113 Tevbe suresi

113 (9). SÛRE

TEVBE SÛRESİ
113 (9). TEVBE SÛRESİ
MEDENÎ, 129 ÂYET
GİRİŞ
Adını, 102-118. âyetlerde detaylı olarak geçen “tevbe” konusundan alan
sûrenin, Medîne'de 113. sırada indiği kabul edilir. 113 ve 128-129. âyetlerin
Mekkî olduğuna dair görüşler de vardır.1
İçerisinde bulunan farklı konular nedeniyle bu sûre; Berâe, Tevbe,
Mukaşkışe, Mübasire, Müşerride, Muhziye, Fâdıha, Müsîra, Hâfira, Münekkile,
Müdemdime ve Azâb sûresi olarak da isimlendirilmiştir.2
Sûre İslâmî hacc'daki bildiri ile başlar. Daha sonra savaş, infak, velâyet, tevbe,
münâfıkların durumunun beyânı, Tebük seferi öncesi ve sonrası meselelerin
açıklaması ve değerlendirmesi gibi konular yer alır.
Sûrenin içeriğinden, Tebük seferiyle ilgili âyetlerin dışındakilerin farklı
zamanlarda indiği anlaşılır.
Mushaf'ı tertip eden heyet, bu sûrenin başına besmele koymamıştır. Bunun
nedeni kaynaklarda şöyle açıklanır:

1) Araplar câhiliye döneminde, eğer kendileriyle bir kavim arasında bir

antlaşma bulunup da onlar bu antlaşmayı bozmak istediklerinde kavme, besmelesiz
bir mektup yazmaları adetleri idi. İşte Tevbe sûresi de Peygamber (s.a) ile müşrikler
arasındaki antlaşmayı bozmak üzere nâzil olunca, Peygamber (s.a) bu sûreyi Ali b.
Ebî Tâlib (r.a) ile birlikte gönderdi. O da bu sûreyi hacc mevsiminde Araplara
okudu. Arapların ahdi bozarken besmele okumamak şeklindeki uygulanagelen
adetlerine uygun olarak o da besmele okumadı.

2) Nesâî rivâyetle der ki: Bize Alımed anlattı dedi ki, bize Muhammed b. el-
Müsenna, Yahyâ b. Sa‘îd'den anlattı, Yahyâ dedi ki: Bize Avf anlattı dedi ki: Bize
Yezîd el-Rukaşi anlattı, dedi ki: Bize İbn Abbâs dedi ki: Ben, Osman'a şöyle dedim:
“el-Enfâl sûresi Mesânî'den, Berae [Tevbe] sûresi de Miûndan olduğu hâlde onları
arka arkaya yazmaya; Bismillâhi'r-rahmâni'r-rahîm satırını da yazmayarak bu sûreyi
yedi uzun sûre [es-Sebu't-Tivâl] arasına yazmaya sizi iten sebep nedir?” Osman
dedi ki: “Rasûlullah'a (s.a) bir şey nâzil oldu mu, nezdinde bulunan yazıcılardan
birisini çağırır ve, “Siz bunu şu şu hususun söz konusu edildiği sûreye koyun”
buyururdu. Ona, birden çok âyet-i kerîme nâzil de olur ve yine, “Bu âyetleri içinde
şu şu hususların söz konusu edildiği sûreye koyun” derdi. el-Enfâl sûresi de
Medîne'de hicretten sonra ilk nâzil olanlardandı. Berae [et-Tevbe] ise, Kur’ân'ın son
nâzil olan sûrelerindendir. Bunun söz konusu ettiği hususlar, öbürünün söz konusu
ettiği hususları andırıyordu. Rasûlullah (s.a) ise bize, onun ötekinden olduğunu
açıklamaksızın vefat etti. Ben de onun [Tevbe'nin] ondan [el-Enfâl'den] olduğunu
zannettim. İşte bundan dolayı her iki sûreyi yanyana getirdim ve aralarına
Bismillâhi'r-rahmâni'r-rahîm satırını yazmadım.” Bu hadisi, Ebû Îsâ et-Tirmizî de
rivâyet etmiş olup, “Bu hasen bir hadistir” demiştir.

1
Suyûtî, el-İtqân.
2
Zemahşerî, el-Keşşâf.

1
 3) Üçüncü görüş, yine Osman'dan (r.a) rivâyet edilmiştir. Mâlik de, İbn Vehb,
İbnu'l-Kâsım ve İbn Abdi'l-Hakem'in rivâyetine göre şöyle demiştir: “Bu sûrenin
baş tarafları (vahiyle) kaldırılınca, Bismillâhi'r-rahmâni'r-rahîm de onlarla birlikte
kaldırıldı.” Bu görüş, ayrıca İbn Aclân'dan rivâyet edilmiştir. Ona göre Tevbe
sûresi, Bakara sûresi kadar veya ona yakındı. Onun bir bölümü gittiğinden dolayı,
her iki sûre arasına Bismillâhi'r-rahmâni'r-rahîm yazılmadı. Sa‘îd b. Cübeyr de der
ki: “Tevbe sûresi, Bakara sûresi gibi idi.”

4) Hârice, Ebû İsmet ve başkalarının görüşü olup şöyle demişlerdir: “Hz.

Osman'ın halifeliği döneminde Mushaf'ı yazdıklarında Rasûlullah'ın (s.a) ashâbı
arasında görüş ayrılığı ortaya çıktı. Kimileri, ‘Berae ve Enfâl tek bir sûredir’ derken,
kimileri ‘Bunlar iki ayrı sûredir’ dedi. ‘Bunlar iki ayrı sûredir’ diyenlerin görüşü
dolayısıyla iki sûre arasında bir boşluk bırakıldı ve ‘Bunlar tek bir sûredir’
diyenlerin görüşü dolayısıyla da Bismillâhi'r-rahmâni'r-rahîm yazılmadı. Böylelikle
her iki kesim de buna razı oldu ve her iki kesimin de Mushaf'ta delilleri tesbit
edilmiş oldu.”

5) Abdullah b. Abbâs dedi ki: Ali b. Ebî Tâlib'e, “Niçin Tevbe sûresi'nde
Bismillâhi'r-rahmâni'r-rahîm yazılmadı?” diye sordum, şu cevabı verdi: “Çünkü,
Bismillâhi'r-rahmâni'r-rahîm bir emandır. Tevbe ise kılıç [savaş emri] ile nâzil
olmuştur. Onda eman diye bir şey yoktur.” Bu manada bir açıklama el-
Müberred'den rivâyet edilmiştir. O da şöyle der: “Bundan dolayı ikisi bir arada
olmaz, çünkü “Bismillâhi'r-rahmâni'r-rahîm” bir rahmettir. Tevbe sûresi ise gazap
olarak nâzil olmuştur.” Süfyân'dan da benzeri bir görüş rivâyet edilmiştir. Süfyân b.
Uyeyne der ki: “Bu sûrenin baş tarafına Bismillâhi'r-rahmâni'r-rahîm'in yazılmayış
sebebi, besmelenin rahmet oluşundan dolayıdır. Rahmet ise bir emandır. Bu sûre ise
münâfıklar hakkında ve kılıç ile inmiştir. Münâfıkların ise emanı yoktur.

Besmelenin yazılmayış sebebi hususunda sahih olan Hz. Cebrâîl'in bu sûre

ile birlikte besmeleyi indirmemiş olmasıdır.3
RAHMÂN, RAHÎM ALLAH ADINA
MEAL:

1-2. Allah'tan ve Elçisi'nden ahitleştiğiniz müşriklere bir ültimatom: “Artık

yeryüzünde dört ay daha rahat dolaşın. Ve kesinlikle kendinizin, Allah'ı aciz
bırakan olmadığını ve kesinlikle, Allah'ın, kâfirleri rezil-rüsvay eden olduğunu
bilin.”

3-4. Ve “en büyük hacc” günü, müşriklerden ahitleştiğiniz, size hiçbir

eksiklik yapmamış ve sizin aleyhinize hiçbir kimseyle yardımlaşmamış kimseler
hariç, şüphesiz Allah'ın ve O'nun Elçisi'nin müşriklerden berî [ilişiksiz] olduğuna
dair Allah'tan ve Elçisi'nden insanlara bir bildiri: “Artık eğer tevbe ederseniz, bu,
sizin için hayırlıdır. Ve eğer sırt çevirirseniz o zaman şüphesiz kendinizin, Allah'ı
acizleştiren olmadığını biliniz.” Şu küfretmiş kişilere de acıklı bir azabı müjdele!
Artık siz de müddetlerine kadar ahitlerini tamamlayın. Şüphesiz Allah, takvâlı
davrananları sever.
5. Şu haram aylar çıktığı zaman da o müşrikleri nerede bulursanız
öldürün, onları yakalayın, hapsedin ve her gözetleme yerinde onlar için oturun.

3
Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi'l-Kur’ân.

2
Artık, eğer tevbe ederlerse, salâtı ikâme ederlerse ve zekâtı verirlerse artık onların
yollarını serbest bırakın. Şüphesiz Allah gafûr'dur, rahîm'dir.

6. Eğer müşriklerden herhangi biri aman dilerse, Allah'ın kelâmını

dinlemesi için ona aman ver. Sonra onu güvenli yerine ulaştır. Bu, şüphesiz onların
bilmeyen bir toplum olmaları nedeniyledir.

7. Mescid-i Harâm yanında ahitleştikleriniz hariç, o müşrikler için Allah

katında ve Elçisi katında herhangi bir ahd nasıl olabilir? Artık onlar size karşı,
doğru durdukça siz de onlara karşı doğru olun. Şüphesiz Allah, takvâlı davrananları
sever.

8-10. Nasıl olabilir ki? Ve eğer onlar, size üstünlük sağlarlarsa, sizin
hakkınızda bir yemin ve antlaşma gözetmezler. Ağızlarıyla sizi hoşnut etmeye
çalışırlar, kalpleri ise dayatır. Ve onların çoğu fâsıktırlar: Onlar, Allah'ın âyetlerini
çok az bir bedelle sattılar da O'nun [Allah'ın] yolundan alıkoydular. Şüphesiz onlar,
yapmış oldukları kötü olanlardır. Onlar, herhangi bir mü’min hakkında yemin ve
antlaşma gözetmezler. Ve işte bunlar, haddi aşanların ta kendileridir.

11. Bundan sonra eğer tevbe ederlerse, salâtı ikâme ederlerse ve zekâtı
verirlerse, artık onlar, dinde kardeşlerinizdirler. Ve Biz, âyetleri, bilen bir toplum
için detaylandırıyoruz.
12. Ve eğer verdikleri sözden sonra yeminlerini bozar ve dininize dil
uzatırlarsa, vazgeçmeleri için o küfür öncüleriyle hemen savaşın. Şüphesiz onlar
için yeminler diye bir şey yoktur.
13. Yeminlerini bozan, Elçi'yi yurdundan çıkarmaya azmeden ve üstelik ilk
önce, size, kendileri başlayan bir toplumla savaşmaz mısınız? Yoksa onlara haşyet
mi duyuyorsunuz? Artık, eğer mü’min iseniz, Allah, Kendisine haşyet duymaya
daha layık olandır.
14-15. Onlarla savaşın ki Allah sizin ellerinizle onları cezalandırsın ve onları
rezil-rüsvay etsin. Sizi de, onlara karşı muzaffer kılsın ve mü’min bir toplumun
göğüslerine şifa versin, göğüslerinin kinini gidersin. Allah dilediğinin tevbesini de
kabul eder. Ve Allah, alîm'dir, hakîm'dir.
16. Sizden çaba harcayanları, Allah'ın, Elçisi'nden ve inananların
astlarından sırdaş [can dostu] edinmeyenleri Allah bilmeden [ortaya çıkarmadan]
bırakılacağınızı mı sandınız? Ve Allah, yaptıklarınızdan çok iyi haberi olandır.
17. Müşrikler, kendi inkârlarına kendileri şâhit olup dururlarken Allah'ın
mescitlerini imar etmeleri söz konusu olamaz. İşte onlar, işleri boşa gitmiş
kimselerdir. Ve onlar ateş içinde sürekli kalacaklardır.
18. Allah'ın mescitlerini, ancak Allah'a ve âhiret gününe inanan, salâtı
ikâme eden, zekâtı veren ve sadece Allah'a haşyet duyan kimseler imar ederler.
Artık işte onların, hidâyet üzere olanlardan olmaları umulur.

19. Siz hacc yapanın sulanmasını ve Mescid-i Harâm'ı imar etmeyi, Allah'a
ve âhiret gününe iman eden ve Allah yolunda cihad eden kimse gibi mi
kılıyorsunuz? Bunlar, Allah katında eşit olamazlar. Ve Allah, zâlimler toplumuna
hidâyet etmez.

28. Ey iman eden kimseler! Müşrikler sadece bir pisliktirler. Artık bu

yıllarından sonra Mescid-i Harâm'a yaklaşmasınlar. Eğer yoksulluktan korktuysanız

3
da Allah sizi dilediğinde lütuf ile yakında zenginleştirecektir. Şüphesiz Allah en iyi
bilen, en iyi yasa koyandır.
29. Kendilerine kitap verilenlerden, Allah'a ve âhiret gününe inanmayan,
Allah'ın ve Elçisi'nin haram kıldığını haram tanımayan ve hakk dini din edinmeyen
kimseler ile, alçalmış oldukları hâlde elden cizye verene kadar savaşın.
31. Onlar, Allah'ın astlarından bilginlerini, rahiplerini ve Meryem oğlu
Îsâ'yı kendilerine rabbler edindiler. Oysa onlar sadece bir tek olan ilâh'a ibâdet
etmekle emrolunmuşlardı. Allah'tan başka ilâh diye bir şey yoktur. O, müşriklerin
ortak koştuğu şeylerden de münezzehtir.
32. Onlar, Allah'ın nûrunu ağızlarıyla söndürmek istiyorlar. Hâlbuki Allah,
sadece, kâfirler hoş görmeseler de Kendi nûrunu tamamlamaya dayatıyor.

20. İman eden, hicret eden ve mallarıyla, canlarıyla Allah yolunda cihad
edenler, Allah katında derece bakımından daha büyüktür. İşte bunlar, kurtulanların
ta kendileridir.

21-22. Onların Rabbi, onları Kendi katından bir rahmet, bir rıza ve içinde
ebedî olarak kalmak üzere, içinde tükenmez nimetler bulunan kendilerine ait
cennetlerle müjdeler. Şüphesiz Allah, katında çok büyük mükâfât olandır.

23. Ey iman etmiş kimseler! Eğer babalarınız ve kardeşleriniz imana

karşılık küfrü seviyorlarsa, onları velîler edinmeyiniz. Sizden her kim de onları
velîleştirirse, artık işte onlar zâlimlerin ta kendileridir.

25. Andolsun ki, Allah birçok yerde ve Huneyn Günü size yardım etti. Hani
çokluğunuz size güven vermişti de onun size bir faydası olmamış ve yeryüzü bütün
genişliğine rağmen size dar gelmişti. Sonra da arkası dönenler hâlinde kaçmıştınız.

26. Sonra Allah, Elçisi'nin üzerine ve mü’minlerin üzerine kalbi teskin eden
güven ve yatışma duygularını; morallerini indirdi ve sizin görmediğiniz ordular
indirdi. Küfreden kimseleri de azaba uğrattı. Ve işte bu, o kâfirlerin cezasıdır.

27. Sonra, bunun [bütün bu olup bitenlerin] arkasından Allah, dilediği

kimseye dönüş nasip eder. Ve Allah çok bağışlayıcıdır, çok merhamet edicidir.

30. Ve Yahûdiler, “Uzeyr Allah'ın oğludur” dediler. Hristiyanlar da,

“Mesih Allah'ın oğludur” dediler. Bu, onların ağızlarıyla geveledikleri sözler olup,
güya bununla, daha önce yaşayan inkârcıların sözlerini taklit ediyorlar. Allah,
onlarla savaşmıştır. Nasıl da döndürülüyorlar!
33. O [Allah], ortak koşanlar hoşlanmasa da, kendisini, din'in; onun [dinin]
hepsinin üzerine ortaya koyması için Elçisi'ni hidâyetle ve hakk din ile gönderendir.
34. Ey iman etmiş kişiler! Şüphesiz, hahamlardan, rahiplerden bir çoğu
kesinlikle insanların mallarını hakksız yere yerler ve Allah yolundan saptırırlar. Ve
altın ve gümüşü yığıp da onları Allah yolunda harcamayan kimseler; hemen onlara
acıklı bir azabı müjdele!
35. O gün, onların [altın ve gümüşlerin] üstü cehennem ateşinde
kızdırılacak da bunlarla alınları, yanları ve sırtları dağlanacak: “İşte bu kendi
canınız için saklayıp biriktirdiğiniz şeydir. Haydi şimdi tadın şu biriktirmiş
olduğunuz şeyleri!”

4
 24. De ki: “Eğer ki babalarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz,
aşiretiniz [akrabalarınız, kabileniz], elde ettiğiniz mallar, kesata uğramasından
ürperdiğiniz ticaret, hoşlandığınız meskenler, size Allah'tan, O'nun Elçisi'nden ve
O'nun yolunda cihaddan daha sevimli ise, artık Allah emrini getirinceye kadar
bekleyiniz. Ve Allah fâsıklar kavmine hidâyet etmez.
36. Şüphesiz Allah katında; gökleri ve yeri yarattığı günkü Allah'ın
yazısında, ayların sayısı, ay olarak on ikidir. Bunlardan dördü haramlardır. İşte bu
koruyan dindir. Bu sebeple onlarda [haram aylarda] kendinize zulmetmeyiniz. Ve
sizinle toptan savaşan müşriklerle siz de toptan savaşın. Ve şüphesiz Allah'ın
muttakiler ile beraber olduğunu bilin.
37. O “nesi”, ancak küfürde fazlalıktır ki, onunla küfretmiş kimseler
şaşırtılır; Allah'ın haram kıldığının sayısına uydursunlar da Allah'ın haram kıldığını
helâl kılsınlar diye onu bir yıl helâl, bir yıl haram sayarlar. Kendilerine amellerin
kötülüğü süslenip güzel gösterildi. Ve Allah, kâfirler toplumuna hidâyet etmez.
38. Ey iman etmiş kişiler! Ne oldu ki size, “Allah yolunda savaşa çıkın”
denildiği zaman yere ağırlaşıp kaldınız [çakılıp kaldınız]. Âhiretten cayıp basit
hayata mı razı oldunuz? Ama âhirettekine göre, bu basit hayatın kazanımı pek azdır.
39. Eğer savaşa çıkmazsanız, O [Allah], sizi acıklı bir azap ile azaplandırır
ve yerinize başka bir toplumu getirir ve siz O'na zarar diye bir şey veremezsiniz. Ve
Allah, her şeye en iyi güç yetirendir.
40. Eğer siz o'na [Elçi'ye] yardım etmezseniz, bilin ki Allah o'na kesinlikle
yardım etmiştir. Hani o küfretmiş kişiler, o'nu ikinin ikincisi olarak çıkarmışlardı.
Hani ikisi mağarada idiler. Hani o, arkadaşına “Üzülme, şüphesiz Allah bizimle
beraberdir” diyordu. Bunun üzerine Allah, o'nun üzerine kalbi teskin eden güven ve
yatışma duygularını; morallerini indirmiş, o'nu sizin görmediğiniz askerlerle
güçlendirmiş ve küfreden kişilerin sözünü en alçak kılmıştı. Allah'ın kelimesi de en
yücenin ta kendisidir. Ve Allah, azîz'dir, hakîm'dir.
41. Hafif teçhizatla ve ağırlıklı olarak savaşa çıkın ve mallarınızla,
canlarınızla Allah yolunda cihad edin. Eğer bilirseniz bu sizin için daha hayırlıdır.

42. Eğer o [sefer], yakın bir kazanç ve sıradan bir sefer olsaydı, onlar
kesinlikle seni izlerlerdi. Fakat o meşakkatli iş kendilerine uzak geldi. Bununla
beraber, “Bizim de gücümüz yetseydi, kesinlikle sizinle beraber elbette çıkardık”
diye Allah'a yemin edecekler –kendilerini helâk ediyorlar– ve Allah biliyor ki onlar,
kesinlikle yalıncılardır.

43. Allah seni affetti. Doğru söyleyenler, sana iyice belli oluncaya ve sen
yalancıları bilinceye kadar, niçin onlara izin verdin?

44. Allah'a ve âhiret gününe inanan kimseler, mallarıyla ve canlarıyla cihad

etmeye senden izin istemezler. Ve Allah, o muttakileri en iyi bilendir.

45. Senden izin isteyenler, sadece Allah'a ve âhiret gününe inanmayan ve

kalpleri şüpheye düşüp de şüphelerinin içinde bocalayıp duran kişilerdir.

46. Ve eğer çıkışı isteselerdi, kesinlikle onun [çıkış] için birtakım hazırlık
yaparlardı. Fakat Allah, onların gönderilmelerini hoş görmedi de onları yoldan
alıkoydu. –Ve “Oturun oturanlarla beraber!” denildi.–

5
 47. Eğer sizin içinizde çıkmış olsalardı, sadece bozgunculuğu artıracaklardı
ve kesinlikle aranıza fitne sokmak için koşacaklardı. İçinizde onlara kulak
verecekler de vardı. Ve Allah, o zâlimleri çok iyi bilendir.

48. Andolsun ki, onlar, bundan önce de fitne çıkarmak istediler ve sana
türlü işler çevirdiler. Nihâyet hakk geldi ve onlar istemedikleri hâlde Allah'ın emri
açığa çıktı.

49. Onlardan bazı kimseler, “Bana izin ver, beni fitneye düşürme [başımı
belaya sokma]!” derler. Gözünüzü açın! Onlar fitnenin içine düştüler. Cehennem de
o kâfirleri çepeçevre kuşatıcıdır.

50. Eğer sana bir iyilik dokunursa fenalarına gider. Eğer sana bir musibet
dokunursa, “Biz kesinlikle işimizi [tedbirimizi] önceden almıştık” derler. Ve onlar
sevinenler olarak yan çizip giderler.
51. De ki: “Hiçbir zaman bize Allah'ın bizim için yazdığından başkası
dokunmaz. O, bizim mevlâmızdır. Onun için mü’minler yalnızca Allah'a tevekkül
etsinler.”

52. De ki: “Siz, bize iki güzelliğin birinden başkasını mı gözetirsiniz? Biz
ise size Allah'ın Kendi katından veya bizim elimizle bir azap indirmesini
gözetiyoruz. Haydi siz gözetedurun, şüphesiz biz de sizinle beraber gözetenleriz.”

53. De ki: “İsteyerek veya istemeyerek infak edin; sizden hiçbir zaman
kabul edilmeyecektir. Şüphesiz siz fâsıklar toplumu oldunuz.”

54. Ve onların infaklarının kendilerinden kabul olunmasına, sadece, onların

Allah'a ve O'nun Elçisi'ne küfretmeleri ve salâta sadece tembel tembel gitmeleri,
infaklarını da ancak istemeyerek yapmaları engel oldu.

55. Öyleyse onların malları ve evlatları seni imrendirmesin. Ancak Allah,

bunlarla, onları basit yaşamda cezalandırmak, onlar kâfir iken benliklerini çıkarmak
istiyor.

56. Sizden olmadıkları hâlde, şüphesiz kendilerinin kesinlikle sizden

olduğuna dair Allah'a yemin de ederler. Velakin onlar, korkup duran bir topluluktur.

57. Eğer onlar, sığınacak bir yer veya barınacak mağaralar veyahut
girilecek bir delik bulsalardı, kesinlikle başlarını dikerek o tarafa doğru yönelirlerdi.
58. Onlardan bazıları da, sadakalar hakkında sana dil uzatan kimselerdir.
Ki, o sadakalardan kendilerine verilmişse hoşnut olurlar, verilmemişse hemen
öfkeleniverirler.
59. Ve keşke onlar, Allah ve Elçisi'nin kendilerine verdiğine razı olsalardı.
Ve “Bize Allah yeter. Allah yakında bize lütuf verecektir, Elçisi de. Şüphesiz biz,
sadece Allah'a rağbet edenleriz” deselerdi.
60. Kesinlikle, Allah tarafından bir fariza [taksim/zorunlu görev] olarak;
sadakalar [kamunun gelirleri] ancak, fakirler, miskinler [yoksullar, işsizler] o iş
üzerine çalışan görevliler [kamu görevlileri], müellefe-i kulûb [kalpleri İslâm'a
ısındırılacaklar], boyunduruktakiler [özgürlüğü olmayan köleler], ağır borç

6
altındakiler, Allah yolundakiler [askerler, öğrenci ve öğretmenler], yolda kalmışlar
içindir. Allah her şeyi en iyi bilendir ve en iyi yasa koyandır.

61. Yine onlardan bazıları, Peygamber'i inciten ve “O, bir kulaktır!” diyen
kimselerdir. De ki: “Sizin için bir hayır kulağıdır; Allah'a inanır, mü’minlere inanır
ve sizden iman edenlere de bir rahmettir.” Ve Allah'ın Elçisi'ni inciten kimseler,
acıklı bir azap kendileri için olanlardır.

62. Sizi hoşnut etmek için, sizin için Allah'a yemin ederler. Bunlar eğer
mü’min iseler Allah'ı ve Elçisi'ni razı etmeleri daha doğrudur.

63. Şüphesiz kim Allah ve Elçisi'yle boy ölçüşmeye kalkarsa, şüphesiz

onun için içinde ebedî kalanlar olarak cehennem ateşi olduğunu bilmediler mi? İşte
bu, en büyük rüsvaylıktır.

64. Münâfıklar, kalplerindeki şeyleri kendilerine haber verecek bir sûrenin

üzerlerine indirilmesinden çekinirler. De ki: “Siz, alay edin! Şüphesiz Allah, sizin
çekindiğiniz şeyi ortaya çıkarandır.”

