HİZMETE ÖZEL

ASTRONOMİ SEYRİ
KONU REFERANS NO : 1-1-44

ASTRONOMİ SEYRİ

Astronomi seyri bir çok gök cisminden yararlanılarak yapılan seyir şeklinde tanımlanır.
Kılavuz seyrinin tersine bu seyir türü bir açık deniz veya derin su seyri olmakla beraber klavuz
seyrinde kullanılan sahil maddelerinin bulunmadığı durumlarda yapılır.Kılavuz seyrinde yani
tehlikeli sahaların yakınında bulunulduğu durumlarda seyirci mevkiini çoğu zaman +- 50 yarda
hata ile saptamak ister. Halbuki astronomi seyrinde bu hata +- 2-3 mil olabilir.Tehlikenin bu
hataya oranla çok uzak ta bulunması bu seyir tipinin amaca uygunluğunu sağlar.

Bir seyircinin mesleki bilgisi astronomi seyri bilgisine yatkınlığı ile ölçülür. Zira bu seyri
bilen bir kimse açık denizlerde hiç gitmediği ve görmediği sularda emniyetle seyir yapabilir ve
arzu ettiği limana varabilir.

Dünya koordinat sistemi enlem ve boylam olarak tanımlanır. Dünya üzerindeki bir
noktayı enlem ve boylam değerlerini kullanarak tanımlayabiliriz. Gök küresi üzerindeki
cisimler içinde durum aynıdır. Bu cisimlerin bulundukları noktaları belirtmek için de küre
üzerinde bir referans düzlem kabul edilir ve bu düzlemin kürede oluşturduğu hatta gök
ekvatoru, düzleme ise gök ekvatoru düzlemi denir. Gök küresi üzerinde enlemin eşidi
DECLINATION'dır. Gök ekvatorundan itibaren kuzeye ve güneye doğru açısal mesafe olarak
tanımlanır. Dünyadaki bir konumun boylam değerinin karşıtı olan göksel koordinat ise GHA
(Greenvich Houre Angle) Grinwiç saat açısıdır.

1. GÖK KURESİ KOORDİNAT SİSTEMİNE AİT TEMEL TANIM VE TARİFLER :

a. GÖK KÜRESİ (Semavi Küre) (Celestial Sphere) : Yıldızlı bir gecede gök
yüzüne baktığımız zaman çevremizin üzerinde büyük bir kubbe şeklinde ve üzerinde bir çok
yıldızlar, gezegenler ve Ay görünen küreye Gök küresi ismi verilmiştir. Bu kürenin merkezi
dünyanın merkezinde ve yarıçapı sonsuz olarak düşünülebilir. Astronomi seyrinin temeli bu
gök küresi koordinatlarını iyi anlamak ve bu küre üzerindeki gök cisimlerinin hareketlerini
bilmektir.

b. DÜNYANIN DÖNÜŞÜ : Dünyanın kendi ekseni etrafında batıdan doğuya

doğru dönüşü nedeniyle gök küresindeki cisimlerin dönüşü doğudan batıya doğru gibi
görünür. Bunun sonucu olarak da gök küresi üzerindeki cisimler bir seyirciye göre önce
doğudan doğarlar ve seyircinin boylamını geçtikten sonra batıdan batarlar.

(1) Dünya kutuplar ekseni etrafında günde bir kez döner.

(2) Dünya güneş etrafında yılda bir kez döner.

(3) Her 25.800 yılda bir ekliptik ekseni etrafında procession yapar.

44-1
HİZMETE ÖZEL
 HİZMETE ÖZEL

c. GÖK KUTUPLARI : Dünya ekseni uzantısının gök küresinin deldiğii iki

noktaya gök kutupları denir. Dünya üzerindeki eşidi kutuplara uymak üzere kuzey (N) güney
(S) olarak adlandırılır.Şekil-1

d. GÖK EKVATORU (Celestıan Eğuator) : Her noktası gök kutbundan 90o

açısal uzaklıkta bulunan gök küresi üzerindeki büyük daireye Gök Ekvatoru denir. Başka bir
deyimle dünya ekvatorunun gök küresi üzerindeki iz düşümüdür.

