Eskişehir

Osmangazi Üniversitesi
Mühendislik Mimarlık Fakültesi
İnşaat Mühendisliği Bölümü
200_ Güz Yarıylı

MUKAVEMET I
SUNU DERS NOTLARI
Tacettin SARIOĞLU Selim ŞENGEL Yunus ÖZÇELİKÖRS

Hakan EROL
 OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ
MÜHENDİSLİK MİMARLIK FAKULTESİ
İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ
MUKAVEMET I, DERS PLANI

DERS ADI : 151413239 Mukavemet I

DERS SAATİ :
SINIF :A
KREDİSİ :3
ÖĞRETİM ÜYESİ : Prof. Dr. Yunus ÖZÇELİKÖRS Oda No:311 Telefon: 3216 E-Mail: yunuso@ogu.edu.tr
GÖRÜŞME SAATİ :
DERS SAATİ :
SINIF :A
ÖĞRETİM ÜYESİ : Dr. Selim ŞENGEL Oda No:403 Telefon: 3232 E-Mail: ssengel@ogu.edu.tr
GÖRÜŞME SAATİ :

DERSİN AMACI :Mühendislik fakültesi öğrencilerine, yapı ve makine elemanlarında, etkisi altında oldukları dış
yükler sebebiyle oluşan gerilme ve şekil değiştirmelerin, bir matematik disiplin içinde , yapı malzemesi derslerinde
yapılan deney sonuçları, mühendislik limitleri içinde kalmak kaydıyla yapılan basitleştirici kabuller ile statik
derslerinde alınan genel denge kavramları kullanılarak hesaplanması için gerekli altyapının hazırlanmasıdır.

KONU BAŞLIKLARI
1- Temel prensipler: Giriş Analiz yöntemleri, Kuvvet ye yük tipleri, Denge koşulları, İç kuvvetler (Kesit tesirleri)nin
incelenmesi, İç Kuvvet Bileşenleri Mesnet tipleri, Yük, kesme kuvveti ve moment ilişkileri Kesit tesiri diyagramları,
(integrasyon Yöntemi, Kesitler yöntemi)
2-Gerilme Kavramı : Giriş, Gerilme tahmini, Gerime bileşenleri, Gerime tansörü, Eksenel kuvvet, Ortalama kayma
gerilmesi, Basit yapı elemanlarında gerilme uygulaması, İnce cidarlı basınç kapları, Emniyet (Güvenlik) gerilmesi
Emniyet faktörü 2
3-Şekil değiştirme, malzeme ilişkileri : Giriş, Birim şekil değiştirme, Birim şekil değiştirme bileşenleri, şekil
değiştirme, tansörü, Mühendislik malzemeleri Gerilme-birim şekil değiştirme diyagramları, Hooke Kanunu,
Poisson oranı, Genelleştirilmiş Hooke Kanunu, şekil değiştirme enerjisi.
4-Gerilme ve şekil değiştirme analizi: Giriş, Düzlem gerilme hali, Asal gerilmeler, En büyük kayma gerilmesi
Mohr gerilme dairesi, Gerilmenin değişimi ve diferansiyel denge denklemleri, Düzlem şekil değiştirme hali,
şekil değiştirmenin ölçülmesi, Gerilme-şekil değiştirme ilişkileri.
5-Eksenel Kuvvet Hali: Giriş, Eksenel yüklü elemanlarda şekil değiştirme hesabı, Eksenel kuvvet halinde
hiperstatik yapı elemanları, Süperpozisyon yönteminin uygulanması, Sıcaklık değişiminden doğan şekil
değiştirme ve gerilmeler, Eğik düzlemlerde oluşan gerilme bileşenleri, Gerilme yığılmaları, Saint-Venant
prensibi.

DEĞERLENDİRME
I. Yarıyıl içi % 20 Il. Yarıyıl içi %20 Bilgi Yoklamaları %20 Final % 40
(Sınavlar kapalı düzen olarak yapılacak, formül sayfası verilecektir)

TELAFİ SINAVI
Sözlü olarak yapılacaktır. (Öğrencinin hangi sınava katılmadığına bakılmaksızın tüm konular kapsanacaktır.)

DERS KİTABI
Dr A.C, UĞURAL, Mechanics of Materials , Mc.Graw-HiIl 1991
Dr. Mustafa İNAN Cisimlerin Mukavemeti, İTÜ Vakfı Yayını,1990

YARDIMCI KAYNAKLAR
1- İlhan KAYAN,Cisimlerin Mukavemeti, İTÜ matbaası,1987
2- Dr.HiImi DEMİRAY, Mukavemet,Çağlayan Kitabevi, 1997
3- Dr.Egor P.POPOV, introduction to Mechanics of Solids, Prentice HaIl,1976
çevirisi, Dr. Hilmi DEMIRAY Mukavemet (Katı Cisimlerin Mekaniğine Giriş),ÇağIayan Kitabevi,1976
4- Ferdinand P.BEER & E.Russel JOHNSTON, Mechanics of Materials, McGraw-Hill Book Comp.1981
5- R.C.HJBBELER ,Mechanics of Materials, Prentice Hall International, Inc.1997
6- Dr.N. KADIOĞLU, Dr.H. ENGİN, Dr.M. BAKİOĞLU ,Mukavemet Problemleri CiltI, Cilt II, Beta Basıim Yayım
Dağıtım A.~.1989
7- Dr.Uğur ERSOY & Dr.Tanvir WASTl, Introductory Mechanics of Deformable Bodies. METU1984 3
TEMEL İLKELER
GİRİŞ

Mukavemet, yük etkisi altındaki cisimlerin gerilme ve şekil değiştirme durumlarının -iç davranışlarının-
incelendiği uygulamalı mekaniğin bir dalıdır. Buradaki cisim kelimesiyle çubuklar, plak ve kabuklar, kolon ve
miller ile bu elemanların birleştirilmesiyle oluşan yapı ve makineler kastedilmektedir. Cisimlerin dayanımı
veya şekil değiştiren cisimler mekaniği olarak da adlandırılan malzeme mekaniğinde öncelikle gerilme analizi
ve cisimlerin mekanik özelikleri incelenir.
Malzeme mekaniği çalışmaları, kuvvet etkisindeki cisimlerde denge kavramının anlaşılmasıyla başlar. Statik
dersinde dengedeki katı cisimlerin dış davranışı incelenirken mukavemette dış yüklerden oluşacak iç
kuvvetler ve şekil değiştirme araştırılır. Burada ilk olarak statik denge denklemleri ve yük etkisindeki bir
cisimde uygulanması üzerinde durulacaktır. Daha sonra malzeme deformasyon yasaları ve geometrik uygun-
luk koşulları ele alınacaktır.
Katı cisimlerin yük etkisindeki davranışlarının incelenmesi Galileo Galilei (1564-1642) ile başlayıp kuvvet
etkisindeki cisimlerin şekil değiştireceğini ilk defa ifade eden Robert Hooke (1635-1703) la devam eder. O
zamandan bu yana pek çok mühendis, bilim adamı ve matematikçi gerilme analizine katkıda bulunarak bu gün
kullandığımız yeni yöntemlerin gelişiminde önemli rol oynamıştır.

AMAÇ

Mukavemette temel amaç, cisimlerin yük taşıma kapasitelerinin dayanım, rijitlik ve stabilite bakımlarından
araştırılmasıdır. Sözü edilen kavramlarla bir cismin sırasıyla sürekli şekil değiştirme veya kırılmaya karşı
direnci, şekil değiştirme direnci ve cismin denge konumunun kararlılığı kastedilmektedir. Gerçek
yapılardaki karmaşık gerilme durumunu deneysel olarak tespit edilen eksenel gerilmeye bağlayan kırılma
teorilerinin vereceği gerilme düzeyi, bazen dayanım için bir ölçü olarak kullanılır. Göçme veya kırılma en
genel anlamıyla yapının herhangi bir parçasının kendisinden beklenen işlevi yerine getirememesi olarak
tanımlanacaktır. 4
Örneğin eleman şeklindeki kalıcı deformasyon, denge konumundaki değişiklik ve yapı elemanın kullanımına
engel olacak şekil değişimleri bizim için ayrı bir göçme tipi oluşturur.
Mukavemetin başlıca uğraşı alanları şöyle özetlenebilir.
1- Yük etkisindeki cisimlerde gerilme ve şekil değiştirme durumunun araştırılması
2- Yapıların hasar görmeden ve/veya göçmeden ve kendisinden beklenen işlevi kaybetmeden taşıyabileceği
en büyük yükün analiz yada deneyle bulunması
3- Belirli şartlar altında tanımlanmış yüklere karşı en etkin şekilde direnebilecek malzeme ve eleman
şeklinin belirlenmesi –boyutlandırma-

Teknolojideki gelişme, yapı ve makinelerin daha karmaşık hale gelmesine yol açmaktadır. Bu durumda
mühendislerin gerilme, şekil değiştirme ve malzeme davranışı konularını iyi kavrayıp bu konularda
ustalaşmaları gerekmektedir. Bu derste şekil değiştiren cisimler mekaniğinin temel kavram ve bilgilerinin
verilmesi kadar uygulamadaki kullanılışı hususu üzerinde de durulacaktır. Öğrenmede en iyi yol konunun tam
olarak anlaşılması kadar pratik problemlerin çözümünden geçer.

ANALİZ YÖNTEMLERİ

Yüklerin şekil değiştiren cisimler üzerindeki etkisinin incelendiği a) Mukavemet b) Elastisite teorisi olmak
üzere yaygın olarak kullanılan iki farklı yaklaşım bulunmaktadır. Bu iki yaklaşım arasındaki temel fark, şekil
değiştirmelerin tanımından ve yapılan basitleştirmelerden kaynaklanmaktadır. Mukavemette, mühendislik
uygulamalarıyla deneysel çalışmaların sonuçlarından faydalanılarak bazı basitleştirici kabuller altında
problemin çözümü aranır. Elastisite Teorisinde ise her adıma matematik açıdan yaklaşılır. Dolayısıyla
yükleme ve problem şeklinin basit olduğu durumlarda kesin sonuca ulaşılır. Elastisite Teorisinde kesin
sonuca ulaşmada matematik güçlükler bulunur. Yapı elemanlarının analizinde aşağıda verilen hususların
düşünülmesi gerekir
5
 1- Statik denge: Yapı elemanının bütününde veya elemandan alınan herhangi bir parçada kuvvet denge
denklemleri sağlanmalıdır.
2- Şekil değiştirmeler: Yapı elemanını oluşturan malzemenin davranışı gerilme-birim şekil değiştirme (σ-ε )
bağıntısına uygun olmalıdır.
3- Geometri: Yapı elemanında şekil değiştirmeden sonra herhangi bir kopma kırılma ve kütle kaybı
olmamalı, yapı elemanı bütünlüğünü korumalıdır.

Yukarıdaki ilkelerin uygulanmasıyla bulunan gerilme ve birim şekil değiştirmelerin elemanın sınır koşullarına
uygun olması gerekir. Bu durum, sınır koşullarının sağlanması olarak ifade edilir. Analizde her zaman
yukarıdaki adımların verilen sırayla uygulanması gerekmeyebilir. Gerilme ve şekil değiştirme analizinde,
şekil değiştirme enerjisi kavramından hareketle geliştirilen enerji yöntemleri, denge yöntemi yerine
kullanılabilir. Her iki yöntem yükleme ve eleman şeklinin düzenli olması durumunda yeterli hassaslıkta sonuç
verirken karmaşık problemlerin çözümünde de sayısal yöntemlerin uygulanabileceği temeli oluştururlar.

KUVVET VE YÜKLERİN SINIFLANDIRILMANSI

Cisme etkiyen bütün kuvvetlerle mesnetlerde oluşan reaksiyonlar dış kuvvetler olarak düşünülür. Bu
kuvvetleri yüzey ve cisim kuvvetleri olarak sınıflandırmak mümkündür. Tekil tipteki yüzey kuvveti sonlu bir
alana yada tek bir noktaya etkirken cisim kuvvetleri, çekim kuvveti veya manyetik kuvvetler gibi cismin her
bir hacim elemanına etkide bulunur. Dünyanın cisimlere uyguladığı çekim kuvvetine ağırlık adını veriyoruz. İç
kuvvetler ise cismin bünyesini oluşturan malzeme parçaları arasındaki etkileşim kuvvetleri olarak algılanır.
Cisme etkiyen yükler tekil veya yayılı kuvvetlerle kuvvet çiftleri olabilir. Eğer kuvvetin etkidiği alan elemanın
boyutları ile kıyaslandığında küçük kalıyorsa kuvveti tekil kuvvet olarak kabul etmek mümkündür. Cisme
yavaşça etki eden durağan yüklere statik yükler, aniden etkiyen yüklere de darbe yada çarpma yükleri denir.
Yükün cisme binlerce defa etki edip kaldırılması ise tekrarlı yükleme olarak isimlendirilir. Aksi
belirtilmedikçe cismin ağırlığı ihmal edilip, yüklemenin statik olduğu kabul edilecektir. SI birim sisteminde
kuvvet birimi newton (N), uygulamada çoğu zaman kilonewton (kN) olarak kullanılır.
6
 Yükler : Etkime Biçimine Göre Yükler :
1) Tekil yük
1) Şiddeti zamanla değişen yükler
2) Yayılı yük
(Dinamik yükler)
a) Eğri boyunca yayılı yük
2) Şiddeti zamanla değişmeyen yükler b) Alana Yayılı yükler
(Statik yükler) c) Hacme yayılı yükler

Düzgün yayılı yük Üçgen yayılı yük Parabolik yayılı yük

L
1 πx
R = ∫ q( x )dx = q0 L q ( x ) = q0 sin
L
2 L L
R = qL = ∫ qdx q 0 πx
R = ∫ q0 sin dx
0 q( x ) = 0 x L
L 0

STATİK DENGE KOŞULLARI

Yapı ve makine elemanlarının tasarımında bu elemanlarda oluşan iç kuvvetlerin dağılımının bilinmesi gerekir.
Dış ve iç kuvvetlerin belirlenmesinde statiğin temel kavramları ile denge koşulları kullanılır. Daha sonra
göreceğimiz bileşke iç kuvvetin bileşenlerinin –kesit zorlarının- oluşturacağı deformasyonlar mühendisler
açısından özel bir anlama sahiptir.
Cisme etkiyen kuvvet sisteminin bileşkesi sıfırsa, cisim dengededir. Newton’un birinci yasasına göre parçacığa
etkiyen bileşke kuvvet sıfır ise parçacık ya hareketsiz kalır yada sabit hızlı düzgün doğrusal hareket yapar.
Statik adından da anlaşılacağı üzere temelde cisim veya parçacığın hareketsiz olma durumunu inceler. Üç
boyutlu bir cismin dengesi düşünüldüğünde, statikçe dengenin olabilmesi için aşağıdaki denklemlerin sağlanması
7
gerekir.
 ∑F x =0 ∑F y =0 ∑F z =0 ∑M x =0 ∑M y =0 ∑M z =0

Daha açık bir ifade ile cisme etkiyen kuvvetlerin herhangi bir doğrultudaki toplamı ile herhangi bir eksen
etrafında oluşturacağı momentler toplamı sıfır olmalıdır. Eğer cisme etkiyen kuvvetler tek bir (x-y)
düzlemin içinde ve dengede ise yukarıdaki bağıntılardan üçünün otomatik olarak sağlanacağı ΣFz=0, ΣMx=0,
ΣMy=0 aşikardır. Dolayısıyla düzlem problemlerde üç bağımsız denge denklemi bulunmaktadır.

∑F x =0 ∑F
y =0 ∑M z =0 Düzlem Hal için

Açıkça kuvvetlerin herhangi iki doğrultudaki (x,y) toplamı ile düzlem içindeki herhangi bir A noktasına veya z
eksenine göre bileşke moment sıfır olmalıdır. Yukarıdaki denklemlerin yerine aşağıdaki iki ayrı denklem
takımı kullanılabilir.

Burada A ve B noktalarını birleştiren doğru x

∑ Fx = 0 ∑ MA =0 ∑ MB =0 eksenine dik olmamalıdır.

∑M =0 ∑M =0 ∑M = 0 Burada da A, B ve C noktaları aynı doğru üzerinde

A B C bulunmamalıdır.

Alternatif denge denklemleri, kuvvet toplamının moment toplamı ile değiştirilmesi yoluyla elde edilmiştir.
Moment alınacak noktanın dikkatlice seçilmesi durumunda alternatif denklemler cebrik hesapları önemli
ölçüde basitleştirir.
8
İvmeli hareket eden bir cisimde statik denge denklemleri yazılırken ilave olarak atalet kuvvetlerinin de dikkate
alınması gerekir. Yapı analizi bakımından atalet kuvvetlerinin dış yüklere eklenerek, cismin üzerindeki tüm
kuvvetlerin etkisi altında dengesinin incelenmesi D’Alembert ilkesi olarak adlandırılır.
Mühendislik problemlerinin büyük çoğunluğu dengedeki yapı ve makinelerle ilgilidir. Genellikle yükler adını
vereceğimiz tanımlı ve belirli kuvvetler etkisinde reaksiyonlar adını vereceğimiz yükleri dengeleyen bilinmeyen
kuvvetlerin bulunması söz konusudur. Yalnızca denge denklemleri yardımıyla bütün kuvvetlerin belirlenebildiği
problemlere izostatik, denge denklemlerinin bütün kuvvetlerin belirlenmesine yetmediği problemlere de
hiperstatik denir. Hiperstatiklik derecesi, bilinmeyen bağımsız kuvvet sayısı ile yazılabilen denge denklemi
sayısı arasındaki farktır. Statikteki denge denklemleri ile belirlenebilecek olan dışındaki her bir reaksiyona
hiperstatik bilinmeyen (Redundant) adı verilir. Herhangi bir sistemdeki hiperstatik bilinmeyen sayısı ile
hiperstatiklik derecesi birbirine eşittir.

KESİİM
İÇ KUVVETLER : KES ÖNTEM
M YYÖ NTEMİİ

Cisme dış kuvvetler etkidiğinde, cisimde bir şekil değişimi

ile birlikte cismi oluşturan parçacıklar arasında bu
parçacıkları bir arada tutacak iç kuvvetler ortaya çıkar.
Şimdi mukavemetteki ana konulardan biri olan iç kuvvetleri
kesim yöntemi yardımıyla incelemeye başlayabiliriz. Kesim
yönteminin uygulanmasındaki adımlar şöyle sıralanabilir.
1- Cismin, bağlı olduğu diğer cisimlerden ayrılarak mesnet
reaksiyonları da dahil olmak üzere etki eden bütün
kuvvetlerin gösterildiği çizimlere Serbest Cisim Diyagramı
(SCD) adı verilir. Uygulamada cismin yapacağı şekil
değiştirmeler cismin kendi boyutları yanında ihmal
edilebilecek kadar küçük olacağından SCD çiziminde dikkate
alınmazlar.
2- Bilinmeyen dış kuvvetlerin belirlenmesi amacıyla SCD
üzerindeki kuvvet sistemi için denge denklemleri yazılır. 9
 3- Cisim herhangi bir yerden hayali bir düzlemle kesilerek ikiye ayrılır. Parçalardan biri göz önüne alınarak
2. adımdaki işlemler tekrarlanır. Mademki cisim bir bütün olarak dengededir, kesimle ortadan kaldırılan iç
kuvvetlerin dikkate alınması şartı ile o bütünden ayrılan herhangi bir parçanın da dengede olması gerekir. Bu
noktada, dış kuvvetlerin iç kuvvetlerle dengelenmekte olduğunu, diğer bir deyişle dış kuvvetlerin, eleman
boyunca –kesim düzlemine bağlı olmak kaydıyla- iç kuvvetler şeklinde yayılı olarak devam ettiklerini
söyleyebiliriz.
En büyük gerilmeyi oluşturan iç kuvvetlerin bulunduğu yere elemanın kritik kesiti adı verilir. Eleman
üzerinde yalnızca tek bir kuvvet etki ediyorsa kritik kesitin yer ve doğrultusuna gözlemle karar verilebilir.

KESİT ZOR(LAMA)LARI

Yapı elemanlarının büyük bir çoğunluğu çubuklardan meydana gelir. Bir yapı elemanının çubuk olarak
isimlendirilebilmesi için uzunluğunun, enkesit büyük kenarının 5 katından daha fazla olması gerekir. Çubukların
herhangi bir kesitine etkiyen iç kuvvetleri, enkesitin ağırlık merkezinde etkiyen bir kuvvetle bir kuvvet çifti
vektörü olarak gösterebiliriz. İç kuvvetlerin bileşkesi olan bu iki vektör, enkesite dik ve teğet doğrultulardaki
bileşenlerine ayrılabilir. N, Q, Mb ve Me ile gösterilen bu bileşenlere basit mukavemet halleri adı verilir.

10
Her bir bileşen bir mukavemet halini gösterir. Bir kesitte bu tesirlerden bir kaçı bir arada bulunursa bu
duruma bileşik mukavemet hali denir. Kullanılacak olan sağ-üçlü koordinat takımının x ekseni her zaman
çubuk ekseni ile çakıştırılacak, y ekseni yukarı, z ekseni ise okuyucuya doğru yönlendirilecektir.