65. Ve eğer onlara sorsaydın, kesinlikle “Biz sadece dalmıştık, oyun

oynuyorduk” diyecekler. De ki: “Allah, âyetleri ve Elçisi ile mi alay ediyordunuz?”
66. Özür dilemeyin, siz “İman ettik” dedikten sonra kesinlikle küfrettiniz.
Sizden bir kısmını affetsek bile, şüphesiz kendileri günah işleyen kimseler oldukları
için azaplandıracağız.
67. Münâfık erkekler ve münâfık kadınlar birbirlerindendir; kötülüğü
emreder, iyilikten sakındırırlar ve ellerini sıkı tutarlar [cimrilik ederler]. Allah'ı terk
ederler de, Allah da onları terk ediverir. Gerçekten de münâfıklar fâsık kimselerin ta
kendileridir.
68. Allah, münâfık erkek ve münâfık kadınlara ve inkârcılara, içinde
temelli kalanlar olarak cehennem ateşini vaat etmiştir. O, onlara yeter. Ve Allah
onlara lânet etmiştir! Ve onlara kalıcı bir azap vardır.
69. Siz de tıpkı kendinizden önceki, sizden daha güçlü, kuvvetli, mal ve
evlatça sizden daha varlıklı ve de paylarına düşen kadar yararlanan kimseler
gibisiniz. İşte siz de sizden öncekiler paylarına düşen kadarıyla nasıl yararlanmak
istedilerse siz de onlar gibi payınıza düşen kadarıyla yararlanmak istediniz. Siz de
dalanlar gibi daldınız. İşte bunların, dünyada ve âhirette amelleri boşa gitti ve işte
bunlar hüsrana uğrayanların ta kendileridir.
70. Onlara, kendilerinden önceki kişilerin; Nûh'un kavmi'nin, Âd'ın,
Semûd'un, İbrâhîm'in kavmi'nin, Medyen ashâbı'nın ve mü’tefikelerin [alt-üst olmuş
kentlerin] haberi gelmedi mi? Onlara elçileri açık delillerle gelmişlerdi. Ve sonra
Allah onlara zulmeden değildi. Velâkin onlar kendilerine zulmediyorlardı.
71. İnanan erkekler ve inanan kadınlar; bunların bazısı bazılarının
velîleridirler. Bunlar ma‘rûfu emrederler, münkerden vaz geçirirler, salâtı ikâme
ederler, zekâtı verirler, Allah'a ve O'nun Elçisi'ne itaat ederler. İşte bunlar; Allah
onlara rahmet edecektir. Şüphesiz Allah, azîz'dir, hakîm'dir.
72. Allah, mü’min erkeklere ve mü’min kadınlara, içinde sürekli kalanlar
olarak altlarından ırmaklar akan cennetler ve adn cennetlerinde hoş meskenler vaat
etti. Allah'ın rızası ise daha büyüktür. İşte bu, çok büyük kurtuluşun ta kendisidir.
73. Ey Peygamber! İnkârcılar ve münâfıklar ile cihad et. Ve onlara karşı
sert ol. Onların barınma yerleri de cehennemdir. Ve o, ne kötü bir oluş yeridir!

7
 74. Onlar, söylemediklerine, Allah'a yemin ederler. Hâlbuki onlar, o küfür
kelimesini kesinlikle söylediler. İslâmlaşmalarından sonra da kâfir oldular. Ve nail
olamadıkları şeyleri çok istediler. Onlar, sadece, Allah'ın ve Elçisi'nin onları
[mü’minleri] O'nun [Allah'ın] lütfundan zenginleştirmiş olmasından kinlendiler.
Artık, eğer tevbe ederlerse kendileri için hayırlı olur. Eğer geri dururlarsa da Allah
onları dünyada ve âhirette çok acıklı bir azap ile azaplandıracaktır. Yeryüzünde
onlar için bir velî ve iyi bir yardımcı da yoktur.
75. Ve onlardan bazıları, “Eğer Allah lütfundan bize verirse, mutlaka
bağışta bulunacağız ve kesinlikle iyilerden olacağız” diye Allah'a söz veren
kimselerdir.
76. Sonra, ne zaman ki Allah onlara lütfundan verir, onda cimrilik ederler
ve yüz çevirerek geri dururlar.
77. Sonunda Allah'a vaat ettikleri şeylerde sözlerini tutmadıkları ve yalan
söyledikleri için, O da Kendisiyle karşılaşacakları güne kadar kalplerinde sürüp
gidecek bir münâfıklık yerleştirerek onları cezalandırdı.
78-79. Şüphesiz onlar; mü’minlerden, sadakalardan kendi gönülleriyle bağışta
bulunanlara ve güçlerinin yettiğinden fazlasını bulamayanlara dil uzatan, sonra da
onlarla alay eden kimseler, Allah'ın, onların sırlarını ve fısıltılarını bilip durduğunu
ve şüphesiz Allah'ın bütün bilinmeyenlerin çok iyi bilicisi olduğunu bilmediler mi?
Allah, onları maskaraya çevirmiştir. Ve onlar için çok acıklı bir azap vardır.
80. Onlar için ister mağfiret dile, ister mağfiret dileme. Onlar için yetmiş
kere mağfiret dilesen de yine Allah onları bağışlamayacaktır. Bu, onların Allah'ı ve
Rasûlü'nü inkâr etmeleri nedeniyledir. Allah, fâsıklar kavmine kılavuzluk etmez.

81. O geri bırakılanlar, Allah'ın Elçisi'ne karşıt olarak oturmalarıyla

ferahladılar ve mallarıyla, canlarıyla Allah yolunda cihad etmekten hoşlanmadılar,
bir de, “Bu sıcakta savaşa çıkmayın” dediler. De ki: “Cehennem ateşi daha sıcaktır.”
Keşke iyice kavrayıp anlayabilselerdi.

82. Artık kazandıkları günahın cezası olarak, çok az gülsünler, çok çok
ağlasınlar.

83. Eğer Allah, seni onlardan bir tâifenin yanına döndürür de onlar çıkmak
için senden izin isterlerse, de ki: “Artık siz hiçbir zaman benimle beraber asla
çıkmayacaksınız. Ve hiçbir zaman benimle birlikte düşmanla savaşmayacaksınız.
Şüphesiz siz ilkinden oturup kalmaktan hoşlanıyordunuz. Artık geride kalanlarla
beraber oturup kalın!”

84. Ve onlardan ölen biri için destek olma, onun kabrinin üzerine dikilme.
Şüphesiz onlar, Allah'a ve O'nun Elçisi'ne küfredenlerdir. Ve onlar, fâsık olarak
ölmüşlerdir.

85. Onların malları ve evlatları da seni imrendirmesin. Allah, ancak onları

dünyada bunlarla cezalandırmayı ve onlar kâfir iken canlarının güçlükle çıkmasını
istiyor.

86, 87.Ve “Allah'a iman edin ve Elçisi ile birlikte cihad edin” diye bir sûre
indirildiği zaman, onlardan güç [mal, mülk, evlat] sahibi olanlar senden izin
istediler ve “Bırak bizi oturanlarla beraber olalım” dediler. Geri kalanlarla birlikte

8
olmayı seçtiler. Onların kalpleri de damgalandı/mühürlendi. Artık onlar iyice
kavrayıp anlamazlar.

88. Fakat Elçi ve o'nunla beraber olan inanmış kimseler mallarıyla,

canlarıyla cihad ettiler. Ve işte onlar, bütün hayırlar kendilerinin olanlardır. Ve işte
onlar, felâh bulanların ta kendisidir.

89. Allah onlar için içinde sürekli kalanlar olarak, altından ırmaklar akan
cennetler hazırladı. İşte bu, o çok büyük kurtuluştur.

90. Bedevî Araplardan özür beyân edenler, kendilerine izin verilmesi için
geldiler. Allah'a ve Elçisi'ne yalan söyleyenler de oturup kaldılar. Bunlardan kâfir
olan kimselere yakında çok acıklı bir azap dokunacaktır.

91-92. Allah ve Elçisi için samimi oldukları takdirde, zayıflara, hastalara ve de

infak edecek bir şey bulamayan kimselere, bir de kendilerini bindiresin diye sana
geldiklerinde, “Sizi üzerine bindirecek bir şey bulamıyorum” dediğin zaman, infak
edecekleri bir şey bulamadıklarından dolayı üzülüp gözlerinden yaş döke döke geri
dönüp giden kimselere bir günah yoktur. Muhsinler [iyilik, güzellik üretenler]
aleyhine bir yol yoktur. Allah çok bağışlayandır, çok merhamet edendir.

93. Yol, ancak o zengin oldukları hâlde senden izin isteyen kimselerin
aleyhinedir. Bunlar geride kalanlarla birlikte olmaya razı oldular. Allah da onların
kalpleri üzerine damga/mühür bastı. Bundan dolayı onlar bilmezler.

94. Kendilerine döndüğünüz zaman size özür beyân edecekler. De ki:

“Özür beyân etmeyin. Size kesinlikle inanmayız. Allah bize, sizin haberlerinizden
önemli haberler verdi.” Bundan sonra da Allah ve Elçisi işinizi görecektir. Daha
sonra da görünmeyeni ve görüneni bilene [Allah'a] döndürüleceksiniz. Sonra da O,
size yapmış olduklarınızı haber verecektir.

95. Kendilerine döndüğünüz zaman, onlardan mesafelenmeniz için, size

Allah'a yemin edecekler. Siz de onlardan hemen mesafelenin. Şüphesiz onlar
pisliklidir. Kazandıklarının cezası olarak varacakları yer de cehennemdir.

96. Kendilerinden razı olasınız diye size yemin ederler. Artık eğer siz
onlardan razı olursanız da bilin ki Allah şüphesiz o fâsıklar toplumundan razı
olmaz.

97. Bedevî Araplar, inkâr ve münâfıklık bakımından daha çetin; Allah'ın,

Elçisi'ne indirdiklerinin sınırlarını bilmemeye daha yatkındırlar. Allah da en iyi
bilen, en iyi ilke koyandır.

98. Bedevî Araplardan kimi de var ki, infak ettiğini zorla ödenmiş borç
sayar ve size belâlar bekler. –O çirkin bela kendi üzerlerine!– Ve Allah en iyi
işitendir, en iyi bilendir.

99. Yine bedevî Araplardan kimi de vardır ki, onlar, Allah'a ve âhiret
gününe inanır ve harcadığını Allah katında yakınlıklar ve Elçi'nin destekleri edinir

9
[sayar]. Gözünüzü açın! Şüphesiz bu, onlar için bir yakınlıktır. Allah onları yakında
rahmetine girdirecektir. Şüphesiz Allah gafûr'dur, rahîm'dir.
100. Muhâcir ve Ensâr'dan ilk önce öne geçenler ve iyileştirme-güzelleştirme
ile onları izleyen kimseler; Allah onlardan razı oldu, onlar da O'ndan razı oldular.
Ve O [Allah], onlara, içlerinde temelli kalıcılar olarak altlarından ırmaklar akan
cennetler hazırladı. İşte bu, büyük bir kurtuluştur.
101. Ve yanınızda bedevî Araplardan münâfıklar var. Medîne halkından da
münâfıklığa iyice alışmış olanlar var. Onları sen bilmezsin, Biz biliriz onları. İki kez
azap edeceğiz onlara, sonra da çok büyük bir azaba döndürüleceklerdir.
102. Diğerleri de günahlarını itiraf ettiler. Sâlih bir amelle diğer kötüyü
karıştırdılar. Olur ki Allah onların tevbelerini kabul eder. Şüphesiz Allah gafûr'dur,
rahîm'dir.
103. Onların mallarından sadaka al ki, onunla [sadaka ile] kendilerini
temizlersin ve arındırırsın. Bir de onlara destek ol. Şüphesiz senin desteğin onlar
için bir huzurdur. Allah en iyi işitendir, en iyi bilendir.

104. Onlar, Allah'ın, kullarından tevbeyi kabul ettiğini, sadakaları aldığını ve

Allah'ın, tevbeleri çok kabul edenin ve çok merhamet edenin ta kendisi olduğunu
bilmediler mi?

105. Ve de ki: “İşleyin! Artık Allah, Elçisi ve mü’minler işlerinizi

görecektir. Ve siz görünmeyeni ve görüneni bilene [Allah'a] döndürüleceksiniz.
Sonra O, işlemiş olduklarınızı size haber verecektir.

106. Ve diğerleri, Allah'ın emrine bırakılmış olanlardır. O, ya kendilerini

azaplandırır ya da tevbelerini kabul eder. Ve Allah en iyi bilendir, en iyi yasa
koyandır.

107. Ve zarar vermek, kâfirlik etmek, Müslümanların arasına ayrılık sokmak

ve daha önce Allah ve Elçisi'ne karşı savaş açmış olanlara gözcülük etmek için
mescit yapan şu kimseler, … “Biz en güzelden başka bir şey istemedik” diye yemin
de ederler. Allah da tanıklık eder ki, şüphesiz bunlar, kesinlikle yalancılardır.

108. Sen onun içinde ebediyen dikilme [görev yapma]! İlk gününde takvâ
üzerine kurulan mescit, elbette içinde dikilmene [görev yapmana] daha layıktır.
Onun içinde arınmayı seven er kişiler vardır. Allah da arınıcıları sever.

109. Peki, temelini Allah'tan takvâ ve hoşnutluk üzerine kurmuş olan kimse
mi hayırlıdır, yoksa temelini yıkılmak üzere olan bir uçurumun kenarına kurup da
onunla birlikte cehennemin ateşine yuvarlanan mı? Ve Allah zâlimler toplumuna
kılavuz olmaz.

110. Onların kalpleri parça parça olmadıkça, o kurdukları temelleri,

kalplerinde bir kuşku olarak kalıp kaybolmayacaktır. Ve Allah en iyi bilendir, en iyi
yasa koyandır.

111-112. Şüphesiz Allah, tevbe eden, ibâdet eden, hamd eden, seyahat
eden, o rükû eden, secde eden, ma‘rûfu emreden, kötülükten vazgeçiren, Allah'ın
hududunu koruyan inananlardan canlarını ve mallarını şüphesiz cenneti onlara
verme karşılığında satın almıştır: Onlar, Allah yolunda savaşırlar; sonra öldürürler

10
ve öldürülürler. Bu, O'nun [Allah'ın] Tevrât, İncîl ve Kur’ân'daki gerçek bir
vaadıdır. Ve sözünü, Allah'tan daha çok tutan kim vardır? Öyleyse, yaptığınız alış-
verişle sevinin. Ve işte bu, büyük kurtuluşun ta kendisidir. Ve mü’minlere müjde
ver!
113-114. Kendilerine, cehennem ashâbı oldukları iyice belli olduktan
sonra Peygamber'e ve iman etmiş kişilere, akraba bile olsalar, müşrikler için istiğfar
etmek yoktur. İbrâhîm'in babası için istiğfar etmesi de yalnızca ona vermiş olduğu
bir sözden dolayı idi. Sonra onun Allah için bir düşman olduğu kendisine açıkça
belli olunca ondan uzaklaştı. Şüphesiz İbrâhîm, çok içli, çok halîm birisi idi.

115. Allah, bir kavme hidâyet ettikten sonra, takvâlı davranacakları şeyleri
kendilerine ortaya koymadıkça onları saptırmaz. Şüphesiz Allah her şeyi en iyi
bilendir.

116. Hiç şüphesiz Allah, göklerin ve yeryüzünün mülkü yalnızca Kendisinin

olandır. O, diriltir ve öldürür. Sizin için O'nun astlarından bir velî ve bir yardımcı
yoktur.

117. Andolsun ki, Allah, Peygamber'e ve en zor saatinde o'na uyan

Muhâcirlerlere ve Ensâr'a, kendilerinden bir kısmının kalpleri az kalsın kayacak
gibi olmuşken tevbe nasip etti. Sonra da onların tevbelerini kabul etti. Şüphesiz O,
onlara çok şefkatlidir, çok merhametlidir.

118. Geri bırakılanlardan o üç kişinin de (tevbelerini kabul etti). Öyle ki,

yeryüzü bütün genişliğine rağmen onlara dar gelmeye başlamıştı, benlikleri de
kendilerini sıkıntıya sokmuştu. Allah'tan kurtuluşun, ancak Allah'a sığınmakta
olduğuna da iyiye inanmışlardı. Sonra O [Allah], onlara dönmeleri için tevbe nasip
etti de tevbelerini kabul etti. Şüphesiz ki Allah, tevbeleri çok çok kabul edenin, çok
merhametli olanın ta kendisidir.

119. Ey iman etmiş kimseler! Allah'a takvâlı davranın ve doğru kimselerle

birlikte olun.

120-121. Medîne halkı ve bedevî Araplardan civardakiler için, Allah'ın

Elçisi'nden geri kalmaları ve o'nun canından evvel kendi canlarını düşünmeleri
olacak şey değildir. İşte bu, Allah yolunda isabet eden her susuzluk, her yorgunluk
ve her açlık, kâfirleri öfkelendirecek ayak bastıkları her yer ve düşmana karşı elde
ettikleri her başarı karşılığında kendilerine mutlaka sâlih bir amel yazılmış olması,
yaptıkları küçük ve büyük her infak ve geçtikleri her vâdi karşılığında, mutlaka
kendileri için, yaptıkları işin daha güzeliyle Allah'ın kendilerini mükâfatlandırması
yazılmış olması sebebiyledir. Şüphesiz Allah muhsinlerin [iyilik-güzellik
üretenlerin] ödülünü zayi etmez.

122. Mü’minlerin, önlem almaları için, hepsinin birden topyekun ayrılmaları

da olmazdı. Öyleyse, dinde derin bilgi elde etmeleri, toplumları kendilerine
döndükleri zaman onları uyarmaları için onlardan her kesimden bir tâifenin
ayrılmaması gerekmez miydi?

11
 123. Ey iman etmiş kimseler! İnkârcılardan tehlike oluşturan kişiler ile
savaşın ve sizde bir sertlik bulsunlar. Ve şüphesiz Allah'ın takvâ sahipleri ile
birlikte olduğunu biliniz.
124. Ve bir sûre indirildiği zaman, içlerinden bir kimse, “O [indirilmiş sûre]
hanginizin imanını arttırdı?” der. Fakat iman etmiş kimselere gelince, o [inen sûre],
onların imanını arttırmıştır ve onlar sürekli olarak müjdelenip duruyorlar.
125. Kalplerinde bir hastalık olanlara gelince de; onların da pisliklerinin
içine pislik ilave etmiştir. Ve onlar kâfir olarak ölmüşlerdir.
126. Onlar her yıl bir veya iki kere şüphesiz kendilerinin
fitnelendirildiklerini [denendiklerini] görmüyorlar mı? Sonra da tevbe etmiyor ve
öğüt almıyorlar.
127. Bir sûre indirildiğinde, bazısı bazısına bakar, “Sizi bir kimse görüyor
mu?” Sonra sırt çevirir giderler. Gerçekten onlar, iyice anlayıp kavramayan bir
topluluk olmaları dolayısıyla, Allah onların kalplerini çevirmiştir.
128. Andolsun, içinizden size, sıkıntıya uğramanız kendisine ağır gelen, size
düşkün, sadece inananlara çok sevecen ve çok merhametli bir elçi gelmiştir.
129. Buna rağmen eğer uzaklaşırlarsa hemen de ki: “Bana Allah yeter.
O'ndan başka ilâh diye bir şey yoktur. Ben sadece O'na tevekkül ettim O, büyük
Arş'ın Rabbidir.”
TAHLİL:

1-2. Allah'tan ve Elçisi'nden ahitleştiğiniz müşriklere bir ültimatom:

“Artık yeryüzünde dört ay daha rahat dolaşın. Ve kesinlikle kendinizin, Allah'ı
aciz bırakan olmadığını ve kesinlikle Allah'ın, kâfirleri rezil-rüsvay eden
olduğunu bilin.”

3-4. Ve “en büyük hac” günü, müşriklerden ahitleştiğiniz, size hiçbir

eksiklik yapmamış ve sizin aleyhinize hiçbir kimseyle yardımlaşmamış kimseler
hariç, şüphesiz Allah'ın ve O'nun Elçisi'nin müşriklerden berî [ilişiksiz]
olduğuna dair Allah'tan ve Elçisi'nden insanlara bir bildiri: “Artık eğer tevbe
ederseniz, bu, sizin için hayırlıdır. Ve eğer sırt çevirirseniz o zaman şüphesiz
kendinizin, Allah'ı acizleştiren olmadığını biliniz.” Şu küfretmiş kişilere de acıklı
bir azabı müjdele! Artık siz de müddetlerine kadar ahitlerini tamamlayın.
Şüphesiz Allah, takvâlı davrananları sever.
5. Şu haram aylar çıktığı zaman da o müşrikleri nerede bulursanız
öldürün, onları yakalayın, hapsedin ve her gözetleme yerinde onlar için oturun.
Artık, eğer tevbe ederlerse, salâtı ikâme ederlerse ve zekâtı verirlerse artık onların
yollarını serbest bırakın. Şüphesiz Allah gafûr'dur, rahîm'dir.

6. Eğer müşriklerden herhangi biri aman dilerse, Allah'ın kelâmını

dinlemesi için ona aman ver. Sonra onu güvenli yerine ulaştır. Bu, şüphesiz
onların bilmeyen bir toplum olmaları nedeniyledir.

7. Mescid-i Harâm yanında ahitleştikleriniz hariç, o müşrikler için

Allah katında ve Elçisi katında herhangi bir ahd nasıl olabilir? Artık onlar size
karşı doğru durdukça, siz de onlara karşı doğru olun. Şüphesiz Allah takvâlı
davrananları sever.

8-10. Nasıl olabilir ki? Ve eğer onlar, size üstünlük sağlarlarsa, sizin
hakkınızda bir yemin ve antlaşma gözetmezler. Ağızlarıyla sizi hoşnut etmeye

12
çalışırlar, kalpleri ise dayatır. Ve onların çoğu fâsıktırlar: Onlar, Allah'ın
âyetlerini çok az bir bedelle sattılar da O'nun [Allah'ın] yolundan alıkoydular.
Şüphesiz onlar, yapmış oldukları kötü olanlardır. Onlar, herhangi bir mü’min
hakkında yemin ve antlaşma gözetmezler. Ve işte bunlar, haddi aşanların ta
kendileridir.

11. Bundan sonra eğer tevbe ederlerse, salâtı ikâme ederlerse ve zekâtı
verirlerse, artık onlar, dinde kardeşlerinizdirler. Ve Biz, âyetleri, bilen bir toplum
için detaylandırıyoruz.
12. Ve eğer verdikleri sözden sonra yeminlerini bozar ve dininize dil
uzatırlarsa, vazgeçmeleri için o küfür öncüleriyle hemen savaşın. Şüphesiz onlar
için yeminler diye bir şey yoktur.
13. Yeminlerini bozan, Elçi'yi yurdundan çıkarmaya azmeden ve üstelik
ilk önce, size, kendileri başlayan bir toplumla savaşmaz mısınız? Yoksa onlara
haşyet mi duyuyorsunuz? Artık, eğer mü’min iseniz, Allah, Kendisine haşyet
duymaya daha layık olandır.
14-15. Onlarla savaşın ki Allah sizin ellerinizle onları cezalandırsın ve
onları rezil-rüsvay etsin. Sizi de, onlara karşı muzaffer kılsın ve mü’min bir
toplumun göğüslerine şifa versin, göğüslerinin kinini gidersin. Allah dilediğinin
tevbesini de kabul eder. Ve Allah alîm'dir, hakîm'dir.
16. Sizden çaba harcayanları, Allah'ın Elçisi'nden ve inananların
astlarından sırdaş [can dostu] edinmeyenleri Allah bilmeden [ortaya
çıkarmadan] bırakılacağınızı mı sandınız? Ve Allah, yaptıklarınızdan çok iyi
haberi olandır.
17. Müşrikler, kendi inkârlarına kendileri şâhit olup dururlarken
Allah'ın mescitlerini imar etmeleri söz konusu olamaz. İşte onlar, işleri boşa
gitmiş kimselerdir. Ve onlar ateş içinde sürekli kalacaklardır.
18. Allah'ın mescitlerini, ancak Allah'a ve âhiret gününe inanan, salâtı
ikâme eden, zekâtı veren ve sadece Allah'a haşyet duyan kimseler imar ederler.
Artık işte onların, hidâyet üzere olanlardan olmaları umulur.

19. Siz hacc yapanın sulanmasını ve Mescid-i Harâm'ı imar etmeyi,

Allah'a ve âhiret gününe iman eden ve Allah yolunda cihad eden kimse gibi mi
kılıyorsunuz? Bunlar, Allah katında eşit olamazlar. Ve Allah, zâlimler toplumuna
hidâyet etmez.

28. Ey iman eden kimseler! Müşrikler sadece bir pisliktirler. Artık bu

yıllarından sonra Mescid-i Harâm'a yaklaşmasınlar. Eğer yoksulluktan
korktuysanız da Allah sizi dilediğinde lütuf ile yakında zenginleştirecektir.
Şüphesiz Allah en iyi bilen, en iyi yasa koyandır.
29. Kendilerine kitap verilenlerden, Allah'a ve âhiret gününe inanmayan,
Allah'ın ve Elçisi'nin haram kıldığını haram tanımayan ve hakk dini din
edinmeyen kimseler ile, alçalmış oldukları hâlde elden cizye verene kadar
savaşın.
31. Onlar, Allah'ın astlarından bilginlerini, rahiplerini ve Meryem oğlu
Îsâ'yı kendilerine rabbler edindiler. Oysa onlar sadece bir tek olan ilâh'a ibâdet
etmekle emrolunmuşlardı. Allah'tan başka ilâh diye bir şey yoktur. O,
müşriklerin ortak koştuğu şeylerden de münezzehtir.
32. Onlar, Allah'ın nûrunu ağızlarıyla söndürmek istiyorlar. Hâlbuki
Allah, sadece, kâfirler hoş görmeseler de Kendi nûrunu tamamlamaya dayatıyor.

13
 Sûrenin ilk 35 âyeti, üç ayrı necmden oluşmaktadır. Birinci necm; 1-19, 28-29,
31-32. âyetlerden, ikinci necm 20-27. âyetlerden üçüncü nemc de 30, 33-35 ve 24.
âyetlerden oluşmaktadır. Âyetlerin doğru anlaşılması için necmleri resmî
Mushaf'tan farklı tertip ettik.

Birinci necm olan 1-19, 28-29, 31-32. âyetler, Rasûlullah'ın sağlığında

Müslümanların uyguladıkları hacc ibâdetinin kapanış bildirileridir. Bu bildiriler
Allah'tan gelmiş ve Rasûlullah da bunları tebliğ etmiştir. Konuyu, Bakara sûresi'nde
haccı ve haccın bitimini konu alan âyetlerde açıklamıştık.

Buradaki âyetler gâyet açıktır. Yalnız, Enfâl sûresindeki şu ilkeyi hatırlatmakta

yarar vardır:

Eğer bir toplumdan; hâinlik yapmasından korkarsan, aynı şekilde

antlaşmayı bozduğunu kendilerine bildir. Şüphesiz Allah, hâin kimseleri
sevmez. (Enfâl/58)

Burada konu edilen ültimatomlar, işte bu ilâhî ilke kapsamında yapılmıştır.

