneden

Bu kusku

yillar icinSonuc. basoldu. insarnn

a(,·IllI$11.Abdulhamit'in

lslamci

politikalanmn

buyui; aruu, hacilan Mekke'ye g61ii.rmek icin buyuk olcude gl1nu II 0 lcrin katkrlari y la 1901-1908 yrlla rmda ku rulrnus
olan Sam-Medine Abdulharnit arasmdaki Hicaz derniryoluydu. Tanzimat degildi. donemindcn Tanzirnat larklrlasudoneminde donerninin

Iaaliyetle rini haber vermeye ytld,z sarayi arsivlerinde

tesvik edilcligi ulke

on binlerce

i<;i bir hafiyclik Abdulhamit'in birikti.

agma gitgide daha Iazla bel baglamasi

jurnal

gl tck alan devlct ideolojisi

120

121

Padisah

icin kendi sahsina sadakaun

her seyden

once ge-

lrnparatorluga Osmanh lugunun

Musluman

gocu 18. yuzytl sonlarmdan olagelmisti, ve Kafkasya'daki

beri

buyuk capia yiyicillk ve adam kayrrmacrhgm yolu acilnusn, haddinden fazla eleman istihdarmyla muazzam sekilde sisirilrnis deviet daireleri buna Iazlasiyla olanak veriyordu. Daireler islevlerini akla uygun ve verimli sekilde yerine getiremiyordu: toplanru saraya yoneltebilecegi Halic'teki ans talimini c;ogunun kursun korkusu yuzunden , askeri donanmamn ordu Pabiriskelesi ni terketrnesine kullanmadan izin verilmiyordu; yapmak zorundaydt. olanlarm mezun

len bir endise haline gelmesiyle

ya$amll1iO bir ozelligi Karadeniz kivilarmda

Rus lmparator-

sornurgeci

yayihrru ncdeniyle, bircok Mtis]uman, kirni zaman asiretlerin tarnarm, Hiristiyan yoneticilere tabi ya$amakLansa Osmanh topraklarma goc etmeyi tercih eunisti. lmparatorlugun Avrupa'da sundiye Kadar elinde tutrnus oldugu topraklarda genel1ikle cok sayida Musluman nufus olmarmsu. 5imdiyse, nufusun 6nemli bir kisrru Mo.slumanJardan ve
Turklerclen olusmus olan bolgeler ilk kez olarak yabancila-

disah buyuk askerl yuksek okullardan

liberal egilimlertnden

alaydan

yetismis

ve modern
(kimi -ve onlan

haberdardi. Bu nedenlc de askerlik bilimine clair en ufak

yazma bilmeyen) suterfi euirrneyey6ne1di. Ordu bunlann ciddi

nn i$gali altil1daych; uSlehk bu, Musluman

koylulerin

yuk capta katliarna ugramalanna

nucta 800.000'in rine kacu. ustunde Bu insanlartn bircogu

goz yuman
tstanbul'da Anadolu'ya.

bubir i$galdi. 50bolgeleBal-

bir bi/gisi olmayan baylara guvenmeye icinde "rnektepli" lunme olustu, genl,: mensuplan bir sorun haline Ordu

de okuma

insan arta kalan Osmanh

kalnns, ama
Osmanh

ve "alayh" subaylar ve burokrasideki arasindaki

arasinda bariz bir bove ozellikle d6nemi giuib:;e

daha cogu, cok buyuk

zorluklarla

moral bozuklugu

geldi. Abdulhamit

bu bakrmdan,

kanlan'na, Girit ve haua Suriye'ye yerle$tirilmi$ti; bunun, 19. yuzytl sonlannda bir gfl( haline gelecek alan Hiristiyanhk aleyhtarhgl duygusuna katkist olrnustu,

Tanzirnat'm sadece bir devanu degil aym zamanda bir karikaturuydu de. Abdulhamit doneminin niteligi ve basanlan hakkmda
yarglya varrnak zaman, Osmanh icin, her seyden Irnpararorlugu'na once bu done min uzun bir son verrnesine ramak

Ir;durum Osmanh hukume ti, yuzyrhn basrndaki avru temel sorunlar-

la yani I,:e$itli cCl11aatier arasmda gelisen milliyet,ilik yuk gu<:;lerin basktsmm bilesimiyle karst karsiyaydr.

ile buDuru-

kalrms bir bunahm sonrasindaki nckahet doriemi oldugunun ayirdmda olmak gerekir. 1877-1878 ytllanndaki olayJar Irnparatorluga yrkun geurrnisti. Berlin Konferansi'ndau

sonraki toprak kaybi muazzamdi, Romanya, Sirbistan, Karadag, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Tesalya elden cikrms ve Anadolu'dan ve Kibns'tan toprak yitirilmisti. Toplam kaY1P Imparator1uk topraklanmn yaklasik ucte birine ve nulusunun yuzde 20'den maida
122

mu farkh krlan sey, buyuk go.o:,;lerinsirndi gitgide amans!Zlasan emperyalistler arasi bir mucadele icine kisihp kalrms olmalan ve bunun da "Avrupa Ahengi"nin eski gunlerinde oldugundan cok daha basanh sekilde Osmanhlann bu gu,-

lert birbirlerine dusurmesine imkan vermis olmasrydi. Osmanh hukumetinin nvnayacagi baska kartlan cok azdi. Biri
ozcll ikle de Fransrz , lngiliz ve Rus Imparatorluklarlllda

fazlasma ulasiyordu.

Bu lelaket sadece askert, siyasal ya da mali bir Ielaket 01-

sirurh kalmarmsn,

insani acidan da bir trajediydi,

dunyada lslam dayalll$maSl duygulanm diydi. Buyuk go,;:ierin bircok siyasetcisi

tahrik etme tehdiPanislam siyaseti123

nin bir blof oldugu di ve ornegin di cok ciddiye ratorluk araclanrun

karnsmdaydi

ama lam da emin degilleryoneticileri bu tehdikarst lletisim arurGelede ilerde, padisahm Irnpaarasmda oldugu icindeki kendisine temaslan gorulecekti. canlandrrrmsn. asugnu

rastnda,

kendini

"dunyadaki

300 milyon

Muslumarun

dos-

Hindistan'daki

sornurge

tu" Han etmisti,

aldilar. Gercekten Muslurnanlar

dismdaki geli$mesi

belirli bir sadakat

uyandirnns

Cemaatler arasl gerginlik ve (atl1ma/ar

Boylesine torluktaki onluyordu. buyuk bir uluslararasi cernaat Bu causmalardan ve Ermeni durum buyuk

Islam dunyasi duygulanm

guclerin lmparakansrnalanru en

rms ve Islam dayamsmasi cek ayrtca, bu duygulan donusturrnenin receku. Uluslararasi sime ugrarmsu.

causmalanna

elkin sekilde icinden cikilmasi

elkin siyasal

ya da asker! destege da goste-

gut;: olan
birlesulmBulnchepsi yam da

Osmanhlann durum icerisinde

alanaklanm

ikisi Makedonya rilmisu

sorunlanydi.
soma

Makedonya'nm Makedonya Sirplar, bilesimi

bir kisrru Ayastelanos'ta kalrrusn.

yeni Bulgaristan'la nulusunun olusan

cesitli g(J(;:lerin ralleri degiile 1860'larda yenilgisinin lstanbul'da sarsmusm-

ama Berlin Konleransr'ndan Makedonya Ulahlar milliyetcilik

1850'lerin Fransa,

sanlan Prusya

paratorluk'ta

basat bir guc,: alan

garlar, Yunanhlar, yah ulus olarak deniylc, kincien Ortodoks gelisen daha

ve kendilerini Makedonya'da yol acrnaktaydt. ama aynca Arnavut rakip

ayrt bir Makcdonbaska yerlerdeBunlarm azmhgm

dan kunulup eski durumuna kavusmaya calrsryordu. lnukarn arayisr icerisindeki Fransa, Osrnanhlann bas dusmaru Rusya ile alan iliskilenni sirndi, ozellikle selerinin oynayacagr (Mtsir halen de iyilestirmisu. Suvevs lngiltere'ntn tngiltere'nin Misrr ve Kibns Kanah'ndaki 1882'de hisMIYakllldogu'da de Hidiv Ismail'in olrnustu. olarak

kabul eden insanlardan

Iaz la soruna Musluman

Hirisnyarnych,

Musevi

saun almrnrs olmasiyla, esas kartlar bicimsel Istanbul'da artan

sira buyuk olcude ve Ortodoks hlar arasmda netleuernez mudahale lerinden Selarukte rulmus

ve Turk azmhklar

vardi, Bu topluluklann kilisesine suren

birbirine

milliyetci

ozlemleri Yunandegucleri 1893'te

s Ir' [ i~ga li, Bab !5!i 'yl e i lisk iIe ri cidd i se ki Ide ge rgi n lesti r m i$t i
Osmanh Imparatorlugu'nun yerini, Osmanhlar buyuk olcude eve olaAlmanya'vr iek guc) lrnparatorlugu'nda alaru yaraulmasinda darnsruanlan, ordusunu nuluzu ozelegumckte clurmadan parcasiydr). Almanya'mn Avrupah Muslurnan bir Alman lngiltere'nin alrmsu. guclerin

hakim olmak icin Bulgarlarla Makedonya'daki Gizli korniteler icin terorizrn lclerinde buyuk

rnucadele kiskrrtmak

durumu

hale gelirmi$li. etrneye kurulmus

nufuzu

ve gerilla taktik-

emperyalist topraklanrn ekonornik

en az tehdit Osmanli nufuz

edici olani

yararlamyorlardr.

en faal olanlan, isteyen

somurgeiesurmcmt, ve askert

olan ve ozerklik

~k Makedonku-

rak goruyorlardl.

Almanlarsa,

ya Devrimci ya Devrimci ozerkligi aralanndaki

Orgutu" He bunun,

1895'(e Bulgaristan'da

ve Bu!garistan'a

ilhaki isteyen rakibi "DI$ Makcdonoldugu denetimi alunda bir rniktar cahsrmslar, ve kendi Buyuk 125

basan sansi goruycrlardr. likle General ve Almanya'nm bu yurne kteydi. destekiiyorlardi, ekonomik Almanlar

Alman asked ve diplornauk Sultarnn

Orgutu" idi, Buyuk gucler her zaman

ve yabanu isi agirdan yuzunden sorunu sureu yle devreye girmeye

VOn der Goltz, Osmanh

gibi yine reformlan onerrnek rekabet ancak Osmanhlarm Diger buyuk

Panislam Osmanh

si yaseti ni de Irnparatorlu-

ahp geciktirmeleri Ermeni sorunuydu.

Kayzer II. Wilhelm, tarunnn

basansrzhga ugrarmslardr.

gu'n<l gen.;ekle$tirdigi
124

iyi yaptlrms

devlet ziyareLi. si-

cernaat

bir Gregoryen letlerine" layetler inin

"rnilletiyle" alnstnda

kucuk

Protestan buyuk

ve Katolik

"milkesirni

yonetirn

merkezini

isgal eutgt ve havaya cia gems caph katliamlar 1896'dan itiban soma sagladi ve kavga yatJ$tI.

ucurrnakla Osmanh

tehdit

boiunmus

olan Errneniler, oldukca

Anadolu'nun bir azmhk

dogu viagJrhkh

ettigi lstanbul'da giderek dcnetimi

oldu. Buyuk gU(hukumeti yuzunYunanis-

ler yine etkili olmadilar. Osmanhlann

olusturuyorlardi.
dugu bolgelerdeki bunlar yollan Anadolu yetc

Turkrnen

ve Kurt asiretlerinin Ermenilerin cogu koyluydu.

dogudan brrcogu bauya ulasan

01-

Yuzyrllardrr
onemli ucaret buyuk Er-

Avrupa'daki

Ermeni

meselesi

Anadolu'nun boyunca kentlerinin

den cok azalrmsken,

1897 ilkbaharmda

lmparator iugun 05guc-

go{,:etrnislerdi,

oyle ki, 19. yuzyilda de lstanbul'da

(yeni bir Girit isyaruru aciktan manhlarm kazanchklan odcmek runlann 1896'dan zukuyordu kendine

a~lga destekleyen) artu,

da onernli

tan'a savas ilan edip onu birkac halta icinde yerunesiyle alan gOvelli aniden ellerinde ama Yunanistau kesrnek (Makedonya, iopraklan tutrnalanna Avrupah

rneni yerlesim bolgeleri vardi. Yeni ortaya cikrrus olan milli-

Osmanhlann

iiik ideo loj isi IS 70'1erde ke nd isin i E rmen iler arasmda

baslach, Berlin Kongresi'nde bir Ermeni heye-

hisseturmeye

lerce izin vcrilmernis Milliyetlere iliskin

buyuk bir tazminat

zorunda kalnusu, Girit ) soberabcr g(\goreli

ti Anadolu'nun dogu vilayetlerindc reform talebinde bulunmus ama sadece Rusya'dan gonulsuz bir destek gormustu. Soma 18S7'de Ceuevre'deki multeci bgrencilcr tarahndan Hlll((lh (Can sesi) adh radikal milliyetci bir orgut kurulI11U$,bunu, 1890'cla Tillis'tc kurulan ve daha thrnh vc daha buyuk bir sosyal dernokrat orgut clan Ta5nabwyull (Ermeni lhtilal Fcclerasyonu) izlcmisti. (Ermeni Bu komitelerin cemaatinin henuz hedefi Er1;ogulllugudusunmcdunyanin

ve isyana olan destegini

Errnenistan,

hicb ir i coz u mle nrne m is ti. Bununla soma aglf siyasal bunahmlar ve Abdulharnit yoneumi

az cok hafiflernis bir on ytl kadar

bir istikrar saglarna yetenegine

MaJiye ve ekonomi

sahip OlmU$LU.

mcniler in bagunsuhgrydr
dikleri

nun, ozelli kle de daha ze ngin olanlarimn bir seydi bu) ve terorist buna, saldrnlar iIgisini ce kmeyi amachyorlardi. Hukumet bazi Kurt asiretlerini

yoluyla

Abdulhamit'in
kadar guclukler

miras aldigi ve sorunlarla

mali durum
doluydu.

da siyasal
Devlet

dururn yol

1875'le bor-

Humidlyc Alaylan

cunu odeyemernis

ve Rus savasi muazzam

harcamalara

denilen, Rus Kazak birliklerindcn ornek almrms yeni gayn resrni birli kle re alrnak suretiyle karsihk verdi. 1894 SO~lb8harmda bir dizi olay, Sason kazasinda Hamidiyc Alaylari tarafmdan yapilau geni$ capra bir Ermeni katlianu na yo! 9.<;rmsu Avrupa'da doguda bir olkc hrtmasi reformlari esti. Ancak Osmanh hukumetini baslaunaya zorlama yollanua

acrmsu. Bu yuzdcn Imparatorluk illas ctrnis bulunuyorclu ve zarnanm ekonomik bunalinunda zaten cok lazla cirnri-

le$1111$ olan Avrupa paTa piyasalanndaki

ligi de tumden yok olrnustu. 1878'de

itiban ve guvcnilirbans yapihr yapilmaz bore bunaluruna iliskin muzakereler baslarrus ve sonraki birkac yil zarhnda asarna asarna bir cozurn geli$tirilmi$ti. Daha once Tunus ve Misrr'da oldugu gibi cozum, 181"H

iliskin buyu k gur; 1crin kcndi aralarrnda yapn klan denerne kabilinden gorusrneler gLI{,:le arasi rekabet yuzundcn r hasansizhga ugradi, 1895 ve 1896'da doguda yine yaygm katliarnlar oldu ve bir Errneni gurubunun OSJ11D.ulJBankasi'nm
126

Mu/wrrcm

ile , Duyun-I Umumiyc idarcs 1'(DUl) nin kurulmasi nda bu lu nrnust u. Bu ku rul us Osman It devlet tahvi llcrini n Avrupadak i ham illcrrn i te msi 1
[(arufJ1ilJl1Csi 127

eden kisilerden

out

olusan 5000'in ickiler,

bir idare meclisiyle

yonetiliyordu. memur tekelleri yoSOI1-

soma ise cok daha yava$ bir luzla yeniden baslarmsn. lngiltere, yordu, urunleri) metleri Butun yuzyilrn Osmanh dortte basmdan en buyuk beri oldugu gibi, Osmanh tanm ilgibi hukulrnparatorlugu'nun yaklasik rarafmdan ticaret ortagi olmayi surduru(esas olarak Ancak, sirketleri ve Osmanh

modern

bir burokrasi

kurmustu
ulasacakn, vergileri,

ve buradaki

saYlsl sonunda sayesinde, ve ipek, alkollu

ustune

out

bu burokrasi alanlardaki dogrudan

bazi vilayetlerin birtakim

tuz ve tuum

ihrac mallanrun

bahkcihk

gibi degisik

birini ithal ediyor oteki ulkelerin

vergiler turunden netiyorclu. ra devlet duo

gelir kaynaklanru masraflar odenmesinde

hal mallanrun

yuzde 30 ila 40'101 saghyordu. Kita'daki

Bu devlet gelirleri borclanrun vergi tahsilincle gelirlerinin dogrudan Avrupa

dusuruldukten claha etkindi ucte birini vasitasryla

out

faizlerinin

kullamhyorve mundenetleOsmanh

hukumetten a$agl yukan

destek gorrneyen lngiliz sirketleri ve ozellikle Almanya karsismda re'nin toplarn yannmdaki yuzde ustunden yuzde 20'oin

yaunrn bahsinde Fransa kaybetmislerdi. Ingilte50'nin ustune oysa Alman yaunrnyuzde idi. sanayii, ozelliklc ciddi :;;eBununve ayakta Genel 25'in pa)'ll1l yaklasik

tazam

devlet

payi bu donernde yuzde

aluna dusmus, 1 civarmdan yaunmci, olan Fransa el sanatlari

mekteydi.

sermayesiniu

out

ekonornisine yonetiminin
olduklan

mudahale ediyor olmasi ve Osmanli yava$ yavas islerlik kazanmasi, Rum vc Ermeni aracilar m Tanzimat donerninde ekonomide geli$tirmi$
guclu konumlannm hukurneu etkisini uzun bir olcude azaltrrusn.

Ian bar iz sekilde

ciknusn.

Ama en buyuk

yuzde

30'clan yuzde 50'ye ctkarrms Imparatorlugun geleneksel

Abdulharnit

bir sure disarrdan

cok az

kiyi bolgelerinde,
kilde etkilenmis la beraber, olarak kurulan melerde

ucuz ithal sanayi ve etkilenmeye yeniden

urunlerinden

bore alnus ve aldigmdan tiro Yeni borclanrualar

<;01< daha

fazla, eski bon,' odcrnis-

devam etrnekteydi.

Abdulharnit

ancak 20. yuzyil basmda hiz lanrrusu. saltanatuun Avrupa'daki "Buyuk Bunahm':a te-

bazi sinai sektorler

yapilanrms

kalrrus veya tamamiyle bu yeni sanayiler ipck Iabrikalan,

yeni bazi i$ kollan

turemisti,

sadul eden ilk yi rrni yrl mda, uluslararasi ticaretin buyumesi de yava$ olmusiu. Ticaret 1896'dan itibarcn Avrupa'run SInai ekonomilerindeki

(Bursa'da Ermeni
Usak'taki imalathaneleri ucretli

girisimcilerce
Selanik'teki isletOndan

hah sanayii,

tyilesrneye kosut olarak,

1830-1875

bira Iabrikalan cahsan,

ve kirernit

gibi), kucuk

yillanndakine gore daha yavas bir hizda olmakla heraber yeniden artmaya basladr. 1888-1896 yillannda lmparatorluk'taki yabanci sirketlcrin
ilk dolaysiz yauruulan si) demiryollanna yapuncilar gerccklesu. Yatmrnlann cogu (ucte iki-

son derece dusuk ve cocuklara

lonca dtsi ernek-

cilere , cok defa kadm gaynmuslimlerin Yeni sanayilcrin lerinin ginlik Osmanh yetkililer uygulama dogrudan yaratml$tJ. yetkilileri cok deb, zorunluklan

da yaruyordu.

fazla isciye sahip sanayi kuruluslanrun

mulkiyetindeydi. buyumesi Geleneksel tarahndan yabanci

yuzde 90'dan lazlasr

modern toplumunda sirketgerloncalar Simdiyse rasyonel ta-

yapilrmsn. Bu yatmm patlamastru tesvik eden kismcn kar arayisi idi. (ozellikle de Osmanh hukumeti
icin butun riski ortadan ikna edildiginden ve yeni demiryollan yatmmlar kaldrran kilometre garantisini oderneye beri). Ama, empcryalisrler cevresinde nuluz alanlari 1896'1905'ten

ve Avrupa'mn Osmanh olarak sirketlerce

ise kansrnasr,

kentlerdeki kavraulan

korunagclmislerdi. loncalarm

arasi rekabetin olusturrna dan sonra

128

arzusunun

da buyuk olcude etkisi olrnustu. ani sekilde azalnus,

ile ezilmis

geleneksel

yabanci

lepleri arasmda

sikisip kalrmslardi.
129

Jon Turkler Goruldugu gibi, hukurnet le Hrristiyan cernaatler, ozelliklc nufusunun

avi'nin, liginde

digeri ise sabik padisahtn mason

dostlanmn

6n~erSon-

yapilrms,

her iki giri-:;im de basarrsiz bir orgutlu

olrnustu.

raki on yll it;;erisinde onemli sik: hukumet

eyleru olmad~ arna

Erme nile r a rasmda misu, arna Sultan

ki iliskile r yillar gecti kce ;;:0 k ge rg in 1<,-,;;Imparatorlugun Musluman

buyuk \'ogun lugu tarafrndan sev iliyordu. Boy le olrnamasi icin bir sebep yoktu, cunku, lmparatorluk'taki koylulerin varhk icinde olduklanru soylcmek abaruh olsa da hie 01mazsa koyluler cogunlukla savasm, a<;ligm ve salgm hasiaIIklann buyuk yikun la rmdan zarar g6rmem isle rd i. Veha yuzyihn ortalarmda buyuk bir sorun olmaktan crknus, lifo ve ko le fa 1880 so n ras t nda ge rile rnist i. Son u ( o la ra k , 1870'lerin sonlarmda yaklasik 20.000.000 olan Irnparatoriuk nufusu Abdulharrut'in saltanat donerrrincle yuzde 37 arusla yuzyihn sonunda 27.000.000'un OstUL1Cciknusu. Anadolu nujusu daha da hIZiL artnusn. Abdul hamit'i n en buyuk zaYIlllgl, kend i gelisti rdigi cgitim kurumlarmdan rma, yani Osrnanlt ciknus yeni burokrat ve subay kusak!a-

aydin zumresine sadakat asrhyamarms o lrnasiydr. till pareto rlugun arta kalan 1(l51m Ian III t;:agda~1 Avusturya-Macaristan Irnparatoru II. Franz Joseph gibi bLItun U Y Ic 111 U ha Iaza e tm cdc d ik ka ti cekece k cI creccdc basa n h oldugu one surulebi lirsc de, kendi hiz meti nde kileri yon lendirrnede VC onlara ulasrlacak bir amac sunmada tamamiyie basansiz kalrrusn, Mulkiye ve Harbiye'de egitim goren yeni kusaklar, hem liberal ve anayasal dusuncelerin hem de kitaplanru gizlice ok uyup, tarust rklari Yen i Osmanhlarm Osmanh yurtseverl iginin ctkisinde kahyorlardt. Kanun-i Esasi askrya ahndrkian hemeu sonra, Abduihamit'i indirip yeriuc, hakkinda tamarnen iyiJe$tigi soylcnuleri dolasan olmustu,
130

denetimine ragmen okullarda ham temp hir calkanu surrncktcydi. 11k 6rgutlu muhalefet Loplulugunun 1889'da, Mekteb-i Tlhbiyc'de kurulmus oldugu anlasihyor; bu tarihte don ogrenci, amact anayasa ve parlamentoyu geri getirmek olan lftihad-I Osman! Cemiycti'ni kurmu~tu. Sonraki birkac ytl boyunca bu ccrniyet cok yavas sekilde buyudu. Cemiyetin bazt uve leri padisahm zaptiycsi tarafll~da n t U lU klan nus, bazrla n ise d rsa n ya, r;og un Iu kla da Po. ris e kacarak uuuklanmalaan kurtulabilmisti. Bunlar Pa~is'te risale ve dergilerde Sultaru sertcc elestiren multeci Osman It me;;ruliyeh;ilerindcn kucuk bir iopluluk buldular. Bu topluiugun 6nde gelen sahsiycu, Osmanh parlamC1~tosundan bir millelve\.:;ilinin oglu olau, Bursa eski maarif muduru Ahmel Riza'ydi. Ahrnet Riza oteki multecilerle birliktc lLtihat ve Terald,j Cemiycti (lTC) adinda kucuk bir ccmiyet kurruustu ve 1895'ten itiharen de Osmanhca ve Fransizca dillerinde Mc:;;vcreL gazetesini yaymlamaktaydi. Topluluk Fransa'da kendine Jt'une~ 1iuo (jon Turkler) aduu vcrmisti.
lsianbul'daki gizli cerniyetin bazt hususlarda Ittihat vc

Terakki Cemiyeti'yle birlesugi ve bu cerniyet iu adiru kulIan rnakta old ugu unlasihyor, Errucni bunah rm (1894-1896)
sirasmda , Abdulhamn yoneliminin gozden dU$(ugu lTCnin ve
(Lye

uluslararasi
hukumet

acidan tecrit edildigi bu yillarda, sayisi aniden hLZlI sckildc arunrsn. Cemiyet'in darbesi terti plemcye tesebbus ancak haliye orgulu lui tutuklarmsu. Irnparatorluk Avrupa'daki

1896'da bir

eLtigi aulasih yor,

gizli tertibi ortaya crkarrms \:c t~n.ipl.·iklednden <,:ogu sOrgime gondenIl111$1I.

mesruriyet hareketi ciddi bir darbc YII zarhnda muhalefetin

icindcki
Oil

V Murati

ge<;irmek amacryla iki silahh bid sabik Yeni Osmanh

giri-:;im Ali Su-

Bu giri$imJerden

'em isti. Sonraki

muhecilere

kaydr. Ara stra

aglrli k merkez.i bI .., un ara surgun yer131

lerinden harekete Riza'mn

kacabilmis genellikle pesinden

jon Turkler

kauhyordu.

