BÖLÜM 6

6.OPTİK
6.1.IŞIK VE IŞIK KAYNAKLARI
Işık ısı gibi bir çeşit enerjidir. Aslında ışık, yüksek sıcaklıktaki maddeler tarafından
yayılan ışımanın ya da ışınsal enerjinin, görülebilen kısmıdır. Lamba, mum, alev ve
güneş gibi birtakım cisimler kendiliklerinden görünebilmektedirler. Bunlara ışık
kaynağı denir. Güneşten gelen ışık Dünya’nın başlıca enerji kaynağıdır. Bu ışığın bir
bölümünü bitkiler fotosentez ile kendi içlerinde kimyasal potansiyel enerji olarak
depo ederler. Işık başka birçok kimyasal olaylardan da sorumludur. Bazı yapay ışık
olayları kimyasal bir reaksiyona dayanır. Cisimler ya kızıl kor, ya akkora kadar
ısıtılmaları, ya da başka bir yolla, bir enerji ile uyarılmaları sonucunda ışıma
yapabilirler. Işık enerjisi fotoelektrik hücre ve güneş pili ile elektrik enerjisine
dönüşebilir

Birim zamanda yayılan ışın enerjisi ışık kaynağının yüzey yapısına ve sıcaklık
derecesine bağlıdır. Böyle bir ışın demeti, çeşitli dalga boylarının bir karışımıdır. 300
°C sıcaklık derecesinde bu dalgaların en şiddetlisinin boyları kızılötesi bölgede
5000.10–9 m’dir.800 °C sıcaklık derecesinde bulunan bir cisim kendiliğinden ışıklı
olacak derecede yeteri kadar görünür ışık yayar ve bu yüzden de “kızıl sıcak “
görünür.

Normal lambalarda filaman ince tungsten telinden yapılmıştır. Filamanın

buharlaşmasını engellemek amacıyla lambanın içine argon gibi bir soygaz konur. En
parlak ışık kaynağı kömürlü arktır. 50 A’den bir kaç yüz ampere kadar akım çeken
kömürlü arklar sinemalarda kullanılırlar.

Laboratuvarlarda kullanılan bir ışık kaynağı civalı arktır. Cam veya kuvarzdan
yapılmış bir tüpün iki ucuna tungsten elektrodlar kaynatılmış olup, negatif elektrod
civa içinde bulunur. Elektrodlar arasına belirli bir potansiyel farkı uygulandıktan
sonra civa iki elektrod arasında temas edinceye kadar tüp eğilir. Bu sırada bir miktar
civa buharlaşır ve tüp eski durumuna getirilince elektrodlar arasında elektron ve
pozitif civa iyonları yardımıyla bir boşalma elektrik akımı meydana gelir. Ortalama
dalga boyu 589,3 µm olan bir sarı ışık kaynağı, sodyum ark lambasından elde edilir.
Böyle bir ark lambası iki ucuna elektrodların kaynatıldığı cam tüpten yapılmıştır.
Elektrodların her biri soygaz içinde boşalma akımı meydana getiren, elektron veren
birer filamandır. Soygaz boşalma akımı birkaç dakika devam ettikten sonra sıcaklık
derecesi(sodyum buharının karakteristik sarı ışığını çıkaracak yeterlikte), elektron
oluşturacak kadar yükselir. Sodyum lambaları ucuz ışık vermeleri ve monokromatik
ışığın daha çok görülme etkisinde olması sebebiyle çoğunlukla caddelerin
aydınlatılmasında kullanılırlar.

68
  FİZİK Tefek

6.2.YANSIMA KANUNLARI

Kaynaktan çıkarak homojen ortam içinde doğrular boyunca yayılan çok ince ışık
demetine ışık ışını denir. Işık bir cismin yüzeyine çarptığı zaman bir kısmı yansır, bir
kısmı da cisim tarafından emilir, bazen de bir kısmı cisimden geçer. Işığın bir cismin
yüzeyine çarpıp, tekrar geldiği ortama geri dönmesine yansıma denir. Yüzey pürüzlü
ise yansıma dağınık, pürüzsüzse yansıma düzgündür. Şekil 6.1, ışığın bir yüzeyden
yansımasını göstermektedir. Burada N yüzeye dik doğrultuyu, yani yüzeyin normalini
göstermektedir. Optikte tüm açılar bu doğrultuya göre ölçülür. Gelen ışının normalle
)
yaptığı açıya geliş açısı( i ), yansıyan ışının normalle yaptığı açıya da yansıma
)
açısı (r ) denir. Buna göre yansıma kanunları,

1-) Gelen ışın, normal ve yansıyan ışın aynı düzlemin içindedir.