e. SAAT DAİRESİ (Hour Circle) : Gök kutuplarından ve gök cisminden geçen

büyük daireye saat dairesi denir. Saat dairesi gök cisminden geçtiğinden bu cismin dünya
çevresindeki günlük nisbi hareketi ile beraber daima doğudan batıya doğru hareket eder.

f. BÜYÜK DAİRELER : Dünyanın merkezinden geçen düzlemlerin gök küresi

üzerindeki kesitlerinde oluşan dairelere Büyük Daireler denir. Gök küresini daima iki eşit
parçaya bölerler.

g. KÜÇÜK DAİRELER : Dünyanın merkezinden geçmeyen düzlemlerin gök

küresi üzerindeki kesitlerinde oluşan dairelere küçük Daireler denir. Hiç bir zaman gök
küresini iki eşit parçaya bölmezler.

h. MEYİL ( Declinatıon) : Gök cisminin saat dairesi üzerinde gök ekvatorundan

olan açısal mesafesine Meyil (Declinatıon) denir. Seyirde Dec veya d kısaltması ile gösterilir.
Sıfır derece ile 90 dereceye kadar kuzey veya güneye droğru derece, dakika ve saniye
cinsinden ölçülür. Gök cisminin gök ekvatorunun kuzey veya güneyinde olması durumuna
göre sonuna N veya S işaretlerinden birini alır. Meyil (Dec) dünya üzerindeki enlem değerinin
eşididir.

i. MEYİL DAİRESİ ( Diurnal Circle) : Gök cisminin günlük zahiri olan izi bir
küçük dairedir.Bunun üzerinde olan her noktanın ekvatordan olan uzaklığı gök cisminin
meyline eşittir. Dünya üzerindeki enlem paralelinin aynısıdır.

j. GREENWICH SAAT AÇISI (Greenwich hour angle)(GHA) : Greenwıch

boylamı ile gök cisminden geçen saat dairesi arasında gök ekvatorunda oluşan yay veya gök
kutbunda oluşan açıya Greenwıch Saat Açısı denir. GHA kısaltması ile gösterilir. Daima
GREENWICH BOYLAMINDAN BATIYA DOĞRU 360o ye kadar ölçülür.

k. YILDIZ SAAT AÇISI ( Sideral Hour Angle) (SHA) : Aries saat dairesi ile
gök cisminden geçen saat dairesi arasında gök kutbunda oluşan açı veya bu saat dairleri
arasında kalan gök ekvatoru yayına o gök cisminin Yıldız Saat Açısı denir ve SHA
kısaltması ile gösterilir.DAİMA ARİES SAAT DAİRESİNDEN BATIYA DOĞRU GÖK
CİSMİNDEN GEÇEN SAAT DAİRESİNE KADAR 360o YE KADAR ÖLÇÜLÜR.

l. ARIES SAAT DAİRESİ (Aries Hour Circle) : Greenwich başlangıç boylamı

dünyaya ait koordinatlar için dünya üzerinde değişmez bir referans olarak kullanıldığı gibi gök
küresi üzerinde Aries noktasından ve gök kutup noklarından geçen saat dairesi bu işlemi
görür Bu büyük daireye Aries saat dairesi denir.

44-2
HİZMETE ÖZEL
 HİZMETE ÖZEL

m. GHA VE ARİES NOKTALARI ARASINDAKİ İLİŞKİ : Astronomi seyrinde

kullanılan yıldızların tümünün gök küresi üzerindeki mevkileri Dec ve GHA ları ile tanımlanır.
Seyir amaçları için kullanılan bütün yıldızların GHA'larını bir almanak içinde toplamak ve
cetveller halinde düzenlemek oldukça aşırı büyüklükte bir baskıya ihtiyaç gösterdiğinden Aries
noktası yıldızların çok yavaş değişen SHA ve Dec değerleri ise ayrı bir liste halinde yine
almanağın aynısayfasında verilmiştir. Buna göre bir yıldızın GHA sı; GHA Yıldız = GHA Aries
+ SHA * formülü ile bulunur.