Sağ Üçlü
Eksen (+) eksen
Takımı yönleri

Kuvvet çifti vektörünün yönleri daima sağ-el kuralı ile belirlenecek ve kuvvet vektörleriyle karışmaması için
uçlarında çift ok gösterilecektir. Dik kesitte bulunan iç kuvvetlere kesit zor(lama)ları adı verilir. Her bir
kesit zoru çubukta farklı bir şekil değiştirme meydana getirir.
Rx eksenel kuvveti elemanın boyunu uzatmaya yada kısaltmaya çalışır. Eğer bu kuvvet kesim yüzeyinden
uzaklaşıyorsa eksenel çekme, kesim yüzeyine doğru yönlenmiş ise eksenel basma kuvveti adını alır.
Ry, Rz kesme kuvvetleri komşu malzeme parçalarını keserek birbirinden ayırmaya çalışır. Genellikle Q
harfiyle gösterilir.
Mx burulma momenti veya tork elemanı kendi ekseni etrafında döndürmeye çalışır ve genellikle T harfi ile
gösterilir. My, Mz eğilme momentleri ise çubuğu bükmeye çalışır

11
 Bileşke kuvvetin Bileşke momentin
eksenler eksenler doğ.
doğrultusundaki bileşenleri
bileşenleri

R = Rx i + R y j + Rz k M = M xi + M y j + M zk
R = Ni + Q y j + Qz k M = Ti + M y j + M z k

Herhangi bir yapı elemanı kesit zorlarından bir veya bir kaçına veya tamamına aynı anda maruz kalabilir.
Tasarımda her bir kesit zoru ayrı olarak ele alınıp çözüm yapılır. Daha sonra bulunan sonuçların uygun şekilde
birleştirilmesiyle nihai çözüme ulaşılır. Dolayısıyla kesit zorlarıyla kesit zorları kullanılarak bulunan gerilme ve
birim şekil değiştirmelerin hesaplanmasında kesim yöntemi ilk adım olarak karşımıza çıkmaktadır.
Uygulamada bütün kuvvetler tek bir düzlem içinde etki ettiğinden (x-y düzlemi) problem büyük ölçüde basitleş-
mektedir. Düzlemsel problemlerde kesite etkiyen üç kesit zoru eksenel kuvvet N, kesme kuvveti Qy ve eğilme
momenti Mz dir. Bir düzlemin normal vektörünün koordinat ekseni ile aynı yönlü olması durumunda bu düzleme
pozitif düzlem aksi halde negatif düzlem denir. Newton’un üçüncü yasasına göre kesit zorları kesimle ayrılan
parçalara eşit ve zıt yönlü olarak etkir. 12
 KESİT TESİRLERİ İÇİN POZİTİF YÖN KABULLERİ
Eksenel kuvvet, kesme kuvveti ve eğilme momenti için pozitif düzlemde koordinat eksenleri yönündeki, negatif
düzlemde ise koordinat eksenlerine ters yönlü kuvvetler pozitif kabul edilecektir. Bu işaret kabulü çubukların
yük etkisi altındaki davranışına adapte edilebilir. Örneğin pozitif eksenel kuvvetler çubuk boyunu uzatır.

Sol kesit
- düzlem

Sağ kesit
+ düzlem

Düzlem çubukta
+ iç kuvvetler

Düzlem çubukta
– iç kuvvetler

13
 MESNET TİPLERİ VE GÖSTERİM ŞEKİLLERİ

Aynı düzlemdeki yüklerin etkisinde bulunan yapı elemanlarının mesnet tipleri aşağıda gösterilmiştir. Bu
gösterim şekilleri yapı elemanlarının SCD çizilirken kullanılır.
Sabit mafsal, elemanın dönmesine izin veren ancak herhangi bir doğrultudaki yer değiştirmesine engel olan bir
mesnet tipidir.
Hareketli mafsal, yapı elemanının bir doğrultudaki yer değiştirmesine ve dönmesine izin veren ancak belirli bir
doğrultudaki yer değiştirmeye engel olan mesnet tipidir. Sabit ve hareketli mafsallara basit mesnetler denir.
Ankastre yada sabit mesnet, elemanın yer değiştirmesine ve dönmesine engel olan mesnet tipidir. Dolayısıyla
sabit mesnetlerde hem momente hem de herhangi bir doğrultudaki kuvvete karşı konur. Bu kuvvet yüzeye
teğet ve normal doğrultulardaki bileşenlerine ayrılabilir.
Serbest cisim diyagramlarında her bir mesnetteki reaksiyon kuvveti (R) ve moment (M) gösterilir. Elemandaki
iç kuvvetlerin bulunmasına reaksiyonların belirlenmesinden sonra başlanır.

a) Sabit Mafsal

Mz = 0

b) Hareketli Mafsal
Rx = 0
Mz = 0
14
 c) Ankastre Mesnet

TASARIMDA BAŞLICA ADIMLAR

Tasarımın ana amacı, yapı elemanlarının verilen yükleri göçmeksizin taşıyabileceği ve kendisinden beklenilen
işlevleri yerine getirebileceği uygun malzeme, eleman şekil ve boyutlarının belirlenmesidir. Bu aslında bir
optimizasyon problemidir. Yukarıda sözü edilen amaçlara ulaşmadaki etkinlik kullanılan malzeme ve yapım
maliyetinin minimum yapılmasıyla başarılır. Yük etkisindeki bir elemanın tasarımında aşağıdaki hususlar
göz önüne alınmalıdır.
1. Elemanın kendisinden beklenilen işlevleri hangi durum(lar)da kaybedeceği belirlenmelidir.
2. Verilen yüklemeden oluşacak gerilme ve birim şekil değiştirme durumu tespit edilmelidir.
3. Gerilme ve birim şekil değiştirme gibi önemli büyüklüklerin elemanda göçme oluşturmaksızın alabileceği
en büyük değerleri belirlenmelidir.
4. Güvenlik katsayıları seçilmelidir.
Yukarıdaki işlem adımları, verilen problemin yapısına bağlı olarak uzayıp kısalabilir. Pek çok etkinin dikkate
alınması söz konusu olduğunda çoğunlukla bir deneme-yanılma işlemiyle tasarım sonuçlandırılır. Bu derste
eleman malzemesi ile geometrik boyutlar önceden seçilmiş olduğundan tasarım sırasında yalnızca dayanım
koşulunun sağlanması üzerinde durulacaktır. Basit mukavemet hallerinin incelendiği bölümlerde
çıkartılacak formüller, uygun eleman boyutlarının seçiminde kullanılacaktır.
Elemanların tasarımında dikkate alınması gereken diğer hususlar da yükleme sonucu elemanda oluşacak
15
deformasyonun hesaplanması ve burkulmadır. Bu konulara daha sonraki bölümlerde açıklık getireceğiz.
 Faktör Hece İşaret
1012 Terra T
Kullanılan Birim Sistemi 109 Giga G
Kuvvet F N, kN 106 Mega M
Uzunluk L mm, m 103 Kilo k
Zaman t sn 102 Hekto h
Alan A mm2, m2 10 Deka da
Hacim V mm3, m3
Atalet Momenti I mm4, m4 Faktör Hece İşaret
Mukavemet Momenti W mm3, m3 10-1 Desi d
Moment M Nm, kNm 10-2 Santi c
Gerilme σ, τ N/m2, N/mm2 10-3 Mili m
Elastisite Modülü E GPa 10-6 Mikro µ
İvme a m/sn2 10-9 Nano n
10-12 Piko p
Pascal 10-15 Femto f
1 Pa = N m 2 1 MPa = 10 6 N m 2 10-18 Atto a
MPa → MN m 2
N mm 2
= 10 N m = MPa
6 2

16
ÇUBUK MUKAVEMETİNİN ESASLARI

Yapılar boyutları bakımından

1- Çubuklar (tel, halat, kablo, direk, kiriş, kemerler, Bir boyutlu taşıyıcı cisimler
2- Levha, plak ve kabuklar (Döşeme plakları, kubbe ve tonozlar)
3- Üç boyutlu yapılar (Ağrılık barajları)
şeklinde üç sınıfa ayrılabilir. Mukavemette yalnız çubuk şeklindeki cisimler incelenecektir. Çubuklar
eksen ve dik kesiti ile belirginleşir. Eksen genel olarak bir uzay eğrisi olup, çubuğun büyük olan boyutunu
temsil ederken dik kesit ise kapalı bir eğri ile çevrelenmiş düzlem parçasıdır. Sabit kesitli doğru eksenli
çubuklara prizmatik çubuklar denir. Çubuğa etkiyen dış kuvvetler çoğu defa yayılı olup doğrultuları
genellikle çubuk ekseninden geçer. Eğer dış kuvvetlerin tesir çizgileri çubuk ekseninden geçmiyorsa bu
kuvvetler çubuk eksenine kuvvet çiftleri ile birlikte taşınır.

KESİT ZORLARININ BULUNMASI

Kesit zorlarının bulunmasında aşağıdaki yöntemler kullanılabilir.

1- Kesim yöntemi (STATİK)
Dış kuvvetlerin etkisi altındaki sistemin mesnet tepkileri hesaplanır.
Eleman, süreksizlik gösterdiği noktalardan bölgelere ayrılır. Bu noktalar, tekil
yüklerin uygulandığı noktalar, yayılı yüklerin başladığı ve bittiği yerler ve çubuk
kesitinin değiştiği noktalardır.
Her bir bölgedeki kesit zorları yazılan denge denklemleri yardımıyla hesaplanır.
2- İntegrasyon yöntemi
Kesit zorlarına ait diferansiyel denge denklemleri, sınır koşulları dikkate alınarak
çözülür.
1
 Kesite etki eden R ve M vektörleri genel
KESİT ZORLARININ DEĞİŞİMİ olarak eksen doğrultusundaki koordinatın
fonksiyonu olup kesitten kesite değişir. Bu
vektörler birbirinden bağımsız olmayıp denge
şartlarını sağlar. İki dik kesit arasındaki bir
çubuk elemanını göz önüne alalım. s kesitine
etkiyen kesit zorları –R, -M ve s+∆s kesitine
etki eden kesit zorları da R+∆R, M+∆M
olsun. Bu iç kuvvetlerden başka ∆s
uzunluğundaki çubuk parçası üzerine etkiyen
dış kuvvetler p∆s ve bu dış kuvvetler çubuk
eksenine taşındıkları zaman bulunacak kuvvet
çiftleri de m∆s ile gösterilsin. Çubuk
elemanına ait denge denklemleri yazılır, ikinci
mertebeden terimler ihmal edilir, her terim
∆s ile bölünüp ∆s sıfıra giderken limit
alındığında kesit zorlamalarının diferansiyel
denklemleri bulunmuş olur.

− R + R + ∆R + q∆s = 0
∆R + q∆s = 0
∆R
lim +q = 0
∆s →0 ∆s

dR Vektörel
+q = 0 diferansiyel
ds denklem
2
O noktasına − M + M + ∆M + m∆s + ∆r′ × q∆s + ∆r × (R + ∆R ) = 0
göre
moment − M + M + ∆M + m∆s + ∆r′ × q∆s + ∆r × R + ∆r × ∆R = 0
dengesi
yazıldığında; İkinci mertebe
terimler ihmal edilir. İhmal İhmal
i
∆M ∆r dM
lim + m + lim × R = 0 +m + i×R = 0
∆s ∆s ds 3
 R = N i + Q y j + Qz k
dR
q = qxi + q y j + qzk +q+m = 0
ds

d
(Ni + Qy j + Qzk ) + (qx i + q y j + qzk ) = 0
dx

dN dQ y dQz
+ qx = 0 + qy = 0 + qz = 0
dx dx dx

M = M bi + M y j + M zk
m = mx i + my j + mz k dM
+m + i×R = 0
ds
d
(M bi + M y j + M zk ) + (mxi + my j + mzk ) + i × (Ni + Qy j + Qzk ) = 0
dx

dM b dM y dM z
+ mx = 0 − Qz + m y = 0 + Q y + mz = 0
dx dx dx

4
YAYILI YÜKLER ETKİSİNDEKİ DOĞRU EKSENLİ BİR KİRİŞTE
KESİT ZORLARININ DİFERANSİYEL DENGE DENKLEMLERİ

q y (x )

q x (x )

dN
∑ Fx = 0 (N + dN ) − N + q x dx = 0 dx
= −qx

∑ Fy = 0 (Q + dQ ) − Q + q y dx = 0 dQ
dx
= −q y

dx
∑ Mo = 0 M + dM − M − q y dx + Qdx = 0 dM z
= −Q y
2 dx

dQ y dQy
dx
= −q y
d 2M
dx 2
=
d  dM  d
  =
dx  dx  dx
[
− Q y]= −
dx
= qy
5
 B
dN
= −qx N B − N A = − ∫ qx dx = −YFAKAx Yayılı yük fonksiyonu
dx altında kalan alan
A
B
dQ
= −q y QB − QA = − ∫ q y dx = −YFAKAy Yayılı yük fonksiyonu
altında kalan alan
dx A
B
dM z
= −Q y M B − M A = − ∫ Qy dx = − KKDAKA Kesme kuvveti diyagramı
altında kalan alan
dx A

KİRİŞE TEKİL YÜK VE MOMENT ETKİMESİ HALİ

Kesit zorlamalarına ait diferansiyel denge

denklemleri bulunurken göz önüne alınan çubuk
parçası üzerinde herhangi bir tekil kuvvet yada
kuvvet çifti etkimediği düşünülmüştür. Eğer tekil
kuvvet ve kuvvet çiftleri varsa kuvvet zorlarında
süreksizlik olacaktır. Herhangi bir kesitte x ve y
eksenleri doğrultusunda Px ve Py tekil kuvvetleri
ile bir 4 momenti etkisin. Tekilliğin olduğu N 2 = N1 − Px
yerden alınacak bir eleman üzerinde denge
denklemleri yazıldığında yandaki bağıntılara Q2 = Q1 − Py
ulaşılır.
M 2 = M1 − М
6
ÖRNEK 1
Şekildeki konsol kirişin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.

0≤ x≤4
∑F y =0
− 6 + Qy (x ) = 0 Q y (x ) = 6kN

∑M o =0
6 x + M z (x ) = 0 M z (x ) = −6 x

4 ≤ x ≤ 10
∑F y =0 Q y (x ) = 16kN

∑M o =0 M z (x ) = 16(10 − x ) − 100

7
ÖRNEK 2 Şekildeki kirişin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.

∑F =0⇒ R A
=0 L
x x R yB = q
2
∑F = 0⇒ R
y
A
y + R yB = qL
L L
∑ M zA = 0 ⇒ RyB L − qL =0 R yA = q
2 2
d 2 M z (x ) dM z ( x )
= (− q ) dx
= −Q y = −qx + c1
dx 2
qy L x2
2 M z ( x ) = −q + c1 x + c2
2
Sınır Şartları (Mesnet Şartlarından)
L
qy L M z ( x ) x = 0 = 0 ⇒ c2 = 0 M z ( x ) x = L = 0 ⇒ c1 = q
2
2
L x2 L
qy L 2
Q( x ) = qx − q M z (x ) = −q + q x
8 2 2 2
Maksimum Moment ve Yeri

Q( x ) = 0 ⇒ M max
L L2
qx − q = 0 ⇒ x = L M max =q
2 2 x=
L
8
2

8
ÖRNEK 3 Şekildeki konsol kirişin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.

0 ≤ x ≤ 1 bölgesi
dQ
= 0 ⇒ Q = c1 ( x = 0; Q = 6 ) ⇒ c1 = 6; Q = 6kN
dx
dM
= −6 ⇒ M = −6 x + c2 ( x = 0; M = 0 ) ⇒ c2 = 0; M = −6 x kNm
dx
1 ≤ x ≤ 4 bölgesi
dQ  x =1 
= −(2 − 2 x ) ⇒ Q = x 2 − 2 x + c1
  ⇒ c1 = −4; Q = x 2 − 2 x − 4
dx  Q = −5 
x =4 
3
dM x 32
= − x + 2 x + 4 ⇒ M = − + x 2 + 4 x + c2 
2
 ⇒ c2 = − ;
dx 3  M = 0  3
3
x 32
M = − + x2 + 4x −
3 3
veya AB bölgesi

d 2M dM x3
= qy = − ( 2x − 2) = − x 2 + 2 x + c1 M = − + x 2 + c1 x + c2
dx 2 dx 3
dM  x =1 
= −Q Q = + x 2 − 2 x − c1 ;   ⇒ c1 = 4 Q = x2 − 2x − 4
dx  Q = − 5 
x3  x =1  32 x3 32
M = − + x 2 + 4 x + c2 ;   ⇒ c2 = − M = − + x2 + 4x − 9
3  M = −6  3 3 3
Yatayla herhangi bir α açısı yapan çubukta göz
önüne alınan kesitin solunda kalan parçadaki
Yatay ve Düşey doğrultudaki bileşke kuvvetler Y
ve D olarak belirlendiğinde söz konusu kesitteki
kesme kuvveti Q ve normal kuvvet N aşağıdaki
bağıntılardan hesaplanabilir.

Q = Y *sin α − D cos α
N = − (Y *cos α + D *sin α )

10
ÖRNEK 4 Şekildeki çerçevenin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.

∑M A
= 0 ⇒ C y = 82,5 kN ↑
∑ Fx = 0 ⇒ Ax = 120 kN ← z

Q = Y *sin α − D cos α
∑ M zC = 0 ⇒ Ay = 2,5 kN ↓ N = − (Y *cos α + D *sin α )
A noktasının Sağı
QA = −120 ⋅ 0, 6 + 2,5 ⋅ 0,8 = −70 kN

N A = − ( −120 ⋅ 0,8 − 2,5 ⋅ 0, 6 ) = 97,5 kN

MA =0

B noktasının Solu QBL = 2,5 ⋅ 0,8 = 2 kN

N BL = −(− 2,5 ⋅ 0,6) = 1,5 kN

M BL = 120 ⋅ 3 − 120 ⋅1,5 − 2,5 ⋅ 4 = 170 kNm

B noktasının Sağı D noktasının sağı

QDR = 82,5 kN
QBR = 2,5 ⋅1 = 2,5 kN
N DR = −(82,5 ⋅ 0 + 0 ⋅1) = 0
N = −(2,5 ⋅ 0 + 0 ⋅1) = 0
R
B

M BR = 170 kNm M DR = 120 ⋅ 3 − 120 ⋅1.5 − 2,5 ⋅ 6 = 165 kNm

11
ÖRNEK 5 Şekildeki çıkmalı kirişin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.