) )
2-) Gelme açısı( i ), yansıma açısına( r ) eşittir.
) )
i =r

Şekil 6.1 Işığın bir yüzeyden yansıması

6.3.KIRILMA KANUNLARI

Işık homojen bir ortamda doğrultu değiştirmeden yayılır. Işığın saydam bir
ortamdan diğer bir saydam ortama geçerken doğrultu değiştirmesine kırılma denir.
Işığı geçirmeyen maddelere saydam olmayan madde, ışık bir maddeden geçip
arkadaki maddeleri gösterirse saydam madde, ışık cisimden geçerek arkadaki
cisimleri göstermezse yarı saydam madde denir.
Kırılma kanunları,

1-) Gelen ışın, yüzeyin normali ve kırılan ışın aynı düzlem içindedir.

2-) Gelme açısının sinüsünün, kırılma açısının sinüsüne oranı sabittir.

Sin i
= n ( Snell kanunu )
Sin r

69
  FİZİK Tefek

Boşluktan bir maddeye geçen ışık için, gelme açısının sinüsünün kırılma açısının
sinüsüne oranı, o maddenin mutlak kırılma indisidir. Havadan bir maddeye geçen ışık
için, kırılma indisi mutlak kırılma indisine çok yakındır.
Kırılma indisi n1 olan madden, kırılma indisi n 2 olan maddeye geçen ışık için snell
kanunu,

Sin i n 2
= = n12
Sin r n1

şeklinde yazılır. Buradaki n12 = n2 n1 oranına, ikinci maddenin birinciye göre bağıl
kırılma indisi denir(şekil 6.2).

Şekil 6.2 Işığın kırılması

Bir maddenin kırılma indisi, üzerine gönderilen ışığın rengine bağlıdır. Bazı
maddelerin bir renkli ışık için mutlak kırılma indisleri çizelge 6.1’de gösterilmiştir.

Çizelge 6.1

Madde Mutlak kırılma indisi

hava 1,00
su 1,33
cam 1,5 –1,9
elmas 2,42

Örnek 6.1

Bir ışık ışını havadan aseton içine geçmektedir. Aseton içinde 25 0 ‘de kırılması için,
aseton üzerine hangi açıyla gelmesi gerekir? na =1,358, nh =1, sin 25 0 = 0,423

Çözüm:

Sin i.n h = Sin r.n a

Sin i.1 = Sin 25 0.1,358
1,358.0,423
Sin i = = 0,574 veya i = 35 0
1

70
  FİZİK Tefek

Örnek 6.2

Sudan elmasa geçen ışın için bağıl kırılma indisi 1,8’dir. Elmasın mutlak kırılma
indisi 2,4 olduğuna göre suyun mutlak kırılma indisini bulunuz.

Çözüm:
ne 2,4
nse = ⇒ 1,8 = ⇒ n s = 1,33
ns ns

6.4.TAM YANSIMA

Şekil 6.3 Tam yansıma olayı

Işık az kırıcı ortamdan, çok kırıcı ortama geçerken normale yaklaşarak kırılır. Bu
durumda, ışığın her gelme açısına karşılık bir kırılma açısı bulunur. Işık çok kırıcı
ortamdan az kırıcı ortama geçerken, her gelme açısına karşılık bir kırılma açısı
bulunmayabilir. Kırılma acısının 90º olduğu geliş açısına sınır açısı denir(İs). Işınlar
sınır açısından büyük açılarla geldiğinde ikinci ortama çıkamazlar, tekrar birinci
ortama geri dönerler. Bu olaya tam yansıma olayı denir(şekil 6.3).

Tam yansıma olayından yararlanılarak, teknolojide ve haberleşme sistemlerinde çok

büyük ilerleme sağlanmıştır. Cam veya plastikten yapılan eğri borularda, ışık
borunun bir ucundan içeri girer ve tam yansımalarla yoluna devam ederek diğer
uçtan dışarı çıkar(şekil 6.4). Kalın bir ışık borusu yerine, çok sayıda ince cam lifleri
kullanılırsa, bir uçtan giren herhangi bir görüntü, öteki uçtan bozulmamış olarak

71
  FİZİK Tefek

Şekil 6.4 Işık borusu

çıkar. Teknolojide buna fiber optik denir.