Bunlarm

geh$i

za bir kez daha SOrgondeki mustu. Ne var ki hareket Arahk Mahmut jon du. 1897-1899 1899 yihrun SabahaUin muhalefet ne kadar Mustafa role benzer tin, Ahmet maktaydi. gad devlete liberaldi, haline bolunme kaymbiraderi)

hareketin

tarusmasiz

onderi

01-

yeni bir ivrne kazandinyordu. cunku Jon Turkle'rm istekli haline gitmeye

Aynca rehepsi Ahmet olmasi ve ka-

ciddi bir darbe yemis bulunuyoren sonuk zengin zamaruydi. (Abdulharnu'in Paris'e sonraki gelisiyle olumuonce oynadtgr olusturicin asbir bu milliyetcisi
VI"

kabete de yol aciyordu, met Riza'run dar asmya Riza'nm Murat'm Kafkas 1895'te Rrza'run manch

yillart hareketin aymda,

degildi. Buna sebep Ahgelmis kabul ederneyecegi anlasihyor. Mizanci hocasi sonra (me ve fazla

bir pa.o;;anm, ogullan

kacan

bir pozitivist Ki$iliginin ilk buyuk Murat,

ve Lutfullah'la hareketi Pasarun canhhk

Fransa'ya Celalettin kazandt. Turkler

dini reddedisinde uzlasmaz 1896'da kokenli Kahire'de

cogu jon Turk'un ve gecimsiz

Pasa'run

kacmasiydi. Iiderligine

de bir payi vardi: Ahmet meydan once okuma Istanbul'da olarak hilafetc

U<; yil

bir kisi oldugu

arasmda,

bir kusak arasinda tehdidi

Fazt! Pasa'nm Rtza'mn Sabahattin, ve serbest oysa Ahmet 1902'de

Yeni Osmanhlar otoritesine giri$imin en ciddi gucune

Paris'e gelisiyle oldu. Eski Miilkiye Mizancj

bir rolu oldu. Ama, simdi buyuk lmparatorlugu

oglu Sabahat-

cikardrg:

Mizan'm

yoneticisi

canlandirmak manan

kavusmustu. Imparatorlugun oucm luguyla

Kendisi bir liberaldi,

buna ragmen, Riza'dan grubunun baskan

kankstz

lslamt niteligine
Bu konuda, icindeydi;

cok daha

Riza gitgide bir Osmanh

Hareket ikisi arasmda

veriyordu. uyum

mOheciler

cogun-

gelmekteydi.

bolundu

bu grup kendisini,

Paris'e vardrk-

Paris'te duzenlenen

ilk "Osmanh milliyetleri

Liberaltemsil

tan sonra Ahrnet Riza'run

yerine lTCye

yrh baslannda
merkezini lrklanrun

Mural ve bir grup taraftan

tasidr.

secii. 1897 lTCnin yonetim

(Errneni
0

len Kongresi"nde
Bu kongrede edilmisu. dahil oldugu luga yabanci cak vasitalar ginden Ermeni

aciga cikn.
Impararorlugun brgOt!erinin butun ve Sabahattm'in grubullun

Cenevre'ye

Ancak alu ay sonra, Sultan nan savasinm dan yararlamp geidi. derildi, Baskenue, uydurma kazarulmasi icerdeki tarunrrus

Abdulharnit

kansik-

en kotu [aslmrn bitmis oimasi ve sayesinde) butun ve dtsardaki

yrl yapilan Yuolan inbarmustesinden toplandt ve sOrgune gbnde Mizanci islahatlannbasarolarak icin

~ogunluk, gerek siddetin ve gerek ImparatormOdahalesinin Abdulharnit'i ortadan kaldiraolarak kabul edilebilir oldugunu Han eui. Ahettisonrasmda CemiyeSabahatTrablusbir darget,;irile-

artmis muhalefetin

met Riza ise Imparatorlugun Prens Sabahattin Cemiyeti'ni tin'in grubu

bagunsizhgi

icin endise Kongre

Jon Turkler temsilcileri

her iki vasuayi da kabul etmedi. once "Osmanh bolunme alman

bir durusrnadan aym zamanda olmalart"

soma Trablusgarp'a padisahm

HOrriyetperveran resmiyet kararlar kazandi, geregince, asker! hayaia

ti"ni ve sonra 1906'da kurunca, Kongre'de Osmanh

Te~ebb{js-i $ahsi ve Adem-i Merkeziyel

Murat'i ve bazi onde gelen jon TOrk'O "Sultana da yardunci rmsn. g6S termeye diplomasi ti. Onlann
132

icin geri donmeye olan bu anlasrnayr arpahklan inaruhrhk kabul

ikna etmeyi bir ateskes etmis olduklari

lTC Sultanla hizmetinde

garptaki

garnizonunun kalkisuysa

yardnmyla

ca hs t Iysa da, .Abd u Iha mit yo neti mind e ya da ve gOvenilirligini yuirmis-

be duzenlerneye medi. 1905-1906 daha milliyetci

da bu giri~im Ahmet kanadi

<;ogu Jon Turk onderi tavn Ahmet

yillan

hareketin

Rtza onderhgindeki icin en hayati yillar133

Rtza'yi hakh cikarrms

ve Ahrnet

RI-

ve merkeziyetci

(11.Osmanli milliyetci ligi de me~rU(iyet<;iligi de 1904-1905 Rus-Japon Savasi'yla ve bu savastn bitimindeki birinci Rus Devrirni'yle bir canlrhk kazanmisn. Btl savasta, ilk kez bir ASY<l clevleu Avrupa'run buyuk ernpcryalisr gLi(,'lcrinden hiriui ycnmisti ve bunu izleyen kargasada Car, Rusya'da bir rasa III a In ec lisi n i ve bi r 61<; fide mes rutiye tc iligi ka bul e zo rlanmrsn. Heinen ardmdan, 1906'da, gcri kalmis lran'da bile ruesrut i bir devrim olmusiu. Btl olaylar Osmanh muhalclct harcke tine esin vcrici olmustu, daha uygulamaya yonclik hi r seviycde 1St', iki yen i jon Turk'un, Bahattin Sakir ve Dr. Nazun'in Paris'c gcli~leri harekete gu<; katnusu. Ahrnet Rrza uygulamaya yonelik bir siyasetci olmaktan cok hep blr kuramci OlmU$IU, ama yeni gelenlcr ITCye ilk kez, Irnparaiorlugun bircok IOSl11111da ve kornsu tilkelerde subeleri buIIInail ve elkin bi r Sf krctcryasi ile ileusirn araclart olan sasb lam bir orgutsel ternel saglarruslardi. IlJOTde butun rnuhale let hare kct in i Pa ris'te bir iki nei kongredc hirlestirmek icin ycni bir girisimde bulunuldu. Bu kez irusiyatif Ermeni gruplanndan gclmisti ve yeniden orgutlenmis alan ITC bile siddct yoruemlerinin kullarulmasnu kabul etrnisu. BLl tavrr dcgislkhgmtn ncdeni lmparatorluk icindc ki gelismelerde yauyordu. Gerek baskentteki buyuk yuksck okullardaki ve gerek tasra merkczlerindcki 1<0.(,.'LII< yerel gruplar 1896 yihndaki buyuk tevkilauan kurtulmus ama aralarmdaki ternasi yittrrnislcrdi. Surekli ye ni gruplar kuruluyordu, arna iclerinden hicbiri ulke capinda sistemli bir orgutlenmc agl kurmayi basaramtyordu, ta ki EylOI 1906'da Selanikte Osmanll Hurriyc/ Ccmiycli kuru!a1141 dele Cemiyetin kuruculan gen<; burokrar ve subaylardan olusuyordu, iclerinden kimileri 1896'dan once ITC'ye kaulnH$11. Cemiyetin arkasmdak i it iri gu<; Mehmet Talar'u. Edirneli bir posta mernuru olan Mehrnct Talat, esk i rrcv, kaulchgl icin 1896'c!a Edirue'den surulrnustu ve simdi Sela134

nik Posta- Telgraf Mudurlugunde telgraf baskatibi idi, Onun orgutlerne dehasi sayesinde Osmanh Hurriyet Cemiyeu Makedonya'da luz la yayrlrrusn. C;:ok onernli bir geli$me de, 3.0rdu (Make donya) ve 2.0rdu'dan (Edirne ) subaylann cerniye te kaulmalanydi. Bunda Ucuncu Ordu'nun kurmay subaylarmdan Binbasi Enver basrol oynarrusu. Selanik grLlbu 190Tde Paris'tcki multecilerle ternas kurrnus ve Ahrnet

Riza'nm

Prens Sabahattin'inkilere gore daha uygun bulduklanndan, gruplanm onun grubuyla birlcstirme karan alnus ve lTCnin geleneksel aduu kendilerme mal
etrnislerdi. Ancak bu ada ragmen lrnparatorluk'taki muha-

dusuncelerini

Ie ret harcket i ue hakim ni k te k i me rkezd i.

ohm merkez

Paris'teki

degil Scla-

Imparatorlukta ve oze Hilde ordu ice risinde 1906-1908 yillannda, pahahhk (enllasyon yuzyilm ilk yillarmda yeniden hrzlannusn) ve maas odcmelerinin nonnalden daha gecikmesinden dolayi hosnutsuzlugun anugl anlasrhyor, Irnpararorlugun birco k degisi k bo 1gesi nell' bclgelere ge<; rnis grcvler ve kucuk caph isyanlarla ortaya cikan hosnutsuzluk belirtileri ortami hazrrlarmsu, ama Temmuz 1908 Devtirninin dogruelan nedcni Makedonya sorunu idi. o yilm Haziran aymda Rus Can ve lngilterc Krait VII. Edward Balok kiyrsmdaki Reval'de bulustu. Ingilrere vc Rusya, Alrnanya'ya karsi eluyduklan ortak korkudan dolayi giuikce birbirlerine daha yakmlasrnaktaydi ve bu nedenle her iki ul ken in devlet adamlan aralarmdaki sorunlann baz ila n III cozrneye ca hs: yo rdu. (I ka 11son uc lardan b i r i, MOl kcdonya sorununun cozumune yonelikti; vabanct denetirnini esas alan bu oneriye gore padisah sadece gorunuste hukurndar konumunda kalacaku. Reva] g6rii$mesinin haberi (lngiltere ve Rusya'run Osrnanh lrnparatorlugu'nu parcalamaYI kabul euikleri soylentisiyle beraber) Selanik'e ulasrnca, IT C ey Ie me ge<; mcye karar verd i. Bu zaman la mada
135

muhtemelen, hukumet ajanlannm orgutun unsurlanru 0[taya cikarmak uzere olduklanmn kesledilmesinin de bir etkisi olmus olmahydi. Cerniyet uyesi subaylar (aralannda Enver de vardi) esgudumlu bir harekatla, askerleriyle daga cikrp Kanun-i Esasr'nin geri gelmesini talep ettiler, Sultan Makedonya'ya once gOvenilir subaylar ve sonra da Anadolu'dan asker gonderilmesi suretiyle isyaru basurrnaya cahsu, ancak subaylardan
kimisi olduruldu, ve gernilerindeki lTC kiskirucilaruun et-

Turk farihinde Jon Turk donemi

(1908-1950)

BOLUM II

kisinde kalan askerler isyancilarla savasrnayi kabul etrnediler. Padisah pes cui ve 23 Temmuz 1908 gecesi otuz yilhk bir aradan sonra Kanun-i Esast yeniden yururluge konuldu,

136

137

ikinci Me!jrutiyet Donemi

8.

1908 Melrut;yet Temmuz

Devr;m; ve 2. (Trak ya) Orsonucuydu. bu yeterincc

1908 Dcvri mi 3. (Makedonya) subaylarin Avrupa'daki

duiar i'ndaki luihatci lrnparatorlugun

eylemlerinin
vilayetlerinde

acrku, cunku lTC, Mesrutiye: rejiminin ycnidcn kuruldugunu ilan eunek ve Mesruuyeun yararlanru halka aciklamak icin her huyuk keutc heyetler gondermisu, Bu heyetle-

rin basmdaki luihruct subaylar, bu degi$imin gercck sorumlusunun padisah degil Cerniyet oldugunu acrklarnaya ozelIikle dikkat ctmislerdi. Ama dururn, Asya'daki vilayetlerde ve baskeru Istanbui'da cok Iarkh gorunuyordu. Abdulhamir rejiminin sib sansuru Makedonya'dan gelcn haherlerin halka ulasmasma engel olmustu, Bu nedenlc padisah olaylara ilisk in kendi yorumunu basan He sunabildi: hain damsmanlan taralmdan aldauhp ulkenin rnesrutiyet yoncumine
hazir olrnadrguu dusunrneye aruk mesrutiyet sevkedilrnisti, icin zarnarun ama simdi ve Kendi nzasiyla

gddigi sonu-

cuna varnusu.
139

Haber bildiren ya'daki

etkisini

bir kere gosterdikten

sonra (bu biraz za-

Multeci manlara

hareketinin olanlar

onderleri

gibi lmparatorluk

dahilinkahrabu kisihare-

man alrrusn, bir haberdi)

gazetelerdeki

cunku baskentteki ilk duyuru, yeni secimleri baslrksiz, goze carpmayan uc satirhk
ve Asya'daki halkm tepkisi olaganustu ve Musluman, Yasarrun Makedonbir seMuseayrusi olrnustu:

de surgunde ler, devrimden nun, Bahaettin konumlar lanik'ten lTCnin

da, lstanbul'a

donduklerinde
Buna ragmen icindeki muhalefet

yara.<;ilfsekilde karsilandilar. once lmparatorluk

Istanbul

halk tepkisirun

ketiyle en cok te masta bulunmus elde edernediler. gelenlerin bu cosku hatta

olan iki parti orgutcusutam nufuzlu siyasal gu,' Se-

vine ve ferahlama vi, Hlrisliyan terileri yaplyor,

vardi, her meslekten birbirini kutluyordu.

Sakir ve Dr. Nazim'm drsmda, lTC icerisindeki iktidan elinde kaldi. havasmda yirmi oldugu

her cernaatten insan caddelerde kardeslik gosbir sekilde dahil kadar dair genel ama dile gebaskeru aturarak yakalaymcaya ocunu ve hafiye ahyordu. siyasal

simdi daha iyiye dogru degi$ecegine

tirilmemis bircok orgutlerinin brrakrnayarak Mesrutivet n ozgorlugunon gosterilerle sonraki bir beklenti bilinen yerde halk, memur!an uyelerinin getirdigi

vardi. Aym zarnanda, islennden pesini

na alrnayisi,
karsi koyrnus karnuoyunu cok kimserun lYC liderleri lerini kendi onkosullanydi rakrat baslarmda Cerniyet, rnevcut henuz

ytldir buyuk

kendi denetimi alncabalar harcayarak

tahttan indirrne-

ve vermis

padisahi

rnis olmasi sasilacak onu

eski rejimin temsilcilerinden devnminin kalmarms, dusunce, etkisi sadece lsciler sevincli

bir seydi, Bunun bir nedeni, padisahm istedigi sekilde yonlendirrnesi sayesinde birolaym kahramarn olarak gormesiydi. dizgingllvenmedikleri ger,:irecek guvene toplumunda halde, onu azledecek

ifade ve toplan-

ya da ofkeli

padisaha ellerine

aynca isciler arasinda yaygm calkanfiyat aruslanm yuzde (devrimden 20'ydi) te lali enflasyon

gucu kendilerinde Yas ve kidern,

bularmyorlardi.

Hele hukumetin
otoritenin

ttlara da sebep olmustu.

hie sahip degillerdi. cok onernli buve otuzlaruun Bu yuzden uy-

ilk iki ay icerisinde

Osmanh

etmek icin ucret arusi talebinde bulunrnuslar, talepleri yenne getirilmeyince de imparatoriugu bir grey dalgasi sarnusu. Aln ay icerisinde 100'On ustunde grey olmustu. Halkm siyasal hosnut kamu usulunu yasasrm gosterilerde olan hukumet, kesiminde getiren IYCnin icindekileri sendikalan destegiyle daha sonraki lTCnin cunku -anayasal do kup yasaklayan, cikararak donemi Ierah Iamasmdan kapilnus ve zorunlu hakem bu grevlerden korkuya

ve cogu yuzbasi ve binbasi ya da kucuk yirmilerinin sonlarmda olan Jon Turklerde ikisi de yoktu. yegledi, korumarnn ve siyasal

olan yaslan siyaset hukurnetin erisilmis

islerini Sadrazam
cline birakmayi siyaset ozgurlugu lTCnin

Sail Pasa yonenmindeki Bu arada, islerine rnudahale ederek,

gun g6rdiigu ustlenmisti,

zamanlarda mesruti

ve grey eylernini

son derece tepkide boyunca

guclestiren is
bulurunustu, hernen hir,:

be k~iligini elinde

Sonraki yrllarda, olarak

hicbir resrni sorumluiktidart

Bu yasa isci hareketini yet doneminin grey olmadi. rolu ilginctir, sarnpiyonu

etkin sekilde grevcilerin 6rguthi

basurdi ve II. Mesrutiugmulmasmdaki

lugu olmaksizm yaratan lTCnin

baski uygulayan gorulecekti. bulundugu

(Ulan gizli bir cemiyet bir etken oldugu mudahalede yerine,

bu konumunun ilk causrna,

istikrarsizhk padisahm,
tercihiatadogruya

bozguna 6zgur!ugun iscilerin

en onde gelen
pek de fazla 01ka-

olan- Cerniyet,

Harbiye ve Bahriye nazrrhklarma ni onaylamak mak icin israrda bulunmasmdan

iliskin sadrazarrun kaynaklandi,

mayan ozgurlogunun basunlmasmda gayet acik sekilde pitalistlerin tarafim tuttugunu gostermisti.
140

bu nazirlan dogrudan

Sait Pasa pa141

disahr

destekleymce,

Cemiyet

onu

isulaya

zorladi.