Şekil 44-1

n. GÖK BOYLAMI ( RASIT BOYLAMI ) : Gök kutuplarından ve baş ucu

noktasından geçen büyük dairedir. (Bak Şekil-2) Başka bir deyişlegök boylamı dünya
üzerindeki Rasıtın yerel boylamının gök küresi üzerindeki iz düşümüdür. Seyricinin/rasıtın
bulunduğu nokta ilegök kutupları arasında kalan yarısına üst boylam, diğer yarısını kapsıyan
ayak ucu tarafında kalan kısmına ise alt boylam denir.

o. KUTUP MESAFESİ (POLAR DISTANCE) : Gök cisminin, rasıtın bulunduğu

yarım küredeki kutuptan olan açısal mesafesidir. P veya Codec kısaltması ile gösterilir. (Bak
Şekil-2). Rasıtın bulunduğu kutuptan itibaren 180o ye kadar ölçülür. Bir gök cisminin meyli,
rasıtın enlemi ile aynı işaretli ise, Kutup Mesafesi = 90 - Dec, eğer meyil rasıtın enlemi ile
ters işaretli ise Kutup Mesafesi = 90 + Dec olur.
44-3
HİZMETE ÖZEL
 HİZMETE ÖZEL

p. YEREL (MAHALLİ) SAAT AÇISI (LOCAL HOUR ANGLE) (LHA) : Gök

boylamı (Rasıt boylamı) ile gök cisminden geçen saat dairesi arasında gök kutbunda oluşan
açı veya bu büyük daireler arasında kalan gök ekvatoru yayına Yerel saat Açısı denir.LHA
kısaltması ile gösterilir. DAİMA RASIT BOYLANIDAN BATIYA DOĞRU 360o ye KADAR
ÖLÇÜLÜR. GHA'ya bulunduğumuz boylam uygulanırsa LHA bulunur. Rasıtın boylamı E
veya W olduğuna göre aşağıdaki formüller uygulanır.
LHA = GHA + E Boylam GHA = LHA - E Boylam
LHA = GHA - W boylam GHA = LHA + W Boylam

r. SAAT AÇISI / BOYLAM AÇISI (HOUR/MERIDIAN ANGLE) : Gök boylamı

Rasıt boylamı) ile gök cisminden geçen saat dairesi arasında gök kutbunda (Rasıtın
bulunduğu yarı küredeki gök kutbunda) oluşan açıya Saat Açısı veya Boylam açısı denir.
Gök boylamından doğuya veya batıya doğru 180o ye kadar ölçülür ve sonuna HANGİ YÖNE
DOĞRU ÖLÇÜLÜYORSA O YÖNÜN İŞARETİNİ (E veya W ) ALIR. Kısaltması HA veya (t)
dir. LHA ise DAİMA RASIT BOYLAMINDAN BATIYA DOĞRU 360oYE KADAR ÖLÇÜLÜR
VE SONUNA İŞARET ALMAZ. HA KISALTMASI İLE GÖSTERİLEN SAAT/ BOYLAM AÇISI
İSE YUKARIDA TARİF ETTİĞİMİZ GİBİ RASIT BOYLANINDANDOĞUYA VEYA BATIYA
DOĞRU GÖK CİSMİNİN SAAT DAİRESİNE KADAR ÖLÇÜLÜR. AZAMİ 180o OLUR.
HANGİ YÖNE ÖLÇÜLMÜŞ İSE O YÖNÜN (E-W) İŞARETİNİ ALIR. HA aşağıdaki formüller
yardımı ile bulunur

.LHA 180o den küçük ise; HA (t) = LHA ve işareti WEST'dir.

LHA 180o den büyük ise; HA (t) = 360o-LHA ve işareti EAST dır.

ŞEKİL 44-2

44-4
HİZMETE ÖZEL
HİZMETE ÖZEL

44-5
HİZMETE ÖZEL
 HİZMETE ÖZEL

KUTUPSAL HAREKET (PRESSİSYON) : Yerküresi ekliptik düzleminde ve elips yörünge

hareketini büyük bir Cayroskop gibi Cayroskop Kanununa göre sürdürür.Bu süreçte Güneşin
Ekliptik düzlemi yönünde bir çekim kuvvetine maruz kalır.