0 ≤ x ≤ 10 bölgesi
2,5 x 1
qy = − =− x x2
24 9.6 dQ y 1 1 2 x=0  Qy (x ) =
= x ⇒ Qy = x + c1 ⇒ c = 0 19,2
dx 9,6 19,2 Q y = 0 1

dM z 1 2 1 3 x=0  x3
dx
=−
19,2
x ⇒ Mz = −
57,6
x + c2 ⇒ c2 = 0
M z = 0 M z (x ) = −
57,6

10 ≤ x ≤ 24 bölgesi

dQ y 1 1 2 x = 10 
= x ⇒ Qy = x + c3 ⇒ c = −11,43
Q y = −6,22 3 x2
dx 9,6 19,2 Qy (x ) = − 11,43
19,2
dM z 1 2 1 3
=− x + 11, 43 M z = − x + 11, 43 x + c4
dx 19, 2 57, 6

x = 10
 x3
 c4 = −114,3 M z (x ) = − + 11,43 x − 114,3
M z = −17,36  57,6
24 ≤ x ≤ 32 bölgesi

dQ y x = 24 
= 2,5 ⇒ Q y = 2,5 x + c5 ⇒ c = −80 Q y ( x ) = +2,5 x − 80
10 ≤ x ≤ 24 dx Q y = −20 5
Q y = 0 ⇒ x = 14,81 m
M z (14,81) = −1,41 dM z x = 24  M z ( x ) = −1,25 x 2 + 80 x − 1280
= −2,5 x + 80 ⇒ M z = −1,25 x 2 + 80 x + c6 ⇒ c6 = −1280
dx M z = −80
12
Örnek 6 Şekildeki çerçevenin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.
AB elemanı
dQ y
= −q y = 0 ⇒ Q y = c1 = 78 kN Q y = 78 kN
dx
dM M = −78 x
= −78 ⇒ M = −78 x + c2
dx
dN N = −78,8 kN
= −q x = 0 ⇒ N = c3
dx

BC elemanı

dQ y
= −(− 10) ⇒ Q y = 10 x + c1 Q y = 10 x − 92,567 kN
dx
dM
= −10 x + 92,567 ⇒ M = −5 x 2 + 92,567 x + c2 M = −5 x 2 + 92,567 x − 390
dx
dN N = −61,03 kN
= −q x = 0 ⇒ N = c3
dx

CD elemanı
dQ y
= 8 ⇒ Q y = 8 x + c1 Q y = 8 x − 48 kN
dx
dM
= 48 − 8 x ⇒ M = −4 x 2 + 48 x + c2 M = −4 x 2 + 48 x − 144
dx
dN N = −71,2 kN
= −q x = 0 ⇒ N = c3
dx

13
 Kesme kuvveti diyagramı verilen kiriş A ve B noktalarından mesnetlidir.
Örnek 7
Yükleme ve moment diyagramını belirleyiniz.
A-B arası kesme kuvveti 20 ve A noktasındaki teğetin yatay olmaması
kirişin trapez yayılı yükle yüklü olduğunu gösterir

∑M A = 0 ⇒ 1,5 ⋅ q2 ⋅ 2 + 3 ⋅ q1 ⋅1,5 + 16 − 24 ⋅ 3 = 0

∑F y = 0 ⇒ 1,5 ⋅ q2 + 3 ⋅ q1 + 4 − 34 = 0

q1 = 2,67 kN / m
q2 = 14,67 kN / m

? √ ? √
∑ M A = 0 ⇒ 4 ⋅ 4 − 24 ⋅ 3 + 22 ⋅ 2 + 8 ⋅1,5 = 0 ∑ Fy = 0 ⇒ 22 + 8 − 10 − 24 = 0

0 ≤ x ≤ 3 bölgesi
dQ y 4,89 2
= 2,67 + 4,89 x ⇒ Q y = 2,67 x + x + c1 x = 0 ⇒ Q y = −10 ⇒ c1 = −10
dx 2
Q y = 2,445 x 2 + 2,67 x − 10

dM z 2,445 3 2,67 2
= −2,445 x 2 − 2,67 x + 10 ⇒ M z = − x − x + 10 x + c2
dx 3 2
x = 0 ⇒ M z = 0 ⇒ c2 = 0 M z = −0,815 x 3 − 1,335 x 2 + 10 x

Maksimum momentin yeri, Kesme kuvvetinin SIFIR olduğu yerdir.

x1 = 1,55 m √
Q y = 0 ⇒ 2,445 x 2 + 2,67 x − 10 = 0}
x2 = -2,641 m X

M z ( x = 1,55) = −0,815 ⋅ (1,55) − 1,335 ⋅ (1,55) + 10 ⋅ (1,55) = 9,26 kNm 14

3 2
 GERİLME

Mühendislerin yük etkisi altındaki bir elemanın davranışını tanımlamakta kullandığı iki kavram;
Gerilme ve Birim Şekil Değiştirme
dir. Gerilme ve bileşenlerini tanımlamakta kesim metodunu kullanıp, eksenel kuvvetten oluşan normal gerilme
ile ortalama kayma gerilmesinin bulunuşu üzerine duracağız. Sonra, öğrendiklerimizin çeşitli problemlerde
nasıl kullanıldığı açıklanacak eksenel yüklü çubukların ön boyutlandırılması ve emniyet gerilmesi incelenecektir.
TANIM : GERİLME

 ∆Fx  dFx  ∆F  dF
σ xx = σ x = lim  = τ xy = lim  y  = y
∆A→0 ∆A
∆Fy ∆F(x)
∆A→0 ∆A
  dA   dA
 ∆Fz  dFz
τ xz = lim  =
∆A→0 ∆A
  dA
∆A
N Pascal Megapascal
σ;τ → →
∆Fz m 2
(Pa ) (MPa )
∆Fx P3
Gerilme; ∆F’nin noktadan noktaya değişmesine bağlı olarak değişir
Gerilme, ∆F’nin etkidiği noktadan geçen düzlemin doğrultusuna da
bağlı olarak değişir. P

Bir noktadaki gerilmenin tam olarak tanımlanması için o noktadan

geçen bütün düzlemlerdeki (sayısı sonsuz) gerilmelerin verilmesi P2
gerekir.

P = f (P1 , P2 , P3 ) 1
P1
Gerilmenin Bileşenleri
Bir noktadan geçen sonsuz sayıdaki düzlemin her birindeki gerilmenin diğer bir deyişle GERİLME HALİ’nin
belirtilmesi için o noktadan geçen üç dik düzlemdeki gerilme bileşenlerinin verilmesi yeterli olur.

Düzlemler o noktadan geçen eksenlere dik olarak seçilirse sonsuz küçük

boyutlu bir kübik eleman elde ederiz. Gerilmelerin elemanın yüzlerine yayılı σ x τ xy τ xz 
ve O ve O’ noktasındaki gerilmelerin eşdeğer olduklarını düşünüyoruz.  
Gerilmeler her düzlemin merkezinde bir vektörle gösterilmiştir. Bir noktada T = τ yx σ y τ yz 
üç dik düzlemdeki toplam 9 gerilme bileşeni ile verilen gerilme hali τ zx τ zy σ z 
gösterimine GERİLME TANSÖRÜ denir.   2
 Kayma gerilmesinin özelliklerinin bulunması için denge denklemlerini yazalım.

∑F x = 0; ∑ F = 0;y ∑F = 0 z Otomatik olarak sağlanır

Mz = 0 ⇒ −(τ dzdx )dy + (τ dzdy )dx = 0

yx xy

τ xy = τ yx DİK DÜZLEMLERDEKİ KAYMA GERİLMELERİ EŞİTTİR.

∑M x =0 ⇒τ yz = τ zy ∑M y =0 ⇒τ xz = τ zx

bulunur. İşaret kabulü, düzlemin normali ile gerilmenin yönünün her ikisinin de pozitif veya negatif olması
durumunda gerilme POZİTİF kabul edilir. Şimdi gerilme halinin xy düzlemi üzerindeki izdüşümünü alalım (+z
yönünden bakıldığında).

σ x , σ y , τ xy ≠ 0 σ z , σ xz , τ yz = 0

σ x 0 0 σ x 0 0  0 τ xy 0 σ x τ xy 0
T =  0 0 0 T =  0 σ y 0 T = τ yx 0 0 T = τ yx σ y 0
 0 0 0  0 0 0  0 0 0  0 0 0

Tek eksenli, (bir boyutlu)

Gerilme Hali İki eksenli Gerilme Hali Tam Kayma Hali İki boyutlu (düzlem)
Gerilme Hali
(Yalnızca normal gerilme (İki tane normal (Yalnızca Kayma
varsa) gerilme varsa) gerilme varsa)
3
Ekseni Doğrultusunda Kuvvetlerle Yüklü Doğru Eksenli Çubukta Eksenel Normal Kuvvetler

Bu durumda eksenel normal kuvvet ve uzama veya kısalma söz konusudur.

ÖRNEK 1 Şekilde görülen yükler etkisindeki alüminyum çubuğun eksenel kuvvet diyagramını çiziniz.

Yük Diyagramı

AB arası;

BC arası; Serbest Cisim Diyagramları

CD arası;

Eksenel Kuvvet Diyagramı

4
Çubuk boyuna ekseni doğrultusunda birkaç eksenel kuvvetle yüklü ise eksenel normal kuvvetler kesitten
kesite değişir. Bu amaçla öncelikle eksenel normal kuvvet diyagramı çizilmelidir. Bunun için;.
•Öncelikle reaksiyonlar hesaplanır.
•Yüklemede değişme olan her bir bölgede (yükte süreksizlik olan her bir bölgede) ayrı bir kesim yapılarak o
bölgedeki eksenel normal kuvvet, denge denklemi yazılarak hesaplanır.
•Eksenel kuvvet diyagramı çizilir.
Diyagramın kapanması hesaplamaların doğruluğunu kontrol etmek için kullanılabilir.

NORMAL GERİLME

Cismin herhangi bir kesitindeki gerilme, sabit şiddete veya düzgün yayılı ise buna basit gerilme adı
verilir.Yük taşıyan elemanların çoğunun düşünülen bir kesitindeki iç kuvvetler ya eksenel kuvvettir ya da
kesme kuvvetidir. Örneğin kablolar, kafes kiriş elemanları, eksenel yüklü çubuklarda eksenel normal kuvvet,
iki çubuğu birleştiren cıvata, pim ve perçinlerde ise kesme kuvveti söz konusu olduğundan normal gerilme
ile kayma gerilmesini hesaplamakta doğrudan gerilmenin tanımını ve denge denklemlerini kullanmak
mümkündür.
Gerçek gerilme yayılışını bulmak için şekil değiştirmeleri dikkate almak gereklidir.

Eksenel kuvvetle yüklü prizmatik bir çubuk düşünelim. I-I kesitinden kesip ayırırsak;
I
P
σ

I
A = b⋅h

∑F yatay = 0⇒ P =σ ⋅A
Çubuk ekseni ile 90o’lik açı yapan I-I kesitini düşünelim.
Kesim yüzeyindeki gerilme şekilde üniform yayılı olarak P Eksenel
gösterilmiştir. σ= Çekme 5
A
Bu enkesitteki üniform gerilmenin değeridir. Bunun için;
¾ P enkesitin ağırlık merkezinden uygulanmalı
¾ Çubuk doğru eksenli, yapıldığı malzeme homojen olmalı
¾ Kesim düzlemi çubuk uçlarından uzak olmalı
İle verilen üç kriterin sağlanması gerekir.

1. kriter sağlanmaz ise moment oluşur gerilme en-kesite uniform yayılmaz.

Uygulamada P kuvveti aşağıdaki şekilde gösterilen biçimde çubuğa aktarılır.

t P
2td
b c
Pim
d
b c
P P
t1d t1d
Bağlanan iki parça pim’e kuvvet uygularlar. Gerçekte uniform olmayan gerilmeler
kuvvetin izdüşüm alanına bölünmesiyle hesaplanır. Bu basıncın şiddetine ezilme (yatak)
gerilmesi adı verir.

P
σl = üst parçadaki ezilme gerilmesi
t1d

P
σl = alt parçadaki ezilme gerilmesi
2td
6
ORTALAMA KAYMA GERİLMESİ

Kayma gerilmeleri, uygulanan kuvvetlerin cismin bir parçasının komşu parçalara nazaran kayma eğiliminde olması
halinde ortaya çıkar. Çatal uçlu birleşimdeki pim, eksenine dik doğrultudaki kesme kuvvetinin etkisiyle b-b ve c-
c kesitlerinden ayrılmaya karşı koymaktadır. Pimin bütünü dengede olduğuna göre ayrılma yüzeylerinin her
birinde P/2 kesme kuvvetleri oluşmaktadır. Kayma gerilmelerinin uygulanan kuvvete paralel düzlemlerde
oluşması halinde direkt kesme hali denir.
Normal gerilmenin tersine kayma gerilmeleri düzgün yayılmazlar kuvvetin,
P
alana bölünmesiyle bulunan değer ortalama kayma gerilmesini verir. τ ort =
A
Direkt kesme haline örnekler: Perçinli birleşim

A
P P d
b

P/2
P
t
P A P/2
B P

t
d P
σ=
P σb =
P t min [b − k ⋅ d ]
P

Q
τ ort =
(
m⋅ π ⋅d
2

4
) t ⋅d
Perçin kesitinde levhadaki
Perçin arkasındaki çekme gerilmesi. Burada k
m = bağlantıdaki eleman levhada oluşan aynı sırada bulunan perçin
sayısı -1 ezilme gerilmesi sayısıdır. 7
Direkt kesme haline örnekle: Bir plak üzerinde delik açılması

P
τ ort =
Q
2 ⋅π ⋅ r ⋅ t
d

8
Örnek 2 t=10 mm
Şekilde 40 kN’luk düşey kuvveti taşıyan kafes sistem
y görülmektedir. Bütün pimler 20 mm çapa sahiptir. Çatal uçlardaki
t1=15 mm Fc kalınlık 10’ar mm, bağlantı levhasının kalınlığı 15 mm’dir.
Elemanlardaki normal geril-meleri C mafsalındaki kayma ve ezilme
C
t=10 mm gerilmelerini hesaplayınız.
d 50 kN

B noktasının dengesinden çubuk

30 kN B kuvvetleri kolayca hesaplanabilir.
A = 0.002 m2
2m
40 kN
− 30 × 103 Basma
σ AB = = −7.5 ×106 Pa = 7.5MPa
0.004
A = 0.004 m2
A B
x 50 × 103
σ BC = = 25 ×106 Pa = 25MPa Çekme
1.5 m 0.002
P = 40 kN
50 ×103
τC = 2
= 79.6 ×106 Pa = 79.6MPa
2π d
4

50 × 103 BC çubuğunda
σb = = 166.7 × 106 Pa = 166.7 MPa
0.015 × 0.020

50 × 103 Çatal uçta

σb = = 125 × 106 Pa = 125MPa
2 × 0.010 × 0.020

9
 Civata keskisine 200 N’luk P kuvveti uygulanmıştır.
Örnek 3
a) Civataya ve A, B, C noktasındaki pime gelen kuvvetleri hesaplayınız.
b) AD parçasının alanı 2x10-4 m2’dir. Bu elemandaki gerilmeyi belirleyiniz.

∑F yat = 0 ⇒ FBx = 0
4
∑ M B = 0 ⇒ 100Q = 75FA FA = Q
3

∑F düş = 0 ⇒ FA = Q + FBy

4 Q
FBy = Q − Q =
3 3

FBy = 8000 N Q = 24 kN
∑M C = 0 ⇒200 × 480 = FBy 12

∑F y = 0 ⇒ FCy = 200 + FBy FCy = 200 + 8000 = 8.2 kN

∑F x = 0 ⇒ FCx = 0 FA = Q + FBy = 8 + 24 = 32 kN

32 ×103 NOT : Kesici uç ve sapta eğilme

σ AD = = 160 MPa
2 ×10−4 ve kesme etkisi vardır.

10
İNCE CİDARLI BASINÇ KAPLARI

Uygulamada rastladığımız otomobil lastikleri, boru, tank ve LPG tüpleri gibi basınç kapları temelde eksenel
kuvvet taşıyan araçlardır. Basınç kaplarının et kalınlığı/ iç yarıçap, 1/10 ’dan küçük ise bu tip basınç kaplarını
ince cidarlı olarak sınıflandırmaktayız. İnce cidarlı basınç kaplarında normal gerilme kalınlık boyunca sabit
kalırken kalın cidarlı basınç kaplarında değişmektedir. İnce cidarlı basınç kaplarında ayrıca iç ve dış yarıçap
ayrımı yapılmaz (Bu iki değer birbirine çok yakındır).
Burada, ince cidarlı silindirik ve küresel basınç kaplarını ele alacağız. Basınç kabının cidarları zar gibi –
membran- davrandığından eğilme momenti oluşmayacaktır. Kap eksenel simetrik yapısı ile taşıdığı maddeden
kaynaklanan basınç etkisi ile serbestçe şekil değiştirirken yalnızca membran gerilmeleri adı verilen düzgün
yayılı normal gerilmeler oluşur. Bu kabul, kabın rahatça şekil değiştiremediği uç bölgeleri ile mesnetleri
dışında oldukça isabetlidir. Silindirik kapların uçlarındaki kapak kısımlarında kesme kuvvetleriyle eğilme
momentleri ortaya çıkar. Kesme kuvveti ile Eğilme momentinden kaynaklanan bu gerilmelere süreksizlik
gerilmeleri adı verilir. Süreksizlik gerilmelerini azaltmak için kapaklara uygun bir eğrilik verilir. Bu bölümde
verilen bağıntılar, sıvı veya gazdan oluşan p iç basıncı halinde kullanılabilir. Vakum kapları ile denizaltılar gibi
dış basınç altında kalan araçların incelenmesinde p’nin işaretinin negatif alınması yeterlidir. Dış basınç halinde
hesaplanacak gerilmelerin kap cidarlarında burkulma oluşturan kritik gerilmelerden küçük olmalıdır.

SİLİNDİRİK BASINÇ KAPLARI

Şekilde gösterilen iç yarıçapı r, et kalınlığı t, manometre basıncı p olan silindirik hava tankı veya boyleri
düşünelim.
Manometre basıncı; içteki basıncın, dış basıncı ne kadar aştığını vermektedir. Kap cidarı üzerinde gösterilen
küçük bir yüzey elemanına etki eden, σc ve σa gerilmelerini belirlemek istiyoruz. σc gerilme bileşenine,
çevresel gerilme, teğetsel gerilme veya halka gerilmesi; σa gerilme bileşenine ise eksenel veya boyuna
gerilme adları verilir. Çevresel gerilmeyi hesaplamak üzere L boyundaki yarım silindirik bir elemanı içindeki
akışkanla birlikte ayıralım. Akışkanın kendi ağırlığı ile basınç kabının kendi ağırlığının ihmal edilebilecek
kadar küçük olduğunu düşünüyoruz. Eksenel doğrultudaki basınç ile gerilmeleri basitlik nedeni ile şekil b de
gösterilmedi. Şekildeki kap cidarlarında taşınan eksenel kuvvet , σc (2tL), aynı düzlemdeki akışkan
basıncından oluşan kuvvet ise p(2rL) dir.
11
 σc
σc
σa

(a)
(b)

σa
(c)

Düşey doğrultudaki toplam kuvvetin sıfır olması

gerektiğinden;
pr
σ c 2tL = p(2rL ) σc =
t
Eksenel gerilme, silindirik basınç kabından alınan ve şekil c’de gösterilen serbest cisim diyagramı kullanılarak
hesaplanabilir. Bu diyagramdaki cidarın taşıdığı eksenel kuvvet σ a (2πrt ) ; taşınan akışkanın oluşturacağı
eksenel kuvvet p(πr 2 )’dır. Eksenel kuvvetlerin eşitliğinde,

σ a (2πrt ) = p (πr 2 )
pr
σa =
2t
bulunur. Elde edilen gerilme bağıntılarından, σ c = 2σ a olduğu görülmektedir.
12
 KÜRESEL BASINÇ KAPLARI

Küresel basınç kaplarındaki gerilmeler, silindirik kapların incelenmesinde uygulanan işlemlere benzer
şekilde bulunabilir. Küresel kaptan alınan küçük bir elemana etkiyen gerilmeler simetri nedeniyle birbirine
eşittir. Küresel kap tam ortasından ayrıldığında;

Yazılacak denge denklemi σ (2πrt ) = pπr 2 ,

σ çevresel gerilme için
σ
σ σ=
pr
2t

sonucunu verir. Bu sonuç, kürenin çapını içeren bütün kesimlerde aynı kalır. Radyal doğrultudaki gerilme
kabın iç yüzünde –p; dış yüzünde sıfır olacak şekilde değişir. İnce cidarlı kaplarda bu gerilme sc ve sa
gerilmelerinden çok küçük olduğundan genellikle ihmal edilir. İnce cidarlı basınç kaplarındaki gerilme, iki
eksenli gerilme hali olarak düşünülebilir.
Örnek 4 Uçlarında yarım küre şeklinde kapaklar bulunan silindirik tank 1.38 MPa’lık basınçlı hava ile
doldurulmuş-tur. Tankın yarıçapı 250 mm, et kalınlığı 8 mm olduğuna göre silindirik ve küresel kısımlarda
oluşacak gerilmeleri hesaplayınız.
Küresel kapaklardaki gerilme ile silindirik kısımdaki boyuna gerilme aynıdır.
pr 1.38 × 250 silindirik kısımdaki çevresel gerilme pr 1.38 × 250
σa =σ = = = 21.56 MPa σc = = = 43.13MPa
2t 2×8 t 8

en büyük radyal gerilme tankın iç yüzünde σ r = −1.38MPa dır.

13
EMNİYET GERİLMESİ: GÜVENLİK KATSAYISI

Yapıların tasarım ve analizinde karşılaşılan çevresel etkiler, kullanım yükleri, malzeme özellikleri gibi çeşitli
belirsizliklere karşı uygun bir güvenlik katsayısı seçilmesi önemlidir. Belirsizlik doğuran alanların başında
gerilme ve şekil değiştirme kabulleri gelmektedir. Yapının imalatında ve kullanımı sırasında oluşacak gerilmeler
kesin olarak bilinmediğinden güvenlik katsayısına bazen cehalet katsayısı adı verilir. Bazı durumlarda malzeme,
üzerindeki yük sabit olduğu halde şekil değiştirmeye devam eder. Zamanla oluşan bu şekil değişimine sünme adı
verilir. Diğer taraftan şekil değiştirmenin sabit olduğu hallerde gerilmedeki azalmaya ise gevşeme denir.
Kurşun, lastik ve bazı plastiklerde sünme normal sıcaklıklarda meydana gelmektedir. Pek çok metalde sünme
olayına ergime sıcaklığının yüzde 35-50’si düzeyindeki sıcaklıklarda görülmektedir. Herhangi bir malzemenin
sünme hızı yalnızca sıcaklığa değil aynı zamanda gerilme düzeyi ile yük geçmişine de bağlıdır. Sünme kaynaklı
deformasyonları azaltmak amacıyla gerilmelerin küçük tutulması faydalıdır.
Güvenlik katsayısı, yapı elemanına uygulanacak yükün, o elamanın taşıyabileceği en büyük yükü aşmamasını
garanti eder. Güvenlik katsayısı, yapı elemanının (göçmeksizin) taşıyabileceği en büyük yükün kullanım yüküne
oranıdır.
En Büyük Gerilme σ
Güvenlik Katsayısı = f s = maks
Kullanım Gerilmesi σ em

En büyük gerilme, ya akma gerilmesidir yada çekme (basınç) mukavemetidir. Güvenlik katsayısının oldukça küçük
olması, emniyet gerilmesinin oldukça büyük olmasını, bu durumda da yapının kullanımı sırasında problem
çıkabileceği gösterir. Diğer taraftan oldukça düşük emniyet gerilmesi ve oldukça yüksek güvenlik katsayısı ile yapı
ağır ve fazla maliyetli olur.
Güvenlik katsayısı, genellikle 1.5 veya üstünde seçilir. Seçim de tecrübe ve mühendislik önsezisi önemlidir.
Güvenlik katsayıları pek çok ülkede standart ve yönetmeliklerle belirlenmektedir.

