KİMYASAL REAKSİYONLARDA HIZ

Reaksiyon Hızı: Birim zamanda madde miktarındaki değişime hız denir.

Hız birimleri mol/sn, g/dk, M/sn… olabilir. Ama genelde birim zamanda
konsantrasyondaki derişim incelenir.
Kimyasal tepkimelerde zamanla girenlerin hızı azalır, ürünlerin hızı artar.

A(g) + 2B(g)  C(g) tepkimesi için rA = -∆[A] / ∆t, rB = -∆[B] / ∆t, rC = +∆[C] / ∆t
hız bağıntılarını verir.
NOT: (-) madde miktarının ve hızının zamanla azaldığını, (+) madde miktarının
ve hızının zamanla arttığını gösterir.

Tepkime Hızının İzlenmesi

• Kimyasal tepkimenin hızı basınç ya da hacim değişimi, renk değişimi, iletkenlik
değişimi gibi faktörler incelenerek ölçülebilir.
• N2(g) + 3H2(g)  2NH3(g) tepkimesinin hızı sabit hacim ve sıcaklıkta basınç
azalmasından ya da sabit basınç ve sıcaklıkta hacim azalmasından yararlanılarak
ölçülebilir.
NOT: Gaz fazında giren ve ürünlerdeki maddelerin mol sayıları eşitse bu tür
reaksiyonların hızı basınç ya da hacim değişiminden yararlanılarak ölçülemez.

• H2(g) + I2(g)  2HI(g) reaksiyonun hızı basınç ya da hacim değişimi ile

ölçülemez.
• H2(g) + I2(g)  2HI(g) Reaksiyonun hızı renk değişimi ile ölçülebilir.
Renksiz Mor Renksiz
+ -
• AgCl(k) + Ag (suda) + Cl (suda) Reaksiyonun hızı iletkenlik değişimi ile
ölçülebilir.

Tek Basamaklı Tepkimelerde Hız Bağıntısı

Tepkimenin girenler kısmında bulunan gaz fazında maddeler ve suda çözünmüş
iyonlar alınır. Katı ve sıvı fazda bulunan maddeler alınmaz.
• Hız bağıntısında bulunan maddelerin derişimlerinin kuvvetleri toplamı
reaksiyonun derecesini verir.
• H2(g) + I2(g)  2HI(g)
r = k.[H2].[I2]
Reaksiyon 2. dereceden.
• N2(g) + 3H2(g)  2NH3(g)
3
r = k. [N2].[H2]
Reaksiyon 4. dereceden.

Mekanizmalı Reaksiyonlarda Hız Bağıntısı

Birden fazla basamakta gerçekleşen tepkimelerde hız bağıntısı en yavaş adıma
göre yazılır.
I. Adım
I. 2X(g) + Y(g)  X2Y(g) (Yavaş)
II. X2Y(g) + 2Y(g)  X2Y3(g) (Hızlı) II. Adım

Toplu tepkime;
2X(g) + 3Y(g)  X2Y3(g)
 2
Tepkime hızını I. adım belirler. r = k.[X] .[Y]
NOT: Aktifleşme enerjisi fazla olan reaksiyonların hızı yavaştır.
Deneysel Veriler Yardımıyla Hız Bağıntısının Hesaplanması
Deneysel veriler yardımıyla hız bağıntısı bulunurken hangi maddenin hıza etkisi
incelenecekse diğer maddelerin derişimleri sabit tutulur. O maddenin
derişimindeki değişim ile hızdaki değişim arasındaki ilişki incelenir.

Çarpışma Teorisi
1. Kimyasal bir reaksiyonun olabilmesi için tanecikler çarpışmalıdır.
2. Her çarpışma bir ürünle sonuçlanmaz. Tanecikler uygun doğrultuda ve
geometride çarpışmalıdır.
3. Çarpışan taneciklerin o reaksiyon için gerekli olan eşik enerjisini geçmesi
gerekir.
NOT: Eşik enerjisi, kimyasal bir reaksiyonun gerçekleşebilmesi için taneciklerin
sahip olması gereken minimum enerjidir.
Aktifleşme Enerjisi=Eşik Enerjisi
(Potansiyel Enerji)(Kinetik Enerji)

NOT: Eşik enerjisi düşük olan reaksiyonların hızı yüksektir.

Tepkime Hızını Etkileyen Faktörler

1) Maddenin Cinsi:
• Zıt yüklü iyon çekimine dayalı tepkimeler en hızlıdır.
• Aynı yüklü ya da nötr moleküllerin olduğu tepkimeler hızlıdır.
• Az sayıda bağın koptuğu tepkimeler çok sayıda bağın koptuğu tepkimelerden
hızlıdır.
• Maddelerin haline göre gaz > sıvı > katı şeklinde tepkime hızı azalır.

2) Derişim Değişimi: Hız bağıntısında yer alan maddelerin derişimleri

değiştiğinde hız da aynı oranda değişir.

3) Temas Yüzeyi: Tepkimeye giren maddeler arasında temas yüzeyi arttıkça

tepkime hızı artar. Örneğin toz şeker, küp şekerden daha hızlı çözünür.

4) Sıcaklık: Sıcaklık arttıkça taneciklerin hızları ve kinetik enerjileri

artacağından daha sık ve etkin çarpışmalar yaparlar. Bu yüzden tepkime
hızı artar.
NOT:
• Sıcaklık endotermik, ekzotermik bütün tepkimelerin hızını arttırır.
• Sıcaklık eşik enerjisinin değerini değiştirmez ancak onu geçen tanecik sayısını
arttırır.
• Sıcaklık artarsa hız sabiti k’nın değeri artar.

5) Katalizör: Başlamış bir reaksiyona katılan reaksiyon sonunda miktarı ve

cinsi değişmeden elde edilen maddeye katalizör denir. Eşik enerjisini
düşürerek tepkime hızını arttırır.
• Tepkime hızını, hız sabitini arttırır; Ep – T.K grafiğini değiştirir, ileri ve geri
aktifleşme enerjisini aynı oranda düşürür, mekanizmalı reaksiyonlarda basamak
sayısını değiştirir.
• Tepkime ısısını (∆H), reaksiyonun yönünü ve oluşan ürünün türünü
değiştirmez.
NOT: Katalizör miktarı tepkime hızını etkilemez. Katalizörün cinsi etkiler. Her
tepkimenin katalizörü farklıdır.