Yerküresini etkileyen bu çekim kuvveti Cayroskop Kanununa göre Kutup dönüş ek-
seninin,ekliptik düzlemine dik bir eksene doğru hareket etmesine neden olur.

Yerküresi ekseninin bu hareketi Batıya doğru bir dairesel hareket şeklinde olup, or-
talama 25.800 yılda tamamlanır.Bu nedenle Yerküresinin Kutup Yıldızı Polaris’in yerine
10.000 yıl sonra DENEB 14.000 yıl sonra Vega,23.000 yıl sonrada THUBAN yuıldızı ala-
caktır.Yerküresinin bu hareketi Pressisyon hareketi olup 50 saniye daire yayı kadardır.

44-6
HİZMETE ÖZEL
 HİZMETE ÖZEL

ECLİPTİK (TUTULMA DAİRESİ) : Güneşin dünyamız çevresindeki nispi hareketinin yörün

gesi gök ekvatoruna paralel olarak kuzey ve güney 23°27’ lık hareket gösterir. Güneşin
günlük hareketi yörünge üzerindeki sabit noktaların geometrik yeri,bir büyük daire olup bu
büyük daireye tutulma dairesi (ECLİPTİK) diyoruz.

Bu büyük dairenin gök ekvatoru ile kesim noktasına ilkbahar (Aries) ve sonbahar
noktası denir.Bu noktalarda Güneşin meyli (Dec) sıfırdır.

Gerçek güneş ilkbahar noktasında iken 21 Mart Dec = 00°00’

Gerçek güneş yaz noktasında iken 22 Haziran Dec = 23°27’N

Gerçek güneş sonbahar noktasında iken 23 Eylül Dec = 00°00’

Gerçek güneş kış noktasında iken 21 Aralık Dec = 23°27’S

44-7
HİZMETE ÖZEL
 HİZMETE ÖZEL

2. GÖK CİSİMLERİNİN KOORDİNATLARININ BULUNUŞU :

Gök cisimleri güneş sistemi ile dünyanın birbirine göre nisbi hareketi nedeniyle dünya
üzerindeki bir rasıt tarafından gök küresi üzerinde her gün değişik bir mevki üzerinde
bulunurlar. Bu gök cisimlerinden bazıları hareketlerini kısa bir zaman süresinde tamamlarlar.
Dünyanın dönüşü nedeniyle aynı mevkide bulunan bir rasıt güneş, ay ve bazı gezegenleri
hergün birbirene yakın zamanlarda görebilir. Görülen gök cisimlerinin adları ve sayıları
gözlemcinin mevkiine göre değişir. Gök cisimleri daha öncede belirtildiği gibi gök küresi
üzerinde GHA ve Dec'leri ile mevki tanımına sahiptirler. İşte bu nedenle her günün her anı için
göksel seyirde kullanılan gök cisimlerine ait GHA ve Dec değerlerinin bulunması gerekir.Bu iş
için Notik Almanaktan yararlanılır.

a. Gök Cisimlerinin Koordinatlarının bulunmasında Takip Edilecek Sıra :

(1) Rasat yapılan tarih ve ZT saptanır.

(2) Rasat ZT zamanı GMT değerine çevrilir.
(3) Rasat tarihi ile Almanağın ilgili sayfasına girilir.

b. Güneş, ay ve gezeğenlerin gök koordinatlarının bulunması :

(1) Almanağın günlük sayfasından gök cismini bul.

(2) Sol sütundan GMT olarak verilen gün ve saatle gir. Saatbaşı değerini yaz (GHA
ve Dec).
(3) Almanağın sarı sayfalarından dakika olarak değeri bul ve saniye değerinin
karşısındaki değeri kayıt et. Bulunan bu değeri saat başı değerine ilave et, (GHA için dakika
ve saniye değerleri ilave edilir. Dec için işaretine göre uygulama yapılır).
(4) GHA ve Dec değerlerine "v" ve "d" düzeltmelerinin yapılması gerekmektedir.
Bunun için (Güneş için "v" düzeltmesi yoktur.Gezegenler için "v" ve "d" düzelmesi 3 günlük,
Ay için ise her saat için "v" ve "d" düzelmesi verilmiştir.