Onun

yerine Agustos ayinda, lngiliz taralran runan /(Jbnsll Kamil Pasa atanrh. Devrim sonrasindaki aylarm

bir liberal olarak taolayr otuz

yildrr

crkuklari ve lTC'nin hukurneti denetlemek icin parlameutoclaki o;;ogunluguna bel baglayarak arka planda blcltgl bir
dururndu.

en onemli

ilk kez yapilan sccimler idi. tTC devrim oncesinde sadece Avrupa'daki vilayetlerde cok guclu bir tasra orgutune sahipu, Sirndiyse orgutunu Asya'daki vilayetlerde ve Kuzey Afrika'da yayma cabasi gosteriyordu. Yeni subeler kirni zarnan, Abdulharun'in surgune g6nclermi$ oldugu kisilerden olusan
rnevcut yere] muhalclet n ustu rulmesi doktorlar), sahipleri
SU

31 Mart isyanl lTC, devrimin sasiruci basartsmdan soma ulkedeki en sozu ge<.;en guO;; oldugu halde, 1908 yih boyuuca ve 1909'ul1 ilk aylarmda muhalefetin iki turuyle artan sekilde ugrasrnak zorunda ka Id I. Biri , sec imlerde basansiz a Ian ve gittikc;e kizgmhk duyan Ahrar F,rbm'llln muhalefetiydi. lTCnin baskisuta AIJrar FlrkuSI uyelcri gibi ollie duyan Karnil Pasa da bu ropluluga kaulnus ve kendisiyle lTC arasmdaki ilisk iler giuikce gerginle$mi$li. 14 Subat'ta lT C Karnil Pasa'vi gorcvinden aunayi ve ycrine Cemiyet'e yakm olan Huseyin

topluluklanrun
I,

tTC orgutlerinc

do-

re t iy Ie ku ru lrna luayd tuccarlar, olusuyord

IT C ni n su be o rgu tve toprak

SI rf

Ie ri gcnclli k le , mesic k sahiple ri (ogret men ler, avuka liar,

Muslumau ittifaktndan louca baskanlarr u. Cerniyet vererek neredeyse diger

Muslurnanlardan
ni parlamentoda 288 sandalyenin

bilhassa cia Turklerden

sandalyc garantisi

olustugu

haldc yeuyruk!a.

ca lrsryord U. Son unda Turk!e r yuzde '50'sinin biraz ustunc sahip oldular, Sccimlerde lTCnin yarn sira aday olan tck orgl'lt, Prens Sabahattin'in (0 da geri donrnustu) taraltarlarunn Eyiul ayinda kurmus oldukian yeni parti, OSI»al1ll A/mlr Firha.'>I'ydl. Ancak hu partinin ulke capinda bir orgutu yoktu ve sadece bir sandalyc kazanabilmixn

n n isbirl igi n i e Ide etmeyc

Hilmi Pasa'yi geo;;irmeyi basardr. Mu halefet taraf m dan arnansiz bir basm kampanyasi basladr, buna lu.ihatcrlann ya ym kuruluslan tarah ndan aynen karsihk vcrildi. 6 N isan'da, en siddetli Ittihatci aleyhtan olan gazetelerden birinin basyazart olan Hasan Fchmi -rnuhtemelen bir luihatci g6revli tarafmdan- olduruldu, Ertesi gun yaprlan ccnaze toreni Cerniyet aleyhinde bir kitle g6sterisine donustu, lTCnin karsisma cikan ikinci rnuhalefet turu, ozeilikle
ulema ile tarikat seyhlcrinin zakar dinci cevrelerden Rarnazan Iotograf alt tabakasmdan ve tiyatrolarm ve kadmlarm olrnustu. Volkan olan muhalakapanrnasi, hareket ozgelmekteydi. meyhane

ragmen, hu hatcrlan n etkisi dogruda n 01maktan cok dolayli idi, cunku luihatcilar lmparatoriugull bircok yerinde ITCnin kcndi uyelcrinden cok, isimlerinin luihatcrlan n listes i nc aday olarak yazrlmasma izin ve rcn ycre] esrala bel baglarnak durumunda kalnuslardi. Bu, parlamcntodakl pani disiplininin cok zayif olmasi deruekti. Boylece devrirn vc sccirnler sonrast onaya cikan sryasal dururn, sarayin iktidaruun gemlcnrnis ama yok edilrnernis oldugu, Babtali'nin basta gelen burokratiaruun IS78'den btl yana ilk kez baglmslz bir siyasi e trne n olarak ortaya
M utlak zakre
142

Ekirn 1908'(' rastla yan

ayi sirasmda,
cekiminin

yasaklanmasi gosteri

gOrlugiinun bendi

kisulanmasuun ialep cdildigi bircok olay ve en

3 Nisan'da, gazetesi NaksiMII-

az iki ciddi ve siddctli

seyhi De rvis Vahdeti'nin CemiyeU'nde siyaseu

etralmda Jon karst

143

coktandir
lwmmeJi Tiirklcrin

faal bir toplu Iuk olan dinci asmlar, IUiluul-1

6rgOtlendiler. Bu topluiuk, yaklasirmna ve din disi, dunyevi

buyuk caph bir propaganda lttihatctlar ve yabanci tun bu it; cekismeye

duzenledi, gozlernciler, get;mi~ aylardaki ragmen, bu-

lesmisu;

olenlerin

cogu subaydr,

arna i(,:lerinde unlu

ltrihat-

cilarla kansnnlan
Itnhatcilar

12 Nisan 1909 (30 Man 1325) geeesi baskentte lslarn'm ve serive artan gerginliklere silahh henuz ann geri gelmesi adma bir ayaklanrna patlak verdiginde lam bir saskmhga nan ve lTC tarahndan guvenilir icin getmlmis ugradilar, 0 geee, Taskisla'da yerine

kacrmsn. Bunun sonucunda, lTCnin o:,:ogunluga sahip oldugu MecIis-i Mebusan'da yeterli sayi kalmarmsu. Vine de, mecliste
hazir bulunan milletvekilleri askerlerin tsreklerini kabul et-

iki de milletvekili bulunuyordu. yeraluna kaymis ya da baskentten

bulu-

bir hafta once g1.\ya daha az askerlerirun gecmeleri esir

tiler ve aym zamanda

da, seriaun ve anayasamn

beri, isyam bir

muhafaza tTC on-

Arap ve Arnavut

olan Makedonya Cok sayidaki

taburlan

subaylanru

edilecegini ilan ettiler. Ahrar liderleri ilk gOnden aleyhtan bir olaya donO~tOrmeye ve Abdulhamit yet aleyhtan
yet-i

tamarnen

alarak ayaklanddar.

softayla, medrese ogrenci-

ve isyamn

gerici, Mesruti-

leriy!e bi rlikte rnecl is bi nasma yu rud ule r. Sa bahleym 0 nla ra gittikce daha cok asker ve uJema kauldt, Hukumet ne yapacaguu bilrnez haldeydi. gaze alarnarms, bunun Ke ndine bagh birlikleri yerine zabtiye mudurunu dinlerneye gondermisti. sevketmeyi gosteriei Askerlerin azledilrnesi (Ahmet Riza)

taraftan

yone gitmesini

Bu arada, Cemilslamiyc'de birlesen ust rutbeden ulema ise ·ayaklanmaYl hie desteklemernts ve 16 Nisan'dan itibaren de lemeye (,:ah$ml~lar ama ba~aramaml$lardl.

llmiye-i

kalabaligmm
sozculeri

isteklerini

acikca kmarrusn.
lTC Istanbul' dan surulrnustu Makedonya'daki birler alrnaya duzenlemis konumunu baslauustr. ama la~radaki, korumus ve derhal ozellikle karsi de ted-

alu istekte bulundular: Harbiye ve Bahriye nazirlanrnn subaylann baska yerlere gonderilmesi

• Sadrazanun, • BaZI Ittihatct degi;;ti ri I mesi

Tasra kentlerinde

halk gosterilen tutrnussureinandirrnak

• Meclis-i Mebusan'in

luihatci Baskamrun

ve meclisi ve sarayi telgraf yagmuruna

tu. Halkl anayasarun

IIIiIlet ve killeri

tehlikede olduguna

• Baz: lui ha tc I
nlmasi

n in lstanbu I'dan uza klasn-

• Seria/In geri getirilmesi

• lsyanci askerler icin gene! af. Bu talepler karsismda Sadrazam ogleden sonra saraya gidip istifasrm day) sadrazam Harbiye Nazrn lara ovgude sundu, olarak isufasi Sultan atandigi ve butun tarafmdan kabul edildi, Ertesi gun, renksiz bir diplomat Musir Ethern

tiyle, bilhassa Makedonya'da propaganda savastru kolaylikla kazanrrusu. 15 Nisan'dan itibaren de isyanctlara karst askerr bir sefer baslatn. Bu sefer icin kurulmus olan Hurekef Ordusu, 3.0rdu komutam Mahrnut Sevket Pasa'mn yonetugi duzenli birliklerden ve bu birliklere takviyede bulunan, o:,:ogunIugu n u Ar navu tlan n olusturdugu. kahramanlanndan nullo. birliklerden

olan Tevhk Pasa'mn (OkHan edildi, Yeni kabinenin ziyaret coskun etti, onbir sekarst en gen;ekkarsilanacagma

1908 Devrimi biri olan Niyazi Bey yonetimindeki goolusuyordu Bu askerler istanbul yakmlaOrdusu'nun kenti kuvvet bunuu zobir ardiger
145

Pasa askerleri isteklerinin unlu

bulundu

nna trenle getirildiler. Meclis-i Mebusan, Hareket heyet yollamis, dmdan arna olumlu orduyla

dair soz verdi. Askerler kilde kutladilar, az yirmi kisinin

144

ve softalar zaferlerini sonuclanan

ruyla almasuu onlemeye cahsmak icin ordu karargalun.i hir yamt alamarms, kalmaya karar heyettekiler vermis,

Ayru zamanda,
olmesiyle

lttihatcrlara bir katliarn

milletvekillerine bulunmuslardr.

de kendilerine 22 Nisan'dan

kanlmalan itibaren

icin bir cagnda iki

rimi'ne rnustu).

yol acanlar

bu modern bircoguna

egitim

gorrnus yonetimi yukselip

subaylar rutbcleri

01indi-

parlamenronun

Sirndi bu mektepli

subaylar

de alrruslarsubay olmanedenlebirlalim

meclisi Ayastefanosta (bugunku Milli olarak birlikte toplanrmsn.

Yesilkoy) Mecli,\-i Umumi-i

dr. Alayh subaylarm

rilmis ve daha kotusu ya son verilmisti. ahsrruslardi, likte abdest yonternlerini ri vardi. Eski ordunun simdiyse

yol verilrnis,

air kademeden

Hareket Ordusu 24 Nisan gunu sabah erken saatlerdc fazla direnisle karsilasmadan kenti isgal ern. lsyan basunl-

Askerlerin talimler

de memnuniyetsizlik sirasmda

gevsek disiplinine
molalanm ettirmek

ve rahat ortanuna baska seylerle Prusya

dikran
ruldu: rnelerce

soma,

sikiyonenm
dahil edilip

altmda

iki asker! Bircok

mahkerne Ahrar

ku-

Dervis Vahdeti mahkum

cok sayida

isyanci serbest tahttan

bu mahkeonderi

ve narnaz

kaldtran, isteyen

idam edildi.

zorla kabul

geny subaylarla

tutuklandi, 27 Nisan'da, tonun

ancak Ingilizlerin
halen birlikte Mehmet

basktsiyla
toplanu

btrakrldilar,
indirdi, Yeriolarak

halinde

olan parlarnen-

iki meclisi, Sultan Abdulhamu'i

karst karsiya idiler. Mesrutiyet devriminden bu yana sekiz aydir acikca laik yasalar crkarulrnadigi halde, all rutbeden u/cmLl belirli bir
sekildc, tehdit devrirnin yol ac,;ugl ortam degisirninin zarnarunda kendilerini ozcllik le gec,;emeyen
IU-

ne, kucuk kardest tahta ciku. hilir. Farkh minden Abdulhamit

Resat Sultan

V. Mehmei

ettigi duygusuna bgrencilerinin idi.

kapi lrmsu, Bu toplulugu

askeri hizmetten

N isan 1909'elaki olaylar icin birkac farkh neden gosterl letopluluklar duzeninin farkh nedenlerle Mesrutiyet yoncn. hayal kmkhgiua

tahrik eden bir tedbir, smavlarmdan din okullan tulmamalan yasalarmi gelebilecegi
<,:U tamamen

artik muaf sorumsuz diline

ugrarrusu.
uyeleri olarak bunlara

Eski rejimin yasamlanm jurnaller casusu

ytktlmasi
kazananvermis dada dahild i.

Jon T urk toplulugu ve sahip ortarrun Ahrar muhalefeti Karsrdevrimi

icerisinde, oldugu

lui hatcilann
tekelini

si-

Jan cok kotu etkilernisu, Yeni hukumetin irelerinde lanan isnhdam

padisaha politikalan,

ikudar

dolayan

olan lstanbu l'da faal bi nierce eski yoneurnin fazlaltgma binlerce Istanbul adam

hukumet

akilci ve hesaph

hukumet

kaYlrmaCihgmdan amaclannsu. islerini

kaynakHer ka-

ile olan uyusmazhk da isyamn meydana yaraulmasina yardrrnci olrnustu. kimin baslatngr meselesine gelince; lTC suve

son vermeyi

Sultan Abdulhamit'in gden 0 sualarda, odemelerin

Seyh Vahdeti'nin
muhalefetin

lUi-

derneden
nuyordu. Ordudaki

devlet memuru
gibi, devleun geni$ kapsarnh

kaybetmis olrnustu.

buluoldugu

had-, Mulwmmt'di'sinden rma yikrrusu. masmda sinda ve askerlere

dinsel gorunuste

omuzla-

ana gelir kaynagl

isyancilarda parrnagi

bol pam bulunrnaalnnla yapilrrus dusunulrnustu.

bir ke nue bunun

sonuclan

01-

bashca slklllil kaynagi,

askeri okuilar

ve Harhi-

da Abdulhamlt'in

oldugu

yede egitim g6rmi.i.<;;IIlcl1tcpli subaylarla, all kademelerden yeusip gclen alayll subaylar arasmdaki surtusmeydi. Alayh
subaylar 6denmi$ eski rejim tarafmdan ve Istanbul kayirilrms, su baylardansa rnaaslan duzenli taDevicinde ve civannda Birinci Ordu'ya

Ayru nedenle bazrlan, Ingiltere He Osmanlt liberalleri arasindaki yakm iliskilcri g6stererek lngiltere'n in bulasrrus 01masmdan kuskulaurmsu. Vine de padisahm ayaklanmanm 11 go.no. boyunca son defece ihtiyatlt davrand Igl aciku r. Askerleri onlann aciktan acrga tarumamazhk acrktan etmernekle berabcr, ne taleplerini a<;lga desteklemis ne de eylernle147

yi n olunmuslardr. mU$LU (bunda

146

Mektepli

kusku

du yu 1-

hakhydilar

da, cunku

1908 Mesrutivei

rini yonlendirrneye ginde, gorunuste

cahsrrnsn,

Hareket

Ordusu

kente

girdi-

Kar~adevrimin da ba!;ikomutan Mahmut lkinci Sevket

basunlmasryla Mahrnut ~evket

iktidar ordunun,
Pasa'run eline Birinci

bilhassa ge~mi.<;>ti. (Istanbul),

onu rahat karsilamis ve saraydaki

re direnis gostermemelenni da, isyanla herhangi Isyancilarca onunde yapilan tarukliklar,

askerleemretrnisti. Sonradan arularmbir iliskismin oldugunu yaianlamisu.

talepler, liderlerinin asker! mahkerneler yeralan partisi Aharulannda

Pasa uc ana ordunun,

dile getirilen ve muhalefet

gi'ne getirildi. 1909'da okuyacak

(Edirne) ve Ucuncu (Manasnr) Ordulann MufettisliMahmut Sevket Pasa'nm otoritesine ne SadHilmi Pa$<I kabinesi, Pa$<I kabinesi, Sonucta, degildi. ne onun souraki yerine Arahk birkac yll soge(,;en Haklu konumda

razam Huseyin

bas tahrikci

olarak siyasal muhalefet

ne de lTC meydan

saldmlannda lttihatci kisileri ve i!;iyerlerini secmis olmalan da bu gorusu desteklemektedir. Bununla beraber, Seyh Vahdeti ve Ittihad-i Murar'l gostermektedir, lsyancilarm hammedi cevresindeki oldugu dinci muhalefetin, harekete acrkur, ayaklanrnamn orgutlen~esinde li bir roiunun ve askerlerin gecirilmesmde onern-

resince, ordu her hakundan hukukun ustundeydi (zaten Ternrnuz 1912'ye kadar da sikiyoneurn vardi). Ote yandan, Cemiyet orduya kansmadigr surece arzu ettigi yasa degi.<;>ikliklerini duzeninin yapmakta

Cok buyuk bir olasrhkla,

ayaklanrnayi ilk kiskirtan liberal muhalefet olrnustu, Kendi gucunu oldugundan fazla gorup, dinci topluluklan kullanabilecegini dusunrnustu ,ama ayaklanmamn baslamasirun
hernen ardindan taya cikrmsu. 1909 karsidevrimi na vilayetinde miyetin tasraya tam olarak yayilmanusu. Ama hakimiyet kuracak konumda olmadigi or-

Meclis-i Mebusan, Mesrutiyet hedefleyen bir yasama programma giri:;;ti. Agustos 1909'da anayasanm bazi maddeleri sonunda tam bir rnesruti ve parlamenter rejim kuracak olcude degi.<;>tirildi. Bundan boyle padi!;iah, sadece sadrazarm ve seyhulispeki$mesini lami atarna yalruzca hakkma feshedilme sahip bulunuyordu. almamast yaprlmasi Parlamento durmnunda ve antla!;imalann sonraki aruk fesheakkabinenin gOvenoyu Yasalann

Boylece , Iuihatct

serbestti. aglrhkh

karsidevrime baglanabilecek eski rejimin

bozulmasmt

bir siddet olayt olmustu. Adabazr taraftarlan, merkezi hakisaldirmak icin Iirsat bildonusmus ve cok sayrda

dilebileeek,

dururnunda

ise 0.0;; y icerisinde sea

cirnler vapilacakn.

Ittihatcrlara

di parlamentonun
Bu anayasal sinde toplumsal

misti. Ayaklanma

bir katiiarna

Er-

imtiyazma gecmisti. degi!;iikliklerin ardmdan, slmrlamaYI

aylar rceri-

meni yurttasi katlcdilrnisti.

merkezt otoritenin
bzgiirlokleri

gO~lendirilmesini amac;layan cemiyetler,

ve bireysel ve bazi yasalar

1909-1913 yll'arindaki siyasa/ {eki~me

Cemiyet jiminin mustu. 1918'den Iena halde sarstlrmsu. ve Cerniyet'in Bu anlamda sonraki taraftan

ge~irildi: karnu toplanulan, rekoyne de

e:;;kiyahk ve grevlere

Karsidevrim, Mesrutiyet
oldugu turden oldugunu modernlesrne onaya

politikalarmm

zayif ve dayamksiz karstdevrirn haleflerinin

, ne Ittihatcrlann

unutmayacaklan

hem sarsici

iliskin yeni yasalar He yeni -ve kisulayicr- basm yasasl gibi. Askerlik hizmeti hakkmdaki yeni bir yasa Musluman gaynmuslim b0.10n Osmanh erkeklerini askerlik odevi de yOkumlu kIhyordu. Yeni butce saraym nufuzunun azalrms 01dugunu gosteriyordu, cunku sultan ailesinin hareamalanrun ucte ikisi kesrlmlsti. Son olarak, maaslarda kesintiye,
erken erneklilige ve rutbe tenziline gidilerek hem hurokrasi
149

bir deneyim
148

hem de bir ders olmustu,

ve hem de (Mahrnut budanmis ve yeniden alaydan sonraki

Sevket Pasa'mn duzenlenrnisn. birkac

izniyle) Orduda,

subay

taktmi

na tepki

olarak,

1908 sonbahanndaki Iuihatct almadi, sahip

birinei uyelerinden

kongresinde olusan bu bu

Abdulhamit ustunucte biri

siyasal bir paru haline gelmeyc Ancak , parlamentonun parti Cemiyet'in surdurdu, meclis grubuna yerini Parti disiplinine lTC liderleri ic t uzugu

karat verdi. onunla yan yana varhgim

zamarunda
misti. deb

yukselmis

subaylann \'ogu tasliye edilyIi boyunca onbinin a;:;agt yukan

Sonucta,

subay, basks deyimle subaylann iasfiye edilmis bulunuyordu. 1909-1913 yillannda siyaseueki

olmadigmdan
rnerkez-i (genel

dolayi

tam guvenmiyorlardr asil iktidann umumide partiye aruk sadece

vc dolaurnumi

suren sorunlardan

biri ordunun

ya-

yrsiyla lTCnin

ni subaylann

rolu ve digeri -halen gizli olan- Cemeclis arasmdaki ITCdeki

(ge ne l merkez ) ile kalem-i

sekreterlik) onay-

miyct ile onun egemen oldugu

Rutbe ve kidernce
numlari sayesinde

kO<;Gk olan subaylann

Iliski idi, koordu Or-

kalmasrm
ki ancak Nisan

saglaml$tl.

Meclisteki

daha fazla soz hak-

1914 sonrasmda, 1909'cla sindirilmis kuruldu;

dusunrneden
sonraki

Iazla siyasal nufuza

sahip olmalan

layan bir kurum

haline geldtgmde

verildi. 1909-1911 kurucusu

icindeki
dunun

disiplinc
Nisan

cok zarar veriyordu,

askcri hiyerarsism]

cunku siyasal hiyekl1~tarmak Mahmut isinc istedi.

olan muhaleler, bazisirun

rarsi subaylarm icin mudahalcde hasretmelerini

alt ust etmektevdi. be lirten terketmelermi kabul edildi. ayru

cia yavas yava,;; yeniden yeni bazt partiler

ortaya ciku.

yillaryillan nda
eski

aymda Cemiyet'i
bulunmus aksi takdirde

degil anayasaYI oldugunu sadcce

tTCnin

Sevke t Pasa, subaylarm

kendilerini orduyu

askerlik

Buna ozde ITC riza gosterdi. sma iliskin onergeler Bununla tTCnin bcrabe

Subaylann olaylar sonucta nuluzuna

siyaset disi kalmazamanda,

lTC kongrelerinde r, Nisan'daki acisindan kendi

kurueulan ise ya daha libebir cizgiden yana ohm muhalif l tti ha tct lard]. Biri nei obek te, 1909 sonia n na do gru k u rul. mus olan Mutcdi! Hiirriyctpcrvcran Firhas: ile Islahal-I Esasiyc-i Osmani_yc Flriwsl bulunmaktaydi. Bunlardan ikincisinin vonetim merkezi Paris'ievdi. 1910 ilkbahannda kuru], , arna digerlerinin ral ya da daha muhafazakar m U$ 0 Ian Ahali F I rhas
J

hasuulanydi,

siyasal konumu

kendi asker uyebel baglarms

ile 1911 basla nnda

kuru lmus

0 Ian

lerine ve ordu uzermdeki

01-

dugunu

gostermisti. Anayasayi ae1ko;;a ihlal ettigi haldr-, halen hizrnette olan subaylann mecliste oturmalanna izin ve1910 sonrasmda siyaseie iSlememekleydi, ve silahh yeniden ortaya

Hizb-i Ccdid (Yeni Patti) ikinci obege mensuptu. Hizb-i Ccdid, lTCnin asm milliyetci politikalanndan ve laik egilimlerinden Sadik'in dus kmkhgma ugranus olan eski lnihatci bicirnde, biri subaylann Miralay Miralay Sadik tarahndan kurulmustu, Paradoksal

rilmisu. askerlerin ozellikle orgutlcdi

[I.

cikan muhalefet
siyasalla$masml elde ederneyi nee karsm

kansrnasi

ve ordunun lttihatcr

bashca siyasal isteklcrinden

ama Istedigini

kansmaktan
Bu donern, ortaya cikisma

kacinmalan
orgutlu

idi, lTCnin

gizli bir cerniyet

siyasete 01ilk Dev-

ayru muhalcfer,
Mesrutivet Ayru durum menlo arasmdaki iktidan
150

ordu icenstnde bir ayaklanrna suresince doncmi

brr hareket
kaldr, parlalTCvi lTC b:l-

maYI birakmasnu

da talep etmekteydi. sosyalist faaliyet in lmparatorluk'ia lstanbul'da kucuk da saline oldu. sendikalan bir solcu

ile tehdit

etti, Bu ikilcrn

c,:ozOmlenemeclcn Muhalelet

ikinei sorun

icin de, yani CemiyeClc icin ktnamaktavdi.

aydm cevresi vardi ve bunlar rirni sonrasmda rnasina karst cikiyorlardi.

luihatcrlann
ve grey eylemini

Mesrutiyet yasaklarrus

iliski icin de gecerliydi.

sorurnsuzca

kullandigr

Bu gruptaki

bashca sahsiyet,

01hli151

rah. dergisim
Eylul karsm, 1910'da gercek

r;lkaran

Sosyalist

Huseyin

Hilmi'ydi, kurdu. cok ilerici

Bu zat Ismine libemecliste

Osrnanh Sosyalist
bir sosyalist Parti cok kucuk

Flrkasi'm

etmelerinin mayan

parti olmaktan ve hie nufuzu

ral bir partiydi, temsilcisi

bir topluluktu,

dismda hernen hemen hie ortak noktalan 01muhalazakarlar ve Iiberallerin bir ylgmlyd\. Bu durum yine de partinin kisa vadede etkisiz kalmasma sebep
Kurulduktan uc hafta soma, ycnip herkesi sasirtacak seFTC adaymi am secimi kazaumayi karar degor-

yoktu, Partinin, Dr. Refik Nevzat tarahndan yonetilen Paris subesi Fransrz sosyalistlerinden biraz destek goruyordu.
bUlunmuyordu 1910'da Arnavutluk'ta buyuk caplr bir ayaklanmamn patlak verjsi ve 9 Haziran'da unlu muhalif gazeteci Ahmet Samim'In oldurulmesiyle kazandr. yetinin ranndan Ahmet hernen korkan muhalefelteki

olmadi, basardi.

kilde lstanbul'da Cemiyet vermisti, netlemede

aruk harekete 1908'den

gec;me zamarumn

geldigine

beri hukurneti, hakimiyetinl

sarayi ve burokrasiyi yiurrnekte oldugunu

buyume yeni bir ivme

Hasan Fehmi

bashca silahi olarak meclise gOvenmi~ti, feshi n i tezgahlamakta saglamasmdan dolayi

simdiyse

Samim olayi, 1909'daki hernen bir kopyasiydi Cemiyet, Temmuz

cinatek-

rneclis uzerindeki rnekte ve meclisin dagiyla cogunluk

ve kar$Idevrimin aymda

yd I. 1912 ilkbaha-

onde gelen bazi

nnda yapilan secimler Turk tarihinde, lTC'nin nir. Sonuc olarak yeni Meclis-i Mebusan bir alert olrnus, yalmzca bir avuc muhalif rneclis, simdi meclis dI,?1girisirnlere tin gozunde isteyip, admdaki tehdidinde cunku hicbir rnesruiyete takdirde tarahndan lttihatct

siddet ve g6zitaatkar Bu

mu~alineri gizli bir tertibin ortaya c,:IkanlrnI$ oldugu bahanesiyle tutuklaturdi Yine de muhalefet buyumevdevarn ediyordu ve 1911 yih basmda durum
0

sorall sc(im diye biliCerniyet'in aday secilrnisu,

denli ciddile~ti

ki,

lTC uzlasmadan fell yausnrmayn kurnetten cekildi

yana bir tavir taktumak sureliyle muhalecahsu, Talar dahil bazi kan lttihatcrlnr huve 23 Nisan'da, nufuzu giUikc,:e artan Midile getirilen muhalefet taleplerinin

baslarms olan muhalefeMayis ve Haziistifasuu

sahip degildi. hukumete yapilacak aguhkh

ran 1912'de Miralay Sadrk ve arkadaslan hukumetin

ralay Sachk tarafindan

razi olmadrgi
btr topluluk bulundular.