Aksi hâlde anlaşmanın sona erdiği açıkça ilan edilmeksizin, antlaşma yapılmış bir
gruba savaş açmak ihanettir. Yaptıkları anlaşmaya rağmen İslâm aleyhine
komplolar düzenlemekte olan müşriklere karşı, artık anlaşmaların tek taraflı olarak
tanınmadığı bir deklarasyon yayınlanma gereği bundandır.

HACC-I EKBER GÜNÜ

Âyetteki, hacc-ı ekber [en büyük hacc] günü ifadesinin, “Arefe günü”, “kurban
bayramının birinci günü”, “Minâ'da kalınan bütün günler”, “hacc-ı kıran”, “bütün
hacc günleri”, “o yıl Müslümanlarla müşriklerin birlikte haccetmeleri”, “Yahûdi,
Hristiyan ve Mecusîlerin bayramlarının da o güne denk düşmesi”, Bugüne, “ekber”
sıfatının verilmesi, o günde Ebû Bekr'in haccetmesi ve antlaşmaların bozulduğunun
ilan edilmesi sebebiyledir” gibi açıklamalar yapılmıştır. Bizce bu, Rasûlullah'ın
katılımı ile yapılan hacc olması nedeniyle “en büyük hacc”tır. Zira, Rasûlullah'ın
bulunmadığı hacc, Rasûlullah'ın da katılımıyla gerçekleşen hacc seviyesinde
olamaz.

20. İman eden, hicret eden ve mallarıyla, canlarıyla Allah yolunda cihad
edenler, Allah katında derece bakımından daha büyüktür. İşte bunlar,
kurtulanların ta kendileridir.

21-22. Onların Rabbi, onları Kendi katından bir rahmet, bir rıza ve içinde
ebedî olarak kalmak üzere, içinde tükenmez nimetler bulunan kendilerine ait
cennetlerle müjdeler. Şüphesiz Allah, katında çok büyük mükâfât olandır.

23. Ey iman etmiş kimseler! Eğer babalarınız ve kardeşleriniz imana

karşılık küfrü seviyorlarsa, onları velîler edinmeyiniz. Sizden her kim de onları
velîleştirirse artık işte onlar, zâlimlerin ta kendileridir.

25. Andolsun ki, Allah birçok yerde ve Huneyn Günü size yardım etti.
Hani çokluğunuz size güven vermişti de onun size bir faydası olmamış ve yeryüzü

14
bütün genişliğine rağmen size dar gelmişti. Sonra da arkası dönenler hâlinde
kaçmıştınız.

26. Sonra Allah, Elçisi'nin üzerine ve mü’minlerin üzerine kalbi teskin

eden güven ve yatışma duygularını; morallerini indirdi ve sizin görmediğiniz
ordular indirdi. Küfreden kimseleri de azaba uğrattı. Ve işte bu, o kâfirlerin
cezasıdır.

27. Sonra, bunun [bütün bu olup bitenlerin] arkasından Allah, dilediği

kimseye dönüş nasip eder. Ve Allah çok bağışlayıcıdır, çok merhamet edicidir.

Ayrı bir necm olan bu âyetlerde durumları konu edilen mü’minler onure edilip
nimetlerle müjdelenmektedir: İman eden, hicret eden ve mallarıyla, canlarıyla
Allah yolunda cihad edenler, Allah katında derece bakımından daha büyüktür. İşte
bunlar, kurtulanların ta kendileridir. Onların Rabbi, onları Kendi katından bir
rahmet, bir rıza ve içinde ebedî olarak kalmak üzere, içinde tükenmez nimetler
bulunan kendilerine ait cennetlerle müjdeler. Şüphesiz Allah, katında çok büyük
mükâfât olandır.
Daha sonra da mü’minlere dünya ve âhiret mutluluğunu yaşayabilmeleri için
yol gösterilmektedir: Eğer babalarınız ve kardeşleriniz imana karşılık küfrü
seviyorlarsa, onları velîler edinmeyiniz. Sizden her kim de onları velîleştirirse artık
işte onlar, zâlimlerin ta kendileridir.

Bu talimatlardan sonra mü’minlere geçmişte yaşadıkları bazı olaylar

hatırlatılmıştır: Allah, birçok yerde ve Huneyn Günü size yardım etti. Hani
çokluğunuz size güven vermişti de onun size bir faydası olmamış ve yeryüzü bütün
genişliğine rağmen size dar gelmişti. Sonra da arkası dönenler hâlinde kaçmıştınız.
Sonra Allah, Elçisi'nin üzerine ve mü’minlerin üzerine kalbi teskin eden güven ve
yatışma duygularını; morallerini indirdi ve sizin görmediğiniz ordular indirdi.
Küfreden kimseleri de azaba uğrattı. Ve işte bu, o kâfirlerin cezasıdır. Sonra, bunun
[bütün bu olup bitenlerin] arkasından Allah, dilediği kimseye dönüş nasip eder. Ve
Allah çok bağışlayıcıdır, çok merhamet edicidir.

30. Ve Yahûdiler, “Uzeyr Allah'ın oğludur” dediler. Hristiyanlar da,

“Mesih Allah'ın oğludur” dediler. Bu, onların ağızlarıyla geveledikleri sözler
olup, güya bununla, daha önce yaşayan inkârcıların sözlerini taklit ediyorlar.
Allah, onlarla savaşmıştır. Nasıl da döndürülüyorlar!
33. O [Allah], ortak koşanlar hoşlanmasa da, kendisini, din'in; onun
[dinin] hepsinin üzerine ortaya koyması için Elçisi'ni hidâyetle ve hakk din ile
gönderendir.
34. Ey iman etmiş kişiler! Şüphesiz, hahamlardan, rahiplerden bir çoğu
kesinlikle insanların mallarını hakksız yere yerler ve Allah yolundan saptırırlar.
Ve altın ve gümüşü yığıp da onları Allah yolunda harcamayan kimseler; hemen
onlara acıklı bir azabı müjdele!
35. O gün, onların [altın ve gümüşlerin] üstü cehennem ateşinde
kızdırılacak da bunlarla alınları, yanları ve sırtları dağlanacak: “İşte bu kendi
canınız için saklayıp biriktirdiğiniz şeydir. Haydi şimdi tadın şu biriktirmiş
olduğunuz şeyleri!”
Bu âyet grubu da gâyet açıktır. Burada da Yahûdilerin yanlış inançları ve din
bilginlerinin karakterleri ifşa edilmektedir.

15
 Kur’ân'da sadece burada geçen Uzeyr (Kitab-ı Mukaddes'te Ezra şeklindedir)
hakkında bilgi yer almaz. Biz Merhum Mevdûdî'nin tesbitine yer veriyoruz:
Uzeyr [Ezra], yaklaşık M.Ö 450 yıllarında yaşadı. Süleymân'ın vefatından
sonra Bâbil'deki esaretleri döneminde kaybolmuş olan Tevrât metinlerini ihya
edici olarak ona büyük bir kutsiyet atfettiler. O dereceye kadar ki, onlar şeriatları,
adetleri ve dilleri [İbranice] hakkında bütün bildiklerini yitirmişlerdi. Daha sora
dağınık rivâyetler hâlinde bulunan Tevrât'ı yeniden toparlayıp yazan ve şeriatlarını
tekrar ihya eden Uzeyr (a.s) oldu. Bu hizmetlerinden dolayı Uzeyr [Ezra]
İsrâîloğulları'nın aşırı takdir ve saygısını kazanmıştı. Bu saygı dolayısıyla
hakkında kullanılan mübalağalı ifade, bazı Yahûdi mezheplerinin sapıtmasının ve
onu “Allah'ın oğlu” sanmalarının sebebidir.4
34-35. âyetlerde, haham ve rahiplerin durumuna dair bilgi verilmekte, 34.
âyette de bu uyarıya bağlı olarak, Ve altın ve gümüşü yığıp da onları Allah yolunda
harcamayan kimseler; hemen onlara acıklı bir azabı müjdele! O gün, onların [altın
ve gümüşlerin] üstü cehennem ateşinde kızdırılacak da bunlarla alınları, yanları ve
sırtları dağlanacak: “İşte bu kendi canınız için saklayıp biriktirdiğiniz şeydir.
Haydi şimdi tadın şu biriktirmiş olduğunuz şeyleri!” ifadesiyle, kenz yapanlar
kınanmaktadır. Onlar bâtıl yolla kazanıp biriktirdiklerini tedavüle de sokmamışlar,
hatta bunları insanların sapmaları yönünde kullanmışlardır.
24. De ki: “Eğer ki babalarınız, oğullarınız, kardeşleriniz, eşleriniz,
aşiretiniz [akrabalarınız, kabileniz], elde ettiğiniz mallar, kesata uğramasından
ürperdiğiniz ticaret, hoşlandığınız meskenler, size Allah'tan, O'nun Elçisi'nden
ve O'nun yolunda cihaddan daha sevimli ise, artık Allah emrini getirinceye kadar
bekleyiniz. Ve Allah fâsıklar kavmine hidâyet etmez.”
Bağımsız bir necm olan bu âyette, Allah yolunda savaşma hususunda gevşek
davranan mü’minler uyarılmaktadır.
Allah'a ve âhiret gününe inanan bir topluluğu, Allah'a ve Elçisi'ne sınırı
aşmaya uğraşanlarla karşılıklı sevgi bağı kurmuş hâlde olarak bulamazsın. Bunlar
onların ister babaları olsun, ister çocukları olsun, ister kardeşleri olsun, ister
akrabaları olsun. Onlar, Allah'ın, onların kalplerine imanı yazdığı ve kendilerini
Kendisinden olan rûh [güvenli bilgi] ile desteklediği kimselerdir. Ve O [Allah],
onları, sürekli kalanlar olarak altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacaktır. Allah
onlardan hoşnut olmuştur, onlar da O'ndan hoşnut olmuşlardır. İşte bunlar, Allah'ın
hizbidir [grubudur]. Gözünüzü açın! Allah'ın hizbi [grubu], başarıya ulaşanların ta
kendileridir. (Mücâdele/22)
36. Şüphesiz Allah katında; gökleri ve yeri yarattığı günkü Allah'ın
yazısında, ayların sayısı, ay olarak on ikidir. Bunlardan dördü haramlardır. İşte
bu koruyan dindir. Bu sebeple onlarda [haram aylarda] kendinize zulmetmeyiniz.
Ve sizinle toptan savaşan müşriklerle siz de toptan savaşın. Ve şüphesiz Allah'ın
muttakiler ile beraber olduğunu bilin.
37. O nesî’, ancak küfürde fazlalıktır ki, onunla küfretmiş kimseler
şaşırtılır; Allah'ın haram kıldığının sayısına uydursunlar da Allah'ın haram
kıldığını helâl kılsınlar diye onu bir yıl helâl, bir yıl haram sayarlar. Kendilerine
amellerin kötülüğü süslenip güzel gösterildi. Ve Allah, kâfirler toplumuna
hidâyet etmez.
Bu âyetlerde haccın [en üst düzeydeki uluslararası eğitim ve öğretimin]
önemine dikkat çekilmekte ve hacc yapmamanın, ertelemenin zararları konu
edilmekte ve evrenin yaratılışından bu yana ayların sayısının 12 olduğu, bunlardan
4'ünün haram [dokunulmaz/özerk eğitim-öğretim ayı] olduğu ve bu ilkenin sağlam
4
Mevdûdî, Tefhîmu'l-Kur’ân.

16
 bir din olduğu ifade edilmektedir. Öyleyse insanlar, özellikle de Müslümanlar
senenin dört ayını, yüksek düzeyde uluslararası eğitim-öğretimle geçirmeli ve bu
süre içinde barış, huzur ve sükunet sürdürülmelidir.
37. âyette, nesî’ ile haram ay ilkesini sulandırma, sulandıranların durumu ve
bunların âkıbetleri bildirilmiştir.
“Erteleme, geciktirme” demek olan ‫[ النسيئ‬nesî’], Arapların haram aylara riâyet
etmekten kaçınmalarını, yozlaştırma çabalarını ifade eder. Bu konuyu da Merhum
Mevdûdî ve Kurtubî'nin tesbitleriyle sunuyoruz:
Putperest Araplar nesî’ uygulamasını iki şekilde yapıyorlardı. Ne zaman
işlerine gelse bir haram ayı; kendi arzularına göre savaş ve intikam için adam
öldürmenin helâl olduğu normal bir ay gibi kabul ediyorlardı. Daha sonra haram
ayların sayısında oluşan eksikliği tamamlamak üzere, bu ayın yerine başka bir ayı
haram ay ilan ediyorlardı.
Nesî’nin ikinci şekli ise, ay yılı ile güneş yılını dengeye getirmek için yıla bir
ay daha eklemeleriydi. Böylece hacc, her yıl aynı mevsime denk geliyor ve haccı
ay yılına göre tayin etme sırasında karşılaşılan tüm güçlük ve zahmetlerden
kurtulmuş oluyorlardı. Bu şekilde hacc 33 yıl boyunca gerçek târihinden başka bir
târihte yapılmış oluyordu. Ancak 34. yılda hacc olması gereken târihte Zi'l-
Hicce'nin 9 ve 10'unda ifa edilebiliyordu. Hz. Peygamber'in (s.a) Veda haccı'nı
yaptığı yıl, târihler bu şekilde dönerek, ay takvimine göre gerçek hacc mevsimine
denk gelmişti. Bu nedenle Hz. Peygamber (s.a) Arafat'taki târihî hutbesinde şöyle
demişti: “Bu yıl hacc günleri, uzun müddet devir yaptıktan sonra gerçek ve tabii
târihine rastladı.” H. 9. yılda Veda haccı'ndan beri de hacc günleri, asıl târihine
denk gelmekte, ay takvimine göre belirlenmektedir.5

ARAPLARIN NESÎ’ [AYLARI ERTELEME] UYGULAMASI

Araplar Muharrem ayında savaşı haram kabul ediyorlardı. Muharrem ayında

savaşmak ihtiyacını duyacak olurlarsa, onun yerine Safer ayını haram ay kabul
eder ve Muharrem ayında savaşırlardı. Buna sebep ise şudur: Araplar savaş ve
talanla uğraşan kimselerdi. Ardı arkasına baskın ve talan yapmadan üç ay
beklemek onlara ağır gelirdi ve şöyle derlerdi: “Eğer üç ay arka arkaya biz hiçbir
baskın ve talan yapmaksızın (ve bunun sonucunda) bir şeyler elde etmeksizin
geçirecek olursak, hiç şüphesiz telef olur gideriz.” O bakımdan, Minâ'dan
ayrıldıkları vakit Kinaneoğulları'ndan Fukaymoğulları'na mensup ve el-Kalemmes
diye bilinen birisi kalkar ve, “Ben hükmüne karşı itiraz olunmayan birisiyim”
derdi. Bunun üzerine onlar da, “Bize (haram ayı) bir ay ertele” derlerdi. Yani, “Bu
Muharrem ayının hanımlığını ertele ve bunu Safer ayına koy” derler, o da bunun
üzerine Muharrem ayını kendilerine haram olmaktan çıkartır, helâl kılardı. Onlar
böylelikle bir ay yerine başka bir ayı değiştiriyorlardı, nihâyet bu haram kılma işi
yılın bütün aylarını dönüp dolaştı. İslâm hâkim olduğunda ise, Muharrem, yüce
Allah'ın o ayı yerleşmiş olduğu asıl yerine dönmüş oluyordu.6
Âyette, Bunlardan dördü harâmlardır. İşte bu koruyan dindir. Bu sebeple
onlarda [haram aylarda] kendinize zulmetmeyiniz uyarısıyla, bu aylarda savaştan
kaçınmayanların ve hacca [ileri derecede eğitime] önem vermeyenlerin kendilerine
zulmedecekleri; dinî, askerî, siyasî ve iktisadî yönden kendi sonlarını
hazırlayacakları ihtar edilmektedir.

5
Mevdûdî, Tefhîmu'l-Kur’ân.
6
Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi'l-Kur’ân.

17
 Burada verilen mesaj, on iki ayın dördünün mutlaka eğitim ve öğretim ayı
yapılması, bunun sulandırılmamasıdır.

38. Ey iman etmiş kişiler! Ne oldu ki size, “Allah yolunda savaşa çıkın”
denildiği zaman yere ağırlaşıp kaldınız [çakılıp kaldınız]. Âhiretten cayıp basit
hayata mı razı oldunuz? Ama âhirettekine göre, bu basit hayatın kazanımı pek
azdır.
39. Eğer savaşa çıkmazsanız, O [Allah], sizi acıklı bir azap ile
azaplandırır ve yerinize başka bir toplumu getirir ve siz O'na zarar diye bir şey
veremezsiniz. Ve Allah, her şeye en iyi güç yetirendir.
40. Eğer siz o'na [Elçi'ye] yardım etmezseniz, bilin ki Allah o'na
kesinlikle yardım etmiştir. Hani o küfretmiş kişiler, o'nu ikinin ikincisi olarak
çıkarmışlardı. Hani ikisi mağarada idiler. Hani o, arkadaşına, “Üzülme, şüphesiz
Allah bizimle beraberdir” diyordu. Bunun üzerine Allah, o'nun üzerine kalbi
teskin eden güven ve yatışma duygularını; morallerini indirmiş, o'nu sizin
görmediğiniz askerlerle güçlendirmiş ve küfreden kişilerin sözünü en alçak
kılmıştı. Allah'ın kelimesi de en yücenin ta kendisidir. Ve Allah azîz'dir,
hakîm'dir.
41. Hafif teçhizatla ve ağırlıklı olarak savaşa çıkın ve mallarınızla,
canlarınızla Allah yolunda cihad edin. Eğer bilirseniz bu sizin için daha
hayırlıdır.

42. Eğer o [sefer], yakın bir kazanç ve sıradan bir sefer olsaydı, onlar
kesinlikle seni izlerlerdi. Fakat o meşakkatli iş kendilerine uzak geldi. Bununla
beraber, “Bizim de gücümüz yetseydi, kesinlikle sizinle beraber elbette çıkardık”
diye Allah'a yemin edecekler –kendilerini helâk ediyorlar– ve Allah biliyor ki
onlar, kesinlikle yalıncılardır.

43. Allah seni affetti. Doğru söyleyenler, sana iyice belli oluncaya ve sen
yalancıları bilinceye kadar, niçin onlara izin verdin?

44. Allah'a ve âhiret gününe inanan kimseler, mallarıyla ve canlarıyla

cihad etmeye senden izin istemezler. Ve Allah, o muttakileri en iyi bilendir.

45. Senden izin isteyenler, sadece Allah'a ve âhiret gününe inanmayan ve

kalpleri şüpheye düşüp de şüphelerinin içinde bocalayıp duran kişilerdir.

46. Ve eğer çıkışı isteselerdi, kesinlikle onun [çıkış] için birtakım hazırlık
yaparlardı. Fakat Allah, onların gönderilmelerini hoş görmedi de onları yoldan
alıkoydu. –Ve “Oturun oturanlarla beraber!” denildi.–

47. Eğer sizin içinizde çıkmış olsalardı, sadece bozgunculuğu

artıracaklardı ve kesinlikle aranıza fitne sokmak için koşacaklardı. İçinizde
onlara kulak verecekler de vardı. Ve Allah, o zâlimleri çok iyi bilendir.

48. Andolsun ki, onlar, bundan önce de fitne çıkarmak istediler ve sana
türlü işler çevirdiler. Nihâyet hakk geldi ve onlar istemedikleri hâlde Allah'ın
emri açığa çıktı.

18
 49. Onlardan bazı kimseler, “Bana izin ver, beni fitneye düşürme [başımı
belaya sokma]!” derler. Gözünüzü açın! Onlar fitnenin içine düştüler. Cehennem
de o kâfirleri çepeçevre kuşatıcıdır.

50. Eğer sana bir iyilik dokunursa, fenalarına gider. Eğer sana bir
musibet dokunursa, “Biz kesinlikle işimizi [tedbirimizi] önceden almıştık” derler.
Ve onlar sevinenler olarak yan çizip giderler.
51. De ki: “Hiçbir zaman bize Allah'ın bizim için yazdığından başkası
dokunmaz. O, bizim mevlâmızdır. Onun için mü’minler yalnızca Allah'a tevekkül
etsinler.”

52. De ki: “Siz, bize iki güzelliğin birinden başkasını mı gözetirsiniz? Biz
ise size Allah'ın Kendi katından veya bizim elimizle bir azap indirmesini
gözetiyoruz. Haydi siz gözetedurun, şüphesiz biz de sizinle beraber gözetenleriz.”

53. De ki: “İsteyerek veya istemeyerek infak edin; sizden hiçbir zaman
kabul edilmeyecektir. Şüphesiz siz fâsıklar toplumu oldunuz.”

54. Ve onların infaklarının kendilerinden kabul olunmasına, sadece,

onların Allah'a ve O'nun Elçisi'ne küfretmeleri ve salâta sadece tembel tembel
gitmeleri, infaklarını da ancak istemeyerek yapmaları engel oldu.

55. Öyleyse onların malları ve evlatları seni imrendirmesin. Ancak Allah,

bunlarla, onları basit yaşamda cezalandırmak, onlar kâfir iken benliklerini
çıkarmak istiyor.

56. Sizden olmadıkları hâlde, şüphesiz kendilerinin kesinlikle sizden

olduğuna dair Allah'a yemin de ederler. Velâkin onlar, korkup duran bir
topluluktur.

57. Eğer onlar, sığınacak bir yer veya barınacak mağaralar veyahut
girilecek bir delik bulsalardı kesinlikle başlarını dikerek o tarafa doğru
yönelirlerdi.
58. Onlardan bazıları da, sadakalar hakkında sana dil uzatan
kimselerdir. Ki, o sadakalardan kendilerine verilmişse hoşnut olurlar,
verilmemişse hemen öfkeleniverirler.
59. Ve keşke onlar, Allah ve Elçisi'nin kendilerine verdiğine razı
olsalardı. Ve “Bize Allah yeter. Allah, yakında bize lütuf verecektir, Elçisi de.
Şüphesiz biz, sadece Allah'a rağbet edenleriz” deselerdi.
Bu âyetlerde mü’minlere sitem edilmekte, münâfıkların ve keyif düşkünü
kimselerin davranışları kınamakta ve Müslümanlara; herhangi bir özür beyân
etmeden ağır ve hafif olarak her şartta Allah yolunda malları ve canlarıyla cihad
etmeleri emredilmektedir.
Mü’minler bu konularda daha evvel de uyarılmışlardı:
Ey iman etmiş kimseler! Yapmayacağınız şeyleri niçin söylüyorsunuz?
Yapmayacağınız şeyleri söylemeniz Allah katında gazap bakımından büyüdü
[büyük bir suç/günah olarak belirlendi]. Şüphesiz Allah, Kendi yolunda kenetlenmiş
bir duvar gibi saf saf hâlinde savaşan kimseleri sever. (Saff/2-4)

19
 Târihî bilgi ve belgelere göre burada Tebük seferine işaret edilmektedir.
Âyetlerin iyi anlaşılması açısından Tebük seferiyle ilgili ansiklopedik düzeyde bilgi
vermek istiyoruz:
TEBÜK SEFERİ

Tebük seferi, hicrî 9. yılda, Şam'da toplanan 40.000 kişilik Bizans ordusuna
karşı çarpışmak üzere Medîne'den Şam'a doğru düzenlenen askerî bir harekettir.

Tebük, Medîne ile Şam'ın ortasında, suyu ve hurmalıkları bol olan bir yerin
adıdır. Seferin son noktası orası olması nedeniyle bu sefer, “Tebük seferi” veya
“Tebük gazası” diye isimlenmiştir.

SEFERİN NEDENİ

Sûriyeli Hristiyanlar, Bizans İmparatoru Heraklius'a bir mektup yazar;

Muhammed'in öldüğünü, Müslümanların da kıtlık ve yokluk içinde perişan
olduklarını, üzerlerine asker gönderilirse, onları dinden döndürmenin, kendi
dinlerine katmanın, gerekirse yok etmenin tam zamanı olduğunu bildirirler.

Bunun üzerine Bizans kralı, Müslümanlara karşı 40.000 kişilik bir orduyu yola
çıkarır. Bazı Arap kabileleri de Bizanslılarla işbirliği yaparlar.

Durum, Medîne'ye; Rasûlullah'a ulaşır. Mü’minler hazırlığa davet edilirler.

Kadın-erkek, zengin-fakir herkes imkânları nisbetinde katkıya koşar.

İklim şartları; sıcaklık, kuraklık, kıtlık, uzaklık ve güçlü düşman bu seferin

“güç ve zor bir sefer” olacağını göstermektedir. Nitekim bu sefer, sûrenin 117.
âyetinde “saatu'l-usrat” [en zor saat] olarak nitelenmektedir.

Müslümanlar canlarıyla başlarıyla bu sefere katkıda bulunmaya çalışırken

münâfıkların kimisi, “Muhammed Roma devletini oyuncak mı sanıyor? Onun
ashâbıyla birlikte yakalanıp esir olacaklarını gözümle görmüş gibi biliyorum”
diyerek Müslümanların moralini bozmaya çalışıyorlardı. Bunlardan bir kısmı da
Rasûlullah'tan bu sefere katılmamak için izin istediler. Rasûlullah da onlara izin
verdi. Kimi münâfıklar da ganimet umuduyla Tebük ordusuna katıldı. Bunlar
gittikleri yerlerde bozgunculuk yapmaktan geri durmadılar.

Rasûlullah yaklaşık 10.000 kişilik bir ordu hazırladı ve Şam'a doğru yola çıktı.
On sekiz yerde konaklandı, on dokuzuncu konaklama yeri Tebük oldu.

Tebük'e geldikten sonra Şam üzerine yürünüp yürünmemesi konusunda

Rasûlullah askerleriyle istişare etti. Rasûlullah'a, “Eğer gitmekle emrolunduysan
git” dediler. Rasûlullah, “Eğer bu konuda Allah tarafından emrolunmuş
bulunsaydım, size danışmazdım” diyerek iyi bir ders verdi.

Hazırlıklı, düzenli ve her çeşit savaş riskini göze alarak Bizans'ın üzerine;
Tebük'e kadar gelmeleri, güç dengesini psikolojik bakımdan Müslümanların lehine
çevirdi, düşman askerlerinin kalbine korku düşürdü. Hicaz'a saldırıp yakıp yıkmak
üzere yola çıktıkları Müslümanlarla savaşmayı göze alamadılar.

20
 Artık amaca ulaşılmıştı. Daha fazla ileri gidip kan dökmeye ihtiyaç yoktu.
Çünkü Şam yöresini fethetme amacıyla da yola çıkılmamıştı.