Örnek 5 σ maks 240 pr 120 ⋅ 3

σ em = = = 120 MPa; σ c = ≤ σ em p= = 0.48MPa
Çapı 1.5 m, et kalınlığı 3 mm olan fs 2 t 750
çelik tankın senbüyük = 240 MPa, fs = Eksenel gerilmeden
2 olduğuna göre taşıyabile-ceği p σ em ⋅ t 14
p=2 = 0.96MPa Bulunur. Manometre 0.48 MPa’ı aşmamalıdır.
basıncını hesaplayınız. r
Çekme ve Kısa Basma Çubuklarının Tasarımı

Eksenel yüklü prizmatik çubukların mukavemet yönünden boyutlandırılmasında

1.Mümkün göçme modunun belirlenmesi: Çoğunlukla göçmede normal gerilmenin temel bir büyüklük olduğu kabul
edilir. P
2.Yük ile gerilme arasındaki bağıntının yazılması: σ=
A
3.En Büyük Çekme mukavemetinin belirlenmesi: Malzemenin s-e diyagramındaki en büyük ordinatı smaks
4.Güvenlik katsayısının seçilmesi: Enmiyet gerilmesinin hesaplanmasında güvenlik katsayısı fs kullanılır.
σ maks P
σ em = Gerekli enkesit alanı A =
fs σ em
Olur. Yukarıda sözü edilen işlemler çekme ve kısa basınç çubuklarının boyutlandırılmasında kullanılır. Narin basınç
çubuklarının boyutlandırılması daha sonra incelenecektir. Eğer çubuk enkesitinde ani bir değişim varsa yukarıdaki
işlemler 2. adımdaki gerilmenin hesabında gerilme yığılması katsayısı kullanılarak tekrarlanır.

Örnek 6 Şekilde gösterilen kare kesitli alüminyum AB çubuğu ile dairesel kesitli çelik AC çubuğunun
enkesit alanlarını hesaplayınız. Alüminyum ve çelik çubuklar için maksimum gerilmeler sırasıyla
275 ve 480 MPa ve güvenlik katsayısı 2.5’dir. 3
∑M B = 0 ⇒ FC *
7.8
⋅ 4.2 = 60 ⋅ 3 ⇒ FC = 111.4 kN

7.2 1
1
3
∑M = 0⇒ F *
C B
21
⋅ 4.2 = 60 ⋅ 7.2 ⇒ FB = 145.5 kN
1 ? 7.2
2 7.8 ∑ F = 0 ⇒ − 145.5
x
2
+ 111.4
7.8
=0

275 480
σ al = = 110 MPa σ çe = = 192 MPa
2.5 2.5
145.5 ×103
AAB = = 1322.7 mm 2 ⇒ a = 36.4 mm
110
111.4 ×103
AAC = = 580.2 mm 2 ⇒ d = 27.18 mm 15
192
Örnek 7 C ve E düğümlerinde 50 ve 20 kN’luk yükleri taşıyan kafesin AC, AD, CD ve CE çubuklarının
alanlarını hesaplayınız. Emniyet gerilmesi çekmede 140, basmada 100 MPa’dır.

Çubuk kuvvetlerini, kesim yöntemini kullanarak (statik

bilgilerinizden yararlanarak) kolayca bulabilirsiniz.

20 × 103
AAC = ACE = = 142.9 mm 2
140

99 ×103
AAD = = 707.1 mm 2
140

50 ×103
ACD = = 500 mm 2
100
16
 Örnek 8 Şekilde gösterilen çubuğa uygulanabilecek en büyük P kuvvetini; çekme gerilmesinin 100 MPa,
basma gerilmesinin 140 MPa’ı aşmaması koşuluyla hesaplayınız.

P
σ AB = ≤ 100 ⇒ P = 22.5 kN
225

5P
σ BC = ≤ 140 ⇒ P = 25.2 kN
900 Pem = min{22.5; 25.2; 56; 28} = 22.5 kN
P
σ CD = ≤ 140 ⇒ P = 56 kN
400
2P
σ DE = ≤ 140 ⇒ P = 28 kN
400

Örnek 9 Şekilde gösterilen sistem dengededir. a) Normal gerilmenin 140 MPa değerini aşmaması koşulu
ile CD çubuğunun çapını, b) B’deki 8 mm çaplı pimdeki kayma gerilmesini, c) B mesnedindeki
yatak gerilmesini, d) B mesnedine bağlanan çubuktaki yatak gerilmesini hesaplayınız.
D
C
P
∑M B = 0 ⇒ 150 P = 5 sin 60 ⋅ 200 ⇒ P = 5.774 kN
5.774 × 103
a) σ CD = ≤ 140 ⇒ d = 7.25 mm
πd 2
4
150 mm B = 4.332 + 8.274 2 = 9.34 kN
10 mm b) B y = 5 sin 60 = 4.33 kN
5 kN
9340
6 mm
Bx = 5.774 + 5 cos 60 = 8.274 kN τ= = 92.95 MPa
60o
200 mm 6 mm π 82
2
4
B B 9340
A
c) σ yatak = 12 ⋅ 8 = 97.3 MPa
8 mm
9340
d) σ yatak =
10 ⋅ 8
= 116.75 MPa
17
Örnek 10 Şekilde görülen iki plak dört adet 20 mm çaplı perçinle birleştirilmiştir. sem = 100 MPa, tem = 80
MPa, semyatak = 140 MPa olduğuna göre bu birleşimin taşıyabileceği en büyük P kuvvetini
hesaplayınız.
a b c
Bir perçinin kesilmeye ve ezilmeye göre taşıyabileceği kuvvet

P1 P1
τ= ≤ 80 ⇒ P1 = 25.132 kN σ ez = ≤ 140 ⇒ P1 = 28 kN
π 20 2 20 ⋅10
4
Yırtılmaya göre tahkik;
P
σ üst levha = ≤ 100 ⇒ P = 90 kN
a −a
( 80 − 20 ) ⋅15

P = 4 ⋅ Pmin = 100.53 kN { }
Pem = min 90; 100.53kN = 90 kN

Örnek 11 150 mm çaplı makara, 25 mm çaplı mile 5*5*25 mm boyutlara sahip bir kama ile bağlanmıştır.
Kamadaki kayma gerilmesini hesaplayınız.

∑M 0 = 0 ⇒ (5 − 3) ⋅ 75 = Fkama 12.5 ⇒ Fkama = 12 kN

12000
τ= = 96 MPa
5 ⋅ 25

18
Örnek 12 Şekilde gösterilen pim bağlantılı çerçevede a) 150 mm2 enkesit alanına sahip CE çubuğundaki
normal gerilmeyi, b) D noktasında çift tesirli olarak çalışan 10 mm çaplı pimdeki kayma gerilmesini
hesaplayınız.

A ∑M B = 0 ⇒ −10 cos 30 ⋅ 8 + 8 A = 0 ⇒ A = 8.66 kN

2m
∑F x = 0 ⇒ Bx = 3.66 kN ∑F y = 0 ⇒ B y = 8.66 kN
C
CE çubuğu, iki ucu mafsallı olduğundan yalnız eksenel kuvvet taşır.

6m ∑M ACD
D = 0 ⇒ −CE cos 45 ⋅ 6 + 8 ⋅ 8.66 = 0

B D E CE = 16.33 kN

16330
σ CE = = 108.9 MPa
2m 6m 150
Dx = 2.89 kN
30o ACD çubuğunun dengesi
10 kN D y = 11.55 kN
A
8.66 kN
D = 2.89 2 + 11.552 = 11.906 kN

C 11.55 kN 11906
τD = = 75.8 MPA
π 10 2
2
11.55 kN 4
CE = 16.33 kN

D
2.89 kN

11.55 kN 19
 0.8 m yarıçaplı küresel bir basınç kabı; iki yarım küre parçanın eşit aralıklarla yerleştirilen 40
Örnek 13
adet cıvata yardımıyla birleştirilmesinden oluşmaktadır. İç basınç 600 kPa olarak verildiğine göre
cıvata çapı d ile basınç kabının et kalınlığı t’yi hesaplayınız. Cıvata ve küresel kabın emniyet
gerilmeleri sırasıyla 100 ve 50 MPa olarak bilinmektedir.

pr 0.6 ⋅ 800
σc = = ≤ 50 = σ em
2t 2t
9 .6
t= = 4.8 mm
2
Bir civataya 50 ⋅ 2 ⋅ π ⋅ 800 ⋅ 9.6
düşen kuvvet = = 30160 N
40 ⋅ 2

πd 2 30160
= ⇒ d = 19.6 mm
4 100

Örnek 14 Bir barajın türbinlerine su ileten cebri boru 120 m’lik su yükü altındadır. Boru çapı 900mm’dir.
Boru malzemesinin en büyük gerilmesi 100 MPa, güvenlik katsayısı 1.6’dır. Borunun en küçük et
kalınlığı t ne olmalıdır? (gsu= 9.81 kN/m3)

p = γ ⋅ h = 120 ⋅ 9.81 = 1177 kN / m 2 ⇒ p = 1.177 MPa

1.177 ⋅ 450 σ maks 100

σc = ≤ = ⇒ t min = 8.47 mm
t fs 1.6

20
 BİRİM ŞEKİL DEĞİŞTİRME VE MALZEME (BÜNYE) BAĞINTILARI

Bir önceki bölümde bir yapı yada makine elemanındaki gerilmeler incelendi. Şimdi gerilme kadar önemli
bir konu olan şekil değiştirme konusunu ele alacağız. Şekil değiştirme veya deformasyon analizi, birim
şekil değiştirmelerin tanımları ile başlar. Birim şekil değiştirmeler deformasyonun şiddetinin
ölçülmesinde kullanılır.
İleriki bölümlerde malzemelerin önemli karakteristik özellikleri tanımlanacaktır. Mühendislikte
kullanılan malzemelerin eksenel çekme deneyi yardımıyla belirlenen mekanik özellikleri üzerinde
durulacaktır. Tek eksenli, çok eksenli ve kesme kuvvetleri etkisinde gerilme ve birim şekil değiştirme
arasındaki bağıntılar ele alınıp şekil değiştirme enerjisi kavramı ile tekrarlı yüklemelerin oluşturacağı
kırılma olayına giriş yapılacaktır.

Dış kuvvetlerin etkisi altında bulunan bir cismin her noktası yer değiştirir. Herhangi bir noktanın yer
değiştirmesi; şekil değiştirmeden yada rijit cisim hareketlerinden (ötelenme ve dönme) veya bu iki
etkinin bileşiminden meydana gelir. Cisim içindeki noktaların birbirlerine göre olan konumlarında bir
değişme varsa cisim şekil değiştirmiştir denir. Herhangi iki nokta arasındaki uzaklık yada herhangi üç
nokta arasındaki açı değişmiyorsa yer değiştirmenin sebebi rijit cisim hareketleri olabilir. Bu bölümde
yük etkisindeki mühendislik yapılarında, şekil değiştirme ile ortaya çıkan küçük yer değiştirmeler
incelenecektir.

Şekil değiştirme sonucu cismin hacminde yada biçiminde değişme olabilir. Bir yapı elemanındaki gerçek
gerilme yayılışının belirlenmesinde bu yapı elemanındaki şekil değiştirmenin dikkate alınması gerekir.
Dış yükler ve sıcaklık tesiri etkisindeki hiperstatik yapıların analizinde şekil değişimi kullanılarak
hiperstatik kuvvetlerin hesaplanması için gereken ilave denklemler sağlanır.

Toplam eksenel şekil değiştirme d ile gösterilecektir. Cisim içerisindeki herhangi bir noktada x, y ve
z eksenleri yönündeki yer değiştirme bileşenleri u, v ve w ile tanımlanacaktır. Birim şekil
değiştirmeleri 1’in yanında küçük, çarpımlarıyla karelerini ihmal edilebilecek kadar küçük kabul
etmekteyiz.
BİRİM ŞEKİL DEĞİŞTİRME TANIMLARI

Normal birim şekil değiştirme prizmatik bir çubuk üzerinde tanımlanacaktır.

Birim boydaki uzunluk değişimi: Uzama oranı

P yükü uygulandıktan sonra

δ çubuk boyundaki toplam
ε= uzama
L
Çubuk başlangıç boyu

ε > 0 UZAMA
BİRİMSİZ
ε < 0 KISALMA
Kayma şekil değiştirmesi, başlangıçta dik olan iki doğru arasındaki açının şekil değiştirme sonrası diklikten
saptığı değerin tanjantına denir. Açı küçük olduğundan tanjantı yerine radyan cinsinden kendisi yazılabilir.

π γ > 0 DİK AÇI KÜÇÜLÜR

γ= −θ ′ BİRİMSİZ
2 γ < 0 DİK AÇI BÜYÜR

Elastik bölgede şekil değiştirmeler 0.002 veya 2000µ değerlerini pek aşmaz.

Uzunluk ve açıdaki değişimler uniform ise dikdörtgen içine aldığımız iki formül yeterli hassasiyette sonuç
verir. Uniform olmayan bir şekil değiştirme söz konusu ise bir noktadaki birim şekil değiştirmelerin
tanımlanması gerekir.
Örnek 1 Üçgen ABC plağı, ABC’ şeklini alacak biçimde üniform şekil değiştirme yapmıştır.
a) OC ekseni doğrultusundaki normal şekil değiştirmeyi,
b) AC kenarı boyunca normal şekil değiştirmeyi,
c) AC ve BC kenarları arasındaki kayma şekil değişimini, hesaplayınız.

ε OC =
0.001⋅ b
= 0.001 = 1000µ ε AC =
[b 2
+ (b + 0.001⋅ b )
2
]
1
2
− 2 ⋅b
= 502µ
b 2 ⋅b
 b 
ACˆ ′B = 2 tan −1   = 89.943
o
Dik açıdaki değişim = 90 -89.943 = 0.057o
 1.001 ⋅ b 
 π  ACB açısı azaldığı için kayma şekil
Radyan cinsinden γ = 0.057  = 995µ
 180  değişimi pozitiftir.

Şekil Değişiminin Bileşenleri

Üniform şekil değiştirme yoksa birim şekil değiştirme cismin içinde noktadan noktaya değişir. Daha önce
yazdığımız bağıntıların ∆x uzunluğundaki bir AB doğru parçası ile ilgili olması gerekir. Eksenel kuvvet altında doğru
parçasının uçları u ve u + ∆u yer değiştirmelerini yaparak A’ ve B’ noktalarına gelir. Yani doğru parçasının boyunda
∆u kadarlık bir uzama gerçekleşir. Tanım gereği normal şekil değiştirme
∆u du
ε x = lim =
∆x →0 ∆x dx

dır. Burada limitin anlamı düşünülürse ∆x, sıfıra giderken yalnızca A noktasında x doğrultusundaki uzama oranı
ifade edilmektedir.
Düzlem veya iki eksenli şekil değiştirme durumunda yükleme öncesi ve sonrası cisim içindeki her nokta yine aynı
düzlem içinde kalırlar. Bu durumda birim kalınlıklı dx ve dy boyutlu bir eleman doğrusal ve açısal şekil değiştirme
yapabilecektir.
 ∂v C′
dy
∂y
∂v
dx
y B′ ∂x

∂u
dy
∂y
B C

∂u
Rijit ötelenme dx
∂x
D′
dy
u A
D
v

dx x

 ∂u   ∂v 
 dy + dy − dy
Düzlem elemanın  dx + dx  − dx ∂u
∂x   ∂y  ∂v
doğrusal şekil değiştirmeleri εx =  = εy =
dy
=
∂y
dx ∂x

∂u ∂v ∂u ∂v
dy dx dy dx
∂y ∂ x ∂y ∂x ∂u ∂v
γ xy = + = + = +
Düzlem elemanın
 ∂v   ∂u  (1 + ε y ) dy (1 + ε x ) dx ∂y ∂x
Açısal şekil değiştirmeleri
 dy + ∂y dy   dx + ∂x dx 
   
 Bir düzlem elemanın doğrusal şekil değiştirmeleri
∂u
u+ dx
∂x
 ∂u 
 dx + u + dx − u  − dx
∂x ∂u
v+
∂v
dy εx =   =
∂y dx ∂x

 ∂v 
 dy + v + dy − v  − dy
∂y ∂v
εy =   =
dy ∂y

Bir düzlem elemanın açısal (kayma) şekil değişimi

y ∂u
dy ∂u ∂v ∂u ∂v
∂y
dy dx dy dx
∂y ∂x ∂y ∂u ∂v
u C’ γ xy = + = + ∂x = +
 ∂v   ∂u 
 dy + v + dy  − v  dx + u + dx  − u
(
1 + ε y )dy (1 + ε x )dx ∂y ∂x
B’
B
 ∂y   ∂x 
C
D’
Örneğin u’nun y ekseni doğrultusundaki değişimi (hızı) ∂u ,
dy ∂v
dx
A’ ∂x ∂y
v D
x ∂u ∂u
A u’daki artış ise dy dır. Burada sonsuz küçük elemanın
∂y ∂y
dx
başlangıçta düşey olan kenarının eğimi olur.
u ve v, x ve y’nin fonksiyonu olduklarından kısmi türev gösterimi (notasyonu) kullanılmaktadır. Benzer şekilde
∂v
yatay kenar da açısı yapacak şekilde yükselir.
∂x
∂u ∂v ∂u ∂v
εx = εy = γ xy = +
∂x ∂y ∂y ∂x
Kenarları dx, dy ve dz olan bir prizmatik elemanın içindeki bir noktadaki şekil değiştirmeler benzer şekilde elde edilir.
Üç boyutlu şekil değiştirme bileşenleri;
∂w ∂v ∂w ∂u ∂w
εx, εx, γ xy εz = γ yz = + γ xz = +
∂y ∂z ∂y ∂z ∂x
olur. Bulunan 6 adet şekil değiştirme bileşeni tıpkı gerilme haline benzer bir simetrik tansör oluşturur.
Eğer bir noktadaki şekil değiştirme halini anlatan 6 bağımsız şekil değiştirme bileşeni biliniyorsa,
εx γ xy γ xz  prizmanın boyutlarındaki ve şeklindeki değişimi tam olarak belirleyebiliriz.
 
γ yx ε y γ yz  6 birim şekil değiştirme bileşeni eksenler doğrultusundaki yerdeğiştirme fonksiyonlarına
γ zx γ zy ε z  türevlerle bağlıdır. Demek ki bu büyüklükler birbirlerinden bağımsız olamazlar. εx, εy, εz, γxy, γyz

ve γxz’nin sağlaması gereken 6 adet ifadeye UYGUNLUK denklemleri denir. İki boyutlu
problemlerde yalnızca 1 adet uygunluk denklemi vardır. Uygunluk denklemleri şekil
değiştirmenin sürekli olduğunu cismin içinde kütle kaybı (boşluk) olmayacağını gösterir.

∂ 2ε x ∂ ε y ∂ γ xy
2 2

+ 2 = Düzlem Hali için Uygunluk denklemi

∂y 2 ∂x ∂x ⋅ ∂y

Örnek 2 0.4x0.4 m’lik kare ABCD plağının yüklemeden sonraki hali şekil üzerinde kesikli çizgilerle
gösterilmiştir. A köşesinde, düzlem şekil değiştirme bileşenlerinin ortalama değerlerini hesaplayınız.

uD − u A vB − v A u B − u A vD − v A
εx = εy = γ xy = +
∆x ∆y ∆y ∆x
0.7 − 0.3 − 0.25
εx = = 1000µ εy = = −625µ
400 400
0 − 0.3 0.1 − 0
γ xy = + = −500µ Negatif işaret açının arttığını gösterir.
400 400
Mühendislikte Kullanılan Malzemeler

Eksenel yüklü çubuk problemini tekrar ele alalım. Yazılabilecek iki denklemde;
P
Gerilme-Dış yük σx =
A
∂u
Birim şekil değiştirme - yerdeğiştirme εx =
∂x
σ x ,ε x ,u Olmak üzere üç bilinmeyen vardır.

Gerekli olan bir ilave denklem σ – ε ilişkisi malzeme kaynaklıdır. Sonuçta eleman üzerindeki yüklerden oluşan
yerdeğiştirmeler ve malzemelerin mekanik özellikleri birleştirilebilir.
Şimdi mühendislikte kullanılan çeşitli metaller, plastikler, ahşap, seramikler cam ve beton gibi malzemelerin
önemli özelliklerini tanımlayacağız.

ELASTİK MALZEME
Elastisite : Yüklerin kaldırılması ile ilk şekillerine geri dönme özeliğidir. Yüklemenin büyüklüğüne bağlı bir özelliktir.
Plastisite : İlk şekle dönüş olmayan malzemelere has bir özelliktir.
Süneklik : Kırılmadan önce büyük şekil değiştirme yapabilme özelliği. Örnek: çelik, çeşitli alaşımlar, naylon
Gevreklik : Kırılmadan önce çok az deformasyon yapma özelliğidir. Örnek: Dökme demir, beton

Yükleme Gerilme Sıcaklık

SÜNEK GEVREK
Hızı Şekli

KOMPOZİT MALZEME İki veya daha fazla sayıda malzemeden oluşan bünyeye denir (Çelik lifli cam, polimerler)
Matris adı verilen bağlayıcı içinde yüksek dayanımlı malzemenin katılmasından oluşur. Homojen malzemelere
göre daha yüksek dayanım/öz ağırlığa sahiptir. Mukavemet dersinde HOMOJEN İZOTROP malzemeler ele
alınacaktır.
 GERİLME-BİRİM ŞEKİL DEĞİŞTİRME DİYAGRAMI

σ – ε diyagramları malzeme özelliklerinin belirlenmesinde kullanılır. Diyagramlar eksenel çekme deneyi

yapılarak çizilir.Genellikle dairesel kesitli bir numune deney aletine taklılır ve oda sıcaklığında yavaş yavaş
arttırılan eksenel çekme kuvveti uygulanır. Numunedeki uzamaları ölçmek için Ekstansometre adı verilen bir
alet kullanılır.