Halaskdr
silahh meclis

Zabitan
mudahale

kabul ~dildigi on maddelik

yeni bir program yaymland r, Bu

ve Hakkr Pasa
ama bu

sirndilik

muhalefeli

yall$l1rml~ gorunoyordu

Sail Pasa'ya

kabinesi 27 Nisan'da acik farkla guvenoyu almisn, sadece anlasmazhklartn uzertni ortrnus oluyordu. ltalya savas ilan edip Afrika'daki Trablusgarp" i,?gale baslayinca sorumlulugu eu: ve kabinesi son Osman"

guven oyu verdi, buna ragmen yash devlet adarru istila etti, aruk meclise hie itimadt kalmarmsn. Ordu icinde suren siyasal ic cekismeden tiksinti duyan Mahmut isufa etti, Sevket Pasa da 3'?agl yukan aym zamanda

eyaleu olan istifa kaldi.

Hakki Pasa 29 Eylul'de omuzlamak kez sadrazam zorund,r

Hakki Pasa'mn yerine sekizinci Sait Pasa ge~ti. IT C karsts mda k i mu halefe aYI~da. hemen hemen butun
l

olan tecrubeli

Sait Pasa kabinesinin yerine, icinde cok sayida yash teerubeli devlet adarm oldugu iciu "Buyuk Kabine" denilen, bir ulusal birlik kabinesi gee;ti. Bu yeni kabine, lmparator-

h tzla gu~ lemne k teyd i. Kasun gruplan ve panileri

muhalefet

luktaki siyasal kargasamn sebebini subaylann siyasete kansmasmda ve lTCnin sorumsuz politikalarmda gorClyordu
ve lttihatcilarm, krrrna Miralay Sadik ozellikle de lttihatcr subaylann Bu konuda ve Miralay guet\.nu kabine rneclisin
153

yeru bir partide, Hurriyel ve ltila! Flrkast'nda (Franslzca acliyla Entente Libera/c) birlestiier. Bu parti, lTCden nelret
152

isini yapilacak

ilk I,? sayiyordu.

He aynt dusuncedeydi

'I

'j

dagltlimasllll busan vererek zulmune

istediginde

bunu

kabul

etrnisti.

Meclis-i

Meara

hie azalrnadt.
kin planlari

Onccki on yillarda oldugu gibL hem disardan

gtlc.;lcrin Osmanh lOpraklanna geni$lcmeci Turk
L

daha once davrarup, bunu onlcmeye

oturumlanna

kendiliginden

baski (rakip crnperyalist

ili$politi-

ki aylarda
ya yeraluna

ulke icinde
ugradl;

cahsn arna yine de dagmldi. Sonraonde gelen Ittihatcilar hukumetin

surgune gonderildi, mucadeleleri, bunahm digerleri de

ve yen! Balkan devletlerinin

kalan ) ve hem de icerden

baski (lmparatorlugun

01-

bircogu

mayan lOpI u1u kla n a rasmda ki ay nit kc I hare ketle r) yard de bu aV8.klanmabr $ey, ideolojtk atlerini ternsil lopiuluklannlll, ozelligi cone 19. yozyilda olagan

kaydi ya da Lllke drsma ctkti. Ne var ki, 1912 bu hayli sen pani 1876'dan tarahn-

Eo 1gese I ayak la n rna lar k uskus uz yeni degild i. Gerce k ten

bir hale gelmi$ti. hale getiren cernaesk isi ve genlla Osmanh lahrikinin

sonbahanndaki bu yana ortaya dan golgelendt.

cikan en kotu uluslararasi

Yeni rejimi bu c.;atL$malara karst daha duyarh

idi. Yeni rejim, butun idd iasiyla iktidara Makedonya'claki

gclmi$ti

Uluslararasl siyaset: Gene Dogu sorunu Jon Turkler rupa'nm destek Mesrutiyet rejiminin icinde yenideu tesisinin Jon olmustu. Bau Avitibar ve Turkler Ingiliz Ama gunlerde ku-

orncgin

gibi surmesi, BlI acidan 191O'dan navutlar Osmanh makwvdt Harck~t 1911'de

lTC icin ek bir hayal kmkhgt en buyuk darbc Arnavutlar patlak vercn ayaklanmalar Musluruandi

anlammdaydr. arasmda Mart dizisi idi. Arkimileri ve 1909'da biri, , Ko sova'da roller oyna-

liberal

devletleri

Imparatorluga lngiltere hernen ardmdan

itibaren

kazandtracagmi

umrnuslardr. ve devrimin kinldi. Devrim

ki c.;ogunlugu y()netimindc (unuwlmamah Ordusu'nun alan Karadag'm

ve iclerinden

icin hula ideal ornekti umutlan resrnen cok cabuk ilhak enigini vilayet) soguk

ve lIe ic.;erisinde onernli ki, 1908 Devrimi'nin 1910'da

buyuke lcisi n i destekleye Avusturya-Macaristan, rulan ozerk tihatcrlara deunisti.

n halk gosterileri

sonrasmdaki

en basta gelen kahramanlanndan Niyaz i Bey idi). gfmey smirlan direnis dvarmda

1876'c!a isgal elligi Bosna-Hersek'i Han etmis; Bulgaristan, kralhkla birlestinlmisu. (l876'da lngiltere kibarca Dogu Rumeli'nin birlestigini

bir Ar navut ne Kosova'daki

ve 1912'ck yive askere alilgisi vardr, ama bir sorun, lui-

ayaklanmalann,

vergilendiTme sebepleriyle
0 Ian

Han ennis: ve Giril Yunanistan'la davrannus yapacak halede bulunmayi na bakrlrrsa, lercli. Boykot ber) oldukca sal zaran tarznun halkt buyuk

ItredAsh-

maya iliskin gelcneksel

ve Osmanlilardan

yana muda-

bu a ya klan rna 1M a y rica IT en in me rkezi les u nne po li Li ka laTIna karst olan bir iurazrh hatcrlarrn lstanbul'la karst crkmasi cia. Belirgin

diger bUYDk guc.;lerie birlikte mallanna sarsugi karst boykot

Osrnanhlara Avusturya

pek bir $ey kalmarmsu. Kadar Avusturya de sarsrms olmakla ugradiklan Bu boykot, giri$tigi

ArmIVut oku\1anna
ic1i. Musluman olan baglan

Latin alfabesinin Arnavutlann kesrnek

sokulmasma
<;Og;ll bu srrada

duzenlemismallaberasiya-

(Avusturya'yi etkili olmus capta seferber soma,

hepten

iSlemiyordu.

ama bu sozde irsi

nru ithal eden Rum ve Errnenileri mali acidan

ve Osmanhlann etrneye

geni$ caph bir ozerklik tsuyorlardi. lkinci buyuk isyan Yernen'dcydi. dagltk b61gesi 19. yLIZyl1ortasmdan hakimiyeti rindeki ybneticllmam alundaydi. lmparatorlugun nuluzu hep yuzcyseldi Yahya yeniden

Arap yanmadastrun beri, Osmanhnlll

ielafi etmisti.

liderlerin

bir yeni siyaset surede baskrlar

bu uzak cvalct uze1904'tc

ilk ornegi oldugu

icin de ilginctir. 191O'a kadarki

ve buna ragmen

Bu ilk darbelerden
154

isyan etrnisti. Bir<;ok Osmanh

155

askeri Yernen'de kerinin

bu sonu gelmeyen

kucuk caph savasta yaOsmanh as-

samtru yitirdi (gercekten de "Yemen" Iolklorda,

kotu durumuyla

esanlamhydi). Ama 1911'de iki tasozde hakimiBundan

padisahm hukumetinin itibanm dusurecegi icin isternisu. Hiebir sey yaptlmaymca, rrc icerisinde Binbasi Enver'in lidertin kaybmm ligindeki liderliginde Iuiha I;; I su bay lar hare ke te ge;;meye nitelikli karar verd iler, tarikatmm icin, gini. baElli kadar subay, zaten militan Misir ve Tunus sanh sekilde Italyanlar Sunusiye

daha dogudaki Arap tebaasuun gozunde

raf bir uzlasmaya

vardi; Yemen Osmanhnm sonuna

yetine tekrar giriyor, Imam ozerkhgim koruyordu.

soma Yemen Imparatorluga Emperyalist yayilmanm metinin Mezopotamya'da, ve Alman elde etrnede Trablusgarp tarafmdan dan buyuk g6rGluyor yrlrnaya .Ingillere, manya saglarms Osmanh ~agnazlarca hukumetinin birbirleriyle

kadar sadik kaldi.

baslarrus olan Amp direnisini

uzerinden
Trablusgarp'a akinlarla yonetimindeki surekli

koruklemek

baskisi kendisinl, lngiliz hukuFranSIZ hukumetinin Suriye'de

ekonomik nufuz alam cekisen girisirnleriyle hissettiriyor-

fedai olarak
Bedevi askerler tedirgin

Ertesi yil, bu subaylann Italyanlan bu acmazdan, lann I;; kisunlara

Anadolu'da

eui ve on-

du, ama asil tehlike ne var ki Osrnanh

Kuzey Afrika'daki

eyaleti ekonomik isgal edilmernis guc statusunu

Italyan ernelleriydi. ve stratejik acidan onemsizdi

Ingiltere kalan

lmparatorlugu'nun Alrika'da elde etrnenin

ya da Fransa
tarafmolarak bu ya1911 'de

son parcasiydi

dogru fazla ilerlernesini onledi. savasm alarum genislennek sureuyle cikrnaya cahsular, Nisan 1912'de Canakkale Bogazr'ru bornbaladilar. Btl bolgedeki carpismalar buyuk gucler arasmda telas yaraunca, Mayis'ta Oniki Adalar'i isgal ettiler.
Savas, hem Trablusgarp uzarrusn, cunku
0

da. Afrika ve Dogu Akdeniz'de ve yirmi yildrr Italyan uluslararasi Fransa ve Rusya'mn

yayilmak

ltalyanlar bir onkosulu

hem

Oniki

Ada'YI ltalyanlara

birakadar

kan bansa Osmanh lar 17 Ekim

keli bir durum ortaya cikrrusu.

1912'de

razi olana

diplomasisi israrla
cahsiyordu. onaytru

tarihe kadar Balkanlar'da

cok daha tehli-

onay crkartrnaya ortulu

elde etmis, AI1911 'de

ill' Avusturya'run
ve sonra tehdit hukumctme,

ise en aztndan da harekere gecmisti, Italyan edildikleri bahanesiyle,

tarafsiz kalmasim
28 Eylul Muslurnan Trablusgarp'm bir ultimaama yansn-

yurttaslarinm
isteyen

D6nti~ti olmayan nokta: Balkan Sava~1 ve Bablal; BaskIn.

Balkanlar'daki pa'dan yeni ulus devletler anlasnklan Onlan ahkoyan pek az seyde anlasiyorlartek ;;ey, Osmanlilan bu yonde ordusundan seyler, ganimetin Avruhakoretkin sekilde duyulan di, ama uzerinde rekete iliskin gecrnekten anlasmazhk (Balkanlar'daki bir Osrnanh yillannda

isgaiine Osmanhlann tom verdi. Osmanli hukumeti

nza g6stermesini ultimatornu

atrna arzusuydu.

kabul etmedi

paylasmuna

nci bir yarut verdi, ancak buna ragmen Italya ertesi gOn savas iJan eui. Eyalet hemen tamamiyle savunmasizdr ve Italyan askerleri kiyi bolgesini isgalde fazla gucluk cekmediler.
Italyanlann denizlere hakim olmalan yuzunden Osmanhlar

ve Osrnanh

kuydu

son savas, zaferiyle bu durum

1897 savasi, yankrlar sonuclanrrusti).

uyandiran 1911-1912

Ama,
1911 'de

degismisti.

Mart

aske ri bi r li k go ndere mi yord u. H uk 0 me ti n yapab ilece gi az

$ey olrnasina karsm lTC karst tedbirlerin ahnrnasim istedi: bunu Trablusgarp'ir; asli degerinden dolayi degil, btl eyale156

Sirbistan ve Bulgaristan,
yaptE. Bu iuifak

Sirbistan'm girisimiyle bir itrilak savunma nitelikliydi, arna <15lmda Turkiye Avrupasmm Iethini hedelliyordu. Buna cok
resmI olarak
157

benzer

bir anlasrnaya
vanldt.

Mayis 1912'de Yunanistan

Karadag ve Sirbistan

ill' Bulga-

Osmanh savasan

hukurneti devletler

ateskesi dlgcri

kabul

eni. On gLlIl soma, devletler arasinda

biri

ristan arasmda

Ekirn basmda

buyuk

olmak

hir ittifak
na cikarnus,

yapnlar.

Bunlar

olup buerken

Osmanh-ltalyan

Savasi lmparatorlugun

siyasal ve askeri zaYlOIglnl gLlll l$lgl-

boylcce Balkan devletlerini harekete gc<:;mek rein cesaretlcndirrn isu. 2 Him 1912'dc muttefik Balkan devletleri (Srrbistan, Karaclag, Yunanistan ve Bulgaristan) Bablali'ye, Makedonyada yabanci deneumi alunda geni$ caph islahat istcginde bulunan ruusterek bir ulrirnarom gonderdiler, Aym zamandada savas ici 11 sclerberl ige giri$liler, Osrnanh h (i kumeti cia ha once onaylamis oldugu butun islahatlan uygulamaya hazir oldugunu bilclirdi, ama ult imatornun ima etmis oldugu egeme nligi nell' n bi r bicirnde fcragat etmeyi redder ti. Bunu n uzerine Karadag 8 Ekim'de S,Wa$ Han cui, onu oieki ulkelcr izlcdi, Buyuk guclerin hicbiri savasi desteklemiyordu arna savasi d U rclu rrnada fazla etkide bulu namayacak dcrccedc an lasmazhk Osmanh icerisindeydiler.

konferans toplandi. lkinci konferansta iki hususta anlasrnaya vanldi: Istanbul ve Bogazlar (bu baglamda, hem Istanbul hem Canakkale Bogaztan) Osmanhlarda kalacaku ve baglmslz yeni bir Arnavutluk devleu olusturulacaku. Bunda esas olarak Avusturya ISrar etrnisti, bistan'm cunku bu devletin denizine en onernli siyasal hedefi Sir-

uzere Londra'da

iki diplornarik

bir cikis yolu edinmesini onlemekti. Ancak bu konleranslarda pek bir anlasma olrnanus, hele Avrupa'daki toprak kazanclanmn paylasinu ve MakeAdriyatik donya ill' Trakya'daki yeni suurlar uzerinde ise hie an las-

maya varrlamarmsu. Bu nedenle gorusmeler, Istanbul'da 23 Ocak 1913 'te silah II b iI' darhe yap lid 19l habcri Lo nd ra 'ya ulasngi sirada, hemen hernen cikmaza ginlli$ bulunuyordu.
BablfJlj Bask,", ve

harckat plant simdi oldugu gibi (sayica <;01< LIStun) bir ordunun saldmsiyla karst karsiya gcldigindc, Asya cyaletlcrindeki birlikler cepheye getirilinceye kadar banda
Arnavutluk'a savunrua bu planlann doguda dogu Rumeli'ye bu planlan cekilerek yapilacak bir savasi idi. Ancak yabancisiydr,

B_atkan Sava~"n," ikinci safhasl lTCnin [en daha lTCnin Enver ve Talat yo netimindeki
i\'

kiln kadrosu Kasun

hukuaymda

men tamarniyle

scbeplerden

oiuru devirmeye
karar vermisti.

muhrerne-

1912 yih sonlannda

ycni Harbiye Nazm Nazun Pasa

hazirlarms Dian cski

genelkurmay baskaru Ahmet lzzet Pasa ise simdi Yernen'de vaaileliydi. Bundan oturu, Osmanli ordusu geri cekilmeyip Sirp ve Bulgarlorla aym anda savasu ve bozguna ugradl. Bulgarlar karstsinda Kirkkiiise ill' Luleburgaz ve Srrplar karstsrnda Kornanova rnuharebelerini kaybettikten soma, ordu Isianbul'un hemen dismdaki Catalca hatlarma dogru geri cckilmek zoruncla kaldi. Banda sadece birkac mustahkern mevki, Yauya, Iskodra ve Edirne h5.15.direnmekteydi. Kasun aymda durum umutsuzdu ve sonucia 3 Aralik'ta
158

eski dusmaru Kamil Pasa sadrazam olarak yoneume ge<;ince, hukumetin luihatcilar uzerindeki baskisi anti ve Komitenin varhgrru surdurmcsi tehlikeye gireli, Lomira Konleranst Cemiyet'e paru cikarlan degil yurt sevgisi adma eylcrne ge\me hrsauru verrnisti. Buyuk gO<;:lerin Babiali'ye 17 Ocak'ta hildirdikleri oneriler icerisinde Edirne'nin Bulgarlara teslimi de hulunuyordu, Bu asm hassas bir meseleydi, cunku Edirne bir Musluman $ehriydi tiydi, Ustelik. saulnus ve Osmanh Imparatorlugu'nun beri Bulgarlar eski baskcntarafmdan kusehir Ekim'den

bulunuyor

buna ragmen halen dire ni yordu, Huku159

metin buyuk lttiharcilar gun darbeye aniden ruldu oldu, girerek

guclere giristiler. Harbiye

boyun

egecegt 22 Ocak'ta anlasrlmca, bulmus subay oldular toplulugu oldugu ve ertesi

ramp Sirplara mamiyle

saldirrnaya

karar verdiler,

ama btl saldm saldmya ama onlar

ta-

kendilerine

bir gereb;e Bir lttihatcr Nazm'rn

basanstz

oldu. Bu olay lkinci Balkan Savasi'm basdon bir yandan ve genelkurmay edince, icin baski yapn, tavsiye hukumete gecilmesi baskaruna

Babrodaya ku-

latu ve bu savasta Bulgarisran radi. lTC onderleri yeniden reddut saldmya edip israrla

ug1('-

ali'ye atla gelip kabinenin

toplanti yapmakta
vurdu

ve kabine

uyelerini Nazrn salgecilduolanak kuvvct yan-

esir ahp Kamil Pasa'yi istifaya zorladi. ve Mahmut hernen Sevket Pasa Sadrazam ardmdan Balkan

Yeni bir kabine ve Harbiye

ihtiyat

Enver'in lTCnin bans

yoneti-

minde bir kucuk inisiyatili Edirne gerialmdl

rutbeli subay toplulugu Edirne'ye Istanbul zorunda ve Bulgarlar Imparaiorluguna Balkan ekonomik Avrupa'daki topragim

desiegiyle

cle ahp Ternrnuz'da

bir saldin baslatn, antlasmasnu

Darbenin mesinde, rumu verrnedi.

devletleri

yeniden

dtrrya ge<_:ti.lTC, Catalca hatlanndan

saldirgan Sarkoy'de bir siyaseue ve yollann kis mevsirninde

karst saldmya buna

(29 EylOI 1913) imzalamak Edirne Osmanh Yine de, Osmanhlar'm cok lazladtr. lnsani, ciydi. lmparatorluk rna 11ll11l
,

kaldi, bu antlasmayla ugradlgl kayip leta-

tsrar eut, ama ordunun ki durumu arka saflanna Gehbolu esgudum siddetli 26 Mart'ta

gcri verildi. Savasi'nda topraklannm yasadigi yinrrnisti. ve kulturel

Bulgar ordusunun elinde

acidan durum
neredeyse

cikartma giri~imi ve bununla

kilde (henuz madasmdan ginden Osmanhlann yapilacak

aym zarnana denk gelecek sebulunan) eksiklibir saldustu. bansi

yaklasik

4 mil yon insanm

150 bin kilo1878'de oldugu multecilerin yerlesnrmck oldu, multeciler

bir yarrna harekau, hatlannda lttihatcrlar 16 Nisan'da Londra kadar Bulgarlann

metrekarenin gibi Istanbul akuuna arasmda kondularda diyordu: olusturmus eyaletlerdi dan ciknusu.

ustundeki

basansiz

oldu ve ordu icinde karsihkh yine de Edirne

sen suclarna-

yine her seyini yitirrnis Musluman Multecileri

lara yol acu. Catalca dinsi geri puskunuldu, Mayis aymda, muzakere zorunda aruk etmekten kalrmslardi.

ugradi. Agtr tifo ve kolera salgmlan olum oraru cok yukseku, gecirmisti. yitirilen yol acrms ve bircogu (Makedonya,

cia lmparatorlugun olrnadtgim Antlasrnasi, uzanan yeni bir ateskes Ege'de bir hatnn

cok buyuk soruniara

birkac yihru geceAmavutluk. Traknuvesini

baska secenegi

kabul etrnek

Ama isin onerni daha da derinlere Imparatorlugun en zengin seckinlerinin Selanik ITC'nin

s-

yapildr.
Enez'kuze-

bolgeler

10 Haziran'da

imzalanan

ya), bes yuz yih askm zamandir bolgelerdi. ve Osmanlt Herseyin Buralan yoneuci otesinde

den Karadeniz'de

Midye'ye

ve en geli$mi$ cogu buralarbesigi idi.

yinde ve batismda Edirne larruna geliyordu. Bu arada rnanmaktaydi. garlann sizligin zanclanrun Yunanistan, toprak cesitli Balkan

dahil butun ulkeleri kendi hosnut aleyhinde

topraklann arasmdaki aleyhine olmayan

kaybi angerilim
I\T-

Savasa istirak kazanclanmn

etmernis

olan Romanya, yaratugi toprak Sirbistan kurdular,

Bulesukave Btl ITC icerisinde bilinegelen da onernli nayetler 1908 devrirni oncesinden Bunlara, bert

telafi edilmesini bolusumunden Bulgaristan Iarkinda

istedi. Makedonya'daki bir ittilak

Jcdailcr diye
kurtulusun(siyasal cizarnanlarmda
161

bir subay toplulugunun bir rolu olmustu,

Edirne'nin Komitenin

duze nlernelerin
160

olan Bulgarlar,

kendileri

once dav-

gibi) kirli islerini

yapan ve bunalun

onu savunmak denilebilir,

icin bir araya gelen lttihatci Hareket Ordusu olaymda Trablusgarp'ta Enver'in tarahndan,

saldm

taburlan bir rol Bu yap-

sonralan

lTCnin

merkez-i bu bolurnu,

umumisine

bagh ohm ve Bahabakan bir burosu

1909'da

onernli

oynarmslar
halyanlara topluluk luluk

ve bircogu

ettin Sakir yonetiminde

siyaset islerine

Amp gcrillalarnun hizmet onlara verrnisti. liderlik

mustu, Orgutun
luktan

01Enver'e tabi olan askeri toplugibi gorunuyor,

karst orgutiendirilmesinde Enver'e cok yakindr. Enver

bir dereccyc

kadar bagunsiz

mrs oldugu anlasihyor,

mensuplanna

Edirne geri ahndiktan

sonra bu top-

Turkce

Muslumanlann
nin bausmda ketini baslatmalan

(bugun de) yasarnakta oldugu

kalan Batt Trakya bolgesinde ernredildi. olmasma Bunlar bu amacla karsm

konusan Meric nehrihareomru tarahnGarbf Trak-

Ittihaf{, iktidarmm peki1mes;

Ocak 1913'teki tamamen

huh/imet

darbc.~jnden

soma

IT C ic siyasal Liberal

bir gerilla

ya Hakumcl-i
sadece

Muval ..katcsi'ni kurdular.