Rasûlullah ve ordusu Tebük'te yirmi gün kadar kaldıktan sonra Medîne'ye

döndü. Çünkü Bizans ordusu saldırmaya cesaret edememiş ve amaca ulaşılmıştı.

Bu seferde, savaş olmamış fakat askerî ve siyasî açıdan önemli kazanımlar elde
edilmiştir.

Bu sefer ile ilgili bir başka dikkat çeken nokta da, samimi mü’min olmasına
rağmen ihmal nedeniyle bu sefere katılmamış olan Ka‘b b. Mâlik, Mirâre b. Rabî ve
Hilâl b. Ümeyye isimli Müslümanların durumlarının bu sûrede; 102-118. âyetlerde
yer almasıdır. Sûrenin “Tevbe” adı da, bu kişilerin tevbelerinin kabulünden
gelmektedir.

Bu pasajda yer alan âyetlerle ilgili bazı noktalar üzerinde duracağız.

55. âyette, Öyleyse onların malları ve evlatları seni imrendirmesin. Ancak
Allah, bunlarla, onları basit yaşamda cezalandırmak, onlar kâfir iken benliklerini
çıkarmak istiyor buyurularak, Rasûlullah ve dolayısıyla da mü’minler
uyarılmışlardır. Peygamberimizi destekleyen ve o'nu teselli eden bu âyetler,
öncelikle Peygamberimizin eğitilmesine yöneliktir. Allah, Elçisi'nden, kendisine
verilen nimetlerin daha hayırlı olması sebebiyle, başkalarında olan mala, mülke,
makama, mevkiye özenmemesini istemekte, mü’minlere merhametli davranmasını
ve kendisinin sadece bir uyarıcı olduğunu söylemesini emretmektedir, ki bu uyarı
daha evvel de yapılmıştı:

Ve kendilerini fitnelemek için basit hayatın çiçeği olarak, onlardan kimi çiftleri
kendileriyle yararlandırdığımız şeylere [mal, mülk, evlât ve saltanata] sakın
gözlerini dikme [rağbetle bakma]. Ve Rabbinin rızkı daha iyi ve daha süreklidir. Ve
ehline salâtı emret, kendin de ona sabırla devam et. Biz senden bir rızık istemiyoruz.
Seni Biz rızıklandırıyoruz. Âkıbet takvâ içindir. (Tâ-Hâ/131-132)

Andolsun ki, Biz sana ikişerlilerden [katmerli] yediyi ve büyük Kur’ân'ı

verdik. Sakın onlardan bazı kimselere verip de kendilerini onunla yararlandırdığımız
şeylere [mal ve servete] heveslenip gözlerini dikme. Onlar hakkında üzülme de...
Sen kanatlarını mü’minler için indir. Ve, “Şüphesiz ben apaçık bir uyarıcının ta
kendisiyim” de. (Hicr/87-89)

Küfretmiş olan şu kişilerin beldelerde dolaşmaları; çok az bir kazanım, sakın

seni aldatmasın. Sonra onların varacakları yer cehennemdir ve o ne kötü bir
yataktır! (Âl-i İmrân/196-197)

Küfredenlere bu malın veriliş nedenleri de şöyle açıklanmaktadır:

Sen şimdi onları bir zamana kadar sapkınlıkları ile başbaşa bırak! Onlar,
kendilerini hayırlarda koşturalım diye, kendilerine maldan ve oğullardan bir şeyler
vermekte olduğumuzu mu sanıyorlar? Bilakis, işin farkına varamıyorlar.
(Mü’minûn/54-56)

21
 Onların malları ve evlatları da seni imrendirmesin. Allah, ancak onları dünyada
bunlarla cezalandırmayı ve onlar kâfir iken canlarının güçlükle çıkmasını istiyor.
(Tevbe/85)

Konumuz olan âyet ve bu âyeti destekleyen diğer âyetlerden anlaşıldığına göre

mal ve evlat nimet olmasının yanısıra azap sebebi de olabilmektedir. Bunun nasıl
olduğuna gelince:

Müslüman, mal ve evlâtların kendisine Rabbi tarafından verilmiş emânetler

olduğunu ve bunlarla imtihan edildiğini bilir ve bunların dünya hayatının süsü
olduğuna, esas hayırlı olanların ise âhirette kendisine verileceğine inanır. Kısaca
Müslüman emânetçidir. Bu nedenle onları kaybettiği zaman, “Allah verdi, Allah
aldı” diyerek teslimiyet gösterir. Eğer bunlar Rabbi ile kendi arasına girecekse,
bunlar olmasın daha iyi diye düşünür.

Kâfir için ise mal-mülk her şeydir, nihâi gâyedir; zira o malı ve parası kadar
adamdır, oğulları nisbetinde güçlüdürler.

İnsan çok sevdiği ve amaçladığı herhangi bir şey için çok gayret sarf eder.
Amacına ulaştığında ise onu muhafaza etmeye çalışır, kaybetmek korkusuyla yaşar.
Amacı çok mal ve çocuk olan kimse de onları kaybetmekten korkar,
kaybettiğinde onların acısıyla yanar tutuşurlar. Her iki hâlde de azap içinde olur.
Mal kazanmak ve evlât büyütmek çok meşakkatli olmasının yanı sıra, onları
korumak da kolay değildir. Bu nedenle kimi insanlar, azalmasından korktukları için,
yemek ve vermek şöyle dursun, koklamazlar bile. Kısacası malları onlara yük ve
azaptır. Müslüman ise zekât, sadaka, infak yoluyla malını Allah yolunda harcar,
şehit olması için evladını cepheye gönderir.
Konumuz olan âyette, Rasûlullah'tan imrenmemesi istenenler münâfıklardır. Mal
ve evladın münâfıklara nasıl bir azap aracı olacağına gelince:
Mü’minler, dünya için değil âhiret için yaratıldıklarını bildikleri için dünyaya,
dünya malına ve evlada sevgileri zayıftır. Mutluluğun sadece dünyada mal ve evlât
ile olduğuna inanan münâfıkların ise bunlara sevgisi ve rağbeti çok; bunları
kaybetmeleri hâlinde duyacakları elem ve acıları fazla olur. Ölüm yaklaştığında da
bu elem ve acılar daha da artar. İşte azabın bu çeşidi, mala ve evlada olan sevgileri
sebebiyle daha dünyada iken onların başına gelir.
Rasûlullah'a buğz etmelerine rağmen münâfıklar, o'na hizmet için mecburen
mallarını, canlarını ve çocuklarını seferber ediyorlardı. Şüphe yok ki bu, onlar için
bir azaptı.
Münâfıklar, rezil ve rüsvay edilmekten, nifak ve küfürlerinin ortaya çıkıp
Rasûlullah'ın kendilerini öldürmeye, çoluk-çocuklarını esir etmeye ve mallarını
ellerinden almaya yönelmesinden korkuyor, inen her âyetle rezilliklerinin ortaya
çıkmasından endişe ediyorlardı. Yine, Hz. Peygamber onları her çağırdığında,
yaptıkları hile ve kötülüklere o'nun vakıf olmuş olacağından korkuyorlardı. Kısacası
diken üstünde duruyorlar; her an yakalanma korkusu içinde olan bir hırsız, her an
yalanı ortaya çıkacak olan bir yalancı gibi tedirgin yaşıyorlardı. İşte bütün bunlar,
onların kalplerinin çok acı duymasına ve çok azap çekmelerine sebep oluyordu.
Bazı münâfıkların mü’min ve muttaki çocukları olmuştur; Hanzala b. Ebî Âmir
ve Abdullah b. Ubey gibi. Çocukları mü’min ve muttaki olan münâfıkların duyacağı
elem, sıkıntı ve kederi düşünün. İşte böylece evlât onlar için azap vesilesi olur.

22
 Sahabenin yoksul ve güçsüzleri, savaşlara katılarak, Rasûlullah'ın hizmetine
koşuyor; şerefli bir nam, büyük bir övgü elde ediyor, birçok da ganimete nail
oluyorlardı. Münâfıklar ise, çok olan mallarına ve güçlü kuvvetli evlâtlarına rağmen,
adeta yatalak, zayıf ve güçsüz kimseler gibi evlerinde kalakalıyor, herkes onlara hınç
ve istihza ile bakıyorlardı. Böylece mal ve evlât çokluğu, onların itibarsız ve şerefsiz
olmalarına sebep oluyordu. Dünyada bundan daha kötü bir azap ise düşünülemez.
58-59. âyetlerde, Onlardan bazıları da, sadakalar hakkında sana dil uzatan
kimselerdir. Ki, o sadakalardan kendilerine verilmişse hoşnut olurlar, verilmemişse
hemen öfkeleniverirler buyurularak, Rasûlullah'ı eleştirmeye kalkışanlar konu
edilmişlerdir. Bunların kimliğiyle ilgili şu bilgiler ulaşmıştır:
Ebû Sa‘îd (r.a) şöyle demiştir: Hz. Peygamber (s.a), mal taksim ediyordu.
Derken o'nun yanına, Mikdâd ibn Zî'l-Huvaysıra, et-Temîmî denilen, Hurkûs ibn
Züheyr –ki Hurkûs (daha sonra) Hâricîlerin reisi olmuştur– gelir, “Adil ol yâ
Rasûlallah” der. Bunun üzerine Hz. Peygamber (s.a), “Yazıklar olsun sana, ben
adalet yapmazsam kim yapar?” deyince, bu âyet nâzil olur.7
Bu kimselerle ilgili olarak, Ve keşke onlar, Allah ve Elçisi'nin kendilerine
verdiğine razı olsalardı. Ve “Bize Allah yeter. Allah, yakında bize lütuf verecektir,
Elçisi de. Şüphesiz biz, sadece Allah'a rağbet edenleriz” deselerdi buyurularak, bu
kişilerin Allah ve Rasûlü'nü iyi tanıyamadıkları açıklanmıştır.
60. Kesinlikle, Allah tarafından bir fariza [taksim/zorunlu görev] olarak;
sadakalar [kamunun gelirleri] ancak, fakirler, miskinler [yoksullar, işsizler], o iş
üzerine çalışan görevliler [kamu görevlileri], müellefe-i kulûb [kalpleri İslâm'a
ısındırılacaklar], boyunduruktakiler [özgürlüğü olmayan köleler], ağır borç
altındakiler, Allah yolundakiler [askerler, öğrenci ve öğretmenler], yolda
kalmışlar içindir. Allah her şeyi en iyi bilendir ve en iyi yasa koyandır.

Daha önce, sadakalar konusunda Rasûlullah'ı eleştiren saygısız, bencil kişiler

konu edilip onlara tavsiyelerde bulunulmuştu. Burada ise bu vesileyle, sadakaların
kimlere verilmesi gerektiği bildirilmektedir. Buna göre sadakalar; fakirler, miskinler
[yoksullar, işsizler], o iş üzerine çalışan görevliler [kamu görevlileri], müellefe-i
kulûb [kalpleri İslâm'a ısındırılacaklar], boyunduruktakiler [özgürlüğü olmayan
köleler], ağır borç altındakiler, Allah yolundakiler [askerler, öğrenci ve
öğretmenler], yolda kalmışlar için harcanmalıdır.

FAKİR

Fakir, “ailesine yetecek kadar malı olmayan, hayatî ihtiyaçları için başkalarına
bağımlı olan kimse”dir.

MİSKİN

Miskin, “hareket kabiliyetini kaybetmiş, iş yapma imkân ve fırsatları kalmamış

kimse”dir.

Zekâttan köleleri özgürlüğe kavuşturmak için de harcama yapılmalıdır. Bu da,

özgürlük sözleşmesi yapan köleye malî destek vermek ya da onu sahibinden satın
alıp azat etmek sûretiyle olur.

7
Râzî, Mefâtihu'l-Ğayb.

23
 Borçları nedeniyle kendisi ve ailesi sıkıntıya düşmüş kimselere de zekât
fonundan yardım yapılır.

Âyetteki, Allah yolu ifadesi, –Allah yolunda askerliğin, eğitim-öğretimin,

tebyîn için yayının önceliği olsa da– “Allah'ı hoşnut eden tüm iyi ameller”i
kapsayan genel bir ifadedir.

ÂMİLÎN
Âmilîn, “zekâtı toplamakla görevli kimseler”dir. Bunlar bugün için “kamu
personeli” olarak değerlendirilebilir.
MÜELLEFET-İ KULUB
Müellef-i kulub, “İslâm'a ısındırılmak için –zengin dahi olsalar– kendilerine
zekât verilecek kimseler”dir. Rasûlullah, zengin kabile reislerine bu amaçla zekâttan
para aktarmıştır.
İBNÜ'S-SEBÎL [YOLCU]
İbnü's-sebîl, “elindeki tükenen, memleketinde zengin olsa bile bulunduğu
yerde yardıma muhtaç olan yolcu”dur. Bu gibilere de zekât fonundan destek verilir.

61. Yine onlardan bazıları, Peygamber'i inciten ve “O, bir kulaktır!”

diyen kimselerdir. De ki: “Sizin için bir hayır kulağıdır; Allah'a inanır,
mü’minlere inanır ve sizden iman edenlere de bir rahmettir.” Ve Allah'ın
Elçisi'ni inciten kimseler, acıklı bir azap kendileri için olanlardır.

62. Sizi hoşnut etmek için, sizin için Allah'a yemin ederler. Bunlar eğer
mü’min iseler Allah'ı ve Elçisi'ni razı etmeleri daha doğrudur.

63. Şüphesiz kim Allah ve Elçisi'yle boy ölçüşmeye kalkarsa, şüphesiz

onun için içinde ebedî kalanlar olarak cehennem ateşi olduğunu bilmediler mi?
İşte bu, en büyük rüsvaylıktır.

Bu âyetlerde de münâfıkların portreleri çizilmektedir: Onlardan bazıları,

Peygamber'i inciten ve “O, bir kulaktır [kendisine söylenen her şeyi dinleyip tasdik
eden biridir]” diyen kimselerdir. Rasûlullah, herkesi dinlediği ve herkesin istediği
şeyi söylemesine izin verdiği için onlar bunu bir hata olarak görür ve bu şekilde
itham ederlerdi.

Bunlara, Sizin için bir hayır kulağıdır; Allah'a inanır, mü’minlere inanır ve
sizden iman edenlere de bir rahmettir açıklaması yapılarak, Rasûlullah'ın kıymetini
bilmeleri istenmekte, sonra da, Ve Allah'ın Elçisi'ni inciten kimseler, acıklı bir azap
kendileri için olanlardır buyurularak uyarılmaktadırlar.

Rasûlullah'ın onlara rahmet olması, başta Rasûlullah içlerinde iken Allah'ın

kendilerine azap etmeyeceği ilkesidir:

Hâlbuki sen içlerinde iken Allah onlara azap edecek değildi. İstiğfâr ettikleri
sürece de Allah onlara azap edici değildir. (Enfâl/33)

Sonra da Rasûlullah'ın, onların dünya ve âhiret hayatlarını kurtarmak için

çalışmasıdır:

24
 Biz seni de ancak, âlemler için bir rahmet olarak/rahmet için gönderdik.
(Enbiyâ/107)

Bundan sonra da, Sizi hoşnut etmek için, sizin için Allah'a yemin ederler
buyurularak, başka bir kesim tanıtılmakta ve onlar da, Bunlar eğer mü’min iseler
Allah'ı ve Elçisi'ni razı etmeleri daha doğrudur denilerek uyarılmaktadırlar.

Buların ardından da Allah ve Rasûlü'ne karşı tavır alanların tümü, Şüphesiz

kim Allah ve Elçisi'yle boy ölçüşmeye kalkarsa, şüphesiz onun için içinde ebedî
kalanlar olarak cehennem ateşi olduğunu bilmediler mi? İşte bu, en büyük
rüsvaylıktır tehdit edilmektedir.

64. Münâfıklar, kalplerindeki şeyleri kendilerine haber verecek bir

sûrenin üzerlerine indirilmesinden çekinirler. De ki: “Siz, alay edin! Şüphesiz
Allah, sizin çekindiğiniz şeyi ortaya çıkarandır.”

65. Ve eğer onlara sorsaydın, kesinlikle “Biz sadece dalmıştık, oyun

oynuyorduk” diyecekler. De ki: “Allah, âyetleri ve Elçisi ile mi alay
ediyordunuz?”
66. Özür dilemeyin, siz “İman ettik” dedikten sonra kesinlikle küfrettiniz.
Sizden bir kısmını affetsek bile, şüphesiz kendileri günah işleyen kimseler
oldukları için azaplandıracağız.
Bu paragrafta da ilk önce münâfıkların davranışları; Rasûlullah ve mü’minler
Tebük seferi için hazırlanırken gizli toplantılarında alaylı konuşmaları ifşa
edilmekte ve rûh hâlleri; diken üstünde duruşları, gerçek yüzlerini ve gizli
oturumlarını açığa vuran bir âyetin nâzil olmasından çekindikleri bildirilmektedir:
Münâfıklar, kalplerindeki şeyleri kendilerine haber verecek bir sûrenin üzerlerine
indirilmesinden çekinirler.

Sonra da, Siz, alay edin! Şüphesiz Allah, sizin çekindiğiniz şeyi ortaya
çıkarandır buyurularak uyarılmaktadırlar. Münâfıklara sorulduğunda, “Biz sadece
dalmıştık, oyun oynuyorduk” diyecekler. Allah'ın, âyetleri ve Elçisi ile alay edip
etmedikleri sorulduğunda ise, birtakım mazeretler ileri sürerek özür dileme cihetine
gidecekler. Bunların özürleri dikkate alınmayacak, zira “İman ettik” dedikten sonra
küfretmişlerdir. Allah bir kısmını affetse bile, günah işleyen kimseler oldukları için
onları azaplandıracaktır.

67. Münâfık erkekler ve münâfık kadınlar birbirlerindendir; kötülüğü

emreder, iyilikten sakındırırlar ve ellerini sıkı tutarlar [cimrilik ederler]. Allah'ı
terk ederler de, Allah da onları terk ediverir. Gerçekten de münâfıklar fâsık
kimselerin ta kendileridir.
68. Allah, münâfık erkek ve münâfık kadınlara ve inkârcılara, içinde
temelli kalanlar olarak cehennem ateşini vaat etmiştir. O, onlara yeter. Ve Allah
onlara lânet etmiştir! Ve onlara kalıcı bir azap vardır.
69. Siz de tıpkı kendinizden önceki, sizden daha güçlü, kuvvetli, mal ve
evlatça sizden daha varlıklı ve de paylarına düşen kadar yararlanan kimseler
gibisiniz. İşte siz de sizden öncekiler paylarına düşen kadarıyla nasıl yararlanmak
istedilerse siz de onlar gibi payınıza düşen kadarıyla yararlanmak istediniz. Siz de
dalanlar gibi daldınız. İşte bunların, dünyada ve âhirette amelleri boşa gitti ve
işte bunlar hüsrana uğrayanların ta kendileridir.

25
 70. Onlara, kendilerinden önceki kişilerin; Nûh'un kavmi'nin, Âd'ın,
Semûd'un, İbrâhîm'in kavmi'nin, Medyen ashâbı'nın ve mü’tefikelerin [alt-üst
olmuş kentlerin] haberi gelmedi mi? Onlara elçileri açık delillerle gelmişlerdi. Ve
sonra Allah, onlara zulmeden değildi. Velâkin onlar kendilerine zulmediyorlardı.
Bu âyetlerde münâfıklar tanıtılmakta; kadınıyla erkeğiyle birbirinin aynısı
oldukları, kötülüğü emredip iyilikten sakındırdıkları, ellerini sıkı tuttukları [cimrilik
ettikleri], Allah'ı terk ettikleri, buna mukabil Allah'ın da onları terk ettiği, fâsık
oldukları, Allah'ın kadın ve erkeğiyle münâfık ve inkârcılara, içinde temelli
kalacakları cehennem ateşini vaat ettiği, onun onlara yeteceği, Allah'ın onlara lânet
ettiği ve onlar için kalıcı bir azap olduğu bildirilmektedir.
Onların dünyadaki durumları ve âhirette karşılaşacakları âkıbetleri
açıklandıktan sonra, onlar doğrudan muhatap alınarak, Siz de tıpkı kendinizden
önceki, sizden daha güçlü, kuvvetli, mal ve evlatça sizden daha varlıklı ve de
paylarına düşen kadar yararlanan kimseler gibisiniz. İşte siz de sizden öncekiler
paylarına düşen kadarıyla nasıl yararlanmak istedilerse siz de onlar gibi payınıza
düşen kadarıyla yararlanmak istediniz. Siz de dalanlar gibi daldınız denilerek
uyarılmış, sonra da ibret almaları için tüm insanlara, İşte bunların, dünyada ve
âhirette amelleri boşa gitti ve işte bunlar hüsrana uğrayanların ta kendileridir.
Onlara, kendilerinden önceki kişilerin; Nûh'un kavmi'nin, Âd'ın, Semûd'un,
İbrâhîm'in kavmi'nin, Medyen ashâbı'nın ve mü’tefikelerin [alt-üst olmuş kentlerin]
haberi gelmedi mi? Onlara elçileri açık delillerle gelmişlerdi. Ve sonra Allah,
onlara zulmeden değildi. Velâkin onlar kendilerine zulmediyorlardı denilerek
onlarla ilgili bilgi verilmiştir.
71. İnanan erkekler ve inanan kadınlar; bunların bazısı bazılarının
velîleridirler. Bunlar ma‘rûfu emrederler, münkerden vaz geçirirler, salâtı ikâme
ederler, zekâtı verirler, Allah'a ve O'nun Elçisi'ne itaat ederler. İşte bunlar; Allah
onlara rahmet edecektir. Şüphesiz Allah, azîz'dir, hakîm'dir.
72. Allah, mü’min erkeklere ve mü’min kadınlara, içinde sürekli
kalanlar olarak altlarından ırmaklar akan cennetler ve adn cennetlerinde hoş
meskenler vaat etti. Allah'ın rızası ise daha büyüktür. İşte bu, çok büyük
kurtuluşun ta kendisidir.
Münâfıkların durumunun beyân edilmesinden sonra karşıtlık metodu
çerçevesinde gerçek mü’minlerle ilgili de açıklamalar yapılmaktadır: İnanan
erkekler ve inanan kadınlar; bunların bazısı bazılarının velîleridirler. Bunlar
ma‘rûfu emrederler, münkerden vaz geçirirler, salâtı ikâme ederler, zekâtı verirler,
Allah'a ve O'nun Elçisi'ne itaat ederler. İşte bunlar; Allah onlara rahmet edecektir.
Şüphesiz Allah, azîz'dir, hakîm'dir. Allah, mü’min erkeklere ve mü’min kadınlara,
içinde sürekli kalanlar olarak altlarından ırmaklar akan cennetler ve adn
cennetlerinde hoş meskenler vaat etti. Allah'ın rızası ise daha büyüktür. İşte bu, çok
büyük kurtuluşun ta kendisidir.
73. Ey Peygamber! İnkârcılar ve münâfıklar ile cihad et. Ve onlara karşı
sert ol. Onların barınma yerleri de cehennemdir. Ve o, ne kötü bir oluş yeridir.
74. Onlar, söylemediklerine, Allah'a yemin ederler. Hâlbuki onlar, o
küfür kelimesini kesinlikle söylediler. İslâmlaşmalarından sonra da kâfir oldular.
Ve nail olamadıkları şeyleri çok istediler. Onlar, sadece, Allah'ın ve Elçisi'nin
onları [mü’minleri] O'nun [Allah'ın] lütfundan zenginleştirmiş olmasından
kinlendiler. Artık, eğer tevbe ederlerse kendileri için hayırlı olur. Eğer geri
dururlarsa da Allah onları dünyada ve âhirette çok acıklı bir azap ile
azaplandıracaktır. Yeryüzünde onlar için bir velî ve iyi bir yardımcı da yoktur.

26
 75. Ve onlardan bazıları, “Eğer Allah lütfundan bize verirse, mutlaka
bağışta bulunacağız ve kesinlikle iyilerden olacağız” diye Allah'a söz veren
kimselerdir.
76. Sonra, ne zaman ki Allah, onlara lütfundan verir, onda cimrilik
ederler ve yüz çevirerek geri dururlar.
77. Sonunda Allah'a vaat ettikleri şeylerde sözlerini tutmadıkları ve yalan
söyledikleri için, O da Kendisiyle karşılaşacakları güne kadar kalplerinde sürüp
gidecek bir münâfıklık yerleştirerek onları cezalandırdı.
78-79. Şüphesiz onlar; mü’minlerden, sadakalardan kendi gönülleriyle
bağışta bulunanlara ve güçlerinin yettiğinden fazlasını bulamayanlara dil uzatan,
sonra da onlarla alay eden kimseler, Allah'ın, onların sırlarını ve fısıltılarını bilip
durduğunu ve şüphesiz Allah'ın bütün bilinmeyenlerin çok iyi bilicisi olduğunu
bilmediler mi? Allah, onları maskaraya çevirmiştir. Ve onlar için çok acıklı bir
azap vardır.
Bu âyetlerde Allah, Elçisi'ne, kâfir ve münâfıklarla cihad etmesini ve cihadı
sürdürmesini emretmekte ve onların değişmez tutumları ile ilgili daha detaylı
bilgiler vermektedir: Ey Peygamber! İnkârcılar ve münâfıklar ile cihad et. Ve
onlara karşı sert ol. Onların barınma yerleri de cehennemdir. Ve o, ne kötü bir oluş
yeridir. Onlar, söylemediklerine, Allah'a yemin ederler. Hâlbuki onlar, o küfür
kelimesini kesinlikle söylediler. İslâmlaşmalarından sonra da kâfir oldular. Ve nail
olamadıkları şeyleri çok istediler. Onlar, sadece, Allah'ın ve Elçisi'nin onları
[mü’minleri] O'nun [Allah'ın] lütfundan zenginleştirmiş olmasından kinlendiler.
Artık, eğer tevbe ederlerse kendileri için hayırlı olur. Eğer geri dururlarsa da Allah
onları dünyada ve âhirette çok acıklı bir azap ile azaplandıracaktır. Yeryüzünde
onlar için bir velî ve iyi bir yardımcı da yoktur. Ve onlardan bazıları, “Eğer Allah
lütfundan bize verirse, mutlaka bağışta bulunacağız ve kesinlikle iyilerden
olacağız” diye Allah'a söz veren kimselerdir. Sonra, ne zaman ki Allah, onlara
lütfundan verir, onda cimrilik ederler ve yüz çevirerek geri dururlar. Sonunda
Allah'a vaat ettikleri şeylerde sözlerini tutmadıkları ve yalan söyledikleri için, O da
Kendisiyle karşılaşacakları güne kadar kalplerinde sürüp gidecek bir münâfıklık
yerleştirerek onları cezalandırdı. Şüphesiz onlar; mü’minlerden, sadakalardan
kendi gönülleriyle bağışta bulunanlara ve güçlerinin yettiğinden fazlasını
bulamayanlara dil uzatan, sonra da onlarla alay eden kimseler, Allah'ın, onların
sırlarını ve fısıltılarını bilip durduğunu ve şüphesiz Allah'ın bütün bilinmeyenlerin
çok iyi bilicisi olduğunu bilmediler mi? Allah, onları maskaraya çevirmiştir. Ve
onlar için çok acıklı bir azap vardır.