6.5.FLUORESANS
Bir atom herhangi bir nedenle uyarılırsa 10-8s gibi kısa bir süre içinde ışıma yaparak
tekrar eski enerji düzeyine döner. Bu olaya kendiliğinden emisyon denir.

Fluoresan lambalarda civa buharı içinde elektriksel boşalma meydana getirilirse,

elektronların çarpmasıyla civa atomları uyarılır. Bu atomlar temel enerji düzeyine
dönüşte mor ötesi ışınlar yayar. Dalga boyu ışığınkinde daha küçük olan bu
görünmez ışınlar, tüpün içini kaplayan fluoresans maddeden geçerken, insan
gözünün algılayabileceği dalga boylarındaki görünür ışığa dönüşür. Güneş, lamba,
mum gibi ışık kaynakları bu yolla ışık verir. Uyarılarak E2 enerji düzeyine geçirilen
atomların hepsi aynı anda temel hale dönmezler. Her atom farklı frekans ve fazda
her doğrultuda ışıma yapar(şekil 6.5).Televizyon ekranındaki pırıltılı ışığın nedeni de
aynı olaydır. Fluoresans maddelerin hepsi mor ötesi ışınlarla uyarıldığında değişik
renkte ışık saçtığı için, bu özelliği taşıyan maden cevherlerinin, mantarların ve
mikropların tanımlanmasında bu yöntemden yararlanılır. Tıpta kullanılan röntgen
aygıtlarının ekranı da, üzerine x ışınları çarptığında yeşilimsi ışık yayan fluoresans
bir maddeyle kaplanmıştır. Yıkanan yiyeceklerin daha parlak gözükmesi için çamaşır
tozlarına da bir miktar fluoresans madde katılır.

72
  FİZİK Tefek

Şekil 6.5 Fluoresans olayı

6.6.FOSFORESANS

Temel haldeki atomlar, E3 kararsız enerji düzeyine uyarılırlar. Atomlar bu enerji

düzeyinden E1 temel düzeye veya E2 yarı kararlı düzeye geçebilir. Eğer E2 yarı
kararlı enerji düzeyindeki atom sayısı E1 temel düzeydeki atom sayısından fazla
olursa, enerjisi E2-E1 olan fotonlar, atomları E1 enerji düzeyine geçmeye zorlar.
Böylece biri bombardıman fotonu olmak üzere, iki serbest foton salınmış olur. Bu
fotonların enerjisi de E2 -E1 dir. Bu fotonlar diğer atomlara çarparak onların E1 enerji
düzeyine inmesini sağlar. Bu esnada yine E2-E1 enerjili fotonlar salınır. Bu olay tüm
atomlar için düşünülürse, aynı enerji ve fazlı, dolayısıyla birbirini destekleyen şiddetli
bir dalga ortaya çıkar.

Bazı atomlar, yarı kararlı enerji düzeyine sahiptirler. Bu yarı kararlı enerji düzeyine
uyarılan atomlar derhal temel enerji düzeyine inemezler. Böyle maddeler bir süre
aydınlatıldıktan sonra ışıksız bir yere götürülürse uzun bir süre maddenin ışık
yaydığı görülür. Bu olaya fosforesans denir(şekil 6.6). Kalsiyum, baryum ve çinko
sülfürler en iyi bilinen fosforesans maddelerdir. Saatlerdeki rakamların, akrep ve
yelkovanın karanlıkta da görülmesini sağlayan fosforlu boyaların yapımında
genellikle çinko sülfür kullanılır.

73
  FİZİK Tefek

Şekil 6.6 Fosforesans olayı

6.7. MERCEKLER
Başlıca iki çeşit mercek vardır. Küresel mercekler ve sindirsel mercekler. Kesişen
veya kesişmeyen küreler arasında kalan ve merkezler doğrusuna göre simetrik olan
saydam ortamlara küresel mercekler denir. Paralel eksenli, kesişen veya
kesişmeyen iki silindirin yüzeyi arasında kalan saydam ortamlara da sindirsel
mercekler denir. Kullanılan merceklerin büyük çoğunluğu küresel merceklerdir.