Solda verilen diyagram, yapı

Ölçek M çeliği için σ−ε diyagramıdır.

Gerilme σ MPa
Gerilme σ MPa

Ölçek N
OABCDE diyagramının ilk kısmı
Ölçek M
Ölçek M ölçek değiştirilerek yeniden
çizilmiştir.
OABCF gerçek gerilme-gerçek
uzama oranı diyagramı

Birim Şekil Değiştirme ε Uzama Oranı ε

Gerçek gerilme- gerçek uzama oranı diyagramı malzeme konusundaki araştırmalarla plastik davranışın
incelenmesinde kullanılır.
DİYAGRAMIN
OA KISMI : Elastik bölge, A noktasına kadar σ –ε doğrusal A noktasından sonra malzemede gerilme
artmaksızın uzama görülür. Genellikle A ve B akma noktası aynı alınır.

Orantı sınırı σ pL = σa Akma sınırı

AE KISMI :Plastik bölge, CD arasında uzamalar gerilmenin
artmasıyla mümkün, buna pekleşme adı verilir. C
noktasından sonra ulaşılan D noktası σçekmedayanımı adı verilir.
σE = Kırılma dayanımı, Kırılmada parçalar çubuk eksenine
45o açı yapan yüzeyler oluşturur.
Klasik diyagramlar, gerçek gerilme gerçek şekil değiştirme
diyagramlarındaki açılmanın sebebi uzamaların tek bir kesitte Boyun verme
birikmesidir. Buna boyun verme denir.

Standart Süneklik Ölçüleri:

Lkıırılm − L0
Uzama Yüzdesi = (100) → %25 (Yapı çeliğinde)
L0

A0 − Akıırılm
Alan Azalma Yüzdesi = (100) → %50 (Yapı çeliğinde)
A0

Alüminyum, magnezyum ve bakırda belirgin bir akma noktası görülmez. Akma gerilmesini bulmak üzere
0.002’lik uzama oranına karşı gelen noktadan başlangıç teğetine paralel çizilir.
Plastik bölgedeki numuneden yük kaldırılırsa başlangıç teğetine paralel olarak yük boşaltma eğrisi
(doğrusu) görülür.
BG//OA, B noktasındaki uzama malzemede kalıcı olur. Yeniden yüklendiğinde GB ve orijinal diyagram
üzerindeki eğri boyunca ilerlenir.
Sünek malzemelerin eksenel çekme ve eksenel basınç altındaki davranışları aynıdır. Gevrek malzemelerin
çoğunda eksenel basınç dayanımları, çekme dayanımlarından fazladır.
Malzeme özellikleri direkt kesme ve burulma deneyleriyle de bulunabilir. Bu deneylerde τ – γ diyagramları
çizilir. Akma gerilmesi ve dayanım sınırı çekme deneylerinde bulunanın yarısı mertebesinde elde edilir.
HOOKE YASASI VE POISSON ORANI

Yapı malzemelerinin çoğunda σ – ε diyagramları doğrusal elastik bir bölge ile başlar.

σ = E ⋅ε İfadesi HOOKE yasası olarak bilinir.

E : Elastisite modülü (Young Mudülü) Birimi gerilme birimi ile aynı [Pa, MPa] Başlangıç teğetinin eğimidir. Çelik için
200-210 GPa dır.
ε : boyutsuz büyüklük
Orantı limiti üstündeki noktalardaki diyagram eğimine teğet modülü Et adı verilir.
σ
σ
Yine orantı limiti üstünde   = Es oranına Sekant modülü adı verilir. Bu
ε 
üç değer malzemenin çekme ve basınçtaki rijitliğinin ölçüsü olarak
kullanılır.
σ 0 = σ pL Elastisite özelliği kesme kuvveti taşıyan bir eleman üzerinde benzer şekilde
ölçülebilir. τ – γ diyagramının doğrusal elastik olduğu kısımdan

τ = G ⋅γ Kayma gerilmesi – Kayma şekil

ε değiştirme için “Hooke Yasası”
denir.
Kayma Modülü [Pa, MPa]
Çekme gerilmeleri uygulandığında elemanın boyu uzarken elemanın en kesit alanı azalır (enine doğrultuda büzülme
olur). Elastik bölgede;
Enine Uzama Oranı ν : Poisson Oranı : 0.3 Çelik için
ν=-
Boyuna (eksenel) Uzama Oranı 0.5 kauçuk genellikle 0.25-0.35
0.1 beton arasında değişir.
HACİM DEĞİŞİMİ : dx.dy.dz hacimli bir küp eleman üzerine yalnızca σx gerilmesi uygulayalım.

σx
ε y = ε z = −νε x = −ν
E
Kübün son hacmi V = (1 + ε x )dx ⋅ (1 + ε y )dy ⋅ (1 + ε z )dz

 
V = 1 + (ε x + ε y + ε z ) + 2ve3. mertebe terimler  dx ⋅ dy ⋅ dz

 144424443 
 ihmal edilir 
V = V0 + ∆V

∆V
Birim Hacim Değişimi =e
V0
V − V0 σ σ σ
e= = (ε x + ε y + ε z ) = x −ν x −ν x
V0 E E E

σx
(1 − 2ν ) = (1 − 2ν ) σ x
Çekme Gerilmesi Hacmi Arttırır.
e=
E E Basma Gerilmesi Hacmi Azaltır.

1
Sıkıştırılamaz cisimlerde e = 0 ⇒ 1 − 2ν = 0 ⇒ ν =
2
Lineer elastik bölgede ν < 0.5
Plastik bölgede ν = 0.5 (hacim sabit kalır)
 Şekilde görülen çelik dikdörgen blok iki ucundan uygulanan çekme gerilmesine haizdir.
Örnek 1
P = 46706 N’luk çekme kuvveti uygulandığında δx = 0.07112 mm artış, δz = 0.005334 mm azalma
ölçülmüştür. E ve ν’yü hesaplayınız.

46706
σx = = 144.79 MPa
25.4 × 12.7

δx 144.79 0.07112
= εx = = = 7 × 10 − 4 ⇒ E = 206841MPa
L E 101.6

δz − 0.005334 εz − 2.1×10 −4
εz = = = −2.1×10 − 4 ν =− =− = 0.3
25.4 25.4 εx 7 × 10 − 4
GENELLEŞTİRİLMİŞ HOOKE YASALARI

Tek eksenli, σ- ε bağıntısı iki ve üç eksenli gerilme hali için genişletilebilir. Deney sırasında, normal gerilmelerin
kayma birim şekil değiştirmesi oluşturmadığı veya kayma gerilmelerinin de normal birim şekil değiştirmesine yol
açmadığını görmekteyiz. Malzemenin lineer elastik, şekil değiştirmelerin küçük oldukların kabul edildiğinden
süperpozisyon ilkesinden faydalanarak iki ve üç eksenli gerilme durumu için Hooke yasaları formüle edilebilir.
σx y
E

σy
−ν τ xy
E

Tam kayma etkisindeki

İki eksenli gerilme etkisindeki
eleman
eleman x
εx

Birim kalınlıklı elemanın iki eksenli gerilme etkisinde olduğunu düşünelim. σx gerilmesinden x ekseni doğrultusunda
σx/E kadar uzama oluşur. σy gerilmesi ise x ekseni doğrultusunda νσy/E kadar kısalmaya neden olur. σx ve σy
gerilmelerinin etkisi altında x ve y doğrultusundaki uzama oranlarını;

σx σy σy σx τ xy
εx = −ν εy = −ν γ xy =
E E E E G
τ xy
Tam kayma düşünüldüğünde ise elastik gerilme – şekil değiştirme bağıntısıγ xy = olmakta idi τ. xy gerilmesi
G
yalnızca γ xy kayma birim şekil değiştirmesi oluşturmaktadır. Yukarıdaki ifadeleri gerilmeler cinsinden yazarsak;

Eε x + νσ y = σ x Eε y − σ y = −ν (Eε x +νσ y )
σx =
E
(ε x +νε y ) σy =
E
(νε x + ε y ) τ xy = Gγ xy
1 −ν 2 1 −ν 2
Eε y − σ y = −νσ x ⇒ Eε y +νEε x = σ y 1 −ν 2( )
bulunur. Bu ifadelere iki boyutlu gerilme halinin HOOKE YASALARI denir.
 Benzer şekilde üç boyutlu gerilme halinin Genelleştirilmiş Hooke Yasalarını şöyle yazabiliriz.

εx =
1
E
[
σ x −ν (σ y + σ z ) ] εy =
1
E
[
σ y −ν (σ x + σ z ) ] εz =
1
E
[
σ z −ν (σ x + σ y ) ]
τ xy τ yz τ xz
γ xy = γ yz = γ xz =
G G G

Bu ifadeleri gerilmeler cinsinden yazarsak;

Eν Eν Eν
σx = (ε + ε + ε ) + 2Gε x σy = (ε + ε + ε ) + 2Gε y σz = (ε + ε + ε ) + 2Gε z
(1 +ν )(1 − 2ν ) x y z (1 +ν )(1 − 2ν ) x y z (1 +ν )(1 − 2ν ) x y z

τ xy = Gγ xy τ yz = Gγ yz τ xz = Gγ xz

Daha önce doğrusal ve açısal şekil değiştirmeleri incelediğimiz elemanın diyagonalindeki boy değişimi normal
birim şekil değiştirme εx ve εy ile kayma birim şekil değişimi γxy’den oluşacağını görerek kayma modülü G’nin E ve
ν ile ilgili olması gerektiği sonucuna varırız. Bu durum ileri bölümlerde tekrar ele alınacaktır.

E
G=
2(1 + ν )

Sonuç olarak izotrop malzemelerin iki bağımsız elastik sabitinin olacağını bu sabitlerin de eksenel çekme deneyi ile E
ve ν şeklinde bulunduğunu, Kayma modülü G’nin E ve ν cinsinden ifade edilebileceğini söyleyebiliriz.
ÖRNEK 2 Şekilde görülen blok bütün yüzeylerinden etkiyen p = 150 MPa’lık üniform basınç etkisindedir.
E = 200 GPa, ν = 0.3 alarak hacimdeki ve her bir kenarındaki boy değişimini hesaplayınız.

σx =σy =σz = −p

εx =
1
[− p −ν (− 2 p )] = 1 − 2ν (− p )
E E

εy =
1
[− p −ν (− 2 p )] = 1 − 2ν (− p )
E E

εz =
1
[− p −ν (− 2 p )] = 1 − 2ν (− p )
E E

1 − 2ν 1 − 2 ⋅ 0.3
εx = εy = εz = ε = (− p ) ε= (− 150) = −0.3 ×10 −3
E 200 × 10 3

∆V
= ε x + ε y + ε z = −3ε ⇒ ∆V = −3 ⋅ 0.3 × 10 −3100 ⋅ 40 ⋅ 30 = −108mm3
V0

δ x = −0.3 ×10 −3 ⋅100 = −0.03mm δ y = −0.3 ×10 −3 ⋅ 30 = −0.009mm δ z = −0.3 ×10 −3 ⋅ 40 = −0.012mm
 ÖRNEK 3 Şekilde görülen dökme demirden yapılmış silindir, eksenel doğrultuda 40 MPa, radyal doğrultuda
10 MPa’lık basınç gerilmeleri etkisindedir. E = 100 GPa, ν = 0.25 alarak silindirin boyu ve çapındaki
x değişimleri ve hacimdeki değişimi hesaplayınız.

1
120 mm σ x = −40MPa σ y = σ z = −10 MPa εx = [− 40 − 0.25(− 10 − 10)] = −0.35 ×10−3
100 ×10 3

1
εy = εz = [− 10 − 0.25(− 10 − 40)] = 0.025 ×10−3
100 × 10 3

200 mm z ∆L = −0.35 ×10 −3 ⋅ 200 = −0.07mm ∆d = +0.025 × 10 −3 ⋅120 = +0.003mm

e = ε x + ε y + ε z = −0.35 × 10 −3 + 2 ⋅ 0.025 ×10 −3 = −0.30 × 10 −3

∆V = e ⋅V0 = −0.30 ×10 −3 ⋅ π ⋅ 60 2 ⋅ 200 = −679mm3 Hacim azalması

y

ÖRNEK 4 Uzunluğu L, kalınlığı t ve genişliği b olan levha iki rijit duvarın arasına şekilde gösterildiği gibi
yerleştirilmiştir. P eksenel basınç kuvveti taşıyan levhadaki gerilme ve birim şekil değiştirme
bileşenlerini belirleyiniz.
σz = 0 εy = 0 σx = − P γ xy = γ yz = γ xz = 0
b ⋅t

εx =
1
E
[
σ x −νσ y ] εy = 0 =
1
E
[ ]
σ y −νσ x ⇒ σ y = νσ x εx =
1−ν 2
σx
E
ν ν
εz = −
E
[σ x ]
+σ y = −
1 −ν
εx σx = −
P
b ⋅t
⇒ σ y = −ν
P
b ⋅t

1 −ν 2 P ν (1 +ν ) P
εx = − ⋅ ⇒ εz = ⋅
E b ⋅t E b ⋅t
σx E εz ν
= − =
ε x 1 −ν 2 ε x 1 −ν

Efektif elastisite modülü Efektif poisson oranı Bu değerler geniş kiriş ve plaklarda kullanılmaktadır.
 ŞEKİL DEĞİŞTİRME ENERJİSİ

Dış yüklerin cismin şekil değişimi sırasında yaptıkları iş şekil değiştirme enerjisi olarak cismin içinde depolanır.
Enerji kaybının olmadığı, tam elastik cisimlerde yükün kaldırılması ile (şekil değişimini yok ederek) geri alınabilir.
Bu bölümde verilecek şekil değiştirme enerjisi kavramı statik ve dinamik yüklerle ilgili çeşitli problemlerin
çözümünde kullanılacaktır. Şekil değiştirme enerjisnin en büyük faydası elemandaki kırılmanın belirlenmesi ile
darbeli yüklemenin malzeme üzerindeki etkisinin incelenmesinde ortaya çıkmaktadır.
Tek eksenli gerilme halinde şekil değiştirme enerjisini belirlemek üzere yavaş yavaş artan σx gerilmesine maruz
bir eleman düşünelim. Elemanın x yüzlerinde σxdydz kuvveti etkir. x ekseni doğrultusunda εxdx kadar bir uzama
oluşur. Lineer elastik malzemeler için Hooke yasası
σ x = E ⋅ε x

σx

1
Şekil değiştirme sırasında elemanın yüzlerine etkiyen ortalama kuvvet σ x ⋅ dy ⋅ dz olur. Bu kuvvetin yaptığı iş, dU,
1 2
şekil değiştirme enerjisi σ x ⋅ dy ⋅ dz ⋅ ε x ⋅ dx olur.
2
1 1
dU = σ x ⋅ ε x ⋅ dy ⋅ dz ⋅ dx = σ xε x dV
2 2
dU
SI birim sisteminde iş ve enerji birimi Joule (J)’dür. (N.m) Birim hacimdeki şekil değiştirme enerjisi enerji
dV
yoğunluğu adını alır ve U0 ile gösterilir.

1 σ 2 Eε x2 Bu alan şekilde mavi olarak gösterilmiştir. σ –ε diyagramının üzerindeki alana

U0 = σ x ⋅ε x = x =
2 2E 2
Komplemanter enerji yoğunluğu adı verillip U 0* ile gösterilir.
SI birim sisteminde enerji yoğunluğu birimi J/m3 dür veya (pascal). Şekil değiştirme enerjisi ifadesinde
sx’in karesi geldiğinden bu her zaman pozitif bir büyüklüktür.

σ–e diyagramında akma noktasının altında σ–e diyagramının altındaki bütün alan
kalan alan veya akma gerilmesine ulaşan Tokluk Modülü adını alır ve malzemenin
bir malzemedeki şekil değiştirme enerjisi kırılmaksızın yutabileceği enerji miktarını
yoğunluğu Rezilyans Modülü adını alır. gösterir.
Rezilyans modülü malzemenin kalıcı şekil
değişimi yapmadan yutabileceği enerjinin
ölçüsünü verir. Örneğin yumuşak çelik;

σ2
=
(220 ×10 )
6 2
= 121 kJ
2E 2 ⋅ 200 ×109 m3

Tek eksenli normal gerilme durumunda şekil değiştirme enerjisi , enerji yoğunluğu ifadesinin hacim
üzerinde entegre edilmesi yolu ile;

σ x2
U =∫ dV Bulunur. Bulunan bu ifade eksenel yükleme ve kirişlerin eğilmesi
2E problemlerinde kullanılabilir.
 Şimdi τxy kayma gerilmesi taşıyan bir eleman düşünelim. Üst yüze etkiyen τxydxdz kuvveti γxydy yerdeğiştirmesini
oluştursun. Gerilmeler sıfırdan başlayıp yavaş yavaş artarak son değerine ulaştığından ortalama kuvvet
1
⋅τ xy ⋅ dx ⋅ dz Olur. Tam kayma halinde enerji yoğunluğu;
2
dU 1 τ xy ⋅ dx ⋅ dz ⋅ γ xy ⋅ dy 1 τ xy2 G γ xy2
=U0 = = τ xy ⋅ γ xy = =
dV 2 dx ⋅ dy ⋅ dz 2 2G 2
τ xy2
Bulunan bu ifadenin τ – γ diyagramının altındaki alana eşit olduğu söylenebilir. U =∫ dV
2G

Kayma gerilmesinden oluşan şekil değiştirme enerjisi

yukarıdaki ifadenin hacim üzerinden entegrali alınarak
elde edilir. Bu ifade burulma etkisindeki millerle, kesme
kuvveti etkisindeki kiriş problemlerinde kullanılabilir.

En genel gerilme durumunda şekil değiştirme enerjisi

aşağıdaki biçimlerde yazılabilir.

U0 = (σxεx +σyε y +σzεz +τ xyγ xy +τxzγ xz +τ yzγ yz )

1
2

Uo = (
1 2 2 2
2E
1
2G
) (
σx +σ y +σz − 2ν (σxσ y +σxσz +σyσz ) + τ xy2 +τ xz2 +τ yz2 )

Asal eksen takımı kullanıldığında Uo =

2E
(
1 2 2 2
σ1 +σ2 +σ3 − 2ν (σ1σ2 +σ2σ3 +σ1σ3 ) )
Tekrarlı Yükleme Ve Yorulma

Yapı elemanlarının göçme gerilmesinden oldukça küçük gerilme düzeylerine binlerce defa yüklenmesi
halinde kırılmasına yorulma adı verilir. Yorulma çatlağının genellikle gerilmenin yoğunlaştığı
bölgelerdeki iç yapı kusurlarından/çatlaklarından başladığı, yüzey kalitesi, kimyasal yapı ve iç yapı
kusurlarıyla ilgili olduğu söylenebilir.
Yorulma ömrü veya dayanıklılık genellikle kırılma oluşturan gerilme tekrar sayısı ile ölçülür. Deneysel
olarak malzeme iki gerilme sınırı arasında sürekli değişen gerilme durumuna kırılıncaya kadar devam
edilir. Yorulma deneyi sonuçları aşağıdaki gibi yarı logaritmik bir diyagram üzerinde işaretlenir.
Gerilme σ, MPa

Çelik

Sürekli Dayanım Alüminyum

Sınırı

Yorulma Ömrü N, Devir Sayısı

ÖRNEK 5 Küresel bir balonun 200 mm olan çapı, şişirildikten sonra 201 mm olmuştur. Ortalama çevresel
uzama oranını hesaplayınız.

Çevre= π D, D0 : ilk çap πD − πD0 D − D0 1

εc = = = = 5 × 10 −3
πD0 D0 200

ÖRNEK 6 İçi boş bir silindir iç basınç etkisinde 200 mm olan iç çapı 0.5 mm, 400 mm olan dış çapı 0.3 mm
artmıştır. a) Çevresel doğrultudaki en büyük uzama oranı b) Radyal doğrultudaki ortalama uzama
oranını hesaplayınız.