Bu paragrafın sebeb-i nüzûlüne dair kaynaklarda şu bilgiler nakledilmektedir:

Yüce Allah'ın, Söylemediler diye Allah'a yemin ederler diye başlayan âyet-i
kerîmesinin, el-Culâs b. Suveyd b. es-Sâbit ile Vedia b. Sâbit hakkında nâzil
olduğu rivâyet edilmiştir. Bunlar, Peygamber (s.a) hakkında ileri-geri konuşmuş
ve, “Allah'a andolsun eğer Muhammed bizim efendilerimiz ve hayırlılarımız olan
diğer kardeşlerimiz hakkında söylediklerinde doğru ise, hiç şüphesiz biz de
eşeklerden daha kötüyüz” demişlerdi. Âmir b. Kays kendisine, “Evet, Allah'a
yemin ederim Muhammed hem doğrudur, hem doğruluğu tasdik edilmiştir. Şüphe
yok ki sen de eşekten daha kötü bir durumdasın” diyerek bunu Peygamber'e (s.a)
bildirir. el-Culâs, gelip Peygamber'in (s.a) minberi yanı başında Âmir'in gerçekten
yalancı olduğuna dair yemin etti, Âmir ise el Culâs'ın bu sözü gerçekten

27
 söylediğine yemin etti ve, “Allahım! Doğru söyleyen Peygamberi'ne (bu hususta)
bir şeyler bildir” diye dua etmesi üzerine bu âyet-i kerîme nâzil oldu.8
Yüce Allah'ın, İçlerinden kimi de Allah'a şöyle söz vermişti... ile ilgili olarak
Katâde şöyle demektedir: Burada sözü edilen kişi Ensâr'dan birisidir. O şöyle
demişti: “Allah bana rızık olarak bir şeyler verecek olursa, hiç şüphesiz ondaki
Allah hakkını ödeyeceğim ve tasaddukta bulunacağım.” Allah ona bu dediği şeyi
verince, bu sefer Kitab-ı Kerîminde size okunan bu buyruklarda belirtilen işleri
yaptı. O bakımdan yalan söylemekten kaçının. Çünkü yalan günahkârlığa götürür.
Ali b. Yezîd, el-Kâsım'dan, o, Ebû Umâme el-Bâhilî'den rivâyet ettiğine göre
Sa‘lebe b. Hatıb el-Ensârî Peygamber'e (s.a) dedi ki: “Allah'a dua et de bana mal
rızık versin, ihsan etsin.” Hz. Peygamber şöyle buyurdu: “Yapma ey Sa‘lebe!
Şükrünü edâ edebileceğin az bir mal, (şükrünün) altından kalkamayacağın çok
(mal)dan hayırlıdır.” İkinci bir defa gelerek yine Peygamber'e isteğini
tekrarlayınca, Peygamber (s.a) şöyle buyurdu: “Allah'ın Peygamberi gibi olmaya
razı değil misin? Ben, dağların benimle birlikte altın olup yol almasını isteyecek
olsam, hiç şüphesiz öylece yol alırlardı.” Sa‘lebe şöyle dedi: “Seni hakk ile
gönderen adına yemin ederim ki, eğer sen Allah'a dua edip de O da rızık olarak
bana mal ihsan edecek olursa, hiç şüphesiz her hakk sahibine hakkını vereceğim.”
Bunun üzerine Peygamber (s.a) ona dua etti, O da koyun satın aldı. Solucan ve
kurtların çoğalması gibi çoğaldılar. Medîne ona dar geldi. Bu sefer Medîne'nin
dışına çıktı, Medîne vâdilerinden birisine yerleşti. Artık sadece öğle ve ikindi
namazlarını cemaatle kılabiliyordu. Diğerlerini ise terk etti. Zamanla koyunları
daha bir artıp çoğaldı, bu sefer Peygamber ve cemaati –Cuma namazı müstesna–
büsbütün terk etti. Koyunları artmaya devam etti, nihâyet Cuma'yı da terk etti. Bu
sefer, Rasûlullah (s.a) üç defa, “Yazıklar sana ey Sa‘lebe” buyurdu. Daha sonra
yüce Allah'ın, Matlarından bir sadaka al ki... (Tevbe/103) âyeti nâzil oldu.
Peygamber (s.a) da zekât toplamak üzere iki kişiyi gönderdi. Onlara, “Sa‘lebe'ye
ve –Süleymoğulları'ndan bir adamın adını vererek– filana uğrayın ve onların
sadakalarını [zekâtlarını] alın” dedi. Bu iki görevli Sa‘lebe'ye gittiler. Ona,
Rasûlullah'ın (s.a) gönderdiği mektubu okuttular. Bunun üzerine o, “Bu ancak
cizyenin bir benzeridir. İşinizi gidin görün, bitirdikten sonra bana uğrayın” dedi...
ve hadisin geri kalan bölümünü zikretti. Bu ise bilinen ünlü bir olaydır.9
Bil ki bu âyet, bir grup münâfığın, birtakım yanlış ve hata olan şeyler
söylediklerine ve fakat onlara, “Siz, şöyle şöyle söylemişsiniz” denildiğinde, korkup
böyle söylemediklerine dair yemin ettiklerine delalet etmektedir. Müfessirler, bu
âyetin nüzûl sebebi olarak şunları ileri sürmüşlerdir:
1) Rivâyet olunduğuna göre Hz. Peygamber, Tebük gazvesi'nde iki ay geçirdi.
Bu arada kendisine Kur’ân âyetleri nâzil oluyor ve savaşa katılmayan münâfıkları
ayıplıyordu. Bu sırada, Cülâs ibn Süveyd, “Allah'a yemin ederim ki, bizim en
şereflilerimiz olan ve Medîne'de bırakmış olduğumuz kardeşlerimiz hakkında
Muhammed'in söylemiş olduğu şeyler şâyet doğru ise, biz eşekten daha adiyiz,
kötüyüz, demektir” dedi. Bunun üzerine, Âmir ibn Kays el-Ensârî, Cülas'a, “Evet,
Allah'a yemin ederim ki, Hz. Muhammed doğrudur. Sen, eşekten daha adisin” dedi.
Bu söz, Hz. Peygamber'e (s.a) ulaştı. Bunun üzerine Cülas, Hz. Peygamber'in
huzuruna çıkarıldı. Ve o bunu söylemediğine dair Allah'a yemin etti. Bunun üzerine
Âmir, ellerini yukarıya kaldırarak, “Allahım! Kuluna ve Peygamberi'ne, doğru olanı
tasdik eden, yalancıyı da tekzip eden hükmünü/âyetini indir!” diye dua etti. İşte
bunun üzerine bu âyet nâzil oldu. Bunun peşinden de Cülas, “Hiç şüphesiz Allah,
8
Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi'l-Kur’ân.
9
Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi'l-Kur’ân.

28
 bu âyette tevbeden bahsetmektedir. Ben bu sözü söyledim, Âmir doğrudur” dedi.
Tevbe etti ve tevbesinde hep samimi kaldı.
2) Rivâyet olunduğuna göre bu âyet, Abdullah ibn Ubey hakkında nâzil
olmuştur. Çünkü o, Hz. Peygamber'i kastederek, “Andolsun ki, şâyet Medîne'ye
dönersek, aziz ve şerefli olanlar, zelil olanları Medîne'den çıkaracaktır” dedi. Zeyd
ibn Erkam bunu duydu ve Hz. Peygamber'e haber verdi. Bunun üzerine Hz. Ömer,
Abdullah ibn Ubey'i öldürmeye niyetlendi. Bundan dolayı, Abdullah gelerek bunu
söylemediğine yemin etti de, hemen bu âyet nâzil oldu.
3) Katâde şunu rivâyet etmiştir: Biri Cüheyne, biri de Gıfâr kabilesi'nden
olmak üzere iki adam birbiriyle dövüştüler. Gıfâr kabilesi'nden olan, Cüheyne
kabilesi'nden olana üstün geldi. Bunun üzerine Abdullah ibn Ubey, “Ey
Evsoğulları! Kardeşinize yardım edin. Allah'a yemin olsun ki, bizim ve
Muhammed'in misali, tıpkı ‘Köpeğini besle, seni yesin’ darb-ı meselinde olduğu
gibidir” diye bağırdı. Bunun, üzerine, orada bulunanlar, bunu Hz. Peygamber'e
söylediler. Abdullah, bu sözü söylemediğini ileri sürerek, yemin etmeye başladı.10
SA‘LEBE'NİN KISSASI
Bu âyetin en meşhur nüzûl sebebi olarak şu hâdise anlatılmıştır: Sa‘lebe ibn
Hâtıb, “Yâ Rasûlallah! Allah'a dua et de, bana mal-mülk versin” dedi. Bunun
üzerine Hz. Peygamber, “Ey Sa‘lebe! Şükrünü eda edebileceğin az mal, takat
getiremeyeceğin çok maldan daha hayırlıdır” dedi. Sa‘lebe, Hz. Peygamber'e tekrar
müracaat ederek, “Seni hakk olarak gönderen Allah'a yemin ederim ki, şâyet Allah
bana mal verirse, her hakk sahibine hakkını vereceğim...” dedi. Bunun üzerine Hz.
Peygamber de onun için dua etti. Derken o, bir koyun edindi. Bu koyun, tıpkı
kurtların üreyip çoğalması gibi çoğaldı. Öyle ki, koyun sürüleri Medîne'ye sığmaz
oldu. Bunun üzerine Sa‘lebe, koyun sürülerini bir vâdiye götürdü. Ve, öğlen ve
ikindi namazlarını kılmaya, diğerlerini ise kılmamaya başladı. Sürü iyice üreyip
çoğalınca da, Cuma namazları hariç, bütün namazları kılmaz oldu. Daha sonra,
Cumayı da terk etti. Derken kervancılarla karşılaştığında, “Ne var, ne yok?” diye
soruyordu. Hz. Peygamber (s.a) Sa‘lebe'nin durumunu sorduğunda, o'na onun
durumu anlatıldı. Bunun üzerine, Hz. Peygamber, “Yazıklar olsun sana Sa‘lebe!”
dedi. İşte bunun üzerine, Onların mallarından sadaka al... (Tevbe/103) âyeti nâzil
oldu. Bundan dolayı Hz. Peygamber Sa‘lebe'ye iki adam yollayarak, “Sa‘lebe'ye
gidin ve zekâtını alın...” dedi. Bu adamlar Sa‘lebe'nin yanına varıp da ona Hz.
Peygamber'in emrini ilettiklerinde o, “Bu, bir cizyedir; ya da cizyenin benzeridir”
dedi ve zekâtını vermedi. İşte bunun üzerine Cenâb-ı Hakk, âyetini indirdi.
Hakkında, bu âyetin inzâl buyurulduğu haber verildiğinde, Hz. Peygamber'e (s.a)
gelerek, kendisinden zekâtını kabul etmesini istedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber,
“Allah beni, bunu kabul etmekten men etti “ buyurdu. O, yüzüne-gözüne toprak
saçmaya başladı. Bunun üzerine Hz. Peygamber (s.a), “Ben sana söyledim, ama sen
beni dinlemedin”' buyurdu. Hz. Peygamber'in evine vardığında, Hz. Peygamber ona
kapısını açmadı. Sonra, zekâtını Ebû Bekr'e getirdi, Hz. Peygamber kabul etmediği
için Ebû Bekr de onu kabul etmedi. Daha sonra Hz. Ömer de, Ebû Bekr'e uyarak
onun zekâtını kabul etmedi. Hz. Osman da kabul etmedi. Ve Sa‘lebe, Hz. Osman'ın
hilafeti zamanında ölüp helâk oldu.
İmdi şâyet, “Allah Teâlâ, Sa‘lebe ibn Hâtıb'a zekâtını vermesini emretmişti. O
hâlde, Peygamber'in, onun zekâtını kabul etmemesi nasıl caiz olabilir?” denilirse,
biz deriz ki:
Şöyle denilmesi uzak bir ihtimal değildir: Allah Teâlâ Hz. Peygamber'i (s.a),
başkaları bundan ibret alsın ve böylece de zekâtlarını vermekten imtina etmesinler
10
Râzî, Mefâtihu'l-Ğayb.

29
 diye, Sa‘lebe'yi hor ve hakîr kılmak için zekâtını kabul etmekten men etmişti.
Şöyle de denilebilir: O, zekâtını ihlâslı bir biçimde değil, riya maksadıyla
getirmişti: Allah Teâlâ, bunu Hz. Peygamber'e bildirdi, o da bundan dolayı o zekâtı
kabul etmedi.
Şu da muhtemeldir: Allah, Onların mallarından sadaka al ki, bununla
kendilerini temizlemiş (…) olasın (Tevbe/103) buyurup, böyle bir maksat da,
münâfıklığı sebebiyle Sa‘lebe'de mevcut olmayınca, Hz. Peygamber (s.a), onun
zekâtını almaktan geri durmuştur.11
80. Onlar için ister mağfiret dile, ister mağfiret dileme. Onlar için yetmiş
kere mağfiret dilesen de yine Allah onları bağışlamayacaktır. Bu, onların Allah'ı
ve Rasûlü'nü inkâr etmeleri nedeniyledir. Allah, fâsıklar kavmine kılavuzluk
etmez.

81. O geri bırakılanlar, Allah'ın Elçisi'ne karşıt olarak oturmalarıyla

ferahladılar ve mallarıyla, canlarıyla Allah yolunda cihad etmekten
hoşlanmadılar, bir de, “Bu sıcakta savaşa çıkmayın” dediler. De ki: “Cehennem
ateşi daha sıcaktır.” Keşke iyice kavrayıp anlayabilselerdi.

82. Artık kazandıkları günahın cezası olarak, çok az gülsünler, çok çok
ağlasınlar.

83. Eğer Allah, seni onlardan bir tâifenin yanına döndürür de onlar
çıkmak için senden izin isterlerse, de ki: “Artık siz hiçbir zaman benimle beraber
asla çıkmayacaksınız. Ve hiçbir zaman benimle birlikte düşmanla
savaşmayacaksınız. Şüphesiz siz ilkinden oturup kalmaktan hoşlanıyordunuz.
Artık geride kalanlarla beraber oturup kalın!”

84. Ve onlardan ölen biri için destek olma, onun kabrinin üzerine
dikilme. Şüphesiz onlar, Allah'a ve onun Elçisi'ne küfredenlerdir. Ve onlar, fâsık
olarak ölmüşlerdir.

85. Onların malları ve evlatları da seni imrendirmesin. Allah, ancak

onları dünyada bunlarla cezalandırmayı ve onlar kâfir iken canlarının güçlükle
çıkmasını istiyor.

86-87. Ve “Allah'a iman edin ve Elçisi ile birlikte cihad edin” diye bir sûre
indirildiği zaman, onlardan güç [mal, mülk, evlat] sahibi olanlar senden izin
istediler ve “Bırak bizi oturanlarla beraber olalım” dediler. Geri kalanlarla
birlikte olmayı seçtiler. Onların kalpleri de damgalandı/mühürlendi. Artık onlar
iyice kavrayıp anlamazlar.

88. Fakat Elçi ve o'nunla beraber olan inanmış kimseler mallarıyla,

canlarıyla cihad ettiler. Ve işte onlar, bütün hayırlar kendilerinin olanlardır. Ve
işte onlar, felâh bulanların ta kendisidir.

89. Allah onlar için içinde sürekli kalanlar olarak, altından ırmaklar
akan cennetler hazırladı. İşte bu, o çok büyük kurtuluştur.

11
Râzî, Mefâtihu'l-Ğayb.

30
 90. Bedevî Araplardan özür beyân edenler, kendilerine izin verilmesi için
geldiler. Allah'a ve Elçisi'ne yalan söyleyenler de oturup kaldılar. Bunlardan
kâfir olan kimselere yakında çok acıklı bir azap dokunacaktır.

91-92. Allah ve Elçisi için samimi oldukları takdirde, zayıflara, hastalara ve

de infak edecek bir şey bulamayan kimselere, bir de kendilerini bindiresin diye
sana geldiklerinde, “Sizi üzerine bindirecek bir şey bulamıyorum” dediğin
zaman, infak edecekleri bir şey bulamadıklarından dolayı üzülüp gözlerinden yaş
döke döke geri dönüp giden kimselere bir günah yoktur. Muhsinler [iyilik,
güzellik üretenler] aleyhine bir yol yoktur. Allah çok bağışlayandır, çok
merhamet edendir.

93. Yol, ancak o, zengin oldukları hâlde senden izin isteyen kimselerin
aleyhinedir. Bunlar geride kalanlarla birlikte olmaya razı oldular. Allah da
onların kalpleri üzerine damga/mühür bastı. Bundan dolayı onlar bilmezler.

94. Kendilerine döndüğünüz zaman size özür beyân edecekler. De ki:

“Özür beyân etmeyin. Size kesinlikle inanmayız. Allah bize, sizin haberlerinizden
önemli haberler verdi.” Bundan sonra da Allah ve Elçisi işinizi görecektir. Daha
sonra da görünmeyeni ve görüneni bilene [Allah'a] döndürüleceksiniz. Sonra da
O, size yapmış olduklarınızı haber verecektir.

95. Kendilerine döndüğünüz zaman, onlardan mesafelenmeniz için, size

Allah'a yemin edecekler. Siz de onlardan hemen mesafelenin. Şüphesiz onlar,
pisliklidir. Kazandıklarının cezası olarak varacakları yer de cehennemdir.

96. Kendilerinden razı olasınız diye size yemin ederler. Artık eğer siz
onlardan razı olursanız da bilin ki Allah, şüphesiz o fâsıklar toplumundan razı
olmaz.

Bu âyet grubunda da münâfıklarla ilgili bilgiler, yaptıkları ve yapacakları işler

açıklanmakta ve Rasûlullah'ın bu kesime nasıl davranması gerektiği
bildirilmektedir.

Burada ilk önce münâfıkların Allah ve Rasûlü'nü inkâr etmeleri ve fâsık bir
kavim olmaları nedeniyle Allah'ın onları bağışlamayacağı, o yüzden de
Peygamber'in onlar için yalvarmasının faydası olmayacağı bildirilmiştir.
Münâfıkların bu kötü âkıbeti, Nisâ sûresi'nde de konu edilmişti:
Mü’minlerin astlarından küfre sapanları velî edinen şu münâfıklara, şüphesiz,
çok acıklı bir azabın kendileri için olduğunu müjdele! Onların yanında izzet [onur
ve yücelik] mi arıyorlar? Oysa izzetin [onur ve yüceliğin] tümü Allah'ındır.
(Nisâ/138-139)
Şüphesiz ki münâfıklar –tevbe edenler, düzeltenler, Allah'a sıkıca sarılanlar ve
dinlerini Allah için arıtan kimseler müstesna; artık bunlar, mü’minlerle
beraberdirler. Ve Allah, mü’minlere büyük bir ecir verecektir– ateş'ten, en aşağı
tabakadadırlar. Sen de onlara bir yardım edici bulamazsın. (Nisâ/145-146)

Daha sonra bu münâfıkların bir grubunun, Allah'ın Elçisi'ne karşıt olarak

oturmalarıyla ferahlandıkları ve mallarıyla-canlarıyla Allah yolunda cihad etmekten
hoşlanmadıkları ve “Bu sıcakta savaşa çıkmayın” dedikleri bildirilip onlara şöyle

31
denilmiştir: “Cehennem ateşi daha sıcaktır.” Keşke iyice kavrayıp anlayabilselerdi.
Artık kazandıkları günahın cezası olarak, çok az gülsünler, çok çok ağlasınlar.

Bu teşhir ve uyarıdan sonra da Rasûlullah'a şu emirler verilmiştir: Eğer Allah,

seni onlardan bir tâifenin yanına döndürür de onlar çıkmak için senden izin
isterlerse, de ki: “Artık siz hiçbir zaman benimle beraber asla çıkmayacaksınız. Ve
hiçbir zaman benimle birlikte düşmanla savaşmayacaksınız. Şüphesiz siz ilkinden
oturup kalmaktan hoşlanıyordunuz. Artık geride kalanlarla beraber oturup kalın!”
Ve onlardan ölen biri için destek olma, onun kabrinin üzerine durma. Şüphesiz
onlar, Allah'a ve O'nun Elçisi'ne küfredenlerdir. Ve onlar, fâsık olarak ölmüşlerdir.
Onların malları ve evlatları da seni imrendirmesin. Allah, ancak onları dünyada
bunlarla cezalandırmayı ve onlar kâfir iken canlarının güçlükle çıkmasını istiyor.
Ve “Allah'a iman edin ve Elçisi ile birlikte cihad edin” diye bir sûre indirildiği
zaman, onlardan güç [mal, mülk, evlat] sahibi olanlar senden izin istediler ve
“Bırak bizi oturanlarla beraber olalım” dediler. Geri kalanlarla birlikte olmayı
seçtiler. Onların kalpleri de damgalandı/mühürlendi. Artık onlar iyice kavrayıp
anlamazlar.

Münâfıklarla ilgili açıklamalardan sonra, bunların karşıtı olan mü’minlerle

ilgili bilgiler verilmiştir: Fakat Elçi ve o'nunla beraber olan inanmış kimseler
mallarıyla, canlarıyla cihad ettiler. Ve işte onlar, bütün hayırlar kendilerinin
olanlardır. Ve işte onlar, felâh bulanların ta kendisidir. Allah onlar için içinde
sürekli kalanlar olarak, altından ırmaklar akan cennetler hazırladı. İşte bu, o çok
büyük kurtuluştur.

Bu açıklamalardan sonra Rasûlullah'a, gelişecek bazı olaylar önceden haber

verilmekte ve bunlar karşısında nasıl davranması gerektiği bildirilmektedir: Bedevî
Araplardan özür beyân edenler, kendilerine izin verilmesi için geldiler. Allah'a ve
Elçisi'ne yalan söyleyenler de oturup kaldılar. Bunlardan kâfir olan kimselere
yakında çok acıklı bir azap dokunacaktır. Allah ve Elçisi için samimi oldukları
takdirde, zayıflara, hastalara ve de infak edecek bir şey bulamayan kimselere, bir
de kendilerini bindiresin diye sana geldiklerinde, “Sizi üzerine bindirecek bir şey
bulamıyorum” dediğin zaman, infak edecekleri bir şey bulamadıklarından dolayı
üzülüp gözlerinden yaş döke döke geri dönüp giden kimselere bir günah yoktur.
Muhsinler [iyilik, güzellik üretenler] aleyhine bir yol yoktur. Allah, çok
bağışlayandır, çok merhamet edendir. Yol, ancak o, zengin oldukları hâlde senden
izin isteyen kimselerin aleyhinedir. Bunlar geride kalanlarla birlikte olmaya razı
oldular. Allah da onların kalpleri üzerine damga/mühür bastı. Bundan dolayı onlar,
bilmezler. Kendilerine döndüğünüz zaman size özür beyân edecekler. De ki: “Özür
beyân etmeyin. Size kesinlikle inanmayız. Allah bize, sizin haberlerinizden önemli
haberler verdi.” Bundan sonra da Allah ve Elçisi işinizi görecektir. Daha sonra da
görünmeyeni ve görüneni bilene [Allah'a] döndürüleceksiniz. Sonra da O, size
yapmış olduklarınızı haber verecektir. Kendilerine döndüğünüz zaman, onlardan
mesafelenmeniz için, size Allah'a yemin edecekler. Siz de onlardan hemen
mesafelenin. Şüphesiz onlar pisliklidir. Kazandıklarının cezası olarak varacakları
yer de cehennemdir. Kendilerinden razı olasınız diye size yemin ederler. Artık eğer
siz onlardan razı olursanız da bilin ki Allah, şüphesiz o fâsıklar toplumundan razı
olmaz.

32
 Ve onlardan ölen biri için destek olma, onun kabrinin üzerine dikilme.
Şüphesiz onlar, Allah'a ve O'nun Elçisi'ne küfredenlerdir. Ve onlar, fâsık olarak
ölmüşlerdir âyeti [84. âyet], târihî bilgilere göre Tebük seferi'nden kısa bir süre
sonra ölen münâfıkların lideri Abdullah ibn Ubey'in ölümü üzerine nâzil olmuş ve
ona ölüm desteği (bugünkü cenaze namazının aslı) verilmemesi istenmiştir. Târihî
belgelerde yer aldığına göre samimi bir Müslüman olan Abdullah ibn Ubey'in oğlu
Abdullah, Rasûlullah'tan babasına kefen yapmak üzere gömleğini istedi. Rasûlullah
bu isteği cömertçe yerine getirdi. Daha sonra Abdullah o'ndan babasının cenazesini
kaldırmasını istedi. Rasûlullah bunu da kabul etti. İşte bu sırada bu âyet indi ve
Rasûlullah o münâfığın cenazesiyle ilgilenmedi.

Bu âyet, tüm zamanların mü’minlerine de kâfirlerin cenazeleriyle ilgilenmeme

yükümlülüğü getirmiştir.

97. Bedevî Araplar, inkâr ve münâfıklık bakımından daha çetin;

Allah'ın, Elçisi'ne indirdiklerinin sınırlarını bilmemeye daha yatkındırlar. Allah
da, en iyi bilen, en iyi ilke koyandır.

98. Bedevî Araplardan kimi de var ki, infak ettiğini zorla ödenmiş borç
sayar ve size belâlar bekler. –O çirkin belâ kendi üzerlerine!– Ve Allah, en iyi
işitendir, en iyi bilendir.

99. Yine bedevî Araplardan kimi de vardır ki, onlar, Allah'a ve âhiret
gününe inanır ve harcadığını Allah katında yakınlıklar ve Elçi'nin destekleri
edinir [sayar]. Gözünüzü açın! Şüphesiz bu, onlar için bir yakınlıktır. Allah
onları yakında rahmetine girdirecektir. Şüphesiz Allah ğafûr'dur, rahîm'dir.