6.7.1.KÜRESEL MERCEKLER

Küresel mercekler, yakınsak(ince kenarlı) ve ıraksak(kalın kenarlı) olmak üzere ikiye

ayrılır. Yakınsak mercekler kesişen iki küre yüzeyinin oluşturduğu saydam
ortamlardır. Iraksak merceklerde küreler birbirleriyle kesişmez. Her iki cins merceği
sınırlayan küre yüzeylerinin merkezlerini birleştiren doğruya asal eksen(optik eksen),
orta noktalarına da optik merkez denir. Asal eksen merceğin optik merkezinden
geçer (şekil 6.7). Merceğin yüzeylerini sınırlayan kürelerin yarıçaplarına, merceğin
eğrilik yarıçapı denir. Merceğin optik merkezinden geçen her doğruya da ikincil
eksen denir.

Yakınsak merceklerin ortası kalın kenarları incedir. Üzerine düşen paralel ışık
demetini bir noktada toplarlar. Bu noktaya odak noktası denir(F). Odak noktasının
optik merkeze uzaklığına da odak uzaklığı(f) denir(şekil 6.8).

Iraksak merceklerin ortası ince kenarları kalındır. Asal eksene paralel gelen ışınlar,
asal eksen üzerindeki bir noktadan geliyormuş gibi kırılır. Bu nokta merceğin odak
noktasıdır ve ışınların kendileri değil uzantıları odak noktasından geçtiği için de
sanaldır(şekil 6.9 ).

74
  FİZİK Tefek

Şekil 6.7 Yakınsak ve ıraksak mercekler

Şekil 6.8 Yakınsak mercekte odak uzaklığı Şekil 6.9 Iraksak mercekte odak uzaklığı

Sağ taraftan asal eksene paralel gelecek ışınlar için de merceklerin birer odak
noktaları(FI) daha vardır. F ve FI noktaları iki mercekte de optik merkeze göre
simetriktir. Küresel mercekler yüzeylerinin durumuna göre de isimlendirilirler. Küresel
yüzeylerinin yarıçapları(eğrilik yarıçapları) birbirinden farklı veya aynı olabilir.
Yüzeylerinden biri düzlem de olabilir(şekil 6.10).

Şekil 6.10 Değişik mercek biçimleri

Kalınlığı küçük bir merceğin f odak uzaklığı ile R1, R2 eğrilik yarıçapları ve dış
ortama göre n kırılma indisi arasında,

1  1 1 
= (n − 1)  + 
f  R1 R2 

75
  FİZİK Tefek

Şekil 6.11 Yakınsak ve ıraksak merceklerde özel ışınlar

bağıntısı vardır. Buna mercekçi denklemi denir. Odak uzaklığı istenilen değerde bir
mercek yapmak için bu denklemden yararlanılır. Bu formül kullanılırken merceklerin
tümsek yüzeylerinin eğrilik yarıçapları (+), çukur yüzeylerin eğrilik yarıçapları (-)
alınır. Bu formülde (n -1) çarpanındaki n, merceğin yapıldığı saydam maddenin
havaya göre kırılma indisidir. Eğer mutlak kırılma indisi n1 olan mercek, mutlak kırılma
indisi n2 olan bir ortam içinde bulunuyorsa n = n2 / n1 olur. Bu oran merceğin
yakınsak veya ıraksak olmasını belirtir.

Örnek 6.3

Kırılma indisi 1,52 olan crown camından yapılmış yakınsak bir merceğin odak
uzaklığı 25 cm‘dir. Bu merceğin eğrilik yarıçapları aynı olduğuna göre, eğrilik
yarıçaplarını bulunuz.

Çözüm :

1  1 1 
= (n − 1)  + 
f  R1 R2 

1 1 1 2
= (1,52 − 1)  +  = 0,52 ⇒ R = 26 cm
25 R R R

Merceklerin çiziminde kolaylık sağlamak için mercekler şematik olarak

gösterilebilir(şekil 6.11). Merceklerde görüntü çiziminde kullanılan özel ışınlar şekil
6.11’de gösterilmiştir.

Özel ışınlar kullanılarak merceklerde bir cismin görüntüsü çizilebilir.

76
  FİZİK Tefek

Şekil 6.12 Merceklerde görüntü çizimi

Yakınsak mercekler için; c cismin boyu, g görüntünün boyu, u cismin merceğe

uzaklığı, u′ görüntünün merceğe uzaklığı, x cismin Fl odağına uzaklığı, y
görüntünün F odağına uzaklığını gösterirse, aralarında,

1 1 1
= +
f u u′

c u
=
g u′

f 2 = x. y

bağıntıları vardır. Yakınsak mercekler için yazılan bu bağıntılarda odak uzaklığı (-)
alınırsa, ıraksak mercek formülleri elde edilir.