π 200.5 − π 200 0.5

İç çevredeki uzama oranı ε ciç = = = 0.0025
π 200 200

π 400.3 − π 400 0.3

Dış çevredeki uzama oranı ε cdiş = = = 0.00075
π 400 400

∆t 99.9 − 100
Radyal doğrultudaki uzama oranı ε r = = = −0.001
t 100

ÖRNEK 7 Şekilde gösterilen çubukta oluşacak en büyük εx uzama oranını; elemanın uzunluğu doğrultusun-
daki yerdeğiştirme fonksiyonunu
a) u = (x 2 L )×10 −3
 πx 
b) u = L(10 −3 )sin  olması durumları içi ayrı ayrı hesaplayınız.
 2L 
du 2 x
a) εx = = × 10 −3 = 0.002
x dx L maks
x=L

du π  πx  π
L
b) ε x = =
dx 2 L
( )
L 10 −3 cos  ( )
= 10 −3 = 0.00157
 2 L  maks 2
 ÖRNEK 8 Şekilde görülen dikdörtgen levha, yüklemeden sonra bir paralel kenara dönüşmüştür. Levhanın AB
ve CD kenarları 0.005 mm uzayıp 0.0012 radyan saat dönüşü yönünde dönerken AD ve BC
kenarları ise 0.002 mm kısalarak 0.0004 radyan saat dönüş yönüne ters yönde dönmüştür.
a=40mm, b=20mm olduğuna göre düzlem birim şekil değiştirme bileşenlerini hesaplayınız.
y
− 0.002
B C εx = = −0.00005
40
b
0.005

005
εy = = 0.25 ×10 −3

20.
A x 20
D
a γ xy = 0.0012 + 0.0004 = 0.0016

ÖRNEK 9 Şekilde görülen ince dikdörtgen plak iki eksenli çekme gerilmeleri etkisinde ε x = 6×10−4 ε y = 4×10−4
uzama oranlarını yapmaktadır. AC köşegenindeki boy değişimini hesaplayınız.
y

B C
AC köşegeninin şekil değiştirdikten
sonraki ilk uzunluğu;
152 mm
(152.061)2 + (203.122 )2 = 253.734 mm
A x
D
203 mm

AC köşegenindeki boy değişimi;

AD kenarındaki toplam şekil değiştirme= AD ⋅ ε x = 0.122mm
∆ AC = 0.1343mm
AB kenarındaki toplam şekil değiştirme= AB ⋅ ε y = 0.061mm

AC köşegeninin ilk uzunluğu= 152 2 + 203 2 = 253.6mm

 Şekilde görülen plak, V kesme kuvveti etkisiyle deforme olup AB’C’D şeklini almıştır. Kayma
ÖRNEK 10
açısının;
a) herhangi bir noktada, b) Yüksekliğin ortasında c) Orijinde aldığı değerleri hesaplayınız.
∂u ∂v 2h
γ xy = + = y
∂y ∂x b 2

2 ⋅ 0 .5 2 ⋅ 0 .5
a) γ xy = y = 0.025 × 10 −3 y b) γ xy = 100 = 0.0025
 y
2
200 2 200 2
x = h 
b
c) γ xy = 0

ÖRNEK 11 Şekilde görülen ince üçgen plak, uniform şekil değiştirme yaparak A’B’C’ biçimini almıştır. εx ve εy
uzama oranları ile AC ve BC kenarları arasındaki kayma açısını hesaplayınız

y
1 .2 − 1 .5
εx = = 0.0012 εy = = −0.0015
1.2mm 1m 1m 1.2mm 1000 1000
A B
A’ B’

C’ 1m  1001.2 
2 ⋅θ = 2 ⋅ tan −1   = 90.15
o

1.5mm  998.5 
x
C
π
γ xy = (90 − 90.15) = −0.0027 radyan
180
ÖRNEK 12 Şekilde görülen elemanın üzerine yüklemden önce 10x10 mm2 lik ABCD karesi çizilmiştir.
Yüklemeden sonra kare, eşkenar dörtgen şeklini aldığına göre Elastisite modülü ile Poisson
oranını hesaplayınız.
Yüklenmeden önce köşegen uzunluğu;

AC = BD = 10 2 + 10 2 = 14.14mm

σ − 85
σ = E ⋅ε E= = = 40.6 * (103 )MPa
ε 14 . 11 − 14 . 14
14.14
14.15 − 14.14 14.11 − 14.14 ε enine 1
ε enine = = 0.000707 ε boyuna = = -0.00212 ν =− =
14.14 14.14 ε boyuna 3

ÖRNEK 13 Şekilde görülen bloğa P = 17800 N’luk eksenel kuvvet etkimektedir. Bloğun y ve z eksenleri
doğrultusunda şekil değişimi engellendiğinde eksenel doğrultudaki uzama oranı ne olur?
(E = 69 GPa, ν = 1 3 )
17800
σx = = 98.3MPa
19 ⋅ 9.53
1 1 
ε y =  σ y − (98.3 + σ z ) = 0
E 3 
ε z =  σ z − (98.3 + σ y ) = 0
1 1 
E 3 

σ y +σ z −
1
(σ y + σ z + 196.6) = 0
3
2
(σ y + σ z ) = 196.6 ⇒ (σ y + σ z ) = 98.3MPa
3 3
εx =
1 
98 . 3 −
1
(σ y + σ z ) εx =
1 
98. 3 −
1
(98.3) = 950 ×10 −6
69000  3  69000  3 
 ÖRNEK 14

Şekilde görülen dikdörtgenler prizması şeklindeki beton blok Px = 100 kN, Py = 150 kN ve Pz = 50 kN’
luk kuvvetlerin etkisi altındadır. a) Bloğun boyutlarındaki değişmeleri b) Bloğun yalnızca y yüzünden
etkiyip önceki yüklemenin sebep olduğu yer değiştirmeyi (y ekseni doğrultusunda) oluşturacak P kuvvetini
hesaplayınız. (E = 24 GPa, ν = 0.2 )

100 ×103
a) σx = − = −20MPa
100 ⋅ 50

150 ×103 50 ×103

σy = − = −15MPa σz = − = −2.5MPa
200 ⋅ 50 100 ⋅ 200

mm
1
[− 20 − 0.2(− 15 − 2.5)] = −0.6875 ×10 −3
50
εx =
24000

1
εy = [− 15 − 0.2(− 20 − 2.5)] = −0.4375 ×10−3
24000

1
εz = [− 2.5 − 0.2(− 15 − 20)] = 0.1875 ×10−3
24000

δ x = ε x 200 = −0.1375mm δ y = ε y 100 = −0.04375mm δ z = ε z 50 = 0.009375mm

b)
σy
ε y = −0.4375 × 10−3 = ⇒ σ y = −10.5MPa Py = σ y A = −10.5* 200*50 = −105000 N = −105kN
E
 ÖRNEK 15 Uçları kapalı olan ve p iç basıncı etkisinde bulunan bir silindirin yarıçapındaki ve L
boyundaki değişmenin

∆r =
pr 2
(2 −ν ) = σ c r (2 −ν ), ∆L =
prL
(1 − 2ν ) = σ a L (1 − 2ν )
2 Et 2E 2 Et E
Formülleriyle hesaplanabileceğini gösteriniz. r yarıçap; t et kalınlığını göstermektedir.

pr pr
pr εc = −ν
t Et 2 Et

pr ∆ çevre = 2 π r '− 2 π r = ε c 2 π r
2t
2π ∆ r = ε c 2π r

∆r = rε c =
pr 2
(2 −ν ) = σ c r (2 −ν )
2 Et 2E

εL =
pr
−ν
pr ∆L = ε L L =
prL
(1 − 2ν ) = σ a L (1 − 2ν )
2 Et Et 2 Et E

ÖRNEK 16 50.8 mm çaplı pirinç çubuk (E = 103 GPa, ν = 0.30), bronz bir borunun içine geçirilmiştir.
Pirinç çubuğa 178 kN’luk eksenel basınç kuvveti uygulandığında çubuk yüzeyi gerilmesiz
olarak bronz boruyla temas etmektedir. Bronz borunun iç çapını hesaplayınız.

σ pirinç =
178000 87.82
50.82
= 87.82 MPa ε enine = 0.3 = 255.8 × 10 −6
π 103000
4
iç
d bronz = 50.8 ⋅ ε enine + 50.8 = 50.813mm
 ÖRNEK 17 50 mm çaplı 1200 mm. boyundaki alüminyum çubuk P = ± 200 kN’luk eksenel kuvvet
etkisindedir. (E = 70 GPa, ν = 0.30 ) Yük etkisi altında çapının alabileceği en küçük
değer ve hacminin ulaşacağı en küçük değer ne olur?

Çapın minimum olması için uygulanması gereken eksenel kuvvet çekme kuvveti olmalıdır.
Buna göre;

200000 101.86
σ= = 101.86 MPa ε boyuna = = 0.001455
π 252 70000

ε enine = −ν ⋅ ε boyuna = −0.3 ⋅ 0.001455 = −0.4365 ×10 −3

d min = 50 − 0.4365 ×10 −3 ⋅ 50 = 49.978mm

Hacmin en küçük değeri olması için uygulanması gereken eksenel kuvvet basınç kuvveti olmalıdır.
Buna göre;

σ = −101.86 MPa ε boyuna = −0.001455 ε enine = +0.4365 × 10 −3

e = ε x + ε y + ε z = −ε boyuna + 2ε enine = −582 × 10 −6

∆V = −582 × 10 −6 ⋅ π ⋅ 252 ⋅1200 = −1370.73mm 3

Vmin = π ⋅ 252 ⋅1200 − 1370.73 = 2353629mm 3

GERİLME VE BİRİM ŞEKİL DEĞİŞTİRME ANALİZİ

Daha önceki bölümlerde ele aldõğõmõz gerilme ve birim şekil değiştirmeleri tanõmlamakta eleman eksenine dik
doğrultuda alõnan kesitleri kullandõk. Bu bölümde ise eğik bir düzlem üzerinde bulunan bir noktadaki gerilme ve birim
şekil değiştirme hali incelenecektir. Gerilme ve birim şekil değiştirme bileşenleri her zaman yük etkisindeki elemanda
göz önüne alõnan noktanõn konumuna bağlõdõr. Dolayõsõ ile gerilmenin noktadan noktaya değişimi de ele alõnacaktõr.
Bu bölümde düzlem gerilme ve düzlem şekil değiştirme durumlarõ üzerinde durulacaktõr. Burada çõkarõlacak formüller
ile tanõtõlacak grafik teknik çeşitli yüklere maruz elemanõn bir noktasõndaki gerilme ve birim şekil değiştirme
dönüşümünün analizinde büyük kolaylõk sağlar. Özellikle grafik tekniğin bir noktadaki gerilme değişiminin anlaşõlmasõ
bakõmõndan ayrõ bir önemi vardõr. İlerideki bölümlerde lineer elastik malzemelerde E, G ve ν arasõndaki bağõntõnõn
bulunmasõnda dönüşüm yasalarõ kullanõlmõştõr.

DÜZLEM GERİLME

Gerilmeler koordinat eksenlerinin herhangi

birinden bağõmsõz ise (burada z ekseni) iki
boyutlu gerilme hali söz konusu olur. Örneğin;
eksenel yüklü bir çubuğun eğik bir kesitinde
oluşan gerilmeler, burulma etkisindeki bir mil,
eksenine dik doğrultuda yüklenmiş bir kiriş. Bu
gerilme hali bir’den fazla yük etkisindeki
elemanõn herhangi bir noktasõndan geçen
bütün düzlemlerde de oluşur.
TANIMLAR: İki boyutlu problemler düzlem
gerilme ve düzlem şekil değiştirme olmak üzere
iki sõnõfa ayrõlabilir. Bu durum, kalõnlõğõ boyunca
düzgün yayõlõ yükler etkisindeki ince levhalarda
karşõmõza çõkar. Levha ince olduğundan iki
boyutlu gerilme bileşenlerinin kalõnlõk boyunca
değişmediği, ve diğer gerilme bileşenlerinin de
sõfõr olduğu kabul edilebilir.
Düzlem gerilme haline bir diğer örnek, yapõ ve makine elemanlarõnõn serbest yüzeyleri verilebilir. Düzlem gerilme
halinde,
σ z = τ xz = τ yz = 0 ; σ x , σ y , τ xy ≠ 0
olur. Bu gerilmelerin genelleştirilmiş Hooke yasalarõnda yazõlmasõyla,
ν
εx =
1
(σ x −ν σ y ) εy =
1
(σ y −ν σ x ) εz = − (σ x +σ y ) γ xy =
τ xy
G
, γ xz = γ yz = 0
E E E
( )
bulunur. ilk iki denklemden σ x + σ y çözülüp εz de yerine yazõlõrsa,

ν
εz = − (ε +εy)
1 −ν
x

Bu ifade düzlem dõşõ asal birim şekil değişimi ε z ’nin düzlem içi ε x ve ε y birim şekil değişimi cinsinden ifadesidir.
Düzlem şekil değiştirme halinde τ xzve τ yz benzer şekilde sõfõr alõnabilir. Ancak σ z sõfõr değildir ve değeri σ x ve σ y
cinsinden hesaplanabilir. σ x , σ y ve τ xy sõfõrdan farklõ değerler alabilir.
Amacõmõz cismin içindeki bir noktadan alõnan sonsuz küçük eleman üzerindeki σ x , σ y ve τ xy gerilme bileşenlerinin
dönüşüm denklemlerini çõkartmaktõr. Şekil 4.2a’ da bir gerilme elemanõ gösterilmiştir.
y y

A A
’
A x'
y' x’y x’

x
ACos
B x
O
xy
ASin x
y
ASin
z doğrultusundaki gerilme sõfõr olmasa bile şu anda ilgi alanõmõz dõşõndadõr. Gerilme elemanõn üç boyutlu görünüşü
unutulmadan problemi basitleştirmek üzere elemanõn düzlemsel gösterilişini vermek adettendir.
Şekilden de fark edilebileceği gibi elemanõn paralel yüzlerindeki gerilme bileşenlerinin şiddetleri değişmemektedir.

EĞİK DÜZLEMLERDEKİ GERİLMELER

Bir önceki sayfada gösterilen kamayõ düşünelim. Şimdi x, y eksen takõmõyla θ açõsõ yapan xõ ve yõ eksenleri
doğrultusundaki σ x′ ve τ x′y′ gerilmelerini bulmak istiyoruz. xõ ekseninin yönünü gösteren θ açõsõ, saat dönüş
yönüne ters olduğundan pozitiftir. xõ eksenine dik olan kamanõn AB kenarõna etkiyen gerilmeler pozitif yönde
gösterilmiştir. AB kenarõnõn bulunduğu yüzeyin alanõ ∆A ise 0A ve 0B kenarlarõnõn bulunduğu yüzeylerin alanlarõ
sõrasõyla, A0 A = ∆A. cos θ ve A0 B = ∆A. sin θ olur. xõ ve yõ doğrultularõndaki kuvvetlerin dengesinden,

ΣFx′ = 0 : σ x′ ∆A − σ x ∆A cos θ cos θ − τ xy ∆A cos θ sin θ − σ y ∆A sin θ sin θ − τ xy ∆A sin θ cos θ = 0

ΣFy′ = 0 : τ x′y′ ∆A + σ x ∆A cos θ sin θ − τ xy ∆A cos θ cos θ − σ y ∆A sin θ cos θ + τ xy ∆A sin θ sin θ = 0

Denklemleri basitleştirip yeniden düzenlersek,

σ x′ = σ x cos 2 θ + σ y sin 2 θ + 2τ xy sin θ cosθ τ x′y′ = τ xy (cos 2 θ − sin 2 θ ) − (σ x − σ y )sin θ cos θ

σ y′ gerilmesi σ x′ teriminde θ yerine θ+π/2 yazõlarak hesaplanabilir.

σ y′ = σ x sin 2 θ + σ y cos2 θ − 2τ xy sin θ cosθ

Yukarõda çõkarõlan denklemlerde 2 cos θ = 1 + cos 2θ

2
2 sin θ = 1 − cos 2θ 2 2 sin θ cos θ = sin 2θ
trigonometrik bağõntõlarõnõ kullanarak 2θ cinsinden yazabiliriz. Bu durumda gerilme dönüşüm denklemleri,

σ x′ =
1
(σ x + σ y ) + 1 (σ x − σ y )cos 2θ + τ xy sin 2θ σy =
'
1
(σ x + σ y ) − 1 (σ x − σ y )cos 2θ − τ xy sin 2θ
2 2 2 2

τ x′y′ = −
1
(σ x − σ y )sin 2θ + τ xy cos 2θ
2
 biçiminde yazõlabilir. En son elde edilen bağõntõlar bir noktadaki gerilme halinin yani dik iki düzlemdeki üç gerilme
bileşeninin bilindiği durumda, θ açõsõ ile tanõmlanan bütün mümkün AB yüzeylerindeki gerilmelerin hesaplanmasõnda
kullanõlabilir. Gerilme, birim şekil değiştirme ve atalet momenti gibi büyüklükler ikinci mertebeden tansörler olup
yukarõdaki bağõntõlarla dönüştürülürler. Daha sonra göreceğimiz MOHR dairesi, tansörel büyüklüklerin dönüşümünde
kullanõlan grafik bir gösterim tarzõdõr. Son elde edilen ilk iki bağõntõ taraf tarafa toplanõrsa;

σ x′ + σ y′ = σ x + σ y = Sabit

ifadesi bulunur. Dolayõsõyla iki dik düzlemdeki normal gerilmelerin toplamõ θ açõsõndan bağõmsõz olup değişmezmiş.
Bu durum üç eksenli gerilme halinde de geçerlidir. Aşağõdaki problemde θ açõsõna bağlõ olarak gerilmelerin değişimi
incelenecektir.
Örnek 1 Şekilde bir makine parçasõ üzerindeki bir noktadaki gerilme hali gösterilmiştir. a-a ve b-b doğrultularõna
paralel düzlemlerdeki normal ve kayma gerilmelerini hesaplayõp yönlenmiş bir eleman üzerinde gösteriniz.

xõ doğrultusu eğik düzleme dik olarak seçilmektedir. Burada, x, y takõmõndaki

gerilme halini xõ , yõ takõmõna dönüştürmek istiyoruz. Gerilmeler ve dönüşleri kendi
işaretleri ile kullanmaya dikkat edilmelidir.

a) θ = 45o σ x = 10 MPa σ y = −5 MPa τ xy = −6 MPa

σ x′ =
1
(10 + (− 5)) + 1 (10 − (− 5)) cos 90 + (− 6)sin 90 = −3.5 MPa
2 2
τ x′y′ = − (10 − (− 5))sin 90 + (− 6 ) cos 90 = −7.5 MPa
1
2
σ y′ = (10 + (− 5)) − (10 − (− 5)) cos 90 − (− 6 )sin 90 = 8.5 MPa
1 1
2 2
b) θ = 30 + 90 = 120 o σ x = 10 MPa σ y = −5 MPa τ xy = −6 MPa

σ x′ = (10 + (− 5)) + (10 − (− 5)) cos 240 + (− 6 )sin 240 = 3.95 MPa
1 1
2 2
τ x′y′ = − (10 − (− 5))sin 240 + (− 6 ) cos 240 = 9.5 MPa
1
σ y′ = (10 + (− 5)) − (10 − (− 5)) cos 240 − (− 6 )sin 240 = 1.05 MPa
1 1
2 2 2
ASAL GERİLMELER: EN BÜYÜK KAYMA GERİLMESİ

Bir noktadaki gerilmelerin şiddetlerinin o noktadan geçen düzleme bağlõ olduğunu daha önce belirtmiştik. En büyük
gerilmeler ile bu gerilmelerin etkidiği düzlemlerin yapõdaki göçme ile ilgili olmasõ sebebiyle bizim için ayrõ bir önemi
vardõr. En büyük σ x′ gerilmesini hesaplamak üzere θ’ ya göre türevini alarak sõfõra eşitleyelim.
dσ x ′
= − (σ x − σ y )sin 2θ + 2τ xy cos 2θ = 0 τ xy
2
tan (2θ p ) =
dθ 2 1 (σ − σ )
2 x y

Kutu içerisinde gösterilen bağõntõdan bulunacak θ açõsõ en büyük ve en küçük normal gerilmenin etkidiği düzlemi
gösterdiğinden θ yerine θp ile yazõlmõştõr. tan2θ = tan(2θ+π) olduğundan birbirinden 180o farklõ 2θp açõlarõ yukarõdaki
bağõntõyõ sağlarlar. Dolayõsõyla θp ve bundan 90o farklõ iki düzlem, normal gerilmenin en büyük ve en küçük olduğu iki
dik düzlemi gösterir. Şimdi normal gerilmenin maksimum ve minimum olduğu düzlemlerdeki kayma gerilmelerini
hesaplayalõm.
2τ xy
tan (2θ p ) = sin (2θ p ) = m
τ xy
cos(2θ p ) = m
σ x −σ y
σ
2
 τ xy
y  +
2
(σ x −σ y ) r 2r
− 
σ x 2 
 σ x − σ y  τ xy  σ x − σ y
r=  τ xy τ x′y′ = −   + (τ ) = 0
xy
2  r  2r

Kayma gerilmesinin sõfõr olduğu düzlemlerdeki en büyük ve en küçük normal

σ x −σ y
gerilmelere ASAL gerilmeler adõ verilir.
2

(σ x + σ y ) + 1 (σ x − σ y ) m σ x − σ y  + τ xy  m τ xy  σ x −σ y 

2
1
σ x′ = σ maks = = (σ x + σ y ) m
1
2r  σ 1, 2   + τ xy 2
min 2 2   r  2  2 

Sayõsal olarak büyük olan normal gerilmeyi σ 1 ile gösterip en büyük asal gerilme adõnõ verelim.