Bu paragrafta bedevî Arapların bir kısmının, yerleşik Araplara göre daha kaba,
daha anlayışsız, daha dikbaşlı [vahşi, yabani] oldukları bildiriliyor. Bunlar yasa
tanımayan, her istediğini yapan kimselerdir. Bunlardan kimisi, Allah'ın, Elçisi'ne
indirdiklerinin sınırlarını bilmemeye daha yatkındır; kimisi de, infak ettiğini zorla
ödenmiş borç sayar ve Müslümanlar için belâlar bekler; kimisi de, Allah'a ve âhiret
gününe inanır ve harcadığını Allah katında yakınlıklar ve Elçi'nin destekleri edinir
[sayar].

100. Muhâcir ve Ensâr'dan ilk önce öne geçenler ve iyileştirme-

güzelleştirme ile onları izleyen kimseler; Allah onlardan razı oldu, onlar da
O'ndan razı oldular. Ve O [Allah], onlara, içlerinde temelli kalıcılar olarak
altlarından ırmaklar akan cennetler hazırladı. İşte bu, büyük bir kurtuluştur.
Müşrik ve münâfıkların durumlarına ait bilgilerden sonra onların karşıtı olan
mü’minler [Allah yolunda malını-canını feda etmiş örnek öncüler ve iyileştirme-
güzelleştirme faaliyeti kapsamında onları izleyenler] konu edilmiş ve övülmüşlerdir.
Burada övülenlerin, sadece ilk Muhâcirler ve onları izleyenler [Muhâcirler ve
Hudeybiye günü'nde Rıdvan Biati'nde bulunan Ensâr] olarak kabul edilmesi yanlış
olur. Zira bu övgü, İslâmî faaliyeti sürdüren, İslâm'ın yayılmasına zemin hazırlayan
fedakâr ve vefakâr kimselerin hepsine şamildir.
101. Ve yanınızda bedevî Araplardan münâfıklar var. Medîne halkından
da münâfıklığa iyice alışmış olanlar var. Onları sen bilmezsin, Biz biliriz onları.
İki kez azap edeceğiz onlara, sonra da çok büyük bir azaba döndürüleceklerdir.

33
 102. Diğerleri de günahlarını itiraf ettiler. Sâlih bir amelle diğer kötüyü
karıştırdılar. Olur ki Allah onların tevbelerini kabul eder. Şüphesiz Allah
ğafûr'dur, rahîm'dir.
103. Onların mallarından sadaka al ki, onunla [sadaka ile] kendilerini
temizlersin ve arındırırsın. Bir de onlara destek ol. Şüphesiz senin desteğin onlar
için bir huzurdur. Allah en iyi işitendir, en iyi bilendir.

104. Onlar, Allah'ın, kullarından tevbeyi kabul ettiğini, sadakaları aldığını

ve Allah'ın, tevbeleri çok kabul edenin ve çok merhamet edenin ta kendisi
olduğunu bilmediler mi?

105. Ve de ki: “İşleyin! Artık Allah, Elçisi ve mü’minler işlerinizi

görecektir. Ve siz görünmeyeni ve görüneni bilene [Allah'a] döndürüleceksiniz.
Sonra O, işlemiş olduklarınızı size haber verecektir.

106. Ve diğerleri, Allah'ın emrine bırakılmış olanlardır. O, ya kendilerini

azaplandırır ya da tevbelerini kabul eder. Ve Allah en iyi bilendir, en iyi yasa
koyandır.

Örnek ve öncü mü’minlerle ilgili açıklamalardan sonra konu yine münâfıklara

getirilmiş, ardından da Rasûlullah ve mü’minlerin onlarla ilişkilerinin nasıl olması
gerektiği bildirilmiştir.

Mü’minlerin yanında Medînelilerden ve bedevî Araplardan –Allah'ın bilip de

Rasûlullah ve mü’minlerin bilmediği– katmerli münâfıklar vardır. Onlar iki kez
azap çekecekler, sonra da çok büyük bir azaba döndürüleceklerdir. Bunlara nasıl iki
kez azap edileceğini 55. âyetin tahlilinde açıklamıştık.
Rasûlullah'ın yanında bir de günahlarını itiraf edenler [sâlih bir amelle diğer
kötüyü karıştıranlar] vardır. Allah onların tevbelerini kabul edebilir.
Bunların mallarından sadaka alınmalı ki, onunla [sadaka ile] onlar
temizlensinler. Bir de onlara destek olunmalı. Şüphesiz Elçi'nin desteği onlar için
bir huzurdur.

Bu âyetlerin nüzûl sebebi hakkında şu nakledilmiştir:

Bu âyet-i kerîme Tebük gazvesi'nden geri kalan 10 kişi hakkında inmiştir.

Bunların yedisi kendilerini mescidin direklerine bağlamışlardı. Katâde de buna
yakın bir görüş ifade etmiş ve şöyle demiştir: “Yüce Allah'ın, Mallarından bir
sadaka al... (Tevbe/103) âyeti de bunlar hakkında inmiştir.” Bunu da el Mehdevî
nakletmektedir. Zeyd b. Eslem, “Bunlar 8 kişi idi” der. 6 kişi oldukları, 5 kişi
oldukları da söylenmiştir. Mücâhid ise der ki: “Âyet-i kerîme yalnızca Ensâr'dan
Ebû Lübâbe hakkında, onun Kurayzaoğulları ile başından geçen olay ile ilgili
olarak inmiştir. Şöyle ki: Kurayzaoğulları Ebû Lübâbe ile Allah ve Rasûlü'nün
hükmünü kabul ederek kalelerinden inmeleri hususunda konuşmuşlar, o da inip bu
hükmü kabul ettikleri takdirde, Peygamber'in (s.a) kendilerini keseceğini anlatmak
kastı ile boğazına işaret etmişti. Bu durumu açığa çıkınca, tevbe edip pişman
olmuş, kendisini mescidin direklerinden birisine bağlamış ve Allah kendisini
affedinceye yahut bu hâlde ölünceye kadar yemek yememek, bir şey içmemek
üzere yemin etmişti. Yüce Allah onu affedinceye kadar bu şekilde devam etti ve
bu âyet-i kerîme indi. Rasûlullah (s.a) da çözülmesi için emir verdi.” Bunu Taberî

34
 Mücâhid'den naklettiği gibi İbn İshâk da Sîret'inde daha kapsamlı olarak
nakletmiştir.12

Onlarla ilgili Rasûlullah'a bilgi ve emirler verildikten sonra onlara sitemkâr

mesajlar verilmektedir: Onlar, Allah'ın, kullarından tevbeyi kabul ettiğini,
sadakaları aldığını ve Allah'ın, tevbeleri çok kabul edenin ve çok merhamet edenin
ta kendisi olduğunu bilmediler mi?” İşleyin! Artık Allah, Elçisi ve mü’minler
işlerinizi görecektir. Ve siz görünmeyeni ve görüneni bilene [Allah'a]
döndürüleceksiniz. Sonra O, işlemiş olduklarınızı size haber verecektir.

Bu grubun dışında bir de Rasûlullah'ın hiç ilgilenmeyeceği, bütünüyle Allah'a

havale edeceği bir grup daha vardır: Ve diğerleri, Allah'ın emrine bırakılmış
olanlardır. O, ya kendilerini azaplandırır ya da tevbelerini kabul eder. Ve Allah en
iyi bilendir, en iyi yasa koyandır.

Bu grupla ilgili de kaynaklarda şu olay nakledilir:

İbn Abbâs (r.a) şöyle demiştir: Bu âyet, Ka‘b ibn Mâlik, Mürare ibnu'r-Rebî
ve Hilal ibn Ümeyye hakkında nâzil olmuştur. Ka‘b, “Medîne'deki en hızlı deve
benimdir; bu sebeple, dilediğimde Hz. Peygamber'e ulaşırım” der ve günlerce
gecikir. Daha sonra da, Hz. Peygamber'e ulaşmaktan ümidini keser ve yaptığı şeye
pişman olur; aynı şekilde arkadaşları da. Hz. Peygamber (s.a), Medîne'ye geri
döndüğünde Ka‘b'a, Hz. Peygamber'e git ve yaptığından dolayı o'ndan özür dile”
denildiğindeyse o, “Hayır, tevbenin kabulüne dair bir hüküm, âyet nâzil olmadıkça
gitmeyeceğim vallahi” der. Diğer iki arkadaşı ise, Hz. Peygamber'e giderek özür
beyânında bulunurlar. Hz. Peygamber onlara, “Sizin, bana katılmayarak geride
kalmanızın sebebi nedir?” dediğinde onlar, “Hatadan başka bir mazeretimiz, hakklı
gerekçemiz yoktur” cevabını verirler. Bunun üzerine Cenâb-ı Hakk'ın, Savaşa
gitmeyenlerden diğer birtakımı da Allah'ın emrine intizaren hakklarındaki hüküm
ertelenmiştir âyeti nâzil olur.13
Bunun üzerine, bu âyetin nüzûlünden sonra Hz. Peygamber onları
(hakklarında hüküm ininceye kadar bir yerde) durdurtur. İnsanları, onlarla oturup
kalkmaktan men eder; onlara, hanımlarından ayrılmalarını ve onları, ana-
babalarının yanına yollamalarını emreder. Derken, kendisine yiyecek getirmek
arzusuyla, Hilâl'in hanımı gelir; çünkü Hilâl, son derece yaşlı bir kimsedir. Sadece
ona izin verilir. Şam'dan ise bir elçi gelmiş, Ka‘b'ı kendilerine [Bizans'a] katılmaya
teşvik etmektedir. Bunun üzerine Ka‘b, “Yaptığım hata öyle bir dereceye
ulaşmıştır ki, müşrikler bile benden bir şey umar hale geldiler. Onca genişliğine
rağmen. yeryüzü bana dar geldi” der. Hilâl ibn Ümeyye ise öylesine ağladı ki,
gözlerinin kör olacağından korkuldu. Elli gün geçtikten sonra, onların tevbelerinin
kabul edildiğine dair, Allah, Peygamberi'nin tevbesini kabul buyurdu (Tevbe/117)
ve, Savaştan geri bırakılan üç kişinin (tevbelerini de kabul etti) (Tevbe/118)
âyetleri nâzil oldu.14

107. Ve zarar vermek, kâfirlik etmek, Müslümanların arasına ayrılık

sokmak ve daha önce Allah ve Elçisi'ne karşı savaş açmış olanlara gözcülük
etmek için mescit yapan şu kimseler; … “Biz en güzelden başka bir şey
12
Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi'l-Kur’ân.
13
Râzî, Mefâtihu'l-Ğayb.
14
Râzî, Mefâtihu'l-Ğayb.

35
 istemedik” diye yemin de ederler. Allah da tanıklık eder ki, şüphesiz bunlar,
kesinlikle yalancılardır.

108. Sen onun içinde ebediyen dikilme [görev yapma]! İlk gününde takvâ
üzerine kurulan mescit, elbette içinde dikilmene [görev yapmana] daha layıktır.
Onun içinde arınmayı seven er kişiler vardır. Allah da arınıcıları sever.

109. Peki, temelini Allah'tan takvâ ve hoşnutluk üzerine kurmuş olan

kimse mi hayırlıdır, yoksa temelini yıkılmak üzere olan bir uçurumun kenarına
kurup da onunla birlikte cehennemin ateşine yuvarlanan mı? Ve Allah, zâlimler
toplumuna kılavuz olmaz.

110. Onların kalpleri parça parça olmadıkça, o kurdukları temelleri,

kalplerinde bir kuşku olarak kalıp kaybolmayacaktır. Ve Allah, en iyi bilendir, en
iyi yasa koyandır.

Bu paragrafta da münâfıklar, onların faaliyetleri ve onlara karşı nasıl tavır

alınması gerektiği açıklanmıştır. Buna göre, münâfıklardan bir grup, zarar vermek,
kâfirlik etmek, Müslümanların arasına ayrılık sokmak ve daha önce Allah ve
Elçisi'ne karşı savaş açmış olanlara gözcülük etmek için mescit yapmışlar; bu
amaçla sürdürdükleri faaliyetlerini de, “Biz en güzelden başka bir şey istemedik”
diye yeminler ederek örtmeye yeltenmişlerdir. Bunlar, yalancı kimselerdir, Allah
bunun şâhididir. Onların kalpleri parça parça olmadıkça, o kurdukları temelleri,
kalplerinde bir kuşku olarak kalıp kaybolmayacaktır. Ve Allah, en iyi bilendir, en
iyi yasa koyandır.

Bu ifşadan sonra Rasûlullah, onların oyununa gelmemesi hususunda

uyarılıyor: Sen onun içinde ebediyen dikilme [görev yapma]! İlk gününde takvâ
üzerine kurulan mescit, elbette içinde dikilmene [görev yapmana] daha layıktır.
Onun içinde arınmayı seven er kişiler vardır. Allah da arınıcıları sever. Peki,
temelini Allah'tan takvâ ve hoşnutluk üzerine kurmuş olan kimse mi hayırlıdır,
yoksa temelini yıkılmak üzere olan bir uçurumun kenarına kurup da onunla birlikte
cehennemin ateşine yuvarlanan mı? Ve Allah, zâlimler toplumuna kılavuz olmaz.

Âyet-i kerîme, rivâyet edildiğine göre, Ebû Âmir er-Râhip hakkında inmiştir.
Çünkü sözü geçen bu kişi, Bizans Kayserinin yanına gitmiş, orada Hristiyanlığı
kabul etmiş, Kayser de, kendilerine pek yakında yanlarına geleceğine dair söz
vermişti. Bunun üzerine onlar da orada Kayser'in gelişini gözetleyip beklemek
üzere Mescid-i Dırar'ı inşa ettiler.15

Tefsir âlimleri derler ki: Amr b. Avfoğulları Kubâ mescidi'ni inşa ettiler ve Hz.
Peygamber'den yanlarına gelmesi ricasında bulundular. O da onlara gelip Kuba'da
namaz kıldı. Kardeşleri Ğunm b. Avfoğulları onları kıskanarak, “Biz de bir mescit
yapacağız ve Peygamber'e (s.a) haber gönderip, kardeşlerimizin mescidinde namaz
kıldığı gibi bizim de mescidimizde namaz kılmak üzere gelmesini rica edeceğiz.
Daha sonra da Ebû Âmir, Şam'dan geldiği takdirde bu mescitte namaz kıldırır”
diyerek Peygamber'e (s.a) gittiler. O sırada Hz. Peygamber Tebük'e çıkmak üzere
hazırlık yapıyordu. Hz. Peygamber'e, “Ey Allah'ın Rasûlü!” dediler, “Biz, ihtiyacı
olan hastalar ve yağmurlu geceler için bir mescit inşa ettik. Bizim için gelip orada
15
Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi'l-Kur’ân.

36
 namaz kılmanı ve mübarek olması için dua etmeni arzuluyoruz.” Bunun üzerine
Peygamber (s.a) şöyle buyurdu: “Şimdi ben yola çıkmak üzereyim ve meşgul bir
hâldeyim. Dönecek olursak, size gelir ve sizin için orada namaz kılarız.”

Peygamber (s.a) Tebuk'ten döndüğünde yanına geldiler. Kendileri de mescidi

bitirmiş bulunuyorlardı. Orada Cuma, Cumartesi ve Pazar günü de namaz
kılmışlardı. Hz. Peygamber yanlarına gitmek maksadıyla giymek üzere gömleğinin
getirilmesini istedi. Bu sefer Mescid-i Dırar'ın durumunu bildiren Kur’ânî
buyruklar nâzil oldu. Bunun üzerine Hz. Peygamber, Mâlik b. ed-Duhşum, Ma’n
b. Adiy, Âmir b. es-Seken ile Hz. Hamza'yı öldürmüş olan Vahşi'yi çağırarak şöyle
dedi: “Halkı zâlim olan şu mescide gidin; onu yıkın ve yakın.” Onlar da hemen
yola koyuldular. Mâlik b. ed-Duhşum evinden bir miktar alevli ateş aldı. Hep
birlikte gidip mescidi yaktılar, yıktılar. Bu mescidi inşa edenler 12 kişi idiler: Amr
b. Avfoğulları'ndan birisi olan Ubeyd b. Zeydoğulları'ndan Hizam b. Hâlid –ki,
Dırar Mescidi onun evine ait arsada yapılmıştı–, Muattib b. Kuşeyr, Ebû Hubeybe
b. el-Ezar, Amr b. Avfoğulları'ndan Sehl b. Huneyf'in kardeşi Abbâd b. Huneyf,
Câriye b. Âmir, onun iki oğlu Mucemmi ve Zeyd, Nebtel b. el-Hâris, Bahzec,
Becâd b. Osman ve Vedia b. Sâbit. Salebe b. Hâtıb da aralarında
zikrolunmaktadır.16

Bu pasajda, târihe “Mescid-i Dırar” diye geçen hâdise nakledilmiştir. Bu

konuya dair İbn Kesîr ve Mevdûdî'nin derlemelerini naklediyoruz:

...Allah ve Rasûlü ile savaşmış olan... Medîne'de Hazrec kabilesine mensup

Ebû Âmir'dir. O Hz. Peygamber'in (s.a) hicretinden önce câhiliye döneminde
Hristiyan bir râhip olmuştu. Kutsal metinler hakkındaki bilgisinden dolayı meşhur
bir âlim ve dindar bir râhip olarak çok saygı görüyordu. Fakat âlim olması ve
zâhitliği onu gerçeğe götüreceği yerde bilakis buna engel olmaktaydı. Bundan
dolayı, İslâm'ı inkâr etmekle kalmayıp aynı zamanda Hz. Peygamber (s.a) ve o'nun
davetinin de amansız düşmanı olmuştu. Zira o, Hz. Peygamber'i (s.a) papazlığın
“mukaddes vazifesi”ne rakip olarak görüyordu. Kureyş'in gücünün Hz. Peygamber
(s.a) ve davetini ezip yok etmeye kafi geleceği ümidi ile Ebû Âmir önceleri Hz.
Peygamber'i önemsemedi. Fakat Kureyş ordusunun Bedir harbi'nde tam bir
hezimete uğradığını gördüğü zaman artık daha fazla bu hareketi görmezlikten
gelemezdi. Bundan dolayı da İslâmî harekete karşı şiddetli bir fesat kampanyası
başlattı.

Böylece Medîne'den ayrılarak, İslâm'a karşı teşvik ve tahriklerde bulunmak

üzere çeşitli kabileleri ziyaret etti. Uhud savaşı'nın meydana gelmesine sebep olan
kişilerden birisi de bu Ebû Âmir'dir. Uhud savaşı'nın yapıldığı yerde bazı çukurlar
kazdırdığı ve Hz. Peygamber'in (s.a) bu çukurlardan birinin içine düşüp yaralandığı
da rivâyet edilir. Daha sonra Ahzâb savaşı'nda Medîne'yi işgal etmeye gelen
orduların teşkilatlandırılmasında da önemli bir rol oynamıştır. Ayrıca, bu Hristiyan
râhip Huneyn harbi'ne kadar meydana gelen bütün savaşlarda, İslâm'a karşı
müşriklere destek sağlamada aktif olarak faaliyette bulunmuştu. En sonunda
Arabistan'da, İslâm'ın hamlesini durdurulabilecek hiçbir güç kalmadığını anlayınca
Arabistan Yarımadası'nı terk etti ve Medîne'den yükselmekte olan “tehlike”
konusunda Roma Kayserini uyarmaya gitti. Roma Kayserinin, Hz. Peygamber'in

16
Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi'l-Kur’ân.

37
 (s.a) Tebük seferine mukabil Arabistan'ı istila etmek için hazırlıklara başlaması,
Ebû Âmir'in gösterdiği çabaların bir sonucudur.

Şimdi, Hakk Davet'e zarar vermek üzere inşa edilmiş olan “caminin”
yapılmasının gerisinde yatan gerçeği bir düşünelim: Medîne'de bulunan
münâfıkların bir bölümü İslâm'a karşı çirkin faaliyetlerin hepsinde Ebû Âmir'le
yakından işbirliği yapmışlardı. Ayrıca, Roma Kayseri ve diğer Kuzey Arabistan
Hristiyan devletlerinden askerî yardım koparılması için “manevî” nüfuzunu
kullanması hususunda da onunla anlaşmışlardı. Binaenaleyh Ebû Âmir, Arabistan'a
saldırması konusunda Kayser'i ikna etmek için gitmeye hazırlandığı sırada, onlar da
kendilerini ayrı bir hizip olarak örgütleyebilmeleri için emin bir toplanma yeri
olarak işlev görecek bir “cami” yapma plânı tasarladılar. Çünkü bu sayede, din
maskesi altında şeytânca faaliyetler yürüttüklerini kimse fark etmeyecekti. Ayrıca,
bu mescit Ebû Âmir'in ajanlarının yolcu ve dilenci gibi gözükerek hiçbir şüphe
uyandırmadan kalabilecekleri bir karargâh olarak da hizmet görecekti.

Aslında, biri Kuba'daki Kuba Mescidi ve diğeri Mescid-i Nebevî olmak üzere
Medîne'de hâlen iki mescit zaten bulunmaktaydı. Şehirde üçüncü bir mescide
ihtiyaç olmadığı gün gibi aşikârdı. Bunu münâfıkların kendileri de biliyorlardı,
bundan dolayı üçüncü bir mescide ihtiyaç olduğunu göstermek üzere birtakım
nedenler uydurmaya başladılar. Bu maksada binaen, Hz. Peygamber'e (s.a) gittiler
ve “Bu bölgenin halkı ve bilhassa yaşlı, hasta, sakat olanlarımız için, kış mevsimi
ve yağmurlu havalarda bu iki mescitten birisine, günde beş defa gidip gelmelerinin
çok zor olduğu için bir başka mescide ihtiyacımız vardır. Bundan dolayı, Kuba
Mescidi ve Mescid-i Nebevî'den uzak bir mahallede oturan ve namazlarını cemaatle
kılmak isteyen bu kimselere yeni bir mescit yapmayı arzu ediyoruz” dediler.

Böylece bu fitne-fesat odakları, güya temiz niyetlerinden kaynaklanan söz

konusu istekleri neticesinde yeni bir cami yaptılar. Daha sonra Hz. Peygamber'e
(s.a) gelerek, “Efendimiz! Yeni mescidimize gelmenizi ve açılış merasimi olarak
ilk cemaatle namazı sizin kıldırmanızı rica ediyoruz” dediler. Fakat Rasûlullah
(s.a), “Şu an, Tebük'e yapılacak sefer hazırlıklarıyla meşgulüm. Konuyu sefer
dönüşünde düşünürüm” diyerek teklifin yerine getirilmesini bir süre erteledi. Daha
sonra Hz. Peygamber (s.a) Tebük'e sefere çıkınca bu münâfıklar da, haince seri
faaliyetlerine başladılar. Bu yeni mescitle kendilerini teşkilatlandırmaya ve İslâm'a
karşı komplolar düzenlemeye devam ettiler. Hararetle bekledikleri Müslümanların
yenildiği ve Romalıların onları bütünüyle imha ettikleri haberini alır-almaz
Abdullah b. Ubey'i kendilerine kral yapmayı kararlaştırdılar. Fakat Tebük'te
olanlar ise bunların bütün umutlarını boşa çıkarmıştı. Daha sonra seferden dönüş
esnasında, Medîne'ye yakın Zi-Evan denilen yerde bu âyetin inmesiyle Hz.
Peygamber (s.a) şehre girmeden önce bu “mescidi” yerle bir etmek üzere birkaç
kişiyi bulunduğu mahalle gönderdi.17
Dırâr Mescidi Bu âyetlerin nüzûl sebebi şöyledir: Allah Rasûlü'nün (s.a)
Medîne'ye gelmesinden önce orada Hazrec kabilesinden Ebû Âmir er-Râhip
isminde birisi vardı. Câhiliye devrinde Hristiyan olmuş, Kitab Ehlinin ilmini
okumuş ve câhiliye devrinde ibâdet etmiş olup Hazrec kabilesi içinde büyük bir
yer sahibiydi. Allah Rasûlü (s.a) Medîne'ye muhâcir olarak gelip Müslümanlar
o'nun etrafında toplanınca, îslâm kelimesi en yüce olunca, Allah Teâlâ Bedir günü
onları üstün kılınca, lanetli Ebû Âmir hiddetinden dilini gösterdi ve düşmanlığını
17
Mevdûdî, Tefhîmu'l Kur’ân.