Bu kurulusun (Osmanhlar

iki ay surmus

dan bans gorusmelerinde Bulgarlara baski yapmakta yararlarulrrus, istenen odunler elde edilir edilrnez de varhgina son verilmisti ), Anadolu'da Birinci Dunya Savasi sonrasmda ortaya crkacak olan ulusal dircnis hareketi icin oncmli bir "laboratuvar" vazifesi gordu. Enver'in etrahndak i bu feclai subaylar toplulugunun,

muhalerete baskida bulunulmadi. Sadcce, onderlerinc siyasct drsmcla kalrualart ozel olarak bildirilmisti. Bu dururn, Sadrazam Mahmu 1 Sev ket Pasa 11 Haziran 1913'le Hurriyel vc llih~rlll hi r tarafian tarahndan olduru luncc dcgisti. Yaygin tutu klamalar oldu, bazi kistler olurn cezasina carpunldt. Aruk lttihatcilar hukumettcki nor uzlann I daha da arurnuslardr: Tahit Dahiliye Nazm olarak kabineyc girmi:;;, Enver iki kez USI
cluruma
LISLeterfi ettirilerek

hakim oldu. Baslangicta

Pasa ve Harbiye

Nazrn yapilrntsu. ve keudisine

lstanPasa

TC$hildl-l Mahsusa diye bi lindigi anlasihyor, Orgut bu ad altmda 1914'[e resmilestiril m is ve (0 tarihie ) Harbiye Nazrri oldugu icin Enver'In dogrudan denetimine verilmisti, Birinci Dunya Savasi'nda bu orgutuu hem ayn II kc I hare ketleri n, bi! hassa Amp eya lc tlerinde k ilerin basunlmasmda ve hem de BaH Anadolu'daki Rum isyerlerine karst yapilan teror saldmlarinda perde arkasindan
1913'le gaynresmi olarak onernli rolu oldu. Ermeni meselesindeki rolune drsmda ise aynca cia laaliyct

bul muhahzt

Cemal

de terfi euirilmis

rutbesi verilruisu. Yeni Saclrazam, Misrrh bir prens alan Sail Halim Pasa'ydr, lTCnin kilit kadrosundandi arna buna ragmen az nuluza sahipii.

crkan bu yoncum bicimine ekseriya Enver, Ccmal (LJ(,Ju yonetimi) denilmisur, Ancak hu basue inclirgemedir. Her ucu de kuskusuz gur.;\u kistlerOnaya ve Tahit "Triumvira'tsi eli: Enver orcluya hakimdi ve Talat'm Cemiyet muhahzt icerismdc oldugu orduda humudrakipicerisin-

gelecegiz.
gostermis, rmdaki

Tc~kildt aynca
Rus, Fransrz

Imparatorluk

yuk nuluzu
nndan

vardi.

Ccrnal Istanbul
S6Zi.1

detce ulke siyasetinde

ger.;l11ekteycli, arna 1914 ortalaAncak Enver'in

ve lngiliz somurge

imparatorlukla-

karst Muslumanlarm direuisini koruklerncye cahsrmsu. Osrnanh "Lawrence "lanrun bu faaliyetleri rornantik ve maceral! olmalanna karsm fazla etkili olayonetirnlere manus gorunmekledir.

sonra etkisi azalmisn. Mes'ul"

leri varch (en basta da Cerna] geliyordu). de, C'Katib-i ya da "Mulettis" valiler l;ogunlukla hiziplere mensup Talar'm baskan Ian He Iuihatci dilar. lTC, birtakim kadro

Cerniyet
denilen)

yerel paru

gucl u ve baglmslzclan elli kisilik bir ic

Tc::;hildl'm o rgu t yaptsi

162

ha kkmda

az :;;ey bil i n iyor, arna

tarahndan

yonetiliyordu.

buyuk

uuluzu

as163

hnda tarnamen bu hiziplerin onderlermi tarusil maz becerisinden kaynaklam yo rd u.

uz lasnrmaclaki

ediyor lardi. 0 yuzden rine cevirdiler, tan aleyhine da 'Enver Enver o nerdi. helm'den Bunu ge nheim'a

Iuihatcilar

gozlerini

Ittilak

devletleSirbisTatar WanII. Wilkucuk

Avusturya-Macaristan,

Osmanhlarla

1913-1918 donerninde, lTCnin i~ kurulJannm siyascte yon verilmesinde kabineden cok daha fazla aglrhgJ olmus ve cok defa kabine
111en

bir ittilak olasihgma sirasmda

clair nabrz yoklarms, Alman Buyukelcisi amach Kayzer

de yureklendirict acikca Oneri izleyen Almanya

yarut vermisti. He savunrna

28 Temmuz'da bir ittilak

oldubittilerle

karsrlasmisu.
L

Yeni parlakaullTCnin

Pasa bir sohbet Berlin'e

to seci rnleri 1913-1914

kisinda yapild
beraber

Hurri yet ve lusecimlere

laf Frrkast resmen fesholmamakla

marmsn ve secimlerden bir kuklasi idi,

ulastirrldigmda
Jon Turk

sonra ortaya

cikan meclis,

bizzat destek gordu. gunlerde, onderlerinden Sait Halim Pasa, Enver Pasa, Talat Pasa, Baskaru Halil), Ievkalade bir antlasrnarun oteki uyeleri haberdar aynnulanm ise, Maliye bir gizlilik icerimuzakere etNazrn Cavil Bey, sahsi2 Agustos maddest bir cazorunda

bir grup (Sadrazam

Osmanl, imparatorlugu'nun
Birinci Diinya Sava1,'na giri1i Balkan Savasi biteli daha henuz bir

Meclis-i Mebusan sinde Almanlarla tiler. Kabinenin

yil olmustu

ki Osmanh

Cernal Pasa ve $cyhiili.~ldm Hayri Efendi yetler 1914'le lunda sunlardir: 1. Her iki iaraf Avusturya nsrnada taralsiz kalacakn. girer ve Almanya ile Sirbistan dahil, edilmernisti. Sait Halim imzalandi, Pasa'run Bogazici'ndeki

gibi onernli

lmparatorlugu
lttihatci nicin

-son kez olarakalrrus

tekrar savastaydi.
Birinci

Zamarun
nasil ve

Antlasma belgenin sckiz

hukumetintn kau lma karan veliahu

bu savasta lttifak devletlerine oldugu tartisma konusu Ferdinand'm uluslararasi luihatcr diplornatik tecridin olmustur,

ozel ikametga-

Du n ya Sava28 Haz iran oldurulortabir caorgerginlik hukumeti, tecridini

Bu cok onernli

si'ndan bu yana Turkiye'de

Avusturya mesinin nunda, 1914'Lc Saraybosna'da ardrudan Osmanh

Arsiduk arran

arasindaki da girrnek

Sup milliyet<;ileri

tarafmdan

suratle

2, Rusya causmaya
caku.

Imparatorlugu'mm

kalt rsa, Osman h Impa rato rl ugu 1tufa k dey letle ri ne ka ula3. Alman asker! heyeti Turkiye'de manh yuksek 4. Almanya, 5. Antlasma komutasi Osmanh derhal altmda topraklanru yOrurluge kalacak ve heyete Os-

iuifak imzalanmasi taya cikarrrusu. tansa herhangi Once,

i~in buyuk guclerin

ilgisini cekrneye lmparatorlugun

hsn. Balkan Savasi lmparatorlugun Iuihatcilar bir imlakt

surekli

elkin bir rol verilecekti. koruyacaku. konulacak ve 31 Arahk

sonu dernek olacagi inancmdaydIiar. Cerna] Pasa Paris hukumetine Fransa

Surekli yalruz kalmakbasvurdu, ama

kabul etmeye esasen haztrdrlar,

yuz
ve bir

1918' e karla r gecerlt

0 lacaku.

bularnadi.
Balkan

ve Ingihere'nin
ile sirndi

ikisi de gondemlerinde soz konusu oldugunfazla tercih

ilk yeri tutan

Rusya

iyi iliski ler iccrisindevdi

6. Tarallardan biri aksme karar vermedi kce antlasma kendiliglnden bes yilhk sure icin yenilenecekti. 7. Padisah edece klerd i. 8. Antlasrna ve Kayzer antlasmayi gizli kalacaku.
165

Savasi'ndan

sonra Yakmdogu
Balkan devletleri

bir ay icerisinde

tasdik

da, bu iki devlet isbirligim

164

tuifaki

ile yapilacak daha

Osmanhlarla

bir baglanndan

Onernli alan nokra, antlasmarun hir gun soma yaprlnus oimasrydi. dan haberdar

Rusya savas Han euikten Osrnanh liderlcrinin bun-

tatil edildi ve hukumet risti, Bu konuda ge(,:mi~li. Osmanlilar etrnek rmsu, Bedelleri gun her tarahnda gemi 1914 nerneler limleri topluluk Arnirallik Churchill

kamuoyunu

savasa hazirlamaya sayesinde

gi-

tngi..liz hukumeti

eline bir koz

olduklaruu varsayrnak laz irn, oyle olunca da, kcndilerini savasa surukleyecegini bildikleri bir antlasmayi imzalamaya sevkeden scyin ne oldugu sorusu doguyor. Daha once sozu edilruis olan yalruzhk korkusunun yanl sira,
muhternelen iki baska eikenin roiu olmustur. Birincisi , bLlOsiste k-

Yunan donanmasirun kismen

artan gi.icOne mukabele zirhh ismarlaalan iki ek detesbir Imparatorluaneak

icin Ingrltere'ye

1911 'de iki modern

Donanma Cemiyeti'ne hazir durumdaydi,

sorunlar subay

vapilan halk bagislanyla odenrnis

yuk gucler icindc sadcce Alman lrnpararorlugu'nun manlilarla esit taraflar olarak bir anlasma irnzalarnaya
li olrnastydi; cahsan strateji ulkcyi yan sornurge statusundeu

yih ortalannda
Osmanh

ve kalan ucreti odemedeki gccikmi$ti. gernileri

nederuyle

kurtarmaya

ve denizcilerinden

Inihatcrlar icin bu cok onernli bir husustu. Ikincisi ise , yap dan ya nlrs hi r hesap lamayd t. Osman It la r AI rna n
plammn, once Rusya'run muuefiki harekauyla bu harekat Fransa'yi, Belt,idegil belki Albir kusatrna yenip saf drsr etrneyc sadece Fransa'yi ltti hatcilar ve bu savasta somut

teslim alrnak

icin Ingiltere'ye bulunuyordu Bakani) mesru

gitmi~ ve Winston (Inolabilirdi,

pararun son kisnu cia odenmis

ki 1 Agustos'ta

Birinci Lordu (Deniz Kuvvetleri gernilere Ingiliz hukumeti olmus

ka uzerinden

adma el koyuverdi Imparatorlugu'nda Alrnanlar ustalikla

dayandignu
lngilierc'yi de sadece

bilmiyorlardi;
de kesinlikle Rusya
U rya 'rn

giltere savasta arna deglldi). bir tepkiye

olsaydi

bu davrarus

savasa sokacaku. n kaza nacagnu ve Balkanlar'da

Bu dururn

Osmanh

buyuk
Kendi

ile bir savas urnmuslar

yol acn. Bu tepkiden

man ya ve Avust

tahmi n et m isle rd i. SOHUt, la r

crkarlan

Rusya zaleri nin Kafkasya

dogurmasi beklenebilirdi. Savas daha [az la geni$lecliginde, luihatcrlar icerisindeki Alman taraftan hizip tereddudu brrakip her seye karsrn kesin adirm atrnaya karar vermis bulunuvordu.

ve Brcslau hafif kruvazorunden olusan kucuk Akdeniz filosuna Canakkale Bogazr'na hareket ernri verdiler, Akdenizde'ki butun Franicin yararlamp, Gaebell zirhhsi
SIZ

ve lngiliz

filolarmm sonra emriyle (bu sirada

pesine dustugu 10 Agustos'ra dosenmis lzin verildi, Osmanh

bu gemiler Canakkale sulardan

destansi Bogazi'na

bir yolculuktan ulasular. Enver Pasa'mn sini isteyince rafsrzdi),

Gernilerin

mayin

ge~melerine bunlarm iadetahenuz

Osrnanh
acilanndan manlar bumesi Iakm uyordu,

lmparatorlugu
pekala

askcrt.

ekououuk

vc ic iletisim
degikli. AI-

lngiltere

ciddi bir savasi golOre<:ek durumda

Irnparatorlugu kanldi.

bunun

iuifakirun

larkmdaydr, ama onlar icin Osmanh cek iciligi Osman It ordusunun birkac ay ie; i nde
btl savasa olacak katkismda somurge uzerindeki lirdi. hernen ardmdan rneclis degil, bu iuietkisinde bogazlardan yagcve lngiliz Osmanlilar lrnpararorluklarmclaki

gemiler savasa

Almanlardan girme

sozde bir meblag

karsihgm-

cia saun almdi ve Osmanh

Rusya'yla ve Osmanhlar

donanrnasma nedeni

beklenen FranSIZ
Ayrrca

(casus jeacIer;) dogrnustu yukumlulugu yukluce alnndayhie hazulrkbir para yar-

acrkca savasa kanlma hukumet

Musiurnanlar

He Balkan devlerleri

dilar. Ancak lttihatci

Imparatorlugun

Rus gernilerinin

It olmadigi

ve

oncelikle Almanlardan

cisini de etkili se kilde engelleyebi Giz!i antlasmamn

166

imzalarusirun

drrm ve silah almadan savasa baslayarnayacagt gerekcesiyle savas ilanun ertelerneyi basardi. Aslmda Enver Pasa'ya kalsa 167

savas ilaruru 1915 ilkbaharma di arna Alman rninatlan ran 25 Ekim'de amirali lugiinii Souchon hukumeu da saglaymca,

kadar ertelemeyi artmp

tercih edermali teSavas kakesin ernfilosu ustunOs-

nunda

bizzat Enver Pasa'run komutasi altmda Basanh bir baslangica askerden ragmen sadece

bir karsi salKars ye-

baskisuu

gereken

din basladi. nilgiye cerken

Osrnanhlar

aruk savas ertelenemezdi. Enver'in (Goeben'in kucuk

yolu uzerindeki ugradilar. soguktan rmsu: bunlarm

Sankamis'ta Ocak aymda aglr bicimde

90.000 c,:ogu oldurucu ve bukinlikten kis kosullarmda

almdi ve iki gun soma komutasmdaki saldrrrnak Rusya, icin denize

12 bini sag kalbir dagl ge-

riyle, Yavuz Sullan Selim'deki

Rus donanrnasma ele gecirrnek rnauh lmparatorlugu girtnisti.

yeni adi) Alman bir Osmanh deniz

oldu,

ve Karadeniz'de Fransa

acrldi. Ve 11 Kasim'da ve lngiltere

ill' savasa

Ermeni sorunu Bu askert fiyasko Dogu Anadolu'yu, 75 yil soma lam havalar duzeldiAybir sorun

ginde yapilacak Birinci Diinya Sava~1slrasmda Osman II imparatorlugu Kisa bir savas beklentisi 1914 YIIl sonlannda goziinde Osmanhlann Ghat darusildi klan sonra
(illal dan edildi.

bir Rus saldinsma Ermenilerinin

acik hale geurrnisu. hala tarnsilan

rica bu basansizhk

olan Osmanh
saldrn Ermeni .;ogunluk toplam Anadolu nndaki normale bilhassa

sindirilmesinin

baslangrciru da
hicbirinde onernli Errnenilerin civa-

isaret etmekteydi.

bos crkip, bau cephesindeki

katkrsuun onerni

cemaati

Dogu Anadolu ragmen tahrninler

vilayetlerinin buradaki

siper savasma donusunce, Sultan tarafmdan

Almanlann resmeu somurgeuzedaha ancak etkirag-

olmamasma sayiSlna iliskin

nulusun

artu. $cyhalisJdma

bir ktsrruru olusturrnaktaydr.

nulusunun

lmparatorluktaki

14 Kasim'da

degistktir, ama Osmanh

olan 1.500.000 olsa gerek. bir derece surduruT~nak<;u[-

ilarunm

Itilaf devletlerinin (Osmanhlann

yuzde onu kadan

lerinde rindeki Osmanh

(ve Rus Orta Asyasmda) etkisine halde) clair beklenti Almanlar bilhassa cabasina

ya$ayan Muslumanlar cogunda cok yuksekti, cihat ilamrun kuskulanna

bir say! akla yatkm bir iahmin donmustu, da Kurtler ancak

1896 karisikhklanndan

soma dogudaki durum yerel Errnenilerle iliskiler gerginligini

az oldugu

arasinda

Muslumanlar,

hukumcnnin,

da Te:_;hili1l-1 Mahsu.\a'llI11, ragmen

arasmdaki

pek buyuk propaganda si cok az oldu. Osmanlilann men Almaular diler, Osmanh

yor ve sik sik catismalar

yun ternsilcileri

oluyordu. orguiunun

Mayis 1913'Le
Ermenilerin kurulmasmi

Dogu Anadolu'daki

korunmasi istediler. lngilizyctkileri vanlmufettis

askeri gOo:,·(erihakkmdaki

icin yabanci ler de konuyu

bir jandarma Fransiz

saldm arnach bir stratejiyi

genelkurmayuun gelistirdigi Alman harekat

tesvik etmektey-

Bu konu icin lTC hukumeti 1914 Subat'mda,

Ingilizlere

basvurrnus,

Baskarn
planlan

Bronsart Suveys Ka-

vc Rus hukumetleriyle kurulmasma birer Belcikah cikmasi

gorusrnustu,

von Schellendorf'un Bu planlan

Dogu Anadolu'da

genis kapsarnh ve Hollandah

nah ve Rus Transkalkasyasi'na Enver Pasa hararetle ordusu onlan Kafkasya cephesinde

saldmlmasim
benimsedi.

ongoruyordu.
Ruslar 01-

olan iki muleuisllgtn nus ve Mayis aymda tayin edilmisti, engel oldu.

dair bir anlasrnaya bu planm

ilk saldiran

Kasun aymda durdurdu.