Bir merceğin ışınları asal eksene yaklaştırması onun odak uzaklığıyla ters orantılıdır.
Bir merceğin odak uzaklığının tersine onun yakınsaması denir.

1
Y=
f

Uygulamada f ‘nin birimi metredir. Y ‘nin birimi de m-1 olur. Bu birime diyoptri de
denir. Iraksak merceklerde yakınsama negatiftir.

Örnek 6.4

Odak uzaklığı 20 cm olan yakınsak bir mercekten 30 cm uzağa, 2 cm boyunda bir

cisim konuyor. Görüntünün merceğe uzaklığını ve boyunu bulunuz.

77
  FİZİK Tefek

Çözüm :

1 1 1 1 1 1
= + ⇒ = + ⇒ u ′ = 60 cm
f u u′ 20 30 u ′

c u 2 30
= ⇒ = ⇒ g = 4 cm
g u′ g 60

6.8. UYGULAMA 1 : YAKINSAK MERCEKTE GÖRÜNTÜ

Deneyin Amacı: Yakınsak mercekte gerçek ve sanal görüntüleri incelemek

Araçlar ve Gereçler: Yakınsak mercek, mum, cetvel, uzun kağıt şerit, yapışkan
bant, kurşun kalem.

Deneyin Yapılışı: Yakınsak merceklerde görüntü cismin yerine bağlı olarak ters
veya düz, gerçek veya sanal olabilir.

Uzun kağıt şerit masa boyunca yerleştirilip, uçlarından bantla yapıştırılır. Mercek
masanın ortasına, kağıt şerit üzerine konur. Yanan mum kağıt şeridin bir ucuna
yerleştirilir. Yanmakta olan muma merceğin diğer tarafından kağıt şerit
doğrultusunda bakılır. Görüntünün ters mi yoksa düz mü olduğu bulunur.
Görüntünün yeri, kırılan ışınların önüne konan bir levha üzerine görüntüyü düşürerek
bulunabilir. Cismin çok uzakta bulunması durumunda görüntünün yeri bulunur(F).
Mum mercekle odak noktası arasına konur. Her durum için cismin bulunduğu
yerdeki odak noktasıyla, cismin arasındaki uzaklık(x) ve görüntüyle diğer odak
noktası arasındaki uzaklık(y) şeritten ölçülür. x ve y arasındaki bağıntıyı bulmak için
y ile 1/x arasında bir grafik çizilir(şekil 6.13 ).

Şekil 6.13

78
  FİZİK Tefek

6.9. DEĞERLENDİRME SORU VE PROBLEMLERİ

1- Verilen terimleri tanımlayınız: yansıma kanunları, kırılma kanunları, tam yansıma,
fluoresans, fosforesans, yakınsak mercek, ıraksak mercek, odak uzaklığı, diyoptri

2- Fluoresans ve fosforesans olaylarının hangisinde ışık yayımlama süreci çok daha

uzundur ?

3- F odak noktasının dışında gerçek bir cismin bulunması durumunda, yakınsak bir
mercek için görüntüyü betimleyiniz.

4- Gerçek bir cismin ıraksak bir mercek tarafından oluşturulan görüntüsünü

betimleyiniz.

5- Yakınsak mercekte oluşturulan sanal görüntüyü betimleyiniz.

6- Aşağıdakilerden hangisi bir ışık kaynağı değildir?

a-) Kömürlü ark b-) Güneş c-) Mum alevi d-) Fluoresan lamba e-) Ay

7- Yansıtıcı bir yüzeye gelen ışının yüzeyle yaptığı açı, geliş açısına eşittir. Yansıma
açısı kaç derecedir ?

a-) 0 b-) 30 c-) 45 d-) 60 e-) 90

8- Düzlem-çukur bir merceğin kırılma indisi 1,5 ve çukur yüzün eğrilik yarıçapı 50
cm’dir. Bu merceğin odak uzaklığı kaç cm’dir?

a-) –50 b-) –100 c-) 50 d-) 100 e-) 150

9- Çift tümsek bir merceğin eğrilik yarıçapları eşit ve 40 cm‘dir. Bu merceğin odak
uzaklığı 40 cm olduğuna göre merceğin kırılma indisi kaçtır?

a-) 0,25 b-) 0,5 c-) 1 d-) 1,5 e-) 2

10- Odak uzaklığı 10 cm olan yakınsak bir mercekten 20 cm uzağa konan bir cismin
görüntüsünün merceğe uzaklığı kaç cm’dir?

a-) 20 b-) 25 c-) 30 d-) 35 e-) 40

79