38
ızhâr etti, düşmanlara yardımcı oldu ve Kureyşli müşriklere, Mekke kâfirlerine
kaçıp gitti. Onları Allah Rasûlü'ne (s.a) karşı harbe teşvik etti. Arap kabilelerinden
onlara muvafakat edenler toplanıp da Uhud senesinde Müslümanlara karşı
çıktıkları zaman Müslümanların başına gelenler gelmiş, Allah onları imtihan etmiş
ve sonuçta güzel âkıbet muttakilerin olmuştu. Bu fâsık, her iki saf arasına çukurlar
kazmıştı. Allah Rasûlü (s.a) o gün bunlardan birine düşmüş ve yaralanmıştı. Yüzü
yaralanmış, sağ alt çenesinin ön dişi kırılmış, başı yarılmıştı. Bu Ebû Âmir savaşın
başlangıcında kendi kavmi olan Ensâr'a doğru ilerlemiş, onlara hitap ederek onları
kendine yardıma ve muvâfakata meylettirmek istemişti. Onun sözünü [sesini]
tanıdıklarında, “Ey fâsık, ey Allah'ın düşmanı! Allah senin gözünü aydın etmesin”
demişler, üzerine yürüyüp dövmeye kalkışmışlardı. O, “Benden sonra andolsun
kavmime bir kötülük isabet etmiş” diyerek dönmüştü. Mekke'ye firarından önce
Allah Rasûlü (s.a) onu Allah yoluna çağırıp, ona Kur’ân okurdu. O ise Müslüman
olmamakta diretir inat ederdi. (Firarından sonra) Hz. Peygamber, (onun imandan)
uzak, kovulmuş olarak ölmesi için ona beddua etti de bedduası tuttu. Uhud'da iş
bitip de Allah Rasûlü'nün (s.a) durumunun devamlı bir yükselme içinde olduğunu
görünce; Ebû Âmir, Hz. Peygamber'e karşı yardım istemek üzere Rûm kralı
Hirakl'e gitti. Hirakl, ona vaatte bulunup ümit verdi. O da Hirakl'in yanında (bir
süre) ikâmet etti. Orada iken kavmi olan Ensâr içinde nifak ve şüphe içinde
bulunan bir gruba yazıp onlara vaatlerde bulundu. Allah Rasûlü (s.a) ile savaşacak
bir ordu ile birlikte onların yanına geleceği, ona gâlip geleceğini bildirdi ve
durumu tersine çevireceği konusunda ümit verdi. Mektuplarını iletmek üzere
kendisinin yanından gelecek kimselerin sığınabilmesi için bir yer yapmalarını
emretti. Burası daha sonra onların yanına geldiğinde onun için bir gözetleme yeri
olacaktı. Kuba mescidi civarında bir mescit inşâsına başladılar. Yapılarını kurup
tahkim ettiler. Bu işi Hz. Peygamber'in (s.a) Tebük'e çıkışından önce bitirdiler ve
Allah Rasûlü'nün gelerek mescitlerinde kılacağı namazla bu mescidi makbul
saydığına delil olarak kullanmak üzere gelmesini ve mescitlerinde namaz kılmasını
istediler. Bu mescidi sadece içlerindeki zayıf ve hastalıklıların soğuk ve yağmurlu
gecelerde namaz kılmaları için yaptıklarım söylediler. Allah Teâlâ Peygamberini
orada namaz kılmaktan korudu da, “Şimdi biz sefere çıkmak üzereyiz. Fakat Allah
dilerse döndüğümüzde” buyurdu. Allah Rasûlü (s.a) Tebük'den Medîne'ye dönmek
üzere yola çıktığında, onlarla arasında bir gün ya da bir günün bir bölümü kadar
zaman kalmışken Mescid-i Dırâr'la ilgili vahiy geldi ve bu mescidi bina edenlerin,
bu mescitleriyle ilk günden takvâ üzerine kurulmuş olan Kuba mescidindeki
mü’minler cemaatini bölme ve küfür maksadı taşıdıkları bildirildi. Allah Rasûlü
Medîne'ye gelişinden önce bu mescidi yıkmak üzere adam gönderdi. İbn Abbâs'tan
rivâyetle, Zarar vermek, küfretmek... üzere bir mescit edinenler... âyeti hakkında
Ali ibn Ebî Talha der ki: Bunlar Ensâr'dan bir gruptur. Bir mescit kurmak istediler.
Ebû Âmir onlara, “Bir mescit bina edin. Gücünüz yettiğince kuvvet ve silâh
hazırlayın. Ben Rûm kralı Kayser'e gidiyorum. Rûm diyarından bir ordu
getireceğim, Muhammed ve ashâbını (Medîne'den) çıkaracağım” dedi.
Mescitlerini bitirdiklerinde Hz. Peygamber'e gelip “Mescidimizin inşâsını bitirdik,
senin orada namaz kılmanı ve bize bereketle dua etmeni isteriz” dediler. Bunun
üzerine Allah Teâlâ, Orada asla (namaza) durma. İlk gününden takvâ üzerine
kurulmuş olan mescit, içinde namaza durmana daha uygundur... Allah zâlimler
güruhunu hidâyete erdirmez âyetlerini indirdi. Sa‘îd ibn Cübeyr, Mücâhid, Urve
ibn Zübeyr, Katâde ve âlimlerden bir çoğundan bu şekilde rivâyet edilmiştir.
Muhammed ibn İshâk ibn Ye’sâr'ın Zührî kanalıyla... Âsım ibn Ömer ibn Katâde
ve başkalarından rivâyetine göre; onlar, şöyle demiştir: Allah Rasûlü Tebük'ten

39
 gelişinde Medîne'ye bir günden az bir mesafede bulunan Zû Evân'da konakladı.
Daha önce o, Tebük için hazırlanırken Mescid-i Dırâr'ın sahipleri o'na gelmişler
ve, “Ey Allah'ın Elçisi! Biz hastalıklı ve ihtiyaçlı kimseler için yağmurlu ve soğuk
gecelerde (namaz kılmaları için) bir mescit inşâ ettik. Gelip orada bize namaz
kıldırmanı isterdik” dediler. Hz. Peygamber, “Ben şimdi yola çıkmak üzereyim ve
meşgulüm –veya buna benzer bir söz söyledi– Allah diler de gelirsek [dönersek]
size gelir ve orada size namaz kıldırırım” buyurdu. (Dönüşünde) Zû Evân'da
konakladığında bu mescidin haberi [Mescid-i Dırâr olduğu] nâzil olunca Allah
Rasûlü (s.a) Sâlim ibn Avf oğulları'ndan Mâlik ibn ed-Duhşum ve Ma’n ibn
Adiyy'i –veya Bil’aclân kabilesinden olan kardeşi Âmir ibn Adiyy'i– çağırdı ve,
“Gidin, halkı zâlim olan şu mescidi yıkın ve yakın” buyurdu. Süratle çıkıp Mâlik
ibn ed-Duhşum'un topluluğu olan Sâlim ibn Avfoğulları'na geldiler. Mâlik,
Ma’n'a, “Beni bekle, ailemden sana ateş getireyim” dedi. Ailesinin yanına girip
yapraklı bir hurma dalı aldı, onu yaktı, sonra çıkıp hızla gittiler ve mescide
girdiler. Mescit halkı mescidin içindeydi. Mescidi yaktılar, yıktılar. İçindekiler
kaçıp dağıldı. İşte onlar hakkında Kur’ân'dan, Zarar vermek, küfretmek üzere bir
mescit edinenler... âyetleri nâzil oldu. Ve râvî kıssanın devamını sonuna kadar
zikretti. Bu mescidi inşâ edenler 12 kişidir: Ubeyd ibn Zeyd oğulları'ndan Hazam
ibn Hâlid, Amr ibn Avf oğulları'ndan birisi, –bu, şekavet mescidi fikri onun evinde
çıkarılmıştı–. Ubeyd oğulları'ndan ve Ümeyye ibn Zeyd oğulları'nın dostu Sa‘lebe
ibn Hâtib. Dubey’a İbn Zeyd'den Muattib ibn Kuşeyr. Dubey’a ibn Zeyd
oğulları'ndan Ebû Habîbe ibn Ez’ar, Amr ibn Avf oğulları'ndan ve Sehl ibn
Huneyf'in kardeşi Abbâd ibn Huneyf, Câriye ibn Âmir ve iki oğlu Mücemmi ibn
Câriye ve Zeyd ibn Câriye, Nebtel el-Hâris –bunlar Dubey’a oğulları'ndandır–
Dubey’a oğulları'ndan Bahzec, Dubey’a oğulları'ndan Bicâd ibn Osman, Ümeyye
oğulları'nın dostu olan Vedîa ibn Sâbit. Bunlar Ebû Lübâbe ibn Abdulmünzir'in
topluluğudur.18

Âyette, Mescid-i Dırâr'ın karşıtı olarak zikredilen takvâ üzerine kurulan mescit
ile, “Kuba mescidi” veya Medîne'deki Rasûlullah'ın mescidi” kastedilmiş
olabileceği gibi, “dünyanın neresinde olursa olsun iyi niyetle temeli atılan her
mescit” de kastedilmiş olabilir.

111-112. Şüphesiz Allah, tevbe eden, ibâdet eden, hamd eden, seyahat
eden, o rükû eden, secde eden, ma‘rûfu emreden, kötülükten vazgeçiren, Allah'ın
hududunu koruyan inananlardan canlarını ve mallarını şüphesiz cenneti onlara
verme karşılığında satın almıştır: Onlar, Allah yolunda savaşırlar; sonra
öldürürler ve öldürülürler. Bu, O'nun [Allah'ın] Tevrât, İncîl ve Kur’ân'daki
gerçek bir vaadidir. Ve sözünü, Allah'tan daha çok tutan kim vardır? Öyleyse,
yaptığınız alış-verişle sevinin. Ve işte bu, büyük kurtuluşun ta kendisidir. Ve
mü’minlere müjde ver!
Bu âyetlerde, Allah yolunda yapılan gayretler, mücâdeleler ve savaşlar
özetlenmekte, samimi mü’minlerin sıfatları sayılmaktadır. Münâfıklar bu savaştan
kaçarken mü’minler gönüllü olarak koşmaktadırlar. Bu, onlar için sanki çok kârlı
bir alış-veriştir: Canları ve malları karşılığında cenneti satın almışlardır.

Âyetteki, es-sâihûn kelimesi, genellikle mecazî olarak değerlendirilip “oruç

tutanlar” anlamında kabul edilir. Bizce kelime gerçek anlamında, “Allah'ın rızasını
aramak [İslâm'ı yaymak, cihada çıkmak, kâfirlerin iktidarda oldukları yerlerden
18
İbn Kesîr.

40
 hicret etmek, insanları ıslah etmek, gerçek bilgiyi aramak, helâlinden geçim
sağlamak] için seyahat edenler” anlamında kullanılmıştır.

Bu âyetlerin iniş sebebi ile ilgili şu bilgiler aktarılmıştır:

Sayıları 70 olan bir Ensâr grubu, Akabe Gecesi'nde Mekke'de Hz.

Peygamber'e (s.a) biat edince, Abdullah b. Revâha (r.a), “Yâ Rasûlallah! Bize,
hem Rabbin için, hem de kendin için istediğin şartı koş” dedi. Bunun üzerine Hz.
Peygamber, “Ben Rabbim hakkında, sadece O'na ibâdet etmenizi ve O'na hiçbir
şeyi ortak koşmamanızı; kendi hakkımda da, kendinizi ve mallarınızı tehlikeden
koruduğunuz gibi beni de korumanızı şart koşuyorum” deyince, Ensâr, “Bunu
yaptığımız takdirde, bizim için ne var?” dediler. Hz. Peygamber (s.a), “Cennet”
cevabını verdi. Biat eden bu kimseler, “Alış-verişimiz kârlı oldu. Biz bu alış-
verişimizi ne bozarız, ne de bozulmasını isteriz” dediler. İşte bunun üzerine, bu
âyet nâzil oldu.19
Âyet-i kerîme büyük Akabe Biati diye de bilinen II. Akabe Biati hakkında
inmiştir. Ensâr'dan bu biate katılan erkeklerin sayısının 70 dolaylarında olduğu
biat budur. Aralarında yaşça en küçükleri Ukbe b. Amr idi. Bunlar, Rasûlullah'ın
(s.a) yanında Akabe denilen yerde bir araya gelmişlerdi. Abdullah b. Revaha'nın,
Peygamber'e (s.a), “Rabbin için de, kendin için de dilediğin şartı koş” demesi
üzerine, Peygamber (s.a) şöyle buyurmuştu: “Rabbim için, O'na ibâdet etmenizi,
O'na hiçbir şeyi ortak koşmamanızı şart koşuyorum. Kendim için de beni,
kendinizi ve matlarınızı neye karşı ve nasıl koruyor iseniz öylece korumanızı şart
koşuyorum.” Bunun üzerine biate katılanlar, “Bunu yerine getirecek olursak bize
ne var?” diye sordular, Hz. Peygamber, “Cennet” buyurunca da, “Böyle bir alış-
veriş kârlıdır. Biz ne bu alış-verişten döneriz, ne de dönme teklifini kabul ederiz”
dediler. Bunun üzerine, Şüphesiz Allah mü’minlerden canlarını ve mallarını –
onlara cenneti vermek karşılığında– satın almıştır âyeti nâzil oldu.20
113-114. Kendilerine, cehennem ashâbı oldukları iyice belli olduktan
sonra Peygamber'e ve iman etmiş kişilere, akraba bile olsalar, müşrikler için
istiğfar etmek yoktur. İbrâhîm'in babası için istiğfar etmesi de yalnızca ona
vermiş olduğu bir sözden dolayı idi. Sonra onun Allah için bir düşman olduğu
kendisine açıkça belli olunca ondan uzaklaştı. Şüphesiz İbrâhîm, çok içli, çok
halîm birisi idi.

115. Allah, bir kavme hidâyet ettikten sonra, takvâlı davranacakları şeyleri
kendilerine ortaya koymadıkça onları saptırmaz. Şüphesiz Allah, her şeyi en iyi
bilendir.

116. Hiç şüphesiz Allah, göklerin ve yeryüzünün mülkü yalnızca

Kendisinin olandır. O, diriltir ve öldürür. Sizin için O'nun astlarından bir velî ve
bir yardımcı yoktur.

Bağımsız bir necm olan ve genel bir beyânname niteliğinde bulunan bu

âyetlerde şu gerçekler açıklanmaktadır: Peygamber ve iman etmiş kişiler,
kendilerine cehennem ashâbı oldukları iyice belli olduktan sonra, akraba; ana-baba
ve kardeş vs. bile olsalar, müşrikler için istiğfar etmemelidirler. Allah, bir kavme
hidâyet ettikten sonra, takvâlı davranacakları şeyleri kendilerine ortaya koymadıkça
19
Râzî, Mefâtihu'l-Ğayb; Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi'l-Kur’ân.
20
Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi'l-Kur’ân.

41
 onları saptırmaz. Şüphesiz Allah, her şeyi en iyi bilendir. Kuşkusuz, göklerin ve
yeryüzünün mülkü yalnızca Allah'a aittir. O, diriltir ve öldürür. O'nun astlarından
bir velî ve bir yardımcı yoktur.

Burada, İbrâhîm'in müşrik babası için istiğfar edişinin gerekçesi de, İbrâhîm'in
babası için istiğfar etmesi de yalnızca ona vermiş olduğu bir sözden dolayı idi.
Sonra onun Allah için bir düşman olduğu kendisine açıkça belli olunca ondan
uzaklaştı. Şüphesiz İbrâhîm, çok içli, çok halîm birisi idi buyurularak açıklamıştır.
İbrâhîm'in babası için istiğfarı daha önce şu âyetlerde konu edilmişti:
Rabbim! Bana ‘hüküm’ ver ve beni iyilere kat! Ve beni, sonra gelecekler için
doğrulukla anılanlardan kıl! Ve beni naim [nimeti bol] cennetin mirasçılarından kıl!
Ve babamı da bağışla, şüphesiz o sapıklardan oldu. (Şu‘arâ/83-86)
Ve hani bir zaman İbrâhîm, “Rabbim! Bu şehri güvenli kıl! Beni ve oğullarımı
putlara tapmamızdan uzak tut! Rabbim! Şüphesiz onlar [putlar] insanlardan bir
çoğunu saptırdılar. Şimdi kim bana uyarsa, artık o, şüphesiz bendendir; kim bana
karşı gelirse, … Artık Sen şüphesiz çok bağışlayan ve çok merhamet edensin.
Rabbimiz! Şüphesiz ben çocuklarımdan bir bölümünü salâtı ikâme etmeleri için,
Senin dokunulmazlaşmış Ev'inin yanında, ekinsiz bir vâdiye yerleştirdim.
Rabbimiz! Şükretmeleri için artık Sen de insanlardan bir kısmının gönüllerini onlara
meylettir. Ve onları bazı meyvelerden rızıklandır. Rabbimiz! Şüphesiz Sen bizim
gizlediğimiz şeyleri ve açığa vurduğumuz şeyleri bilirsin. –Ve yerde ve gökte,
hiçbir şey Allah'a gizli kalmaz.– İhtiyarlık hâlimde bana İsmâîl'i ve İshâk'ı lütfeden
Allah'a hamd olsun. Şüphesiz ki Rabbim duamı çok iyi işitendir. Rabbim! Beni
salâtı ikâme eden kıl, soyumdan da! Rabbimiz! Duamı da kabul et! Rabbimiz!
Hesabın kurulduğu günde benim için, anam-babam için ve mü’minler için
mağfirette bulun!” demişti. (İbrâhîm/35-41)
O [İbrâhîm], “Selâm sana olsun, senin için Rabbimden mağfiret dileyeceğim.
Şüphesiz O, bana çok lütufkârdır. Ve ben, sizden ve Allah'ın astlarından kulluk
ettiğiniz şeylerden çekilip ayrılıyorum. Ve Rabbime dua edeceğim. Rabbime
yalvarışımda bedbaht olmayacağımı umuyorum” dedi. (Meryem/47-48)
İbrâhîm'de ve o'nunla beraber bulunanlarda –İbrâhîm'in babası için, “Senin için
mutlaka mağfiret dileyeceğim. Ve Allah'tan olan hiçbir şeye gücüm yetmez” demesi
hariç– kesinlikle sizin için güzel bir örnek vardır. Hani onlar kavimlerine, “Biz
sizden ve sizin, Allah'ın astlarından taptıklarınızdan uzağız. Biz sizi inkâr ettik. Ve
siz bir tek olarak Allah'a inanıncaya kadar sizinle bizim aramızda ebedî bir
düşmanlık ve buğz belirmiştir. Rabbimiz! Yalnız Sana dayandık, Sana yöneldik. Ve
dönüş ancak Sanadır. Rabbimiz! Bizi inkâr edenler için bir fitne kılma! Bizi bağışla!
Rabbimiz! Şüphesiz Sen azîz ve hakîm'in ta kendisisin” demişlerdi. (Mümtehine/4-
5)
Bu âyette, kâfir ve müşrik olarak öldükleri kabul edilen kimselerin
cenazelerine katılıp onlar için bağışlanma talebinde bulunmak da yasaklanmaktadır.
Bu âyetlerin iniş sebebi ile ilgili şu bilgiler nakledilmiştir:
Nesâî'nin rivâyetine göre Ali b. Ebî Tâlib (r.a) şöyle demiştir: “Ben, birisinin
–müşrik oldukları hâlde– anne-babasına mağfiret dilemekte olduğunu duyunca
ona, ‘Her ikisi de müşrik oldukları hâlde onlara mağfiret mi diliyorsun?’ diye
sordum. O bana, ‘İbrâhîm (a.s) babasına mağfiret dilememiş miydi?’ dedi. Bunun
üzerine ben, Peygamber'in (s.a) yanına gittim ve o'na bunu sordum. İbrâhîm'in
babasına mağfiret dilemesi ancak ona verdiği bir sözden dolayı idi buyruğu
indi.”21
21
Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi'l-Kur’ân.

42
 Taberî bu âyetin nüzûl sebebiyle ilgili çeşitli rivâyetler zikretmiştir. Bir
rivâyete göre Hz. Peygamber, atalarının dininde ısrar eden ölüm döşeğindeki
amcasına mağfiret dileyeceğini vaat etmiş ve ona mağfiret dilemek istemiş, Allah
o'nu bundan nehyetmiştir.
Bir rivâyete göre bir Mekke yolculuğu esnasında annesinin kabrini ziyaret
etmiş ve ona mağfiret dilemek istemiş, Allah da o'nu bundan nehyetmiştir.
Bir rivâyete göre de ashâbından bazıları kendisine, “Ey Allah'ın Peygamberi!
Muhakkak ki bizim babalarımızdan komşuluğu güzel olan, akrabalığa önem veren,
esirleri kurtaran ve zimmetlerine vefa gösterenleri vardır. Onlar için mağfiret
dilemeyelim mi” diye sormuşlar. Hz. Peygamber de, “Evet, Allah'a yemin olsun ki,
ben de İbrâhîm'in babası için mağfiret dilediği gibi babama mağfiret diliyorum”
buyurdu. Bunun üzerine Allah, birinci ve ikinci âyeti indirdi.22
Başka bir rivâyete göre; bir kişi, başka birinin müşrik olan anne ve babası
için mağfiret dilediğini duymuş ve “Kişi, müşrik olan ebeveyni için mağfiret
dileyebilir mi?” diye sorunca o kişi, “İbrâhîm, babası için mağfiret dilemedi mi?”
diye cevap verdi. O adam Hz. Peygamber'e gelip bu durumu bildirince iki âyet
nâzil oldu. Ayrıca, babaları için mağfiret dileyenler, bu iki ayetin nüzûlünden
sonra günah işlediklerini düşündüler, Allah da 3. âyeti indirdi. Beğavî 3. âyetin
nüzûl sebebiyle ilgili olarak şu rivâyeti zikretmiştir: Bir grup, Hz. Peygamber'e
gelerek Müslüman oldu. Onlar Müslüman olduklarında daha içki yasaklanmamıştı
ve kıble de Ka‘be'ye doğru değişmemişti. Aradan bir zaman geçtikten sonra bu
grup tekrar Hz. Peygamber'e geldiklerinde içkinin haram kılındığını ve kıblenin
değiştiğini gördüler. Bunun üzerine, “Ey Allah'ın Peygamberi! Sen bir din
üzeresin, biz başka bir din üzereyiz, bizler dalalet içerisindeyiz” dediler. Bunun
üzerine Allah, 115. âyeti indirdi.23

117. Andolsun ki, Allah, Peygamber'e ve en zor saatinde o'na uyan

Muhâcirlerlere ve Ensâr'a, kendilerinden bir kısmının kalpleri az kalsın kayacak
gibi olmuşken, tevbe nasip etti. Sonra da onların tevbelerini kabul etti. Şüphesiz
O, onlara, çok şefkatlidir, çok merhametlidir.

118. Geri bırakılanlardan o üç kişinin de (tevbelerini kabul etti). Öyle ki,

yeryüzü bütün genişliğine rağmen onlara dar gelmeye başlamıştı, benlikleri de
kendilerini sıkıntıya sokmuştu. Allah'tan kurtuluşun, ancak Allah'a sığınmakta
olduğuna da iyiye inanmışlardı. Sonra O [Allah], onlara dönmeleri için tevbe
nasip etti de tevbelerini kabul etti. Şüphesiz ki Allah, tevbeleri çok çok kabul
edenin, çok merhametli olanın ta kendisidir.

Bu âyetler, hatalı davranan mü’minlere bir müjde mahiyetindedir. Burada,

şefkat ve merhameti sebebiyle Allah, Peygamber'e ve en zor gününde o'na uyan
Muhâcirlerlere, Ensâr'a ve geri bırakılanlardan o üç kişiye –kendilerinden bir
kısmının kalpleri az kalsın kayacak gibi olmuşken– tevbe nasip ettiğini, sonra da
onların tevbelerini kabul ettiğini bildirerek müjde vermektedir.
O günün dehşetini de, Öyle ki, yeryüzü bütün genişliğine rağmen onlara dar
gelmeye başlamıştı, benlikleri de kendilerini sıkıntıya sokmuştu. Allah'tan
kurtuluşun, ancak Allah'a sığınmakta olduğuna da iyiye inanmışlardı diye bizzat
açıklamaktadır.

22
İbn Kesîr.
23
İbn Kesîr.

43
 Târih kaynaklarına göre geri bırakılan üç kişi, Ensâr'dan Ka‘b b. Mâlik,
Âmiroğulları'ndan Murâre b. Rebî ve Vakıfoğufları'ndan Hilâl b. Umeyye'dir.

Târih kitaplarında bu hâdise –genellikle de hâdisenin kahramanlarından

Ka‘b'ın ağzından– uzun uzun nakledilmiştir. Biz olayı Kurtubî'nin nakliyle
veriyoruz:
Peygamber'in yaptığı savaşlardan, Tebük savaşı hariç hiç birine iştirak
etmekten geri kalmamıştım. Gerçi Bedir savaşı'na da katılmamıştım ama
Peygamber, Bedir savaşı'na katılmayanlardan hiç kimseyi azarlamamıştı. Bedir
savaşı'nda, Hz. Peygamber ve Müslümanlar, Kureyş'in ticaret kervanına karşı
koymak için çıkmışlardı. Allah, belirtilmemiş bir anda Müslümanlarla düşmanlarını
karşı karşıya getirdi.
Akabe gecesi'nde İslâm üzere Hz. Peygamber'e biat ettiğimizde o'nunla
beraberdim. Bedir'in, insanlar arasında Akabe'den daha fazla bir üne sahip olduğu
gibi ben de Akabe'de bulunmayı, Bedir'de bulunmaya tercih etmem. Tebük
savaşı'na katılmaktan geri kaldığımda her zamankinden daha kuvvetli ve daha
varlıklı olduğumu biliyordum. Vallahi, bu savaştan önce asla iki bineğim bir arada
olmamıştı. Bu savaşta tam teçhizatlı iki binek sahibiydim.
Hz. Peygamber, bu savaşa sıcakların şiddetli olduğu bir zamanda çıkmıştı.
Uzun ve tehlikeli yolları kat etmek zorunda kaldı. Sayısı çok olan bir düşmanla
karşılaştı. Başka savaşların aksine hedefini gizlemedi. Tüm hazırlıklarını yapmaları
için Müslümanlara meseleyi açıkça anlattı. Peygamber'le birlikle bu savaşa katılan
Müslümanların sayısı o kadar çoktu ki isimleri bir kitaba zor sığar. Bir vahiy nâzil
olmadığı sürece anlaşılmayacağını sanarak gizlenmek isteyenler azdı. Bu savaş,
meyvelerin tam olgunlaştığı bir zamana denk gelmişti. Geride kalıp meyveleri
toplamayı daha çok istiyordum.
Peygamber, hazırlığını tamamladı. Müslümanlar da hazırlıklarını tamamladılar.
Ben de onlarla birlikle hazırlanmak için sabah evden çıkıyordum. Fakat bir şey
yapmadan geri dönüyordum. Kendi kendime, “İstersem bu işi yapabilirim”
diyordum. Ben böyle düşünüp dururken, insanlar ciddiyetle işlerine sarılıyorlardı.
Kuşluk vakti Peygamber'le birlikte Müslümanlar da hazırlıklarını tamamladılar. Ben
hâlâ bir hazırlık yapmamıştım. Böylece, durum sürüp gitti. Nihâyet onlar savaş
yerine doğru hareket ettiler ve savaş başladı. Bunu görünce ben de bineğime atlayıp
onlara yetişmek istedim. Keşke yapsaydım. Fakat bunu yapmak mukadder olmadı.
Peygamber savaşa gittikten sonra insanlar arasına çıkınca üzüntü duymaya
başladım. Çünkü, münâfıklıkla itham edilenlerden ve zayıflardan Allah'ın mazur
gördüğü kimseden başka bana örnek olacak hiç kimse yoktu. Tebük'e varıncaya
kadar, Peygamber beni anmamış. Tebük'e gelip insanlarla beraber oturunca, “Ka‘b
b. Mâlik ne yaptı?” diye sormuş. Selemeoğulları'ndan biri, “Yâ Rasûlallah! Onun
kendisine ve elbiselerine karşı olan gururu, onu bize katılmaktan alıkoydu” demiş.
Fakat Mu‘az b. Cebel, bu adama, “Ne kötü konuşuyorsun. Vallahi ey Allah'ın
Rasûlü, biz onun hakkında hayırdan başka bir şey bilmiyoruz” diyerek karşılık
vermiş. Bunun üzerine Peygamber susup bir şey söylememiş. Derken Hz.
Peygamber, uzaktan önündeki serabı hareket ettiren bir adamın geldiğini görmüş ve
“Herhâlde bu gelen Ebû Hayseme'dir” buyurmuş. Baktıklarında, gerçekten de
gelenin sadaka olarak bir sa‘ hurma verdiğinden dolayı münâfıkların kendisiyle alay
ettiği Ebû Hayseme el-Ensârî olduğunu görmüşler.
Peygamber'in Tebük'ten dönmek üzere hareket ettiğini haber aldığımda içime
bir üzüntü çöktü. Bir yalan uydurmayı düşünüyor ve “Yarın o'nun gazabından nasıl
kurtulurum?” diyordum. Bu konuda tüm aile ferilerine danışıyordum. Fakat