Savasin

uygulanmasma

du, arna Osmanh

168

Arahk

ayi so-

169

Savas patlak dolu'da fer kazanmasmda kaulnnsn. Bu durum

verdiginde,

Errneni kurulrnasr Birkac

milliyet<,_'ileri olanagrru

Dogu AnaRuslarm zabu ernclve

l.

tarafmdan ge(,:irmek oldugunu mis olan Kurtlcrin) meklc

desteklenen) icin verdikleri Ermenilcrin siddetli bunu

Ermeni ccmaailer verel Osmanh

ceteleriyle

(Turk

jandarele

bir Ermeni devleti

masi taralmdan

desLeklenen)

Kurt asiretlerinin

kontrolu

goruyorlardi. Osmanh Osmanlr

Rus propagandasr ordusundan kabincsi,

arasi bir savas durumu gonderil(ozellik le ethalkm

leri eesaretlendiriyardll. Ermeniler karsismda

bin Erme ni Rus ordusuna [irar etmekre Dahiliye butun Nazin

iddia etrne kted irler. Bu nlar, Su riye'ye Musluman saldmlarma ugradlkJanm hukumetinin baglamaktadlrlar,

Osrna n h ha tla ruu n geris in de ge rill a f aaii yet Ieri a Imakta yd

cia kabul poluikalann-

Ta-

be raber,

1M Pasa'run

girisimiylc,

savas bolgestndckt

Errncni

clan cok onun hukumeunin metin

de nctim zaahna resmt kayitlaruun,

Osmanh

halkmm Suriye colunun rnerkezindeki Zor'a yerlestirilmeIeri ni kararlasurrh. Bu yerlestirme (t{'heir) 1915-1916 yillarmda tarnamlanrh ve muazzam

6li.1111 olaylannda

bilindtgi kadanyla hukuparmagi oldugunu karntlayan bir

ta rah ise cahsmaktaysa

sayidaki Errncninln

610-

be Igeyi ice rmediginc dcvleti n isc bulasrms cia sund ugu belgelcrin duzmccc rinei parrnagi gandallll1 kaynaklan haldc, nun, lTC oldugu Dunya

d ik kat cekiyo rlar. Errneni oklugu nu karutlamaya

m u yle son uclandr, Buraya kadarkiler tarusrl maz tari hscl gen,;e kt ir, Tarttsrna konusu alan seyler ise uc husus uzeri 11-

de cereyan etrnektcdir.
rekliligine gindeki dikkat iiiskindir, faaliyetlerine cckrnektedtrler. ler, savas slraSlncla hangisin i n Ruslarm rin sa vas bolgesiy!e

Ilki, uygulamamn
Turk tarihcileri Errnenirun tu tacaglll
I

asker! acidan ihanet

ge-

ve onlan devletc

desteklevenni'le!ikalacagl te hci-

bazrsi n m (" Andonyan beige lcri ") ortaya cikanlnusur. Bu mescle uzerinc BiSavasi'ndan bu yana yaymlanan, hukumerin
kanulama bircogu iddiasmdaki lngiliz ve AmcripropaAlman hukumetin dahi savas zamanmdaki Ote yandan, savas zamarunm

bircok tarafim

olclugunu damgasuu hakkmda

ve hangi

Ermeninin

sadrk

kan yavinlarmdan ise bulasrms

bilrne n in g(u,'luttL'me olarakImparatorlukm Ban Anadolu'da idi, ama Er200.000

rasunaktadtr.
bildiren ini
11

Karst taraf ise -dogru suurli kaimayip butun belirtmeluedir.

oldugunu

aym sey soylenernez. kcnd isi soykt n ma bu lasmadlgl yonetirnindeki bir ic kadro"cozTasra siyasi i~uyesi) icin tehcirdcn yok cdilmesiyle ri bu lu nmaktadir. merkez kornite Talat'm

rneydana

gelrnis aldugunu

Osman It hukurnet icerisinde Dogu Sorunu'nu

ve lstanbul'da Ermenilerin toplu tehciri istisnai meni seckinler! baski g6rmli;; ve surulmustu, lkinci tarusma sayilara iliskindir: Turk

Ermenilerin bclirule

tarihcileri

rnek" istediginin varar lanuus parti baskanlanrnn Bahaeum Sakir'in

ve bu politlkayi perdelernek baztlan, yoncummde

diye dusuk bir alum S<lYISIsunrnakta, Ermeniler ise kimi zaman bunun on bum iddia etmektcdirler. Bu celiskinin nedeni, propaganda yasayan Ennenilerin bir yana, lrnparatorlukts sayisiyla sa vas oncesindc SaV1Sl1la goc etrnis olanlarin

oldugunun

Tc:;kilat-I Mal!sHsa'nm Te';illilal-I Mahsusa

yardimci oimuslardi. kaynlannm olrnasr, kilmasa yazari

ler yonet icisi (ve luihat la duzcnlenmis Kuskusuz,

ve Terakki

vasuasiyirnha edilise bubile, gfl\'

iliskin degisik tahrninlerde yatrnaktadn- 600,000 urasmdaki 61u &1),151cok olasi gorunuyor, O~unCi'l ve en onemli tart 1:;; rna , kasit olup

ill' 800.000
olmachgl vc

olan bu kmma

TC$Idlill-1 Mufl."usa'mn kaybedilrnis kannlamayt

mis ve I'I'C'ninkilcrin lasrms olduklaruu hale gettrmektedtr,

bunlann

soykm mill yaprhp yaplimadlgl h USU5una ilisk ind ir. Turk tarah ve onu destekleyenler, Dogu Anadolu'da', (Rus ordusu
170

imkansiz

arna bu saurlanu

en azmdan,
171

I'I'C'nin politikasi

on ayak oldugu,

merkezden

denetlenmis

bir kmrn

kararsrzhk kaulmaya diginden,

icindeki

Balkan

devletlerini vurmak

ltilaf devletlerine bir t;lkmaza girilicin buvuk bir hrya-

oldugu karusmdadtr,

ikna edecekti. bu, Almanlan

Bau cephesinde arkadan

sat gibi gorO.nuyordu, Bogaz: ilk zorlama Ocak aymda, Sina colunu Suveys Kanah'run on gunde almak icin 20.000 askerin ama

giri~imi Fransiz

1915 Subat'i ve Mart'mda

prldi. Bu tamamiyle,
Osmanh BogaZl'nda bir deniz randlgmdan, yanmadasma dmmn gen;ekle~ti. bataryalaruu denize harekauydi. harekat

ve tngiliz
maymlan 18 Mart'ta

savas gemiJerinin
da (:anakkale cahsuklart ugve Gelibolu ilk cikarrna taramaya

gec;tigi bir ilk giri:;;im cle oldu,

susturmaya Ancak

ve soma

kanah gecmeyi veya ablukaya almayi hedefleyen bu giri~im yenilgiyle sonuclandi, Misir'da umuldugu gibi "cihadr" destekieyecek Ingiliz aleyhtan bir ayaklanma dogru cia olmadi. nispeten Osmanh ordusu Filistin'in guneyine az zayiat-

dosenrnis

aglr kayiplara

iptal edildi kararlasunldr.

ve Anadolu 25 Nisan'da askerler

asker crkartrnayt

iceren bir kara ve deniz salsahilde

In geri cekildi, Kanala 1916'da yapilan bir ikinci saldm giriSimi de basansizhkla sonuclandr, Ifilaf Devlefleri'nin saldmlan
Osmanhlann dan dogruya bu ilk giri:;;imlerinden

haslanlmasi

Ingiliz ve Avustralyah

bazi yerda cepheyi

leri i:;;gal etti arna yanrnadaya hakim varamadi ve 1916 Oeak ayl hasmda bir ulusal gurur

olan tepelere ulasama-

dan d urduru Id ula r. Agustos'ta k i yeni cika rmalar

Itilaf askerleri
kaynagt

mevkile-

sonra inisiyatil

dogruIII

rin i bosa Itu lar. Os man h lar icin t ngiltere 'ye karst kazarulan bu zafer olaganustu oldu, ama Geicm bu sayisi Dieve yarah daha oldu. aymda libolu'daki savasm 300.000'in Osmanh le'den rin Hintli Amare'de tutuldu, Istanbul'da Osmanh madi. Alman carpisrnalar ustundeydi. ordusunun kuvvetleri aym zamanda Osmanlilar

Itilaf devletlerine
kullanrnaya lngiliz iki Hint hukumeti asker!

gecer.
koicin Sina baslamasiyla petrol tesislerini Kanah'ndaki saldmya yillan tumeni kanahn onern kazanan) korumak oldu.

Ingil izleri nil k saldm mur yerine petrol Basra Korfezi'ndeki korfezin cephesinde sayesinde dinya edilisine Ancak
21'111

hare kau, (lngi liz donan masm

en aglr kaybuu

olusturrnustu.
1916'da kusanldi

oro

yukansma Ingiliz

cikarrnak

bir basartsi ilerlemekte ve Temmuz

, Osmanlilann varnusti

Suveys

ginsimleri acik oldugubir saltakviye Bogaolan yarve

yukanya

Bagdat yonunde

olan lngilizleKutu'lAnadolu'da geri kalamm savas-

nun bilincine

ve 1915-1916 guclerin

burada

teslime zotlandt. geC;irdi. turnenleri

13.000 savas tutsagi savasm

hazirlanan

kaderne kaderne
Canakkale

koruutan General Townshend

sadeee Osmanh

sahne oldu. Itilaf devletlerinin Stratejik gore, bogazlarm Osmanh rnurnkun engelleyecek esas saldmsi olarak zapu kesinlik!e dogru

topraklannda

hedel1iyordu.

Alman

genelkurmaymm

istegi uzerine Avrupa'ya

Galicya'daki Bulgarlann gonder1916 ters git173

varsaylma bir hamleyle

ve Istanbul'un

i:;;gali iek ikrnalini

ve Avusturyahlann

ve Makedonya'daki bir lukstu,

lmparatorlugu'nun kilacaku.

Almanlardan

yarduruna da gonderildiler.
mek Imparatorlugun yiluun ikinci yansmdan

bu askerleri

dim gormesini takviyesini

172

ve Rus cephesinin Ayrrca buyuk

harci olrnayan itibaren

cunku

bir olasihkla

isler her cephede

rncye baslanusu,
ctrrus ve sonunda

Rusiar Anadolu Trabzon,

iclerine

ilerlcrneye

devarn

Erzurum a Itin ve

ve Van'! alrruslard}. savasuu rahatsrzhk

gil iz lerden

sagla nan silah,

111bagunsi zh k vaal Ie ri ,
baslarverici

Mekke Serif Huscvi n'i hi r A rap baguusizlrk maya ikna etmisu, Baslangicta bir duru m bu sadece

01 rnustu, ancak Ingiliz subaylan ve Ingiliz t echizan sayesinde sonraki iki ytl boyunca giderek ciddi bir lenelite donusruustu, ayru zarnanda da Ingil iz ord ulan Mezosevul~gipotamya'daki ve Filistin ki Ide art t rma kta yd ilar. kari krsnuna dogru cephesindcki gCH,;icrini sistemli

mis olduklari bolgeler dahil, bosaltmayt kabul ettiler, ne var ki Bresuc g6rU~111e1erin surdugu sirada, Anadolu'daki Rus ordusu cokrnekteycli ve sonucta Turk gucleri bolge yi geri aldilar, En iuatci di renisi Ruslar tarahndan ierk cdilmis Ermender gosterdi. Diger binlerce Errneni ise Rus askerlcriyle birlikie doguya dogru geri cekilmisti,
Rus devrirninden nistan soma, Arahk 191 Tcie, Gurcistan, Ermeve Azerbaycan'daki Bolsevik

aleyhtari

topluluklar,

baskerui Tiflis alan Transkalkasya Curnhuriyeti'ni kurrnuslardr. Bu cumhurlyet, suurrn 1876'daki konumuna getirilmesini lanarak tovsk'ta lundu. reddeui. bolgeyi bunun uzerine Osmanh askerleri hukumeti toprak gUt; kulBrest-Libu-. kaisgal etti ve Osmanh olarun otesinde Panturkist Iikirlere

Mart 191 Tde lngiliz guclcri ilerlcmeye yapnkian Osrnanh liz lerrn Filisun'de ze'de durduruldu. gu~uyor,

Bagdari aldt ve Dicle'nin

devarn eui, tlkbaharda

iki ccphc yarrna giri~imi Gazordusu aclrk ve hnstahklarla bo-

kabul edilrnis Rus devrirni

talebinde

yeni bir ivme

orduda buyuk caph Iirarlar oluyordu. Ordu nuu bu yuk srkmusi ulasi 111 kolayhklanmn olmaYl~lyd I. De miryollari tek hatlrydr ve bunlar daha henuz Toros ve Amanos daglarmdan ge<;miyorla rdi, bu yuzde n Anadol u (vc baskent) ilc cephe arasrnda dogrudan clerniryolu baglanusr y~klU. Alm.anlann karsi tepkisi, var olan cephclcri guciendirrnek yerrne tam aksine Bagdat'a bir karst saldin haztrlamak oldu. Baskarn Bunun rein Halep'te, olusturuldu. oylcsine eski Alman aiuncla, Geneikurl11<lY "Yildmm" adFilaz!a Alki, bunlar Ingiliz von Fnlkenhayn'm gonderildi, durum kornutasr Halep'e

zandiruusu

ve sirndi bizzat Enver ycrini uuacak bir birlik uzerine destckliyordu. ccphelerindeki

Pasa, Yakmdogu'da kurulu

yui-

rilmis bolgelerin lerin dahil oldugu torluk tamya ve Filislin

Orta Asya'daki

Turki bolge-

yeni bir imparaduruma ragmen, ycrinc Mavis

fikrini kuvvetle

Enver Pasa, Mezopogonciermek Cumhuriyeti

iehlikeli
guneye

Galicya'dau
Kafkasya'ya 1915'de

do nen tumcnleri
gonderdi.

Transkalkasya

lanna
rnanli mad

yikthnca, he r seyden once Baku'daki petrol yata kulasmaya ilgi duyan Alrnanlar Osmanhlan engelleama Enver kararli sekilde Eylul'de olarak Azerbaycan'i Brest-Litovsk devarn cui ve Osantlasmasiru tarnaskcrleri

h ycni bir ordu man askeri listin'deki

13.000'den

meye cahsular,

ama bunlar

oraya vardiklannda Buna ragmen,

isgal etti. Sovyctler Iaz!a bir ?ey

kaybe13 Agus-

rchdit edici hal alrrusu hatlan

I3irligi de protesto
19l1ll

Bagelat yerine Filistin'e

g6nderildiler.

aciklad lama
ordusu

gert;ekte

yapabilccegi

ordusu Aralik aymda Gazze'deki Noel'inden once Kudus'u aldr.

yard

ve tam I 9 17

yoktu. Osmanh Baku'ya girdiginde savas coktan dilrnis tos'tan

yilm Osrnanh fa r acrsindan

tek olumlu

geli~mesi,

Rus

bulunuyordu.
itibaren

Fransa'daki 20 Eylul'de
cephesinde

Alman Megiddo sonuc

ordusu
sekilde getirici

hukumct!ni n Kasun I Y17 Rus Devrimi'nden soma bi r areskes isternesi idi. Brest-Lirovsk'rakj (Arahk-Man 1(18) ban? gt'lrusmeferinde,
174

yavas yava~ ama kesintisiz Filisun

geri cebir ccphe

175

kilrneye

zorlarnrusu.

carpismasmda

Ruslar

Dogu Auadolu'vu,

1878'le

[ct het-

Ingiliz ordusu

yanna

harekau

yaptl ve Osmanh

ordusunun

arta kalaru ku1915'te kaul nus arasmda Selanik'ien 29 Eylul'de baska seccneIti laf d evle IIeri olan) savas dbve yerine Ahrnet General Tow
IlS-

gorevi verilrnisti. rt heyetlerin Dunya 700'e

Bu heyet mensuplanna, gen,:ek vetkiler bu subaylarm

daha cnceki sayilan

askede

zeye dogru ve Alrnanya, karaya cikan yenilgiye lttihatci gi n in

0

geri cekildi. Avusturya

luifak devletlerine
ve Osmanh

aksine,

verilmis

ve ozellikle

Imparatorlugu

Savast sirasinda vardigmda Enver'in bunlar

cok onernli bir bag olusturmus

Ingiliz-Fransrz ugraulch hukumet
[gin!

olan Bulgaristan, gu<;[eri tarafmdan teslim oldu, istemekten (u yeleri

buyuk

nufuz isrninde

on kat arup salubi olmuslardt. bir Alman Ba$kam subayi olarak kl-

Hatta Bronsart dogrudan

von Sehellendorf bir alnna reform

ve 2 Ekim'de aruk ateskes

Genelkurmay

I mad

an lam rst I. Ayrrca, yapilacak kabine bir kabine

atanrrusu, Tasra idarcsinde lacak giri$imler rnerkeziyet bu hususta

yapmak

icin, onu dana elkin cia bir miktar

tarafmdan neminin

savas suclusu lider kadrosuyla

diye darngalannus
cekildi gecu.

de olmus,

bir yandan

adern-i

goro..<;;meierin go.\,' ola-

gcunlmisu. onceki

l TCnin

1913-1914'teki

poliukalan

cag[nI da sezdi. Bu nedenle Izzet Pasa yoneuminde

bes yilmkilerle

bir tezat olusturuyordu.

Adcm-i merkeziyet zanmayi ne karstn,

hend'i n arab u I Lieu Iuk ustlend igi on gorusmelcri n arch nda n, Huseyin Rauf (Orbay) baskanhgmdakt bir Osmanh heyeti ile Ingilizlerin Karadeniz filotilla kornutam Amiral Calthorpe arasinda 31 Ekim 191B'de bir ateskes imzalandi.

politikalart her seyden once, lmparatorlugun en buyuk azmlrgt olan Araplari yoneurnden yana kaamao;;hyordu. eski Ittihatc: Bu politikalar ancak k isrnen basanh dcsiekle mesiondcrligin-

oldu. Bircok Arap ileri gelcninin

ltuhatcrlan aynhkci

subay Aziz Ali el-Misri

deki EI-Ahd (Yernin)

1913 1918 reform politika/arl;
M

turunden

Amp orgutleri

1<1'<;;-

toplumsal ve kiiltiirel degi~im

ki rt icth klan 01 surd ur me kteyd iler, Bir diger husus, adliye ve egitim laiklestirllrnesi serbestce hukurn sutekeve ulemamn

sisternlerinin

daha lazla

rr C,

konumunun

biraz dana zayrlla-

kapi tulasyon la n n 1914 Eki m inde ka ld ml mast ile bu ilk kez kcndi ulkesinde 1913 Ocaginda bir reform de geo;;ircligi iktidar programml

n lmasi ydi. 1916' da $cyh ali slam kabi neden cikan ldi ve ertes i

yrllar boyunea

rebilir hale gelince

)'11 $cyhu!islanlln yetki alarn her bakimdan simr laudr. 191 Tde scr'iyc mahkemeleri, (laik) Adliye Nezarcti'ni n denetimi aluna verildi, medreseler ve vahrf1an yonetecek Ayru zarnanda medreselerin Maarif Nezareti'ne bgretim prograrm tabi kthndl olusturuldu. yenilestirildi, ancak yeni bir Evkaf Nezareti

lini siyasal ve toplumsal

zorla uyguonce de

lamak icm kullandr.

Bu prograrmn orduda relorrna 1914'te, Edirne'nin kez tern euinlerek yapilnusu. niden bir kisrm idari yapida iliskindi. Gorrnus kurtulusunun "Pasa" unvaruru gtrisn. her seyden oldugumuz kahramaru gibi, Oeak clan Enver iki Naztri yebir esash sekilde buyuk

haua Avrupa dillerinin bgrenilmesi zarunlu tutuldu. Aile hukuku :;crialln nuluz alam olarak kalnusu, Islam!

alnus ve Harbiye

devlcun

bu son kalesinde

bile gedikler

acrlrrusu.
yargrla-

Enver atamr atanmaz., ordunun

1913'le Alman yasasllll esas alan yeru bir miras yasasl uygulamaya konuldu. lila usulunu rarnarne butun 191 Tde ser'iye mahkemelerindeki bir yasa yOrurluge tebaasi icin, lslam'm Osmanh duzenleyen girdi ve bir kadon ortodoks
177

duzenlenmesine

Yash subaylarm orduyu

krsmi tasfiye edildi. General

Liman von Sanders

yoneurninislah etrnc

deki 70 kisilik bir Alman asker! heyetine

176

mezhebinin oturtulmus Kadmlarm,

hukumlerinden bir aile hukuku en azmdan

modern getirdi. kentlerdeki

bir secrne

uzerine
1110S-

Kararnarne icerrnekteydi.

gayr-i

miyeli de kurdular; bu cemiyet kadrnlan bulmaya ve kadmlarm

sokmaya cahsiyordu. lTC yonetiminin bu son bes iceriginden baska, butun (isimlerinde siyaset lIL lttiharcilar.

sanayide

istihdarn

edilecek

cahsrna kosullaruu

duzene

[imler icin bazi ozel duzenlerneleri

orta ve list suuhan

yih boyunca, pohnkalaruun

tarzlan
cia hayli degistirilbulunan) mevcut gerisi" rnillibutun 01ti$-

kadmlann durumu, kisrnen ITCnin politikalan ve kismen de Dunya Savasi'nm etkilerinden dolayi degismisti. Kadmlarm bosanma haklan genisletilmis, ancak cokeslilik yasak-

milli sozcugu yoluyla, ulkenin cahsnlar;

yetci orgutlerin
kaynaklaruu lisi, Balkan

kurulmasi
etmeye

lanmanusu.
huzurunda kadar uzerinde yasanuna

191Tdeki Aile Yasasma gore evlilikler hakirn sonuea baglamyor ve evlenecek kadunn (her ne istisnalan kabul edebilecekse orta de) kaclmlan
VI?

seferber

bunlarclan

en onern-

Savasi sirasmda

gD<;lu bir "cephe

hakim

16 ya$m toplurn ust suul-

olmasi gerekiyorclu. kanlrnaya halkm muzik ouunde

Jon Turkler kocalanyla gitmeye Ocagi Ittihatci

I,

tesvik ett i ve boylece giislerilerine inin Turk kalmayip

tan kaduilar ve tiyatroya, Jar Turk nusmalanrn

birlikte

gOTunmeye

turmak icin 1913'te kurulmus olan MudaJcw-i Mi1/iyc CC1l1iyCli'ydi. Siyasete kaulrna cok daha yaygmlasmrs, siyaset rneslegi daha az seckinci hale gelmisti. Aym zamanda cia daha acnnasrzlasnusu. Son olarak, nm onernli
HI risti yanlari olusmaktaych.

milliyetciler dinlemekle

basiachlar. Kadmkuluplerindeki kode konustular, yonetim in il k

1913 sonrasmda bir krsnu,

11tn

iera edilen reform yabancilarm

program
VI"

1-

ckonorniyi
III i

Osmanh

kendileri

deneti

nden

ku rtarma

gayrellerlllclcn

Bclki hepsinden

en onernlisi,

yo. raltlgl
sayilan 1913 'te gelinee, (bun laarna ici n
Jt1 lar

egitim olanaklanydr. kizlar icin zorunlu bu baslangicta rm sayilan

Gent,: kizlar cesitli seviyelerde

arta n ok u Ilarda n yara rland ila r. Dahas hale getirildi. yetistiren ogrelmen

ogre tim

Yuksek yuksek

ogretime okullarla
SII11

Maliye ve ekonomi: Liberalizmden Kabineye bir tesaduf milliyef{ilige Haziran dogus 1909'da Ma-

1913'ten soma

hizla artrrusn)

rh kalnns, kad

giren ilk ger~·ek luihatcnun, maliye uzmant seckin degilcli. Jon Turk hareketinin

1914'ten iti barcn ISla nbu I Darulfunun'unda bircok kurs acilrmsu. Kucuk si'ndan Cunku sanayi idek i isgucunun olusmaktaysa kadmlannm isci oldugunu once Osman" ucretli nufusun kadm cogunlugu, oldukca kadin vc cocuklardan bir krsrrurun

liye Naztri clan, den biri, yoneuci ratorlugun sonuclar tiginin muna dusmesine

Mchrnet

Cavit Bey olmasi sebeplerin-

her ne kadar Savasayida dusuk

da, Birinci Dunya da beltrtrnck oldugu istihdam Kadinlan

ekonornik
verecekse

acidan

srmhn gene mensuplanrun Impahemen hemen sornurge duruoike idi. Tl C Devrim bagunsizhga ulasmak Devrimdeu reformlar Balkan anlamh gerekkayoluy-

duyduklan ekonomik

gerekiyor. cahsmaktay-

<;ogu aile ciltliklerinde kaynaklanan luihatcilar,

tam bilincindeydi.