σ maks + σ min = σ 1 + σ 2 = σ x + σ y
σ 1 ve σ 2 asal gerilmelerinin doğrultularõnõ veya etkidiği düzlemleri gösteren θp açõlarõnõ θpõ ve θpõõ ile göstereceğiz.
Yukarõda izlediğimize benzer işlemler
yaparak en büyük kayma gerilmesiyle
etkidiği düzlemleri araştõralõm.

dτ x′y′
=0 bağõntõsõndan,
dθ

dτ x′y′
=−
2
(σ x − σ y )cos 2θ − 2τ xy sin 2θ = 0
dθ 2
σ x −σ y
tan (2θ s ) = −
2τ xy

bulunur. Burada θs en büyük kayma gerilmesinin etkidiği düzlemi göstermektedir. Çerçeve içindeki bağõntõyõ birbiriyle
90o lik açõ yapan iki ayrõ doğrultu da sağlar. Bu doğrultularõ θsõ ve θsõõ ile gösterelim. Asal doğrultular ile en büyük
kayma gerilmesi doğrultusunun kõyaslanmasõyla aralarõnda 45o’lik açõ bulunduğu anlaşõlõr.
En büyük kayma gerilmesinin değerini hesaplayalõm.

tan (2θ ) = −
(σ x −σ y )
cos(2θ s ) = m
τ xy  σ −σ y 
sin ( 2θ s ) = m  − x 
2 2 s
2τ xy r  2r 
 τ xy
y  +
− σ 
σ x 2   σx −σ y 
 
σx −σ y  −  τ
r=  −
σ x −σ y
τ maks =− m 2  + (τ xy ) m xy 
 r   r 
2 2  
 
 
τ xy  σ x −σ y 
2

  + τ xy 2
σ x −σ y 
2

= 
2 
τ maks =m   + τ xy 2 σ x −σ y 
2
min
σ x −σ y 
2
 2  τ maks = m   + τ xy 2
  + τ xy 2 min  2 
 2 
Fiziksel olarak cebrik işaret anlamsõz olduğundan en büyük kayma gerilmesindeki işarete dikkat etmeden maksimum
kayma gerilmesi adõ verilir. Eğer σ x ve σ y asal gerilmeler olursa τ xy = 0 olacağõndan

σ1 − σ 2
τ maks =
2
bulunur.
y'

'
'
a maks
K a y m ni
ge
Köşe x
'
s
'
x'
Asal gerilmelerin etkidiği düzlemlerde kayma gerilmesi bulunmamasõna karşõn maksimum kayma gerilmesinin etkidiği
düzlemlerde normal gerilme bulunur. Bu gerilmenin hesaplanmasõ için σ x′ bağõntõsõnda 2θs yazõlmasõ yeterlidir.

 σ x −σ y 
σ x + σ y σ x − σ y  τ xy  −  σ +σ y
σ x′ = +   + τ xy  2  σ x' = σ ′ = x
2 2  r   r  2
 
 
σ x + σ y toplamõ sõfõr olmadõkça maksimum kayma gerilmesinin bulunduğu düzlemlerde normal gerilme de olur.
Gerilme etkisindeki bir elemanda en büyük kayma gerilmelerini gösteren oklarõn buluştuğu köşeleri birleştiren
diyagonale KAYMA DİYAGONALİ denir. Bu diyagonal maksimum asal gerilme doğrultusundadõr. Ayrõca en büyük
asal gerilme, en büyük kayma gerilmesinin yönünün belirlenmesinde de kullanõlabilir.
Üç eksen doğrultusundaki σ 1 , σ 2 ve σ 3 gerilmelerinin aynõ noktaya etkidiğini düşünelim Aşağõdaki şekilde
gerilmelerin σ 1 〉 σ 2 〉σ 3 olarak sõralandõğõnõ kabul edelim. Gerilmelerin etkidiği noktadan alõnan elemanõn üç farklõ
yönden görünüşü şeklin yan tarafõnda verilmiştir.
2
2 1 3

3 2 1
1
1 1 3 3 2 2

2 1 3
3
2

Bu durumda en büyük kayma gerilmesinin,

σ1 − σ 3
τ maks =
2
ifadesiyle hesaplanacağõ ve en büyük ve en küçük asal
gerilmenin etkidiği düzlemleri ikiye ayõran doğrultularda
olacağõ anlaşõlmaktadõr
maks 1

3
Örnek 2 Şekilde bir düzlem gerilme hali gösterilmiştir. a) Asal gerilmeleri hesaplayõnõz. b) Maksimum kayma
gerilmesini ve ilgili normal gerilmeyi bularak a ve b şõklarõnda bulduğunuz gerilmeleri yönlenmiş bir
eleman üzerinde gösteriniz

7+2 7−2  2 ⋅ 5  θ põ =31.7 o

2
1
σ 1, 2 = m  σ =10.09 MPa
 + 5 = 4.5 m 5.59 p σ12 = −1.09 MPa
2
θ p = tan −1   = p θ põõ =121.7o
2  2  2 7−2
Hangi düzlemin hangi asal gerilmenin doğrultusunu gösterdiğini bulmak için
dönüşüm denkleminde θ = 31.7o yazalõm.
σ x′ = σ 31.7 = 10.09 MPa bulunur. Sonuç olarak, σ 1 = 10.09MPa ↔ θ põ = 31.7 o
o

σ 2 = −1.09MPa ↔ θ põõ = 121.7 o

7−2
2
σ1 −σ 2
τ maks =m   + 5 = m5.59 MPa
2
ayrõca bağõntõsõ da aynõ sonucu vermektedir.
 2  2
7 − 2  −13.3o τ maks = 5.59MPa ↔ θ sõ = −13.3o
τ maks ’õn etkidiği düzlem, θ s = tan −1  −
1
 = p 76.7 o τ x′y′ = τ −13.3 = 5.59 MPa
τ maks = −5.59MPa ↔ θ sõõ = 76.7 o
o
2  2 * 5 
σ x +σ y 7+2
Söz konusu düzlemlerdeki normal gerilme, σ ′ = = = 4.5MPa
2 2
τ maks ’õn doğrultusunu bulmakta kayma diyagonali kullanõlabilir.

Bu noktadaki gerilme hali matris formunda,

θ = 0o θ = 31.7o θ = -13.3o

7 5  10.09 0   4.5 5.59

5 2 MPa  0 MPa 5.59 4.5  MPa verilebilir.
   − 1.09  
DÜZLEM GERİLME HALİ İÇİN MOHR DAİRESİ

Gerilme dönüşüm denklemlerine grafik bir yorum getirmek mümkündür. Bu kõsõmda, bir noktadaki gerilme halinin
anlaşõlmasõnõ büyük ölçüde kolaylaştõran ve düzlemlerin değişmesiyle gerilmelerdeki dönüşümlerin hõzla
yapõlmasõnõ sağlayan grafik bir teknik üzerinde durulacaktõr. Bu amaçla σ = σ x′ , τ = τ x′y′ ifadelerini tekrar yazalõm.

σ x +σ y σ x −σ y
σ− = cos 2θ + τ xy sin 2θ
2 2
σ x −σ y
τ =− sin 2θ + τ xy cos 2θ
2
τ

;τ xy )
Denklemlerin kareleri alõnõp toplanõrsa,
(σ y
(σ ′;τ maks )
σ x +σ y σ x −σ y
(σ − )2 + τ 2 = ( ) 2 + τ xy
2

2 2

bulunan bu bağõntõ, σ − τ eksen takõmõnda

σ x −σ y
r= ( ) 2 + τ xy
2

2 σ
yarõçaplõ çember denklemi olur.
σ +σ y (σ x′ ;−τ x′y′ )
Çemberin merkezi x ’de dir.
2

(σ x ;−τ xy )
σ x +σ y (σ ′;−τ maks )
σ′ =
2
Pozitif Kayma Gerilmeleri σ1
Mohr Dairesinin Yorumu

•Mohr dairesindeki dönüş yönü ile θ açõsõnõn dönüş yönü aynõdõr.

•Daire üzerindeki 2θ’ lõk açõ dönüşü gerilme elemanõnõn θ kadarlõk dönüşüne karşõ gelir.
σx −σ y 
2
•Dairenin yarõçapõ CA = CF + AF 2 2
CA =   + τ xy2
 2 
olup maksimum kayma gerilmesi τ maks ’õn şiddetine eşittir. x ve y düzlemlerindeki gerilmeler daire üzerinde A ve B
noktalarõyla temsil edilir. AB den farklõ her bir çap, orijinal eksen takõmõna göre θ kadar bir açõyla dönülen xx′ ’ ve yy′’
düzlemlerindeki gerilme halini gösterir. Daire üzerindeki A’ noktasõnõn koordinatlarõ gerilme dönüşüm denklemlerini
vermektedir.

CA ile CA1 arasõndaki açõ 2θ 1p olsun. Mohr dairesinden

σ x′ =
σ x +σ y
+ CA′ cos(2θ 1p − 2θ ) τ x′y′ = CA′ sin (2θ 1p − 2θ )
2
veya açõ farklarõnõn trigonometrik eşitliklerini yazarak,

σx +σ y τ x′y′ = CA ( sin 2θ 1p cos 2θ − cos 2θ 1p sin 2θ )

σ x′ = + CA ( cos 2θ 1p cos 2θ + sin 2θ 1p sin 2θ )
2
CA cos 2θ 1p = CF , CA sin 2θ 1p = AF ifadeleri yerine yazõlõrsa,

σ x +σ y σ x −σ y
σ x′ = + CF cos 2θ + AF sin 2θ τ x′y′ = −CF sin 2θ + AF cos 2θ CF = , AF = τ xy
2 2

gerilme dönüşüm denklemleri elde edilir. Böylece daire üzerinde 2θ açõsõyla belirlenen A′ noktasõnõn, gerilme
elemanõnda θ açõsõyla dönülerek bulunan x′ düzlemindeki gerilme bileşenlerini gösterdiği anlaşõlmaktadõr.
Mohr dairesindeki A1 ve B1 noktalarõ asal gerilmeleri; D ve E noktalarõ da maksimum kayma gerilmesini
vermektedir. Mohr dairesinden maksimum kayma gerilmesinin etkidiği düzlemlerin asal gerilmelerin bulunduğu
düzlemlerle 450 lik açõ yaptõğõ da görülmektedir. Dairenin merkezi C, τ maks’õn etkidiği düzlemlerdeki normal gerilme
σ ′ nü sağlamaktadõr.

MOHR DAİRESİNİN ÇİZİLMESİ

Mohr dairesinin çiziminde normal gerilmeler kendi işaretleri ile alõnõr. Eğer çizilen daireden gerilme değerlerinin
okunmasõ söz konusu ise kayma gerilmeleri için şu kabul yapõlõr. Gerilme elemanõnõn paralel yüzlerine etkiyen
kayma gerilmeleri saat dönüş yönünde bir kuvvet çifti oluşturur ise pozitif olarak düşünülür. Mohr çemberinde
elemanõn y düzlemine etkiyen kayma gerilmesi daha önce kabul edildiği gibi pozitif olur. Ancak elemanõn x
düzlemine etkiyen kayma gerilmesi, bu durumda negatif olmaktadõr.
Mohr dairesinin çiziminde şu hususlara dikkat edilmelidir.
1. Kartezyen bir + σ , + τ eksen takõmõ çizilmeli, σ ve τ gerilmesi ölçekleri aynõ olmalõdõr.

2. Dairenin merkezi C, yatay eksen üzerinde σ x +σ y olarak işaretlenmelidir.

2
3. (σ x ,−τ xy ) koordinatlarõyla A referans noktasõ işaretlenir. Normalde bu gerilmeler herhangi bir düzleme ait
olabilir. Ancak +x düzleminin referans düzlemi olarak alõnmasõ adettendir.
4. C merkezli CA yarõçaplõ daire çizilir.
5. CA doğrultusu uzatõlarak B noktasõ bulunur.

Mohr dairesi, bütün tansörel büyüklüklere uygulanabilmektedir. Ölçekli olarak çizim yapõldõğõnda sonuçlarõn grafik
olarak okunmasõ mümkündür. Çoğunlukla kaba bir çizim yapõlarak uzunluk ve açõ değerleri trigonometri yardõmõ ile
hesaplanõr. Bu teknikle çok eksenli gerilme durumlarõnõn pek çoğu ele alõnabilir.
Eş Çekme ve Basma; Tam kayma

Üç Eksenli Çekme

Yanal Basma Ve Çekme

Bir önceki sayfada sõk karşõlaşõlan gerilme durumlarõna ait Mohr daireleri gösterilmiştir. Değişik yükleme
durumlarõndaki malzeme davranõşõnõ yukarõda gösterilen gerilme durumlarõndan elde etmek mümkündür.
Yukarõda görülen eşit çekme ve basma halinde σ z = 0 olup ayrõca ε z = 0 de sõfõr olmaktadõr. Dolayõsõyla hem
düzlem gerilme hem de düzlem şekil değiştirme hali söz konusudur. Bu haldeki elemanõn 45o döndürülmesiyle tam
kayma hali bulunmaktadõr. Üç eksenli çekme halinde Mohr dairesi çizilirken elemanõn her bir yüzündeki durumun
ayrõ ayrõ çizimi yapõlmaktadõr.
Örnek 3 Önceki problem Mohr dairesi yardõmõyla çözülecektir.
7+2
Dairenin merkezi, σ ekseni üzerinde, C = = 4.5MPa ’ dadõr. Referans noktasõ koordinatlarõ A(7,-5)’ dir.
2

7−2
2
σ 1 = 10.09 MPa
Asal gerilmeler, σ 1, 2 = OC ± CA = 4.5 ±   +5 p
2

 2  σ 2 = −1.09 MPa
Asal gerilme düzlemleri,
 
 5 
2θ ′p = tan −1   = 63.4o 2θ ′p′ = 63.4 + 180 = 243.4o
 7−2 
 
 2 
Dolayõsõyla θ ′p = 31.7 o → σ 1 = 10.09 MPa
θ ′p′ = 121.7 o → σ 2 = −1.09 MPa
b) Maksimum kayma gerilmesi
D ve E noktasõyla tanõmlandõğõndan 2θ s′′

7−2 2θ ′p
2

τ maks =±   + 5 = ±5.59 MPa

2

 2 
Bu gerilmelerin etkidiği düzlemler,
2θ s′
θ s′′ = 31.7 o + 45o = 76.7 o
θ s′ = 76.7 o + 90 o = 166.7 o Veya -13.30
 Şekilde ahşap bir yapõ elemanõ üzerindeki gerilme hali verilmiştir. Ahşabõn büyüme doğrultusundaki
Örnek 4
liflerine paralel düzlemlerdeki normal ve kayma gerilmesi nedir ?

− 4.83 + 2..07
Merkez C= = −1.38MPa
2

 4.83 + 2.07 
2

Yarõçap r=   + 0 = 3.45MPa
2

 2 
σ x ′ = −1.38 + 3.45 cos 30 = 1.61MPa
τ x ′y ′ = 3.45 sin 30 = 1.725MPa
σ y ′ = −1.38 − 3.45 cos 30 = −4.37 MPa

θ = 15 + 90 = 105o çember üzerinde saate ters yönde 2θ = 210 dönülecek.

o
 GERİLMENİN CİSİM İÇİNDEKİ DEĞİŞİMİ

Daha önce yük etkisindeki bir cisimde gerilmenin noktadan noktaya değiştiğinden söz etmiştik. Gerilmedeki bu değişim
elastisite teorisinde diferansiyel denge denklemleri ile verilir. İki boyutlu halde, birim kalõnlõklõ dx, dy kenar
uzunluklarõna sahip bir elemana etkiyen gerilmeler aşağõdaki şekilde gösterilmiştir.

σy +
∂σ y
dy O dan O ′ noktasõna hareket edildiğinde gerilmedeki artõş, örneğin σ x gerilmesi için
∂y Taylor serisi açõlõmõyla,
∂τ yx ∂σ x
τ yx + dy σx + dx
∂y ∂x
∂τ xy
τ xy + dx
∂x biçiminde ifade edilebilir. Burada σ x’in x ve y ile değiştiği düşünüldüğünden
∂σ x kõsmi türev kullanõlmõştõr. Diğer gerilme bileşenlerinin de aynõ şekilde değiştiği
σx dy σx +
∂x
dx
düşünülerek yandaki şekil üzerinde gösterilmiştir. Görülen elemanda Σ M o = 0
bağõntõsõnõn sağlanmasõ koşulundan,
τ xy dx
 ∂σ y  dx  ∂σ  dy   ∂τ yx     ∂τ xy  
τ yx  dxdy  −  x dxdy  − τ yx +  dy dxdy  + τ xy +  dx dxdy  = 0
 ∂y  2  ∂x  2   ∂y     ∂x  
σy
dx ve dy ‘nin bulunduğu üçlü çarpõmlar ihmal edilerek, τ yx = τ yx daha önce bulunan sonuca ulaşõlõr.
x doğrultusundaki kuvvetlerin dengesi için,
 ∂σ x   ∂τ yx 
σ
 x + dx  dy − ( σ x dy ) +  τ yx + dy  dx − (τ yx dx ) = 0
 ∂x   ∂y 
ve benzer bir denklemin ΣFy = 0 için yazõlõp sadeleştirilmesi sonucu
elde edilir. Yanda çerçeve içerisindeki bağõntõlarõn her malzeme için sağlanmasõ
∂σ x ∂τ xy ∂σ y ∂τ xy gerekir. Bu denklemler, normal gerilmedeki değişimin ancak kayma
+ =0 + =0
∂x ∂y ∂y ∂x gerilmelerindeki değişmeyle mümkün olduğunu göstermektedir. Ayrõca bu
bağõntõlarda σ x , σ y , τ xy gibi üç bilinmeyen gerilme bulunduğundan gerilme
analizindeki problemlerin içten hiperstatik olduğunu da anlõyoruz. Mukavemet
derslerinde yapõlan şekil değiştirme hipotezleri ve sonlu bir eleman parçasõnõn
dengesinin düşünülmesiyle hiperstatiklik ortadan kalkmaktadõr.
Üç boyutlu gerilme halinde ise yukarõda açõklanan hususlarõn genelleştirilmesinden faydalanabiliriz. İlk bölümde sözü
edilen tam analiz matematik açõdan burada başlamaktadõr.
İki boyutlu elatisite probleminde σx, σy, τxy, εx, εy, γxy, u ve v den oluşan sekiz büyüklük araştõrõlõr.Bu sekiz bileşenin
eleman içinde geçerli olan sekiz denkleme ek olarak önceki konularda verilen sõnõr koşullarõnõ sağlamasõ gerekir.
Elastisite teorisinin çözüm metotlarõndan burada söz edilmeyecektir.
Elastisitenin temel denklemlerinin buraya alõnmasõndaki amaç katõ mekaniğindeki önemli problemlerin temelindeki
basit yaklaşõmlarõ öğrencilere tanõtmaktõr. Ayrõca bundan sonraki bölümlerde kuvvet_deformasyon bağõntõlarõnõn kritik
değerlerinin hesabõnda bu formulasyon kullanõlacaktõr. Elastisite teorisi ve Mukavemetteki yaklaşõmlarõn her biri ayrõ
ayrõ önemli olup birbirlerine katkõda bulunurlar.

DÜZLEM BİRİM ŞEKİL DEĞİŞTİRME

İki boyutlu veya düzlem birim şekil değiştirme durumunda, yükün etkimesinden önce ve sonra her noktanõn aynõ
düzlem (x,y) içinde kaldõğõ varsayõlõr. Böylece εz = γxz = γyz = 0 olup, εx, εy ve γxy sõfõrdan farklõ değerler alacaktõr.Bu
birim şekil değiştirmelere bağlõ olan σx, σy ve τxy gerilme bileşenleri sõfõrdan farklõdõr. Geneleştirilmiş Hooke
yasalarõndan;
σ z = ν (σ x + σ y ) τ xz = τ yz = 0
bulunur. Daha önce bir noktadaki gerilme halinin iki dik düzlemdeki gerilme bileşenleri ile verilmesi gerektiği
gösterilmişti. Benzer bir durum birim şekil değiştirme hali için de söz konusudur.