44
Rasûlullah'ın iyice yaklaştığını duyunca bu yalan kuruntularından kurtuldum.
Nihâyet hiçbir yalanla yakayı kurtaramayacağıma kanaat getirdim ve doğruyu
söylemeye karar verdim.
Rasûlullah sabahleyin geldi. Bir seferden döndüğü zaman önce mescide
giderdi. Yine böyle yapıp mescide gitti. Orada iki rekat namaz kıldıktan sonra
halkla görüşmek için oturdu. Savaşa katılmayanlar geldi, her biri özrünü yemin-
billah arzetmeye başladı. Bunlar 80 küsur kişiydi. Hz. Peygamber onların beyân
ettikleri mazeretleri zâhiren kabul edip, onlar için istiğfarda bulundu. İşin gerçek
yüzünü Allah'a havale etti. Sonra ben geldim. Selâm verdiğimde Peygamber kızgın
bir adamın gülümsemesi gibi gülümsedi ve bana “Gel” dedi. Gittim, önüne oturunca
bana, “Savaşa katılmaktan seni alıkoyan neydi, hayvanlarını cihad için satın
almamış mıydın?” diye sordu. Ben de, “Yâ Rasûlallah! Eğer dünyada senden başka
biriyle oturup konuşsam bir özür beyân ederek kendimi onun öfkesinden kurtarırım.
Çünkü bende karşı tarafı ikna kabiliyeti vardır. Fakat, şunu kesin olarak biliyorum
ki, bugün sana mazeret diye seni kandıracak bir yalan uydursam, korkarım ki
yakında Allah, gerçeği sana bildirir, yine öfkeni üzerime çekmiş olurum. Seni bana
karşı kızdıracak işin doğrusunu söylersem, yine bu hususla Allah'ın bana hayır veya
avf ile mukabele edeceğini ümit ediyorum. Doğruyu söylüyorum. Allah'a yemin
olsun ki Tebük savaşı'na katılmayışımın bir mazereti yoktur. Aksine bu sırada her
zamankinden daha varlıklı ve kuvvetliydim” dedim.
Bunun üzerine Rasûlullah, “Buna gelince, işte bu doğruyu konuştu” dedi ve
bana, “Kalk git, Allah hükmünü verinceye kadar bekle” dedi. Hemen kalktım,
arkamdan Selemeoğulları'ndan bazıları beni takip etti ve “Vallahi, bundan önce bir
günah işlediğini bilmiyoruz, fakat savaşa iştirak etmeyen diğerlerinin yaptığı gibi
bir özür beyân etmeyi beceremedin. Hâlbuki Peygamber'in senin için olan istiğfarı
bu günahının affedilmesine yeterli olurdu” dediler. Bu sözlerinde o kadar ısrar
ettiler ki, nerdeyse dönüp Peygamber'e yalandan bir mazeret arz edecektim. Fakat
onlara dönüp, “Benden başka, benim davrandığım gibi davranan oldu mu?” diye
sordum. “Evet, iki kişi aynen senin gibi konuştu, Rasûlullah, sana söylediğinin
aynısını onlara da söyledi” dediler. “O iki kişi kimdir?” diye sorduğumda, “Mürare
b. Rebia el-Âmirî ile Hilal b. Ümeyye el-Vakifî” dediler. Böylece, bana örnek olan
ve Bedir savaşı'na katılan iki iyi kişiyi zikrettiler. Bu iki kişinin isimlerini bana
söyleyince yürüyüp gittim. Hz. Peygamber, insanların, Tebük savaşı'na
katılmayanlar arasında yalnızca biz üçümüzle konuşmasını yasakladı. Bundan
dolayı insanlar, bizimle konuşmaktan kaçınmaya ve bize karşı davranışlarını
değiştirmeye başladılar. Öyle ki memleket bana yabancı bir memleket oldu ve o
tanıdığım memleket olmaktan çıktı. Tam 50 gece bu vaziyette sürüp gitti. Bu iki
arkadaşım bir eve kapanıp ağlayıp duruyorlardı. Ben, içlerinde en atak ve hareketli
olanıydım. Bundan dolayı evden çıkar namaza katılırdım. Kimse benimle
konuşmadığı hâlde sokaklarda dolaşırdım. Peygamber'e gelir, o namazdan sonra
insanlarla sohbet ederken selâm verirdim ve kendi kendime, “Acaba dudaklarını
kımıldatıp selâmımı aldı mı?” derdim. Ona yakın bir yerde namaz kılardım ve
gözlerimi o'ndan ayırmazdım. Namaz kılarken bana bakardı, fakat ben namazı
bitirince yüzünü benden çevirirdi. Müslümanların bana karşı olan bu boykotları
uzayıp gitti. Bir defasında Ebû Katâde'ye ait bir bahçenin duvarından atladım. Ebû
Katâde, amcamın oğlu ve çok sevdiğim biriydi. Selâm verdim. Vallahi selâmımı
almadı. Kendisine, “Ey Ebû Katâde! Allah için söyle! Sen benim Allah ve
Rasûlü'nü ne kadar sevdiğimi bilmiyor musun?” diye sordum. Cevap vermedi.
Tekrar Allah'a yemin ederek sordum, yine sustu. Yine yemin ederek aynı soruyu
tekrar sordum. Bu sefer, “Allah ve Rasûlü daha iyi bilir” dedi. Bunun üzerine

45
gözlerim yaşardı, döndüm ve duvarı atlayarak çıktım.
Bir gün Medîne çarşısında dolaşırken, Şam halkından satmak için Medîne'ye
yiyecek getirmiş olan bir çiftçi, “Bana Ka‘b b. Mâlik'i kim gösterebilir” diye
konuşuyordu. Halk beni kendisine gösterdi. O da yanıma gelip, Gassan Kralı'ndan
getirdiği bir mektubu bana verdi. Ben okur-yazardım. Mektubu okumaya başladım.
Şöyle yazıyordu: “Arkadaşının seni yalnız bıraktığı haberini aldık. Onun yanında
zillet ve ihanet altında yaşamak sana yakışmaz. Hemen bize gel. Bolluk ve rahatlık
içinde hayatını sürdürürsün.”
Mektubu bitirdikten sonra, “Bu da ayrı bir bela ve imtihan” dedim. Derhal
ateşin bulunduğu bir yere gittim ve mektubu ateşe attım.
Bu hâl üzere geçirdiğimiz 50 günün kırkıncı günü tamamlandığında ve
herhangi bir vahiy gelmeyince, Hz. Peygamber tarafından gönderilen biri geldi ve
“Peygamber hanımından uzak durmanı emrediyor” dedi. Ben de, “Hanımımı
boşayayım mı, yani ne yapayım” diye sordum. Adam, “Hayır boşama, ancak ondan
ayrı yaşa ve onunla ilişkiye girme” dedi. Peygamber diğer iki suç arkadaşıma da
aynı emri göndermişti. Bunun üzerine hanımıma, “Ailenin yanına git ve bu konuda
Allah'ın hükmü belli oluncaya kadar onların yanında kal” dedim.
Bu arada Hilâl b. Ümeyye'nin hanımı Hz. Peygamber'e gelip “Ey Allah'ın
Rasûlü, Hilâl yaşlı bir adamdır, hizmetçisi de yoktur, ona hizmet etmeme izin
vermez misin?” dedi. Hz. Peygamber, “Ona hizmet edebilirsin, ama seninle cinsî
ilişkide bulunmasın” buyurdu. Hilâl'in hanımı, “Vallahi o hiçbir hareket yapacak
güçte değildir. Başına bu iş geldiği günden bu yana ağlayıp durmaktadır” dedi. Aile
halkımdan bazıları, “Hanımının sana hizmet etmesi için Rasûlullah'tan izin istesen,
çünkü Rasûlullah Hilâl'in hanımına ona hizmet etmesi için izin verdi” dediler. Ben
ise, “Hayır! Böyle bir izin isteyemem, ben genç bir adamım, kim bilir Rasûlullah
sonra bana ne der?” dedim.
On gece daha böyle kaldım. Bizimle konuşma yasağının başladığından bu yana
50 gün tamamlandı. Bu ellinci gecenin sabahında evlerimizden birinin damında
sabah namazını kıldım. İşte böyle, Allah'ın tasvir ettiği gibi, vicdanımın beni
sıkıştırdığı, tüm genişlik ve rahatlığına rağmen yeryüzünün bana dar geldiği bir
hâlde oturuyorken Sel Dağı'na çıkmış birinin sesini duydum. Alabildiğine yüksek
sesle, “Müjde ey Ka‘b b. Mâlik” diye bağırıyordu. Bu sesi işitince yere kapanıp
secde ettim. Bunun bir kurtuluş haberi olduğunu anladım. Peygamber, sabah
namazından sonra halka, Allah'ın bizim tevbemizi kabul ettiğini haber vermişti.
İnsanlar da bizi müjdelemeye gelmişlerdi. İki suç arkadaşıma da müjdeciler
gitmişti. Biri de atına atlayıp bana geldi. Selem kabilesinden biri koşarak Sel
Dağı'na çıktı. Bunun sesi, atına atlayıp gelenin atından daha erken geldi. Sesini
işittiğim bu adam müjdelemek üzere yanıma gelince, müjdesinin karşılığı olarak
üzerimdeki elbiseleri çıkarıp kendisine verdim. Vallahi o gün üzerimdeki
elbisemden başka elbisem yoktu. Birinden ödünç bir elbise aldım, Rasûlullah'ı
aramaya başladım. İnsanlar grup grup beni karşılıyor ve tevbemin kabulünü tebrik
ediyor, “Allah'ın seni affetmesi mübarek olsun” diyorlardı. Nihâyet mescide girdim.
Peygamber mescitte oturuyordu, etrafında da insanlar vardı. Ben girince Talha b.
Ubeydullah hemen kalktı, koşarak gelip elimi sıktı ve beni tebrik elti. Ondan başka
kimse yerinden kımıldamadı. Onun bana karşı olan bu sıcak davranışını hiçbir
zaman unutmadım. Peygamber'e selâm verdiğimde sevinçten yüzü parlıyordu.
Bana, “Müjdeler olsun, ananın doğurduğu günden beri geçirdiğin günlerin en
hayırlısıdır bugün” dedi. Ben, “Yâ Rasûlallah! Bu lütuf senden mi yoksa Allah'tan
mı?” diye sordum. Rasûlullah, “Allah tarafından” buyurdu. Peygamber sevindiği
zaman yüzü ay parçası gibi parıl parıl parlardı. Biz bunun farkına varırdık.

46
 Peygamber'in huzurunda oturunca, “Ey Allah'ın Rasûlü! Tevbemin kabulü
vesilesiyle Allah ve Rasûlü uğrunda sadaka olmak üzere malımın tamamını
dağıtmak istiyorum” dedim. Rasûlullah, “Malının tamamını dağıtma, bir kısmını
kendine ayır, bu senin için daha hayırlıdır” buyurdu. Ben de, “Hayber'deki hissemi
kendime ayırıyorum, yâ Rasûlallah, Allah beni doğruluğum yüzünden kurtardı, ben
de bundan sonra hayatta olduğum sürece hep doğruyu söylemeye söz verdim”
dedim. Ve Allah'a yemin olsun ki, bu sözümü Hz. Peygamber'e aktardığım günden
beri Müslümanlardan, doğru söyleme konusunda Allah'ın beni imtihan ettiği gibi
güzel imtihan olan birini bilmiyorum. Ve yine yemin ederim ki, bu ahdimi
Rasûlullah'a söylediğim andan bugüne kadar asla bilerek yalan söylemeye teşebbüs
etmedim. Allah'ın beni hayatımın kalan kısmında da yalan söylemekten korumasını
dilerim.”
Ka‘b der ki: İşle bu hâdise üzerine yüce Allah, Andolsun ki, Allah,
Peygamber'le birlikte bir kısmının kalpleri kısmen sarsıldıktan sonra kendisine
güçlük zamanında tâbi olan Muhâcirlerle Ensâr'ı tevbeye muvaffak kıldı, sonra da
tevbelerini kabul buyurdu. Çünkü O, çok esirgeyen ve çok bağışlayandır. Savaştan
geri bırakılan üç kişinin tevbelerini de kabul etli. Yeryüzü tüm genişliğine rağmen
onlara dar gelmiş, vicdanlarını sıkıştırmıştı ve onlar Allah'tan başka sığınacak bir
yer olmadığını anladılar. Bundan sonra eski hâllerine dönsünler diye Allah,
onların tevbelerini kabul buyurdu. Şüphesiz Allah tevbeyi en çok kabul eden ve
gerçekten esirgeyendir. Ey iman edenler! Allah'tan sakının ve doğru olanlarla
beraber olun (Tevbe/117-119) âyetlerini indirdi.24
119. Ey iman etmiş kimseler! Allah'a takvâlı davranın ve doğru kimselerle
birlikte olun.

120-121. Medîne halkı ve bedevî Araplardan civardakiler için, Allah'ın

Elçisi'nden geri kalmaları ve o'nun canından evvel kendi canlarını düşünmeleri
olacak şey değildir. İşte bu, Allah yolunda isabet eden her susuzluk, her
yorgunluk ve her açlık, kâfirleri öfkelendirecek ayak bastıkları her yer ve
düşmana karşı elde ettikleri her başarı karşılığında kendilerine mutlaka sâlih bir
amel yazılmış olması, yaptıkları küçük ve büyük her infak ve geçtikleri her vâdi
karşılığında, mutlaka kendileri için, yaptıkları işin daha güzeliyle Allah'ın
kendilerini mükâfatlandırması yazılmış olması sebebiyledir. Şüphesiz Allah
muhsinlerin [iyilik-güzellik üretenlerin] ödülünü zayi etmez.

122. Mü’minlerin, önlem almaları için, hepsinin birden topyekun

ayrılmaları da olmazdı. Öyleyse, dinde derin bilgi elde etmeleri, toplumları
kendilerine döndükleri zaman onları uyarmaları için onlardan her kesimden bir
tâifenin, ayrılmaması gerekmez miydi?

123. Ey iman etmiş kimseler! İnkârcılardan tehlike oluşturan kişiler ile

savaşın ve sizde bir sertlik bulsunlar. Ve şüphesiz Allah'ın, takvâ sahipleri ile
birlikte olduğunu biliniz.
124. Ve bir sûre indirildiği zaman, içlerinden bir kimse, “O [indirilmiş
sûre] hanginizin imanını arttırdı?” der. Fakat iman etmiş kimselere gelince, o
[inen sûre], onların imanını arttırmıştır ve onlar sürekli olarak müjdelenip
duruyorlar.
125. Kalplerinde bir hastalık olanlara gelince de; onların da pisliklerinin
içine pislik ilave etmiştir. Ve onlar kâfir olarak ölmüşlerdir.
24
Kurtubî, el-Câmiu li Ahkâmi'l-Kur’ân.

47
 126. Onlar her yıl bir veya iki kere şüphesiz kendilerinin
fitnelendirildiklerini [denendiklerini] görmüyorlar mı? Sonra da tevbe etmiyor ve
öğüt almıyorlar.
127. Bir sûre indirildiğinde, bazısı bazısına bakar: “Sizi bir kimse görüyor
mu?” Sonra sırt çevirir giderler. Gerçekten onlar, iyice anlayıp kavramayan bir
topluluk olmaları dolayısıyla, Allah onların kalplerini çevirmiştir.
128. Andolsun, içinizden size, sıkıntıya uğramanız kendisine ağır gelen,
size düşkün, sadece inananlara çok sevecen ve çok merhametli bir elçi gelmiştir.
Bu pasajda, mü’minlere birtakım emirler verilmiş, uyarılarda bulunulmuş ve
verilen nimetler sayılmış ve onlardan bu nimetlerin kadrini bilmeleri istenmiştir. Bu
nimetler şunlardır:
• Mü’minler, Allah'a takvâlı davranmalı ve doğru kimselerle birlikte
olmalıdırlar.

• Medîne halkı ve bedevî Araplardan civardakiler (bunlar, Müzeyne, Cüheyne,

Eşca, Eslem ve Gıfâr kabileleridir), Allah'ın Elçisi'nden geri kalmamalı ve o'nu
kendi canlarından önde tutmalılar. Çünkü Allah, küçük-büyük onların her gayretini
ödüllendirmeyi Kendisine borç bilmektedir. Şüphesiz Allah muhsinlerin [iyilik-
güzellik üretenlerin] ödülünü zayi etmez.

• Mü’minler hep birden topyekun yola koyulmamalı, onlardan her kesimden

bir tâife, dinde derin bilgi elde etmek ve önlem almaları umuduyla toplumlarına
döndükleri zaman onları uyarmak için yola koyulmalıdır.

• Mü’minler, inkârcılardan tehlike oluşturan kişilerle savaşmalı ve kâfirler

mü’minlerde bir sertlik bulmalılar ve Allah'ın, takvâ sahipleri ile birlikte olduğunu
bilmeliler.
Mü’minlere bu talimatlar verildikten sonra münâfıklar ile samimi mü’minlerin
durumu hakkında bilgiler verilmektedir: Bir sûre indirildiği zaman, içlerinden bir
kimse, “O [indirilmiş sûre] hanginizin imanını arttırdı?” der. Fakat iman etmiş
kimselere gelince, o [inen sûre], onların imanını arttırmıştır ve onlar sürekli olarak
müjdelenip duruyorlar. Kalplerinde bir hastalık olanlara gelince de; onların da
pisliklerinin içine pislik ilave etmiştir. Ve onlar kâfir olarak ölmüşlerdir. Onlar her
yıl bir veya iki kere şüphesiz kendilerinin fitnelendirildiklerini [denendiklerini]
görmüyorlar mı? Sonra da tevbe etmiyor ve öğüt almıyorlar. Bir sûre
indirildiğinde, bazısı bazısına bakar, “Sizi bir kimse görüyor mu?” Sonra sırt
çevirir giderler. Gerçekten onlar, iyice anlayıp kavramayan bir topluluk olmaları
dolayısıyla, Allah onların kalplerini çevirmiştir.
Tüm bu açıklamalardan sonra insanlara şöyle sesleniliyor: Andolsun, içinizden
size, sıkıntıya uğramanız kendisine ağır gelen, size düşkün, sadece inananlara çok
sevecen ve çok merhametli bir elçi gelmiştir.

120. âyetteki, Mü’minlerin, önlem almaları için, hepsinin birden topyekun

ayrılmaları da olmazdı. Öyleyse, dinde derin bilgi elde etmeleri, toplumları
kendilerine döndükleri zaman onları uyarmaları için onlardan her kesimden bir
tâifenin, ayrılmaması gerekmez miydi? ifadesiyle, mü’minlerin hepsinin savaş veya
ticaret maksadıyla Rasûlullah'ın yanından ayrılmalarının uygun olmadığı, her
kesimden bir grubun mutlaka Rasûlullah'ın yanında kalıp, ilim öğrenmesi ve
seferden dönenlere öğrendiklerini öğretmesi gerektiği bildirilmektedir. Bu âyet,

48
bilgi edinmenin zorunlu bir görev oluşuna, öğretmen ve öğrencilerin savaşa
götürülmemesi gerektiğine delâlet eder.

Rasûlullah için ‫[رئوف‬raûf] ve ‫[ رحيم‬rahîm] sıfatlarının kullanıldığı 128. âyette,

kasr vardır. Buna göre anlam, “sadece inananlara çok sevecen ve çok merhametli
bir elçi” şeklinde olur. Bu durumda, bu mübalağa fail isimlerin Allah'a ait nitelikte
olmadığı anlaşılır. Zira Allah'ın raûf ve rahîmliği, sonsuz ve sınırsızdır.
129. Buna rağmen eğer uzaklaşırlarsa hemen de ki: “Bana Allah yeter.
O'ndan başka ilâh diye bir şey yoktur. Ben sadece O'na tevekkül ettim O, büyük
Arş'ın Rabbidir.”
bir meydan okuma âyeti ile biten sûrenin sonunda Allah, Elçisi'ne, Buna
rağmen eğer uzaklaşırlarsa hemen de ki: “Bana Allah yeter. O'ndan başka ilâh
diye bir şey yoktur. Ben sadece O'na tevekkül ettim O, büyük Arş'ın Rabbidir
demesini emretmektedir.
Daha evvel de ifade ettiğimiz gibi tevekkül; “kişinin, âcizliğini ortaya koyarak
‘vekil’ olan Allah'ı kendisine vekil tutması, yani inanç olarak varlığını ve varlığının
devamını rızık, terbiye ve koruma bakımından Allah'a bırakması, her türlü sonucun
kendisi için en iyisi olacağını kabullenmesi ve sonuca razı olması” demektir. Diğer
bir ifadeyle tevekkül; “kişinin, azimden [her türlü hazırlığı yapıp kesin karar
verdikten] sonra sonucu ‘vekil’e [varlığı ayakta tutan, sürdüren, koruyan ve rızık
veren Allah'a] bırakması” demektir.
Buradaki yüz çevirme ifadesi, “Rasûlullah'tan yüz çevirme”, “Allah'a itaatten
ve Peygamber'i tasdikten yüz çevirme”, “bu sûrede bahsedilen güç teklifleri kabul
etmekten yüz çevirme”, “cihadda Rasûlullah'a yardım etmekten yüz çevirme”
şeklinde geniş kapsamlı olarak ele alınabilir.
Bu anlamda Rasûlullah başka âyetlerle de destek görmekteydi:

Doğunun ve batının Rabbidir O. O'ndan başka, tanrı diye bir şey yoktur. Bu
nedenle O'nu vekil et! (Müzzemmil/9)

Tevekkül tüm elçilerin aslî görevlerindendir:

Bir de onlara Nûh'un önemli haberlerini oku: Hani o kavmine, “Ey kavmim!
Eğer benim aranızda duruşum/size karşı çıkışım ve Allah'ın âyetleriyle öğüt verişim
size ağır geliyorsa, şunu bilin ki, ben yalnızca Allah'a tevekkül etmişimdir. Artık siz
ve ortaklarınız her ne yapacaksanız toplanıp bütün gücünüzle karar veriniz. Sonra
bu işiniz size dert olmasın. Sonra bana gerçekleştirin, bana mühlet de vermeyin.
Sonra da eğer yüz çevirirseniz; zaten ben sizden bir ücret istemedim! Benim
ücretim sadece Allah'ın üzerinedir. Ve ben Müslümanlardan olmakla emrolundum”
demişti. (Yûnus/71-72)
Onlar dediler ki: “Ey Hûd! Bize bir açık kanıt ile gelmedin. Ve biz senin
sözünle ilâhlarımızı terk edecek değiliz. Biz sana inananlar da değiliz. Ancak
‘Tanrılarımızdan bazısı seni fena çarpmış’ diyebiliriz.” O [Hûd] dedi ki: “Şüphesiz
ben Allah'ı şâhit tutuyorum, siz de şâhit olun ki, ben, Allah'ın astlarından O'na ortak
koştuğunuz şeylerden uzağım. Hadi öyleyse hepiniz bana tuzak kurun, sonra beni
hiç bekletmeyin. Şüphesiz ben gerçekten, benim de Rabbim sizin de Rabbiniz olan
Allah'a tevekkül ettim. O'nun, perçeminden yakalayıp denetlemediği hiçbir dâbbeh
[hareket eden canlı] yoktur. Şüphesiz ki benim Rabbim dosdoğru bir yol üzerinedir.
Buna rağmen yine de sırt çevirirseniz, ben size ne ile gönderilmişsem, işte onu
tebliğ ettim. Ve benim Rabbim, sizin yerinize başka bir kavmi halife yapar. Ve siz
O'na hiçbir şeyce zarar veremezsiniz. Hiç şüphesiz Rabbim, her şeyi koruyup

49
gözetendir.” (Hûd/53-57)
O [Şu‘ayb], “Ey kavmim! Gördünüz mü [hiç düşündünüz mü]? Şâyet ben
Rabbimden bir delil üzerinde bulunuyorsam ve şâyet O bana Kendi katından güzel
bir rızık ihsan etmişse!? Ve Ben size karşı çıkmakla sizi menettiğim şeylere kendim
düşmek istemiyorum. Ben sadece gücümün yettiği kadar ıslah etmeyi istiyorum.
Muvaffakiyetim de ancak Allah iledir. Ben yalnızca O'na tevekkül ettim ve ancak
O'na yönelirim. Ve ey kavmim! Bana karşı gelmeniz sakın sizi, Nûh kavminin veya
Hûd kavminin veya Sâlih kavminin başlarına gelen musibetler gibi bir musibete
uğratmasın. Ve Lût kavmi sizden pek uzak değildir. Ve Rabbinizden mağfiret
dileyin, sonra O'na tevbe edin. Şüphesiz ki, benim Rabbim çok merhametlidir, çok
sevendir” dedi. (Hûd/88-90)
Ve dedi ki: “Ey yavrularım! Bir kapıdan girmeyin, ayrı ayrı kapılardan girin.
Ben, Allah'tan hiçbir şeyi sizden gideremem. Hüküm yalnızca Allah'ındır. Ben
sadece O'na tevekkül ettim. Artık tevekkül edenler de sadece O'na tevekkül
etmelidirler.” (Yûsuf/67)
İşte böyle, seni, onlar Rahmân'ı inkâr edip duruyorlarken, onlara sana
vahyettiklerimizi okuyasın diye kendilerinden önce nice ümmetler gelip geçmiş
olan bir ümmet içinde elçi yaptık. De ki: “O [Rahmân], benim Rabbimdir, O'ndan
başka ilâh diye bir şey yoktur. Ben yalnızca O'na tevekkül ettim, dönüşüm de
yalnızca O'nadır.” (Ra‘d/30)
Elçileri onlara dediler ki: “Biz ancak sizin gibi bir beşeriz. Velâkin Allah
kullarından dilediğini kayırır. Ve Allah'ın izni olmadıkça bizim için size bir delil
getirmemiz olacak şey değildir. Onun için de inananlar sadece Allah'a tevekkül
etsinler. Ve bize yollarımızı göstermişken, neden biz Allah'a tevekkül etmeyelim!
Ve elbette biz, bize yaptığınız eziyetlere sabredeceğiz. Tevekkül edenler de yalnız
Allah'a tevekkül etsinler.” (İbrâhîm/11-12)
Allah doğrusunu en iyi bilendir.

50