Savasi'na

dr, Savasmakia

alan oteki ulkelerde

gibi, crkcklcrin aciguu, kadinCcis piyasasina

clarki donemde. lttihatcrlar

Ituhatcilar

ve muzakerclcr

savasa altnrnasmdan giri$ini

178

la bu arnaca erismeye ekonomik Geleneksel

caltsular. duruma engelleri klasik liberal bakis acisryla kaldrrmak ve ncari islernle179

larla relali etrnek gerekmis hrzlandrrnusu.

ve bu da kadinlann

Caltsurtna

yaklasnlar,

lesti rme k suretiyle (0 rnegi n 1911 ta ri hli a raz i yasaSI ve 1913 tarih Ii m iras yasasi), ticaret ve sanayiin ratorlugu'nun, hammadde buyumesini ureticisi tesvik etrneyi arnacla-

re ve mu 1kiye te iliski n rnevzua n modern

zandiracagim tu lasyonlar caklariru

sa yesi nde

ve bunun

sonucu

olarak da bu guclerin

kapi-

ye ve Osmanhlara Bu beklentilcrinde run yururluge

sa hip 0 Idu klan im ti yaz tan terke trneesit kosullarda davranmaya istekli olahayal krnkhgma yabanci ugrachlar. Anayasaolaganustu

dilar. lTC serbest ticareti destekliyor,

He Ball Avrupa'nm

ancak Osmanh

lmpa-

ummaktaydilar. girmesiyle yaunmlarda

bir cevre ulke konumu ya da Amerika'dan

liberal devletlerinden

esasta daha zayif durumda oldugunu -ki korumacihk icin bir nedendi bu- henuz gormuyordu. Cavit'e gore yabanci
yannm ve disandan ithal edilecek ve her hrsatta is yonetim bunlann bilgi ve tecrutesviki icin elinbesi cok onemliydi den geleni yapn; nek olan) Japan mesini istedi. Bunun dugu,

yeni rejimin milliyetciliginden urkmuslerdi. Kapitulasyonlarda degisiklik yapilmasi ya da yavas yavas kakhnlmasma clair Avrupah guclerle yapilan gorusmeler bir sonuc geurrnedi ve giimrOk tarifesini
yuzde 4 yiikseltme tarafmdan re'nin engellendi. girislmleri de ilk once Avrupah gO<;ler En buyuk

bir arns olmadi, Aksine, yabancilar

hatta (bircok Jon Turk

hukumetine

icin en buyuk orbasvurarak uzrnan gonderilyamnda yer aldr,

darbc Fransa
uygun

ve lngiltckosullarda ~~ogu, Inkonsorsi-

1910'da Osmanh Osmanh

Imparatorlugu'na Bankasi'run

ITC ulke ici ekonornide boyle oldugu ve grevlerini giri$imcilerin kanulanru

kapitalistlerin

bore verrncyi recldctmesi

idi. Osmanli borclaruun lickrligincleki

1908 sonrasi basurma yaranna

yrllarin

seklinden

toplumsal calve cikarnus 01dair vasa-

giliz-Fransrz
yumlar

tarafindan

Avrupa, bilhassa cia Paris piyasalarmdan

1881 'den beri bD.IOn bo rclara, Osman 1J hubulunan

olan is iliskilerme

ternin edilmisti.
kumetinden ye !daresi kefil 1909-1910'da duydu. isuhdam lcrek kendilerinc

dan bellidir, Krrsal bolgelerde lttihatcrlar toprak sahiplerinin mulkiyet haklanru korudular. (Sularna projeleri, alryapi cahsmalan ve kredi kolayliklan yoluyla) tanrnda yenilcsmeyi ve yatmmlan etkin sekilde tesvik etrnelerine karsm, topraklarm yeniden taksimine meye tesebbus bile etmediler, Hu kurnet ayrn zarnanda getirerek dis ucaret da vergi denetimi ya da ortak<;lhgl yanruru ve tahsilini sona erdircderke
11

cok daha gOvenilir

0 lrna

Duyun-i

Umumi-

ktaydr.
hukurneti yine bore alma geregini emekliye sevkedive devlet dairelerindeki devlet memurunun

Osmanh

Cok sayidaki lazlalahguun

maas baglanmasl

ve yabanci

tesvik daha

iyi hale

maliyesini duzene sokmaya <;'al1$t1.Sonuc olarak devlet gelirleri yaklasik yuzde 25 yukseldi. Arahk 1909'da
Cavil, Osmanh butcesini de artrnak uikenin zorunda dan acikladr. lmparatorlugu'nun mali sorunlanm oldugu anlarmna Kuskusuz ilk ger<;ek~i ve modern gizlemeye geliyordu. hie kalkisma-

kisa vadedc masrafh 01buuin asker! komutamn basi olarak tarusilmaz konumu Cavit'in asm Iuzla anan askerl harcarnalan frenlemede gll~sOz kalmasma yol a<;lyorduo Bu yuzden Cavit 11 milyon Turk lirasi civannda bir bore elde etrneye cahsmak icin Fransa'ya giUi, arna Osrnanh azalulmasi
mU$LU ve Mahmut Sevket Pasa'rnn Bankasi'nm, garami sartlanru, borclarin Duyun-i Umumiye Idaresi tarafmdan Fransrzlar ayktri olan gb181

bu, harcarnalara

lltskin tahminlerin

edilrnesi

ve Osmanh

mali kaynaklannm izin verilmesi

rarahndan

denetlenmesine lmparatorlugun Sonuc olarak,

anlarruna gelen

luihatcilar, liberalizm ve ciddi para polittkalan kansmurun kendilerine Avrupah guclerin saygisiru ve isbirligini ka180

itibanna

ve bagrmsizhgma Bankasi'yla

diye reddetti.

Osmanh

rusrnelcr Fransiz

kesildi. Bundan konsorsiyumuyla hukumeti

kisa bir sure sonra Cavil bir baska anlasmaya varmayi hadlerini islem Fransrz bu onernli talimau olmayan basardr. bildirmek garmesine amnda, hukumetine DeAnisizin

Sonraki

mesinin kendi

cak Fransrz vermeyi utsche

Jon Turklere Ingiltere

yillarda bu yeni egilim, 19. yuzyrl Alman sanayilesornek almdrgi Mill) IJaisai politikalarma donustu. Milliyetci bir ckonomi programI kusk usuz , huk urnet once
islerini bir mudahalcyle karsrlasrnakstz konumda unan m voueur kapitulasyonkonabilirve kendisini Avrupa'ya

tedi ve bu borcun reddetti. arka ciknnsu.

Paris borsasmda Bu konuda paylasinurun

bagrmh

Kozlarin

Ian leshederse ancak tam anlarmyla

uygulamaya

Bank, Alman hukumeunin ya cIa srmrlarnalan

uzerine , Osmanbir bOH; sunhakkmbir ve

hlara ozel sartlan marunda Cavitin

di. Bu hrsat 1914'te Buyuk Savas'm patlak verrneslylc e lc gc,ti. Gizli Osrnanh-Alman antlasmasimn imzalanruasuun
hemen borclann ardindan, 2 Agustos 1914'[e, Osmanh durdurdugu olduklarmdan. hukumeti chs odenrnesini gecici olarak duyurusuIuihat-

maya istekli olduklanru da lstanbul'da Osrnanli

bildtrmek

icin araya girdi. Tam zave Almanlar beslenmesini saglayan durumuna dikkat savunucuParvus geliyordu.

konumunu
L

kurtaran

cok iyi dusunceler Irnparntorlugu'nun

an lasma irnzaland

yan sornurge
toyluguna politikasuun Helphand

Jon Turk ekoriomi

lugunu takrna harekete rimi'nden

poliukalanrun
bir ekonomi Alexander

ceken

Eylul 1914'le, kapitulasyonlan 1 Ekim'den iubaren tek tarafh olarak kaldrracagim duyurdu. Buyuk guchukumct ler siddetle Osmanhlarla hir anlasrnaya edilen mallann gitendirme icin spesifik ekonomi iepki gosterdi ama yapabilecekleri kaldmlmasrru
0 la rak

,I

nu yapt!. Buyuk gO<;ler baska taralta mesgul

vc cok daha milliyetci

fazla bir kabul

$CY

yap<ln birkac kisi vardr. Bunlann

da basmda,

yoktu. Almanya once bu prolcstoya

kapitulasyonlann vardi. lki

kauldi, arna daha sonra

eden gumithalauaki

adryla

da bilinen

Helphand,

gel1r;kell Almanya'ya kaulrrus soma

gocetmis

ve orada sosyalist 1905 Rus Devsoma Istansilah

yrl soma hukumet,

olan bir Rus Yahudisiydi. Rusya'ya geri donrnus cahsuusu.

ru k vcrgisi sis ternin i te k tara III para degerini kaldmp, tarifesi surdurme giimri.ik sisternini politikasi

degisti rd i; sirf it ha I degisik uhal

ve Trocki ile birlikte 1912'den

esas alan eski ad valorem veryerine getirdi, olanagi

St. Petersburg bul'a yerlesen Parvus (crnekci yordu), rinde. ortodoks suuf millivetci

Sovyeu'nde Parvus,

mallart
hir

gazeleciligi, dusunurlugu olarak

Al man ajanhgmr,

bu cia, hukumete

taci rUgini ve Marksist gu icin sosvalist

birli kte yuruuryordu.

veren bir diger koruOsma nil sa nayi yuzde 10 daha pacerniyeu h u kugiri-

bir Marksist bir dcvrirnin olmayan

Osrnanlr Imparatorluyapmlyor yersiz gorLIve makalelc-

savunuculugunu bazi etkili

I

maci tedbir olrnustu. Da ha savasian once,

urunlerinin, ithal edilen

Haziran

1914'te,

bir Dike icin devrirni

benzerlerinden Bir ulusal dusuncelcrint cahsnklan

arna Turh Yurdu dergisindeki ekono mi poliukalarm 1913'ten lTenin

hall olsalar dahi, tercih edilmesini yi Talimatnamesi bile kurulrnustu, crkarrlrrusu. Parvus'un bulmaya

sart kosan Te$vik-i Sanatuketici yanSlliln adaylardan

ve yerli ticaret

sanayi burj uvazisin in yaraulmasi Parvus'un kazandi. ekonorniye

182

III savunuyordu.

dusuncelcri

iubaren

cok daha aglfh k olan devlet, baglammda,

met, tasra kentlerindeki bi.irokratlar vazi kurmaya arasmda simci kadrolar olusturmak cahsryordu.

Musluman suretiyle,

tuccarlar,

esnal, haua

Aruk tamamen

hakimiyerinde mudahale

Babiali Baskuu'ndan

sonraki

ulusal seferberlik

gur;ICt bir ulusal burjuilk basarnagmda

183

daha elkin sekilde

etrneye baslarmsu,

Gelisrnestnin

olan bu burjuvazinin nustu pazar

mensuplan,

savas sirasindakl suretiyle

olag"serrnayc

Rusya ve Romanya

lstanbul'un

bugday kaynaklan

olagel-

kosullartndan

yararlanmak

biriktirmeye tesvik cdiimis, hale getirmisn.

bu da vurgunculugu

rnumkun

Bu politikalann kurbanlari, kentlerdeki tuketiciler ve ozellikle de, islerinin yoneuminde ve dukkan vitrinlermde
Turkce Turkleri kullanmaya
ve sirketlerinin

yonetirn

kurullarma Tesk ilar-i eden giriYuna-

mislerdi. Sundt lstanbul'un bu kaynaklarla olan baglantlsl kesilmis ve Turklerin merkezt topragi Anadolu bunlann ye.rini almak zorunda kalrmsn. Ayrica lmparatorlugun muueIikleri Avusturya ve Almanya da gida gereksinimi icindeydi. Artan talep kirsal kesimde yeni bir servet yaraumsu, am" bu sadece piyasa guclerinin islernesi sayesinde gerceklesmernisti, Seferberlik sonrasmda, lTC hukurneti demiryolu tasimacihgi tekeline sahip olmustu, Bu yuzden de, bugdaylanrn lstanbul'a veya orduya nakletmek icin gereken yuk vagonlanm temin cdebilenler tTC He iyi ilisktleri olan tasra tuccarlan idi, lTC vekilleri. Mudafaa-l kenrlerdeki Bu clurum Milliye Cemiyeu
V{'

airnaya

mecbur

lUtulmakla bircogunu kalan

kalmayrp,

Mahsusa'nm simcileri

iclerinden

Dike disma surgun Rum ve Ermeni 130.000

RUIll

bir teror saldmsma

da maruz

idi. Sir] ban klyl bolgesinden, Muslurnan

nistan'a goctu. Bunlann

lere vcrildi. lardan, pazarlardan

sirketlen yeni Musluman girisimciginsimcilerin isc deniz asm iemasiliskin bilgi ve deneyimiyi is goremediklesonra, Milli Iktisat maneProgbasi
V("

Esnaf Cerniycu aracihgryla Ian denetlemekteydi. hukumetin denetimmdcydi.

ve i~ idaresine

Muttefiklere

yapilan

sauslan ve daglllmbugday sausi cia

Musluman tuccar-

den yoksun olduklan ri ortaya ciku, Gclibolu'dakl viyauru

icin bu sirketlerde
zaferden

da, buyuk toprak sahibinde ve esnaha istenen

bu zaler Tiirklerin cok guclendtrmisu. parti orgutunun

beklenmedik

program: biz kazandi. Kuskusuz

-ve Turk milliyetyiliginiCerniyet'in Istanbul rarrun miman,

serrnaye birikirnini saglarrus, ama cok buyuk olcude adam kayirrnacihga ve yo Isuz Iuga da yo I ac rrusn. "1916 zengi n leri" ya da bas ka
deyimle, bii bunun oderne rnetin savas vurgunculannm bedelini odeyenler, yuzde yapmak zorunda hyatlar adlan kotuye cikrrusu. Ta(sa-

son derece yuksek

400'den

hyailardan Hukukur-

cski hamal esnah kahyasi Kara Kernal Bey'di. Kara Kemal, Hcyet-i Mahsu.~a-i Tiwriyye aracihgryla yeni kurulan "rnilli" sirketle ri denetlemekteydt 1916-1918 yrllar i arasmda l TC'nin etkin destegiyle 80'in uzerindc anonim ortakhk kuruklu. Bu konudaki en onernli geli;;melerden karlanru biri. causi alunda baskenueki Ccmiyeti'nin yaunnaya bi r durumdu onernli bazt loncalann idi. Bunlar birlesurildigi

kalan kentlerdeki

ucretlilerdi

vas sirasmda rna giri~imleri

fazla artrrusn).

vurgunculugu

yasaklama

ve dagitun sisternleri (tasrmacilikta

ise gcv~ek ve basansizdt. ve pnza-

Bit diger acidan zarara ugrayanlar,

Esna[
tersine ice-

kurulmasi , cunku

yeni sirketlere

buyuk toprak sahiplerine ve kent tuccarlanna bagimh olduklanndan clolayi) kendi urunleri rein yukn kullanmada
sek [ryatlardan manh ordusuna Anadolu'nun gOd\ stkmusi rnisti, cunku Mezopotamya'da, yararlanacak kucuk gitgide Anaclolu ciltcileri daha da ciftcisinin bir durumda ve ortakcilan olmayan zorunda ve OsInsan gelevladi insan gucu temin etmek hulunan haline erkek

tcsvik cdiliyorlardr.

Bu resmi politiknnm

ekonomiyt liberalle$lirme gayreti risindckt hukumei yakin bir tarihte, 1913'te loncalann dlrtldlgllli ilan etrnisti. Savas her ccsn malda, ozcllikle nustu
184

kal-

olmustu.

vahirn bir sorun

yuz binlerce Canakkale'de

gida maddelerinde

olaga-

bir talebe

yo 1 acrmsu.

Gelene ksel ola rak Uk rayna,

Kalkasya'da,

ve Filistin'de
185

olrnustu. haldeydi.

Savas biltiginde

lrnparatorlugun

ekanomisi

harap

de duranlar

ve canhhk

kazandrrmamn bulunan

araclarnu

adern-i ise bir

merkez iyetcilikte, Prens Sabahauin'in topluluktu.

ozcl girisimde cevresinde

ve eguimde

gorenler

cok daha kucuk uzerine

ideolojik tartl~malar
1913 yrh, u pki siyasal ve ckonorn ik gelismelerde bi Imparatorluktaki degisimi yrllanmn tarrundan usilmasmda gunlugu simgeliyordu. sansuruyle soma, ideolojik Sultan akimlann etkisinde bogucu toplum Abdulharnit oldugu gison

Bu canlihk
de tam bir olan ortaryoolcusu baghlikta

kazandtrrna
gerekli

temel sorunu Osmanh

alan tarns-

malar icerisinde, nevin

ya da kabul ecli\ebilir
devletiyle gcrektigi sorunu

Banhlasma
ve ele surekli

ve geleeekteki

ozdeslesme

saltanannm

esas almrnasi

ve hosgorusOzluguyle rneselerun

alman iki terna idi. Bu ikinci konuda ise bu dusunce ana akrm Cevdet
glOlIl

Osmanhcilar, degildi Doktor Osmanh yerine

Turkcuve bu uc Abdullah uygarhtum?yOte ve duAydinBunlann <;ogunun yanlt ile

1908'cle Mesrutiyet tarukhk

doneminin

baslangrcr, onuncle

Ier ve Isla mcila r b irb ir iode n a yn d usuyo ria reiI. Bl ri nc is iode ayrihk lari a kadar belirgin icerisine
i

her cesit siyasal ve toplurnsal bir patlamaya

etti. Bu tarttsmalarm sayismda yanslmaktaydl.

yayrlrms

haldeydiler. geleneks~1 edilmesinden Ancak bunlar kabulunden sorun, soruydu: kcndi olabilirdi?

tu reye n yeni yayinlarm

gibi baz tarnamiylc

asm Baucilar terkcdilmesinden kabul

Eski rejirnin son zamanlannda bir duzineye inrnis alan dergilerin say lSI , devrimden sonraki yi! otuz kat artu. Bu siyasai ve toplumsal kabet eden etrahnda mayi esas birieSlirmeye min dusunce dorduncu ters dusen
u(,;

ve bunun

le Avrupa yandan, suncesini n olarak uzermdc bulmaya Musluman

usullerinin

yanaydilar. cnderdi.

tarnsmalar

cok defa

birbirivle ola:ak Osmanh

re-

ideoloji

arasmda suren tarusmalar

tatahu

bazi diuci eylernciler kabul etrmyorlardr. gorulen seylerin oldugu oldugu

hicbir Bauh uygulama

rurnlarur: Yeni Osmanhlarm,

birlestirme a larak lslami uygularnalan (Pan)ls]5.mizm;

Iarkh cemaatleri
eski ulkusu, uga hayat

lann buyuk ... ·ogunlugu

Avrupa uygarhguun

yararli unsurlayanaydi.

yonundeki lmparatorl

Osman!iC\!lk; dayaruscalisan alunda donebir

ve Islam ummcn

icertstndeki vermeye bayragt

<;ogu icin, en zor ve en acil olan ve tarusmalanrnn odaklanrms Narruk Avrupa olarak

Kemal'in unsurlan

ve Turki caiisan yasarmna

hal klan Osmanh Sonraki iliskin tammlarma

cahsmis
Osmanlt

(Pan)Turkizm.

yazarlar

uygarhguun de yisle,

bir biresimi

nasil meydana kal mir ke n otekiler de sabir

kimi zarnan

getirilebilirdi; rnodcrnlesmek Bu ideolojik vunulamaz savunan bircok

baska

akrrm eklemislerdir,

bu da, lsiamt

gelenek<;i1ige benirngeryazarcanhhk ve akla uvuzerin-

nasrl murnkun akimlardan

Avrupa uygulamalanm serne eylerni olan Bancihknr. Bu turden cckligim bir tammlarna, verememektedir.

ve dusuncelerint

biri savunulurken Osmanhcihgi aym zarnanda

·diye bir sey yoktu:

akrlci sekildc da, romantik

btl cck yonlu tarusmalann Ikinci Mesrutiyei devlete Donerni ve toplurna basarmanm cok toplum

Jon

Turk,

lartru ilgilendiren
kazandmnaktl. subay olduklan gun, gercekte
186

temcl sorun icin, devler,

Pa 11 to rkist , 111 illi yet<,:il igine gO(,;III du ygu Iarla baglan nus olup clindar Muslumandi. Osmanhcihk, raslar haline yani inane ve dil gozetrne ksiz in butun geleccgi dusunccsi, 1908 Devrirni'nin tebaa run yeni mesru ti dev Iette esi t ha k Ia ra sahi p sadi k

<;ogu Jon Turk'e de ick aracryrh,

gore, bunlar

burokrat

degisimi Devletten

y urtresmi
187

ideolojisiydt ve Osmanhcihk
den yikilrnasma

yarulsamasirun

1913'te

tum-

Rusya cikrsh Turkculerin HOseyinzade tanbul'a Ali (Turan), gocetmis

arasmda

en bnemli

kadar da oyle kaldi, Osmanhcihk

kavrarm-

Azeri Ahmet

olanlan Azeri Agaoglu ve ailesi Is-

na ictenlikle inanan bazi kistler, ornegin Preus Sabahattin'in cevresinde, bulunmakta idiyse de, milliyetciligin lmparatorlugun butun buyuk cernaatlerini coktan etkisi altma
alnus olmast bu kavrarrun Rum, temel Bulgar zaYlfhglydl. ve Ermenilerin kisa zamanda Arnavutlarm tercih ettikleri kendisi Devrim sarhoslugu emellerini 1910'dan Iuklanru zamanda ~iliginin,

olan Tatar Yusuf Akcura'ydi.

gecince,
gutmeyi itibaren. Osmanh
$U

ozerklik belli oldu.

surdurdukleri Muslurnan kimligine

Akcura Istanbul'da Harbiye'de bgrenim gbrmu$, bu okulda bircok <;agda$1 gibi yaygm Jon Turk propagandasma kapilrrus ve 1897'de Trablusgarp'a surulmustu, Oradan Paris'e kacrrus, sonra da dogdugu kent olan Volga uzerindeki Kazan'a geri donmustu. Rus siyasetinde erkinlesmtstl. ama ay'm zamanda culugun da Jon Turk multecilerinin denilen Kahire'deki gazetesi

bile Arnavutanlasildi.

Aynt
agl-

Tur-k'te 1904'le crkan uzun bir makale yaymlarne;;tl.

Manifestosu" bu makale, lslamcrhk set" ba$lIgml tasunaktaydr.

"Turkve

da bir gercek ki, lTCnin Musluman

Turk milliyet-

"0<; Tarz-i Siya, OsmanllClhk

ya da en azmdan

milltyetciliginin

na coktan, hatta 1908 Devrimi'nden

once dusmus bulunutopraklanrnn ucte ikinere-

T u rkcu 111 s iyasellerini n rnezi yetleri ni birbi rleri k

y le ki yas 11-

yordu. Cemiyet
ragmen

Osmanhcthgi

resmen destekliyor olrnasma olarak vazgecmekstzin

yorumu Turklestirilmesl dusunce-

(gercekten

de, Irnpararorluk gonullu onun

yor ve Turi«,;uIOk siyasetini savunuyordu. Makale, ~anl.u.rkist siyasal amaclarm ilk tutarh ifadest olarak adde(hlebIiIr. lmparatorlugun cuda getirmenin rin dunya halklann farkh unsurlanndan bir yamlsama bir Osmanli ulusu vuolduguna, somurgeci -Torklerin goc,:leve TOrki

si ya da daha fazlasmdan baska da ne yapabilirdi), deyse, Turk olrnayan sine hgm inandmcilrgrrn

Osmanhcihk

unsurlarm

MOslumanlannm

siyasal birligine Pantilrkizmin

iliskin bir giri-

yaklasrmsn, Bu durum

gozden

kacmadi ve Osmanhci-

simi engelleyeceklerine,

daha da azaltu.

Turk milliyetci lig:i, Osm anh mill iyetc iligi ni n aksi ne,

gee
son

birliginin- ise aksine Asya'run butun TOrki halklanmn destegine sahip olacagma ve sadece Rusya'nm muhaleleuyle kar$Jia$acagma clikkat cekiyordu. PantOrkizm Jon Turk aydmlan arasmda belli miktarda

ortaya cikrrusn. Once, Sultan Abdulhamit

yirmi yihnda gH; noktasi, kulturel 19. bir hareket

yonetiminin

olarak dogmustu.