DÜZLEM ŞEKİL DEĞİŞTİRME HALİNİN DÖNÜŞÜMÜ

Birim kalõnlõklõ, dx, dy kenar uzunluklarõnõ sahip A ve D köşeleri doğrusal şekil değiştirme yapan bir eleman
düşünelim. A noktasõnõn x ve y eksenleri doğrultusundaki yer değiştirmeleri u ve v olsun. C noktasõnõn
yerdeğiştirmeleri sõrasõyla u+du ve v+dv’dir. Yerdeğiştirmedeki değişim;

∂u ∂u ∂v ∂v
du = dx + dy dv = dx + dy
∂x ∂y ∂x ∂y
olarak ifade edilir. Aşağõdaki şekilde söz konusu elemanõn AC köşegenindeki uzama gösterilmiştir.
 Deformasyondan sonra AB’C’D’ şeklini alan elemanda AC ile AC’
arasõndaki küçük açõ α, C noktasõnõn x ve y eksenleri doğrultusunda
yaptõklarõ yerdeğiştirmeler de sõrasõyla CF ve FC’ ile gösterilmiştir.
Aşağõdaki türetmelerde Cosα = 1, Sinα = tanα = α alõnacaktõr.
x’, y’ koordinat takõmõ şekildeki gibi seçilirse bu eksen takõmõna göre
birim şekil değiştirme bileşenleri εx’, εy’ ve γx’y’ olur.
EC ' cos α = EC ' = du cos θ + dv sin θ
Yazõlabilir. Normal birim şekil değiştirme tanõm gereği; ε x ' = EC ' ds
dir. Burada ds, AC köşegeninnin başlangõç uzunluğudur. Son iki
dx
bağõntõ birleştirilir, yerine cos θ , dy yerine sin θ yazõlõrsa,
ds ds

EC ' du ⋅ cos θ dv ⋅ sin θ  ∂u ∂u  cos θ  ∂v ∂v  sin θ

= + ε x ' =  dx + dy  +  dx + dy 
ds ds ds  ∂x ∂y  ds  ∂x ∂y  ds

ε x ' = ε x cos 2 θ + ε y sin 2 θ + γ xy sin θ cos θ elde edilir. Bu ifade çift açõ cinsinden;
εx +εy εx −εy γ xy
ε x' = + cos 2θ + sin 2θ
2 2 2
Olur. y’ doğrultusundaki uzama oranõ için θ yerine θ+π/2 yazarsak;
εx +εy εx −εy γ xy
ε y' = − cos 2θ − sin 2θ
2 2 2
Bulunur. Kayma açõsõ γx’y’ nün bulunmasõ için ilk olarak x’ doğrultusundaki dönme α’nõn hesaplanmasõ gerekir.
Yeniden şekle dönerek; tan α = CE , CE = dv ⋅ cos θ − du ⋅ sin θ − EC '⋅ sin α yazõlabilir. Açõ ve birim şekil değiştirme
küçük ds
olduğundan EC '⋅ sin α = ε x ' ⋅ ds ⋅ sin α = ε x ' ⋅ ds ⋅ α = 0 olur.
CE  ∂v ∂v  cos θ  ∂u ∂u  sin θ
α= =  dx + dy  −  dx + dy 
ds  ∂x ∂y  ds  ∂x ∂y  ds
 ∂v ∂u
α = ε y ⋅ sin θ ⋅ cos θ − ε x ⋅ sin θ ⋅ cos θ + ⋅ cos 2 θ − ⋅ sin 2 θ
∂x ∂y
∂v ∂u
α = −(ε x − ε y )⋅ sin θ ⋅ cos θ + ⋅ cos 2 θ − ⋅ sin 2 θ
∂x ∂y
Elde edilr. y’ doğrultusunun dönmesi için θ yerine θ+π/2 yazõlarak;
∂v ∂u
α π = (ε x − ε y )⋅ sin θ ⋅ cos θ + ⋅ sin 2 θ − ⋅ cos 2 θ
θ+ ∂x ∂y
γ x ' y ' kayma açõsõ αθ α π
2
ve θ+
2 dönmeleri arasõndaki farka eşittir.

γ x ' y ' = −2(ε x − ε y )⋅ sin θ ⋅ cos θ + γ xy (cos 2 θ − sin 2 θ )

Çift açõ cõnsinden;
γ x ' y ' = −(ε x − ε y )⋅ sin 2θ + γ xy ⋅ cos 2θ

Haline dönüşür. Yukarõda çerçeve içerisinde verilen bağõntõlar birim şekil değiştirme bileşenlerinin dönüşüm
denklemleridir.
ASAL ŞEKİL DEĞİŞTİRMELER: MAKSİMUM KAYMA BİRİM ŞEKİL DEĞİŞİMİ
Gerilme dönüşüm denklemleri ile birim şekil değiştirme bileşenlerinin dönüşüm denklemleri kõyaslandõğõnda büyük
bir benzerlik görülmektedir. Eğer gerilme dönüşüm denklemlerinde σ yerine ε, τxy yerine de γxy/2 yazõlõrsa şekil
değiştirme dönüşüm denklemleri bulunmaktadõr.
εx +εy εx −εy γ xy
(σ x + σ y ) + 1 (σ x − σ y )cos 2θ + τ xy sin 2θ
Gerilme denklmeleri

1
σ x′ = ε x' = + cos 2θ + sin 2θ

Şekil değiştirme
2 2 2 2 2

denklmeleri
σy =
1
(σ x + σ y ) − 1 (σ x − σ y )cos 2θ − τ xy sin 2θ ε y' =
εx +εy
−
εx −εy
cos 2θ −
γ xy
sin 2θ
2 2 2 2 2

τ x′y′ = −
1
(σ x − σ y )sin 2θ + τ xy cos 2θ 1
γ x ' y ' = − (ε x − ε y )⋅ sin 2θ + γ xy ⋅ cos 2θ
1 1
2 2 2 2
Asal birim şekil değiştirmeler veya uzama oranlarõ ile doğrultularõ;

εx +εy εx −εy   γ xy 

2 2
γ xy
ε 1, 2 = ±   +   tan 2θ p =
2  2   2  εx −εy

Asal düzlemlerde kayma açõlarõ yok olur. Maksimum kayma şekil değişimi olan düzlemler, asal düzlemlerle 45o’lik
açõ yapar ve şu ifadeyle verilir:

 ε x − ε y   γ xy 
2 2

γ maks = ±2   +  
min  2   2 
Maksimum kayma birim şekil değişiminin oluştuğu düzlemlerdeki uzama oranlarõ ε ' =
1
(ε x + ε y ) = 1 (ε1 + ε 2 ) dir.
2 2
Üç boyutlu analizdeki gerçek maksimum kayma şekil değişimi, ε1 ve ε3 cebrik olarak en büyük ve en küçük asal şekil
değiştirme olmak kaydõyla;
(γ maks )gerçek = ε 1 − ε 3
bağõntõsõndan hesaplanõr. Eğer x, y ve z asal gerilme doğrultularõ olursa τ xy = τ xz = τ yz = 0 olup ayrõca γ xy = γ xz = γ yz = 0
olur. Bu durumda x, y ve z eksenleri ayrõca asal şekil değiştirme eksenleridir. Dolayõsõyla izotrop malzemelerde asal
gerilme ve asal şekil değiştirme eksenleri çakõşõrlar. Bu durumun uygulamadaki anlamõ, verilen bir gerilme durumuna
ait asal eksenleri bulmada ister gerilme; ister şekil değiştirme bağõntõlarõnõn kullanõlabileceği olmasõdõr.

DÜZLEM ŞEKİL DEĞİŞTİRME HALİ İÇİN MOHR DAİRESİ

Düzlem şekil değiştirme halindeki Mohr dairesi, düzlem gerilme halinde çizilen Mohr dairesine benzer olarak çizilir.
Yatay eksende uzama oranlarõ (ε), düşey eksende kayma açõlarõnõn yarõsõ (γ/2) alõnmalõdõr. Eksenlerin pozitif yönleri
sağa ve yukarõya doğrudur. Kayma birim şekil değişimindeki işaret kabulleri daha önce kayma gerilmesi için yapõlan
işaret kabulüne uygun olmalõdõr. Kayma birim şekil değişimi pozitif ise x eksenini gösteren A noktasõ ε ekseninin γ/2
kadar altõna, y eksenini gösteren B noktasõ ise ε ekseninin (γ/2) kadar üstünde işaretlenmelidir. A’, A1, B1, D ve E
noktalarõyla ilgili büyüklükler Mohr dairesi kullanõlarak kolayca hesaplanabilir.
γ
2

 ε x + ε y γ maks 
 ; 
2 
γ xy 
 ε y; 2   2



ε
 γ 
 ε x ' ;− x ' y ' 2 
 

 γ 
 ε x ;− xy 2 
 

ε1
Örnek 5 Bir noktadaki şekil değiştirme bileşenleri εx = 900µ, εy = -100µ ve γxy = 600µ olarak biliniyor. Mohr
dairesini kullanarak asal şekil değiştirmeleri ve maksimum kayma şekil değişimini belirleyip yönlenmiş
elemanlar üzerinde gösteriniz. γ
2
εx +εy
Dairenin Merkezi = = 400 µ
2
 900 − (− 100 )   600 
2 2

Dairenin Yarõçapõ = r =   +  = 583µ

 2   2 

OA1 = ε 1 = OC + CA = 400 + 583 = 983µ

OB1 = ε 2 = OC − CA = 400 − 583 = −183µ
 
2θ pI = tan −1 
600
 = 31o ε
 900 − (− 100 ) 

θ pI = 15.5o , ε 1 = 983µ
θ pII = 105.5o , ε 2 = −183µ

 900 − (− 100 )   600 

2 2

γ maks = ±2   +  = ±1166 µ
 2   2 
veya ε 1 − ε 2 = 983 − (− 183) = ±1166 µ

Mohr dairesinden maksimum kayma birim şekil değişiminin

asal eksenlerle 45o lik açõ yaptõğõ görülmektedir. γmaks’õn
olduğu düzlemdeki uzama oranlarõ, OC = ε’ = 400x10-6dõr.
Mohr dairesinde maksimum negatif kayma açõsõ ε ekseninin
üst tarafõnda D noktasõ ile temsil edilmektedir. Dolayõsõyla
–γmaks, θ sII = θ pI + 45o = 15.5 + 45 = 60.5o açõsõ ile dönmüş
elemanda oluşacaktõr. Şekil değiştirme sonrasõ durumu
sürekli ve kesikli çizgilerle gösterilmiştir.
Bu örnekteki elemanõn düzlem gerilme etkisi altõnda olduğu düşünülür ise ν = 0.3 için üçüncü doğrultudaki asal
uzama oranõ
ν
ε z = ε3 = −
1 −ν
(ε x +εy ) = −
0.3
1 − 0.3
( 900 − 100 ) = −343µ
olarak hesaplanabilir. Gerçek maksimum kayma açõsõ; (γ maks )gerçek = ε1 − ε 3 = 983 − (− 343) = 1326µ
Bu durumda düzlem içi maksimum kayma açõsõnõn her zaman en büyük kayma açõsõnõ göstermediğini söyleyebiliriz.

Örnek 6 Önceki örnekte verilen şekil değiştirme halinde;

a) Asal gerilmelerle doğrultularõnõ
b) Maksimum kayma gerilmesi ve doğrultularõnõ hesaplayõnõz. E = 200 GPa, ν = 0.3
Önceki örnekten ε1 = 983µ, ε2 = -183µ, γmaks = 1166µ
E 200 ×103 200 ×103
σ1 = (ε + νε ) = (983 + 0.3(− 183)) = 204 MPa σ = (− 183 + 0.3 × 983) = 24.6MPa
1 −ν 2 1 − 0.32 1 − 0.32
1 2 2

E 200 ×103 σ1 + σ 2 204 + 24.6

τ maks = γ maks = 1166 ×10 −6 = 89.7 MPa σ '= = = 114.3MPa
2(1 + ν ) 2(1 + 0.3) 2 2

σ1 − σ 2 204 − 24.6
τ maks = = = 89.7 MPa
2 2 Maksimum kayma
gerilmeleri ve
Asal Gerilmeler ve doğrultularõ
doğrultularõ
BİRİM ŞEKİL DEĞİŞİMİNİN ÖLÇÜLMESİ

Düzlem şekil değiştirme yapan bir elemanõn serbest yüzeyindeki uzama oranõnõn ölçülmesi amacõyla optik, elektriksel
ve mekanik sistemler geliştirilmiştir. Yaygõn olarak kullanõlan ve doğru sonuç veren yöntemde elektriksel esaslõ
“strain gage” ölçerler kullanõlõr. Bu kõsõmda serbest yüzeye yapõştõrõlan strain gage’ler ve özel düzenlenmiş şekilleri
üzerinde durulacaktõr.
Yüzeyin dõş normalini z doğrultusu olarak alõrsak σz = τxz = τyz = 0 olur. Söz konusu gerilme durumunda düzlem dõşõ
elastik deformasyonlarõ önleyecek her hangi bir kõsõt olmadõğõndan düzlem içi εx, εy, γxy şekil değiştirme bileşenlerine
ilaveten düzleme dik doğrultuda normal birim şekil değiştirme de oluşur. Genelleştirilmiş Hooke yasalarõnda
γxy = γyz = 0 olduğu için εz aynõ zamanda asal şekil değiştirmedir. Düzlem dõşõ asal uzama oranõ, gerçek maksimum
kayma birim şekil değişiminin belirlenmesi açõsõndan önemlidir. Düzlem şekil değiştirme hali için çõkarõlan
bağõntõlarda εz asal şekil değişimi εx ve εy cinsinden bulunmakta idi. Dolayõsõyla bir önceki kõsõmda yapõlan türetmeler
burada da geçerlidir.
Strain gage’ler iki tabaka kağõt ya da plastik arasõna yerleştirilen yaprak biçimli çok ince kalõnlõklõ levha/küçük çaplõ
telden oluşur. Genellikle 0.03 mm çaplõ tel yada 0.003 mm kalõnlõklõ yaprak levha kullanõlõr. Ölçer pullar dõş yüzeyden
ölçüm yapõlacak yüzeye yapõştõrõlõrlar. Yük etkisi altõnda söz konusu yüzeyde şekil değişimi olduğunda tel õzgara
yüzeyle birlikte uzar yada kõsalõr. Bu boy değişimi ölçerin elektriksel direncinde değişime yol açar. Ölçerin uçlarõna
bağlanan bir akõm köprüsü elektrik direncindeki değişimi uzunluk değişimine dönüştürür. Bu amaçla kullanõlan akõm
köprüsüne Wheatstone köprüsü adõ verilir.

Strain Gage

Rozet
Metal Yaprak
ROZETLER: Referans ekseni x ile θa, θb, θc açõsõ yapan üç uzama ölçer bir önceki sayfadaki şekilde gösterilmiştir. a,
b, c doğrultularõndaki uzama oranlarõ;
ε a = ε x cos 2 θ a + ε y sin 2 θ a + γ xy sin θ a cos θ a ε b = ε x cos 2 θ b + ε y sin 2 θ b + γ xy sin θ b cos θ b

ε c = ε x cos 2 θ c + ε y sin 2 θ c + γ xy sin θ c cos θ c

Yazõlabilir. Burada θa, θb, θc doğrultularõndaki εa, εb ve εc uzama oranlarõ bilinmekte εx, εy, γxy aranmaktadõr. Uzama
ölçerlerin bu tarda düzenlenmiş haline ROZET adõ verilir. Rozetler çoğunlukla 45o ve 60o lik açõlarla düzenlenen üç
uzama ölçerden oluşur.
Örnek 7 45olik rozetle yapõlan ölçüm sununda eleman üzerindeki bir noktada θa = 0o, θb = 45o ve θc = 90o için
εa = 900µ, εb = 700µ, εc = -100µ değerleri okunmuştur. εx, εy ve γxy değerlerini hesaplayõnõz.
εx +εy εx −εy γ xy
εa = εx, εc = ε y , εb = + cos 90 + sin 90
2 2 2
700 =
1
(ε x + ε y + γ xy ) = 1 (900 − 100 + γ xy ) ⇒ γ xy = 600µ hesaplanabilir.
2 2
Örnek 8 Bir yapõnõn serbest yüzeyin üzerine bir noktada 60olik rozetle yapõlan ölçüm sunun θa = 0o, θb = 60o ve
θc = 120o için εa = 70µ, εb = 850µ, εc = 250µ değerleri okunmuştur.
a) Düzlem içi asal uzama oranlarõ ile maksimum kayma açõsõnõ
b) Poisson oranõ ν = 0.3 alarak gerçek maksimum kayma açõsõnõ
c) a şõkkõndaki sonuçlarõ yönlenmiş birer eleman üzerinde gösteriniz.
εx +εy ε x − ε y  1  γ xy  3  εx +εy ε x − ε y  1  γ xy  3
εa = εx εb = −  +   εc = −  + −  ε x = ε a = 70µ
2 2 2 2  2  2 2  2  2  2 

γ xy γ xy = 693µ  ε = 862µ
( 3 ) = 600µ ⇒  70 − 710   693 
2 2
70 + 710  70 − 710   693 
2 2

εb − εc = ε 1, 2 = ±   +  
1
γ maks = ±2   +   = ±943µ
2 ε y = 710µ 2  2   2   ε 2 = −83µ  2   2 

εx +εy 70 + 710
 693 θ p = −23.6 → ε 2
I o
ε'= = = 390µ
2 2 Asal Düzlemler 2θ p = tan  −1
 II
 70 − 710  θ p = 66.4 → ε 1
o
 Maksimum kayma açõsõnõn oluştuğu düzlemler
 70 − 710   θ s = 21.36 → +γ maks
I o
2θ s = tan −1  − 
 693  θ sII = 111.4o → −γ maks

Asal şekil değiştirmeler ve doğrultularõ

γ
2

b) Düzlem dõşõ asal uzama oranõ;

ε z = ε3 = −
0.3
(70 + 710) = −334µ
1 − 0.3

Gerçek Maksimum kayma açõsõ; ε

(γ maks )gerçek = ε1 − ε 3 = 862 − (− 334) = 1196µ
 E, ν ve G Arasõndaki Bağõntõ

Elastisite modülü E, kayma modülü G ve Poisson oranõ ν arasõndaki bağõntõyõ çõkartmak için tam kayma etkisindeki
bir elemana ait mohr dairesini düşünelim. Bu durumda σ1 = τmaks, σ2 = -τmaks olup Asal düzlemlerle kayma düzlemleri
arasõndaki 45olik açõ bulunmaktadõr.

τ maks

Genelleştirilmiş Hooke yasalarõndan birinci bağõntõ ε 1 =

1
[σ 1 −νσ 2 ] = τ maks (1 +ν )
E E
γ τ maks
İfadesini verir. Ayrõca tam kayma halindeki Mohr dairesinden ε 1 = maks , Hooke yasasõndan da γ maks = G olduğu
2
düşünülürse
τ maks Ε
(1 +ν ) = τ maks yazõlabilir. Buradan G=
2(1 +ν )
E 2G
bulunur. x, y eksen takõmõnõn başka keyfi doğrultularda seçilmesi halinde de çerçeve içerisindeki bağõntõnõn geçerli
olduğunu söyleyebiliriz. Dolayõsõyla elastik izotrop malzemelerde iki ve üç boyutlu gerilme-birim şekil değiştirme
bağõntõlarõnõn iki bağõmsõz malzeme sabitiyle yazõlmasõ mümkündür.
Örnek 9 60X80 mm boyutlarõndaki dikdörtgen çelik plak şekilde gösterilen gerilmelerin etkisindedir.
E=210 GPa, n=0.33 olduğuna göre; a) AC ve BD diyagonalindeki boy değişimlerini hesaplayõnõz.

y 150 MPa
1
100 MPa εx = 300 − 0.33 ( −150 )  = 1664.10−6
3 
B C 210*10
1
60 mm 300 MPa εy =  −150 − 0.33 ( 300 )  = −1186.10−6
3 
210*10
x 100 100
A 80 mm D γ xy = 3
= 3
= 1267.10−6
210*10 78.95.10
2(1 + 0.33)

 60 
# DAC = tan −1   = 37°
 80 

1164 + (−1186) 1164 + 1186 1267

ε AC = µ+ µ cos(2*37°) + µ sin(2*37°) = 1241µ
2 2 2
δ AC = ε AC . AC = 100*1241µ = 0.124 mm. uzama
ε BD = ε143° = 23.31*10−6 ,
δ BD = 100* 23.31*10−6 = 2.33*10−3 mm.
 Çelik bir elemanõn düzlem gerilme etkisindeki serbest yüzeyi üzerinde 60° lik rozetle ölçülen
Örnek 10 uzama oranlarõ εa =400µ , εb =500µ , εc =-700µ dur. E=200 GPa, n=0.30 olarak bilindiğine göre; a)
Asal uzama oranlarõ ile doğrultularõnõ b) asal gerilmeler, en büyük kayma gerilmeleri ile ilgili
normal gerilmeler ve doğrultularõnõ belirleyip yönlenmiş birer eleman üzerinde gösteriniz.

400 + ε y 400 − ε y γ xy ε =ε x =400µ

 ε a =-266.67µ 400 − 266.67  400 + 266.67   1386 
2 2
500 = + (−0.5) + (0.866) ε1,2 = ±   + 
y
2 2 2 2  2   2 
400 + ε y 400 − ε y γ xy
−700 =
2
+
2
( −0.5) +
2
(−0.866) γ xy =1386µ
tan 2θ P =
1386 θ P′ = 32.15° ε1 = 836µ
400 − 266.67 θ P′′ = 122.15° ε 2 = −702µ

γ   400 + 266.67   1386 

2 2

 maks = ±   +  = ±769 µ
 2 min  2   2 

400 + 266.67 θ S′ = −12.85° γ maks = 1538µ

tan 2θ S = −
1386 θ S′′ = 77.15° γ min = −1538µ

200*103
σ1 = 836 + 0.3 ( −702 )  µ = 137.45 MPa θ P′ = 32.15°
1 − 0.32 
200*103
σ2 = [ −702 + 0.3*836] µ = −99.20 MPa θ P′′ = 122.15°
1 − 0.32
210*103 θ ′ = −12.85°
τ maks = G.γ maks = 1538.10−6 = ±118.3 MPa S
min min 2(1 + 0.30) θ S′′ = 77.15°
σ + σ 2 137.45 − 99.2
σ′ = 1 = = 19.1 MPa
2 2