(a) Almanakta verilen her gezegen için "v" ve "d" değerlerini kaydet.
(b) Bulunduğunuz saatin dakika değeri ile sarı sayfalara ait "v" ve "d"
değerlerinin düzeltme miktarlarını bul.
(c) "v" değerini GHA ya ilave et (Venüsün işareti bazen (-) olabilir.)
(d) "d" nin işareti Dec değerinin günlük sayfalardaki durumuna göre ilave
edilir veya çıkarılır.

c. Yıldızların Gök Koordinatlarının Bulunması :

Yıldızların GHA yıldız değerini bulmak için önce GHA değeri bulunur daha sonra
günlük sayfalardaki yıldızın o günkü SHA değeri ilave edilir.Dec değeri aynen alınır.

Formül : GHA YILDIZ = GHA ARİES+ SHA YILDIZ’ dır.

44-8
HİZMETE ÖZEL
 HİZMETE ÖZEL

d. Gök Cisimleri Özel Sembolleri :

Güneş :

Ay :

Venüs :

Mars :

Jüpiter : 2
Satürn : h

Yıldız : *

Aries : γ

ÖRNEK-1: Güneş Koordinatları : 3 Mart 2000 günü 40o45'N 29o35'E mevkiinde

ZT=13 29 11 güneşten rasat yapıldığına göre O 'in GHA ve Dec değerlerini hesaplayınız.

İSTENENLER : GMT, GHA, Dec

ÇÖZÜM : GMT=ZT + ZD

ZT :13 29 11 11 için GHA = 342 O 02 .0 Dec=S06 O 36’.7

ZD : -2 2911 için GHA = + 7 O 17 .8 d(-1.0) 0. 5

GMT :11 29 11 için GHA = 349 O 19. 8 Dec =S06 O 36 2

ÖRNEK-2 : Ay Koordinatları : 3 Mart 2000 günü 35o40'N 43o50'E mevkiinde ZT=20 29 48

AYDAN rasat yapıldığına göre 'ın GHA ve Dec değerlerini hesaplayınız.

İSTENENLER : GMT, GHA, Dec

ÇÖZÜM : GMT = ZT+ ZD

ZT : 20 29 48 17 için GHA = 099 O 53 .8 Dec = N17 O 31 .9

ZD : -3 29 48 için GHA = + 7 O 06 .6 d(-6.4) - 3 .1

GMT: 17 29 48 için GHA = 107 O 00 .4 Dec= N17 O 28.8

v(11.6)= + 5 .7

GHA = 107 O 06.1

44-9
HİZMETE ÖZEL
 HİZMETE ÖZEL

ÖRNEK-3: Yıldız Koordinatları : 3 Mart 2000 günü 30o09'N 58o45'W mevkiinde

ZT=17 39 46'de Alphard yıldızından rasat yapıldığına göre Alphard'ın GHA ve Dec değerlerini
hesaplayınız.

İSTENENLER : GMT, GHA, Dec

ÇÖZÜM : GMT =ZT + ZD , GHA = GHA + SHA

ZT : 17 39 46 21 için GHA γ = 116 O 56’.2 Dec = S8 O 39.7

D : +4 39 46 için GHA = 9 O 58 .1
(ALPHARD) SHA = 218 O 06 .0
GMT: 21 39 46
21 39 46 GHA = 345 O 00’ .3

ÖRNEK-4 : Gezegen Koordinatları : 3 Mart 2000 günü 46 o14'N 06o15'W mevkiinde Venüs
gezegeninden rasat yapıldığında ZT=06 19 22 dir. GMT GHA VE Dec değerlerini
hesaplayınız?

İSTENENLER : GMT, GHA, Dec

ÇÖZÜM : GMT = ZT+ ZD

ZT : 06 19 22 06 için GHAO O
+ = 291 O 18 .0 Dec = S 16 O 17.6
ZD : 0 19 22 için GHA = + 4 50 .5 d(+0.8) + 0.3

GMT: 06 19 22 06 19 22 GHAO O
+ = 296 08 .5 Dec = S 16 O 17.9
v(-0.6) = - 0 .2

GHA = 296 O 08 .3

44-10
HİZMETE ÖZEL