Baslan-

yuzyilda Orta Asya Turklerini

incelemeye

baslamis olan Fransiz de Guignes He Cahun ve Macar Vambery gibi Avrupah dogubilimcilerinin cahsrnalanna ve Rus
lmparatorlugu Azerilerln menseli Turklerin, bilhassa Tatarlarrn ve etkilerine dek gitmekteydi. ogullanrn bu cocuklar Osmanh Bu insanlar arastnda

ta ra fta r kaza nd I, ama Balkan Sa vasi 1913 'te Os rna n lin\tgl hukurnsuz htrakana kadar hicbir resmi tasvip gbrmedi. Ama ondan maktan nan romantik (Pan)Turkist lugun konferanslar, ler Turk sonra bile PamD.rkizm siyasetin kaldi. somut bir siyaset suncok, gunlilk vikrmlarmdan luthatcilanu bir kacrs sutoplumsal itiba ren yaplla~ ve sergiTurk Oca189

bir dus olarak hareketin tarnsmalar,

19. yuzy 11m iki nci yarismda rrus, bu burjuvazi rine gondermi$, ne yonelen cine varrmslardr.
188

b ir ye rli bur] uvaz i orta ya <; kr Rus okullanna bu okullarda tehdidinin ve universitelekendi cernaatlerisekilde etkin bilinolan

ve kultu re l orgu LO olan her tarafmda milliyet<;iligi

Til rk Ocagi, 1911 'den oldu. Bu orgut

kursusu uyatro, ideolojisini

lmparator-

kuluplcr

kurmusiu;
muzik

buralarda gosterileri

Rus ve Panislav

yogun

lrnparatorlugu'nda

yayrnaktaydr.

gl'nm dergisi taralmdan

Turt: Yurdu, yayglll sekilde okunuyordu. Birinci Dunya Savas: strasmda Panrurkizm, Jon Turkler
Rusya ile olan savas baglarmnda tesvi k g6rd 0.. isga191 Tde cokusuy]e ve Azerbaycan'm

reti icerisindeyken 1914'teki amacmda

davrandrklart bulan ugraml~tl.

gibL En acik sonunda

iladesini her iki

cillad ilamyla
cia basanstzliga

bu siyaset

Rus ordusunun

Ancak, bu donerndeki
la ya da gericilikle tesi etrahnda bununla toplanrrus

liy!e (ya da kurtulusuyla) bir canhhk kazandr. Bu donernde Paruurkizrnin siyasal arnaclaruun kaleme ahnnus en bilinen 6rnegi, hrtharci yazar Tekin Alp (Serez'Ii Moiz Kohen'in takma adr) tarafmdan 1914'te yayinlanan Turkkr Bu Muharcbccle Ne Kazanahilirlcr? adh kitapciku, Bu kitapcik, 00,man limn savas gayelcrinin pa'da lurhism bir bildirisi adr alnnda addedilerck un kazandr. Avru-

bir tuunak

Islarnct akmu sur muhafazakarhkyanhs olacaknr, Vol1wn gazeve 1909 karstdevrimine lslamci gericiler olaru, anayasayi taraftarlanmn i~turunden

bulunan

tirak etrnis olan topluluk beraber yen Islam!

vardi;

cok claha 6nemli

destekle-

yenilesme

topluluguydu,

buyuk Sait Halim Pasa, Mehrnet Akif (Ersoy) ve ESya cia reform gibi kisilerin dahil oldugu bu toplulugun

and Pallturkism

ref Eclip (Fergan)

Aym zarnanda, TOrk rni IIiyetciliginin, T urklcrin ruerkezt topragidrr diye Auadolu'ya agirhk veren ve Turk koylusunun kulturunu ulkulcstiren bir ikinci turu, Panturkizrn i le yan yana -ve onu nla ce kisere k- gelisrnekteydl. A nadol LI koylusunun berbat yasam kosullaruu iyilesurrnek i<;in hiebir scye girismeyen, hareketin kent cikish doktrini, rornantik bir hareketti ekonomik bu; geyo I BLl
131'''-

onde gelen yaym orgam Slrat-I Miistahim idi ve 1912'c!en soma ise Sebi1iirrc;;at diye bilinccckti, Bunlara gore, lOplumsal canlanrnaya Islam! degerlere geri donusle ulasrlacaku. Bunlann bircogu seriat hukukuna geri donulmesini savunuyor, (Narmk Kemal gibi) rnodernlesmenin kabulunun seriatla bagdasabilecegini one suruyordu, Onlarm inarusma gore, Imparatorluk dismdaki Muslumanlarm Islam

Iwlk(lIlh

sa vas yrllanrun

lmasr ge reken LO plumsal geril i mlere acrnakta iken ulusal hir dayarnsrna yarauna pesindeydi.
lisme leri yausun neden!e hndan de, bu turden kurulmus ulusculugu 191Td(' Izrnir'de Kuskusuz Abdulharnit'in kuru Ian Halka Do~ru'nun bizzat ITe donemi

uml11et; icerisindeki

dayarusrnast,
donerninde

Imparatorluga
bulunan

bir ck go~' onernli bir Is01-

ternsil eden bir orgutun,

ge ti rece ku. Kokleri II. Mesrutiyet lam! hareket yenilikci ise, bir Kiln kanadma

alimi olup, Naksibendi

Ituhad-i

tarikatinin

olrnasi sasuuci degildi.

akmun doncrninin
('11

mensup 1909'da

olan Said Nursi'nin kurrnus Muhammedi'ye

(Panllslamci

parlak

Sultan

dugu Nurwluh'w.
ve sonralari ha sonraki Osmanh nik koken, menin
SIZ

kanlyakmdr

saltanat crlar, lkinci Mesrutiyet

karsidevrirninin lrnparatorlugun ge rcktirdigi

yanst idi. Ittihatdoneminde ve ozellikle Nisan 190C)

ikinei soma, lslJmu eylernciligc karst bir tchOnu hem cok uluslu

basansrahgmdan varhgma

bir rrc propagandacrsi olarak Teskilat-r Maltsusa icinde cahsnusu. Ancak Nurculugun aS11 buyumesi dabir doneme mirasmm Osmanh aiuir ve orada ele almak en iyisidir. degi;;ik unsurlari devleu) ile Avrupai (Islarnivet , Turk ettarzda modernles-

misu, ama ayru zamanda

da onde gelen lttihatcrlara

karsi son derece kusku duyuyorlardi. du olarak gormckrcydtler.

zaman devletin

hem de kendilerine

Ittihatcilar
Islam!

ancak siyasal crkarlar

niteligi ni vu rgu \a maya Araplann sadakaiini gaydestegini kazanma

sentezine

yonelik

hazurhlar:

upki 1914-1916

yillarmda,

toplumbilimci

en yaranci ve uuarh giri~im FranDurkheim'm izleyicisi clan Mehrnet Ziya toplurnun birey uzerindeki us191

ve sornurgelerdeki
190

Muslumanlann

(G6kaip)'den

geldL Onun,

tunlugune iliskin dusuncelerini benimsernisti ancak toplumun yerine millen koymustu, Atesli bir milliyetci olarak Gokalp, rnilletin, dogal toplumsal ve siyasal birim olduguna inamyordu. Ancak, Gokalp sadece Durkheim'm etkisinde degildi. Alman roplumbilimci Tonnies'in dusuncelerinden yararlanarak, bir topluluk icerisindeki ge(,:erli degerler

bir Kurt'tu, Diyarbakirh Ziya Gokalp yan Kurt'tu ve Said Nursi Bidis'!i bir Kurt'tu, Oyle anlasthyor ki, bu bolArapkir'li gelerde lmparatorlugun multi-etnik niteligi ile dogrudan

karsilasrms olmalari, bu kisileri Osmanh toplumunuu temel sorunlari hakkmda daha yogurt sekilde bilinclendir-

ve ahskanhklar butunu olan "kultur" (hars) He akin dayah, uluslararasi bir bilgi, bilim ve teknoloji sisterni olan "uygar11k" (medelliyer) arasmda bir aytrun yapiyordu. Gokalp'e gore Turk ulusu, kendi glu,;IO kulturune sahipu; bu kultur, kismen Islarn'a ve Araplara ve kisrnen de Bizans'a ait olan bir Ona(,'ag lIygarhgmm istilasi altmda kalrmsu, Kurtulusun yolu (sir!" irnan acisindan Islamiyetin de bir par(,:aSIJ11 olusturdugunu dusundugu) TDrk kulturune sahip crkarken o uygarhgm yerine modern Avrupa uygarhgml gec,;irmekti. Onun gozunde Tanzi mat rslahatcilanrnn kusuru, Avrupa uygarhgina kanhrkcn, kendi halklanrun kulturuyle olan ternaslaruu yitirmis olmalanydi. Kuramsal degerleri her Ill'
olursa olsun, Cokalp'in radaydi; kabuluyle cok parti dusuncelerinin buyuk cekiciligi ::;u-

rnisur, Jon Turklerin ideolojik tarusmalanmn anlastlmasi onemlidir, ama ayru zamanda, ikudan nil en elinde bulunduran
kisilerin, olduklannm secrneciydiler programdan yani ITC liderlerinin haurlanrnasi ideolog da ouernlidir.

degil cylern adarru ldeolojik bakimdan

ve onlann ortak paydasr, ortak bir ideolojik cok, ortaklasa bir tuiurnlar butunuydu. Bu tutumlar butunundeki onernli unsurlar, milliyetcilik, nesnel bilirnsel dogrunlln degerine olan pozitivist inane, bu dogruyu yayrnada ve halki iyilestirrnede egilimin gOcOne olan bu y uk (ve oldukca saO guven, merkezt devletin topl u m icinde itici gOt; olma rolune olan sarsrlmaz inane ve Abdul-

bu dusunceler
bartsmasina ideologlugunu

ulusal gururun
imkan

Avrupa usullerinin
Turk Ocagi hauyeligini olsun ve az Go kalp'i n

hamit doneminde hukum suren ihtiyath muhafazakarhga bariz sekilde tcrs dusen bir tur eylerncilige, degisime ve ilerlemeye clan inancu.

verrnekteydi. IT Cde

reketinde olsun, (bir sure merkez-i umumi

yapngi) hayli aglrhgl vardr,

II. Mesrutiyet donemindeki bu dusunce akimlan gozdeJ1 gecirilirken, dikkat cekici olan nokta tarusmalara istirak cimis onernli <;ogu dusunur ve yazann, upki lTCnin etnik bakimdan karma olan Makedonya bolgesinden cikrms 01mast gibi, cevre bolgelerden olrnalandir. ya da karma bolgelerden Turki gelme Rus Imparatorlugu'nun bolgelerinden

ge Ien Ie r i n (Akc,;u ra, Agaogl u, H useyi nzade, milliyerci sa ir Mehmet Emin) yalll sira, en atesli Turk milliyetcilerinden Tekin Alp, Serez'Ii bir Museviydi, Batte! Abdullah Cevdet
192 193

9.
Baglmslzllk Sava!fl

paratorlugundaki gunu

herhangi bozulrnasi

bir yeri i$gal etme hakki durumunda,

oldu-

bildiriyordu.

24. madde ise "Errneni" vilayetlerinde Itilaf devletlerine

karnu duzeninin

buralara askeri mudahalede bulunma hakkim veriyordu. Bu maddelerle Itilaf devletleri istedikleri gibi go.e: kullanabilirlerdi (ve kulianchlar da). girdi ve tumuyle en 6nemli lngiliz uygulanMukovc kuzcy Irak'm guno., kenti Musul

Mutareke
konusunda sul'un mutanhgi mini istedi. meseleyi

ertesi gun yururluge

sorun,

di. Tek buvuk

cik u. Mutareke mutarekenm

Yorenin Istanbul'un

kuvvetleri ama lngiliz bunu reddetti

60 kilometre

kadar guneyindeydiler, Osrnanh bilgisinc kornutaru sundu.

7. maddest gereginee

ken lin tesli-

masiru bild irdi. Osma n It askerle ride Mondros Miitarekesi 31 Ekim 1918'de,
mutant Arniral Bey baskanligmdaki kenti bosaltttlar, Musul'un rnutareke

lstanbul'un talebe uy8-15 Kas Im a ras mda

sonrasmda isgal edil-

lngi ltzler.n Karadeniz Iilotillasuun

ile Bahriye heyeti Nazm arasmda Huseyin Osmanh

koRauf

rnis olmasi, bu eyalerin kime ail oldugu yillarda tarusmalara ncden olacaku.

konusunda

sonraki

Calthorpe

Mondros'ta

Osmanhlarm lam anlanuyla teslim 01mast idi .. 25 rnaddesi, Bogazlar'm askeri isgali, butun de-

akdedilen
rniryolu

mutareke

Sava1 sonrasmdaki duruma toplu bakl~

14 Ekim'de yeni kabineye derleri, iktidan

ve telgraf hatlanmn karnu duzeninin

Iulaf devletleri
muhalazast

tarahndan

de-

arnk Ahmct lzzet Pasa yonetimindcki devretrnis olan lTCnin savas zamanindaki liakdedilir edilmez ulkeyi ierkermislerdi. Sakir, Doktor bir Alman ltilaf deI

netlenmesi,

icin gerek

duyu-

mutareke

Ian kucuk asker! birimler haricinde kalan Osmanh

rinin terhis edilip silahlarunn

ki butun serbest Osmanh askerlerinin lerine ail Osmanhlann

almrnasi,
butun

askerleArap eyaleilerindesavas uusaklaruun bu uygulanAlman ve terkettehdu lmButun

Kasnn gecesi, Cemal, Enver, Tahir, Bahaettin

Naztrn ve uc kisi, Errnenilere

sorumJu nizalusma ila n eunisn Sonucta, tutulacaklanndan binerek Odessa'ya

karsi olan muarnelelerinden

gitrnislerdi. devlctleri 1915'lc

teslim olmasi ve ltilaf devlcttutsaklara

korktuklanndan oldugunu

clindeki

hrrakilmast
asked
l.

(ancak personel

Osmanh

.onlan yargilarna ntyetinde

ve gercekten bu lttihatcilar olduruldu sonra ler. sabtk

daha onceden,

mayacaku Avusiuryah madde

) gibi kosullari

icermekteydi.

de yargilayacaklan hie: mahkemeye

ulkeyi iki ay icerisinde kendi guvenliklerini

kuskusuzdu, cikrnadr, ama En-

me k zorundayd

Osman hlar acismdan Bu maddc, iakdirdc

en tchl i ke Ii alan Osmanh

ve r drsm da hepsi de E rrne ni ka tiller tara h n da n 1920-1921

7. maddeydi.

yillarmda
Savastan

alunda
194

gordukleri

hila!" devletlerinin

liderler

zamanlarirun

,:ogunu

Ber195

lin'de gecirdiler, la ugrasular

burada

karmasik siyasal plan ve entrikalarRoma, Moskova surukledi. ve Afganissiyasetinde bir iktiNe var ki icle-

ise hepten olmalanna etti, Bunun marurnn

baskentteki zernini

siyaset

oyununun

esas oyunculan cereyan Lionce savas zabulunuyordu.

ve bu isler onlan

karsm, aS11siyasal muc adele Anadolu'da

tan gibi birbirinden

uzak yerlere

ulkeyi terketmelerinden
hazirlanmis Anadolu'da dayandirrms, ve Fransrz Bogazl'm

rinden sadece Enver Pasa savas sonrasi Turk onernli bir rol oynadi. Onde gelen lttihatci dar boslugu btrakrmsu, alan taraflar sunlardi: • Saray: Sultan kardesi Vahdettin liderlerin Iktidar icin cekisme

1TC lider takimmca

der takim planlanru nin olusturulmasma dahl! ve herkesin 1915'te Canakkale konumunda olrnus

ulusal bir direnis hareketibu planlar 1TC liderleri Mart sirada hati lstandonanmalannm bekledigi hukurne

kacisr lstanbul'da

Ingiliz

yarrnasrm Osmanlt

V Mehmet

Ternrnuz

1918'de olarak

zrrlannusu. 1918'de ver'mis

Eger bu olsaydi, cesitli liderier olduguna

Efendi, VI. Mehmet zorunda

tahta ge~mi~zamakurtulrnak

bul'dan aynhp Konya'ya gidecekti.

rol oynadrysa Enver, savasm ve upki saldmya da, itici guc Ensadece 1913'te ilk asamasiBalkan Savave inamTurki AzerumtoneAygibi gozukuyor.

ti. Zeki ve inatci biri alan yeni padisah, mnda oynamak icin bu firsauan yararlanmaya tumuyle

Ittihatcrlar

kaldigi kukla rolunden niyetliydi.

run kaybedilmis si'nda oldugu bu rauntta yordu. Savasm

• Liberaller;
si'nda birlesmis liberal muhalefet sa'mn etrafmda buyuk

1913'te susturulan Hurriyet YC Ili/a! Firhaolan liberal muhalefet, 1913 oncesinin bazi liderlerinin, yeniden bilhassa da Damat Ferit Paorgutlenmis girmislerdi. hulunuyordu. temsilci leri baske nte savas gedesaraym etrneku, lngiliz onlerinde ancak Muttefiklerin

gibi, ikinei bir raunt bitirninde kapilnus

icin hrsat ctkacagma

Osmanhlann

gecebtleceklerme
ozellikle

Panislamist,

de Pantur-

kist dusuncelere bolgelerinin baycan'm rnaktaydt. menlerine deni buydu. m zamanda lu'nun himrnat suren

olan Enver, Orta Asya'mn

• ltilaf dey Ietie ri; It ilaf dey let lerinin sasaa icerisinde olusan milerinden mir atrrusn. kosullanrun Osmanh arasmda mutarekenin • 1ttihatcrlar; ve diger bircok tarafmdan yonetirn bir filo, Bogaz'daki nezaret

ve ozellikle, Avrupa'dan

ozgurlugune
hayatl 1918'de gitmelerini

yeni kavusmus rol oynayacagiru alan Osrnanh olmasmm

mucadelede

donmus 1918'de

Itilaf devletleri uygulanmasma

temsilcilerinin

esas isi mutareke bunlar Gelgelelim, ve ltalyanlar

Kalkasya'ya
Kendisi,

emretmis

Kasun

Odessa'dan

Baku'ya Anado1918'de

siyaserini hernen ilk dusunce

etkilemeye ardmdan aynhklan

de cahsryorlardi. Fransiz. belirmeye oldugu

gitmeye niyetlenmis, birtakirn

ama hastahgi

buna engel olmustu,

da a ve Talat, noktalanndaki emrini

TqkiJal-/

Mahsusa'ya
Ekirn

baslarmsu. hal de, Inihaic

gizli depolara verrnislerdi.

silah ve mu-

Liderleri kurulusa

gitmis

liar

depolamasi

yine de rneclise, orduya, temizlik

polise, posta ve telgraf servislerine hakimdiler, Ittihatcr 1919'da memur yeni yonetim ancak ne yeni cogunlugubaslanrmsn,

hareketlerine

ne de ltilaf devletleri

Umum Alem·j Isl{im IhUlal Tqkilatl olarak yeniden kurulan bu Tc?kilat, kendilenne ulke icinde gerilla ceteleri olusturma tallman verilmis ozel gorevliler g6ndermi:;;ti. Bu yaprlmast zor bir sey degildi, cunku bu turden bircok topluluk
zaten mevcuttu kotu muarnelede lahlanru ve bunlann Ermenilere ve Rumlara olurlarsa yapilan tuyler urpertici rolleri olmustu. Bunlar, sicezalandm197

nun yerine koyacak yeterli insan gucune Bunlann, ve lstanbul'un

196

sahip degildi, isgalinden soma

1918 son Ian nda n iti baren gi tgide a rtan sekilde Ingilizleree Mart 1920'deki

teslim edecek

ve dagiulacak

lacaklar: luihatci hslanndan vcr'di. onernli

korkusuyla

yasiyorlardt. tarahndan savas bitmeden kurulrnasiydi. subaylar once auaynGinsiml kilit

lider takuru onceki

gL'J.(;ler, savas strasmda anlasma ve vaatlerlc ca baglamak

yapilrms, kismen ihtilafh

ve bunlan Bu is epey zarnan Agustos strada, 1920'de savasm

birtakirn bir sonu-

Ian en onernli adirn Karaho/'un haftada, Asli kurucular, bir uyesi alan) (Ittihatci Miralay

karsi karsiyaydilar

baslatanlar

yine Talat ve Entakrrmnm

zorundaydrlar.

aldi. Aslmda sonunda

oylesine
bans

cok zaman

aldt ki, Itilaf devle.tleri

Ossert beri

Kara Vasif ile lTC Istanbul adi bu ikisive orguve ve HrrisAyrikorumak etrnekti.

rna n h l mparatorlugu'na kosullanru surekli askerlerini

son derece bitisinden bans

parti orgutunun nin lakaplanndan onlan

bast

Kara Kernal idi, OrgDtull

dayattiklan

yapilrrus bir sozcuk oyunuydu

ortarmnda liberallerin insanlar, lttihatcrlan Otilafr,;Iiann)

terhis eden bu devletlerin

kosulla-

tun amaci savas sonrasi ltilaf devlctlerinin, yctenekli

run uygulaiacak araclar kalrnarrusn. Basbakanlan Eleutherios Venizelos onderligindekt Yunanhlar bu durumdan yararlandilar. ns kosullanm Yunanhlarm Venizelos kabule 1922'de ltilaf devletlerinin zorlarna onerisinde gur,;lu bir uzauust harekcuni babulundu. Sonuc, sonuclagibi davranma

tiyan cemaatlerin
ca, baskenuen

0(; almalarma

karst himaye

para, silah, erzak ve gcw:,;: ve Kafkasya'daki dire n ist haztr-

ve Anadolu'daki

Turk direnis

g6ndermek suretiyle Anadolu gL'tr,;lcndirmeyi de arnaclryordu lTC bir taraftan larken, cia Ingilizler zirlalllyardu. sinda Anadolu Anadolu'da

tam bir bozguna

ugramaslyla

silahh dircnis tehlikesi

harekcti

nan kanlt bir savasn,

ayru zamanda
tarafindan

da Rum, Ermcni, isgal edilme kesiminin

Fransiz,

halyan

ya
ha-

olan b6lgelersavunmaya cerniyetlesavas sonrahareketirun 11k cemiyet

istanbul Sa ray

Kaslm 1918 - Mart 1920

cle ki Musl uman' Turk Bu girisim, rinin" kurulmasi

haklanm

yerel "mudafaa-i
ulusal

hukuk

seklini almisu, (ve Trakya'da)

ki bu orgutler direnis

Osmanhlarm tin, butun lasmasi gihere'nm retlerine lasmasi da butun Padisah makarru

son padisaln bu donem suyuna

olacak olan VI. Mehrnet daha elverisli siyasetler oteki

olusturulmasmda hayati bir rol oynayacaklardr. Kaslm 1918'de kurulmusru Ulusal direnis nun asil hasnurun oldugu Mavis anlasrldi 1919'da hareksu Anadolu'cla ortaya Ingihere Yunanisian'a lzmir alacaku. Anadolu Bunun ya da Fransa lngihere'nin bolgeyi

boyunca

Vahdctbir bans antda lnGaygibi

0

elde etrnek ragmen ortaya itibanru

icin Itilal devletlerinin, gitmeyi amaclayan

bilhassa dedi.

cikngmda, buguclu deslegiyle

degil Yunanistan
isgal hakki yillarda verilSag6-

1920 yazmda

son derece agIr bir bans anttaraftarlan

crkinca,

bu ctzginin

kaybetti. gibi saltanat ve din cizgisinde du-

civarmdaki

misti. Yunanistan'in yuk boyutlar rulebilir. misu198

isgali sonraki
nedeni.

cok bu-

upki oncekiler
o"larak Istanbul'un Ortadogu'nun rnuhalazastydr. basma

still me k tevd i. 0 n u i 1gilend ire n :;,;eyer, Sa Ita na tID, ha life Iik l ve gi.'Ir,;lusekilde Musluman kapilrms sorumluluguuzerindeki millrnpave
199

ltilaf clevletlerinin yurutrne birlikte seklinde yurutulrnemis

vas sonrasmdaki -baris kosullari

barrs gorusmelerim

Gorusmeler

yeruk ulkelcrls
kendi

nu duydugu otoritesinin

halklan

M illiyetci clegildi (gercekte olan lttihatcilart sorumlu tutuyordu)

galip ulkeler

tarahndan arasmda

zorla kabul yurutulmustu.

ettirilBu

ltilaf guclertrun

liyet<;iligi ve bu ideolojiye ratorlugun

gclen fclaketten