YÖNEYLEM ARAŞTIRMASI

23.10.2010 GİRİŞ Öğr. Gör. Dr. Dilay Çelebi

YÖNEYLEM ARAŞTIRMASI
1. Yöneylem Araştırması (ing. Operations Research) kısıtların olduğu
bir durumda, belirli bir amaca yönelik en uygun çözümün
bulunması için geliştirilmiş bir yöntemdir.

2. Yöneylem araştırması; bir organizasyon içinde operasyonların

koordinasyonu ve yürütmesi ile ilgili dünyanın gerçek karmaşık
sorunları için fikir üretmede matematiksel modelleme, istatistik ve
algoritma gibi bilimsel yöntemleri kullanan disiplinlerarası bir
bilimdir.
3. Yöneylem Araştırması ile Yönetim Bilimi (Management Science)
modern bilim açısından aynı anlamdadır

YA karar verme problemlerini nicel modelleme yöntemlerini

kullanarak ele alır.
YA’n ın kısa tarihçesi

 1600’ler Beklenen Değer (Blaise Pascal); Newton’un Minimum

bulma metodu (Isaac Newton)
 • 1700’ler Bayes Kuralı (Thomas Bayes); En küçük kareler yöntemi
(Carl F. Gauss)
 • 1826 Doğrusal Denklemlerin çözümü (Carl F. Gauss)
 • 1890 Bilimsel Yönetim (Frederick W. Taylor)
 • 1900 Gantt Çizelgesi (Henry Gantt, Frederick W. Taylor)
 • 1902 Eşitsizlik sistemlerinin çözümü(J. Farkas)
 • 1936 “Yöneylem Araştırması” teriminin ilk defa kullanılması
 • 1939 Kısıtlı problemlerler için optimallik koşulları (W. Karush)
 • 1941 Ulaştırma Problemi (F. L. Hitchcock)
 • 1942 BK & ABD’de kurulan YA grupları
Öğr. Gör. Dr. Dilay Çelebi 2010-2011 Güz
YA’n ın tarihçesi
 II. Dünya Savaş ı

Öğr. Gör. Dr. Dilay Çelebi 2010-2011 Güz

YA’n ın tarihçesi
• 1944 Fayda Teorisi (John von Neumann, Oskar Morgenstern)
• 1947 Doğrusal programlama modeli (Simplex yöntemi) (George B. Dantzig)
• 1947 Oyun teorisi (von Neumann & Morgenstern)
• 1949 Monte Carlo benzetimi(S. M. Ulam, J. von Neumann)
• 1950 En kısa yol problemi
• 1951 Doğrusal olmayan Programlama (Kısıt sistemli problemler için optimallik
koşulları) (H. Kuhn & A. Tucker)
• 1960 Karar Ağaçları
• 1960 Markov Süreçleri
• 1961 Little Kanunu
• 1974 Kuyruk Kuramı
• 1984 Yapay Sinir ağları...

http://www.lionhrtpub.com/orms/orms-10-02/historysb1.html

Öğr. Gör. Dr. Dilay Çelebi 2010-2011 Güz

YA ne işe yarar?
Organizasyonlar Uygulamanın Özelliği Yayın Sağladığı Yıllık
Yılı Tasarruf (milyon
dolar)
Hollanda Rijks Waterstatt Ulusal su yönetimi politikasını geliştirme 1985 15
Mosanto Şirketi Kimya fabrikasında minimum maliyetle üretim hedeflerini karşılamak 1985 2
için üretim işlevini optimum kılma
Weyerhauser Şirketi Ağaç ürünlerinin getirisini maksimum kılmak için ağaçların kesimini 1986 15
planlama
Eletrobras/CEPAL, Ulusal elektrik üretim sisteminde hidro ve termal kaynakların optimal 1986 43
Brezilya dağıtımı
Birleşik Havayolları Minimum maliyetle müşteri ihtiyaçlarını karşılama ve rezervasyon 1986 6
bürolarında program değişikliği
Citgo Petrol Şirketi Rafineri işlemlerini, sunum ve dağıtımı ile ürünlerin pazarlanmasını 1987 70
optimum kılma
Elektrik Gücü Araştırma Elektrik ihtiyacı için petrol ve kömür stoklarını, stok maliyetlerini ve 1989 59
Enstitüsü tükenme riskini yönetme
San Francisco Polis Bilgi işlem sistemi ile polis karakollarının yayılımı ve optimal 1989 11
Departmanı programlama
Texaco, Şirketi Kalite ve satış gereksinimleri için optimal benzin karışımını elde etme 1990 30
IBM Servis desteğini geliştirmek için yedek kısım envanterlerin ulusal 1990 20 + 250 milyon az
entegrasyonu envanter
Yellow Freight Sistem Ulusal yük taşıma ağının tasarımı ve yükleme yollarının optimali 1992 17.3
Şirketi
Amerikan Hava Yolları Geliri artırmak için uçuşların koordinasyonu ve seyahat düzeni 1992 500
sistemini tasarlama
New Haven Sağlık Etkili iğne değişimi programı ile maliyetlerde azalma 1993 > %33
Departmanı
Öğr. Gör. Dr. Dilay Çelebi 2010-2011 Güz
 MATEMATİKSEL MODELLEME

Model, gerçekliğin seçilmiş bir soyutlamasıdır*

Model bir durumun temsilidir**

Matematiksel model bir problemin soyut

matematiksel temsilidir.

Matematiksel programlama, matematiksel modellerin

karar verme problemlerinin çözümü için kullanılmasıdır.

*Introductory Management Science, F.J. Gould, G.D. Eppen, C.P. Schmidt, 1993.
**Quantitative Analysis for Management, 9th Edition, Barry Render, Ralph M. Stair, M. Hanna, 2006.
 Matematiksel Modeller

• Bir sistemin bileşenlerinin simgeler ile tanımlanıp bunlar arasındaki

ilişkilerin fonksiyonlar ile gösterimine “matematiksel model” adı
verilir.
• Veri sayısallaştırılabilir olmalıdır!

 İki kardeşten küçük olanı 2km ötedeki istasyona gitmek üzere yaya
olarak yola çıkıyor. Büyük kardeş de aynı yoldan istasyona gitmek için
10 dakika sonra bisikleti ile yola çıkıyor. Küçük kardeşin yürüme hızı
80 m/dakika, büyük kardeşin hızı ise 240 m/dakika olduğuna göre,
büyük kardeşin küçük kardeşi yakalaması ne kadar sürer?

Introductory Management Science, F.J. Gould, G.D. Eppen, C.P. Schmidt, 1993.
 Matematiksel Modeller

• Bir sistemin bileşenlerinin simgeler ile tanımlanıp bunlar arasındaki

ilişkilerin fonksiyonlar ile gösterimine “matematiksel model” adı verilir.
• Veri sayısallaştırılabilir olmalıdır!

Modeller genellikle varsayımlar kullanarak

gerçekliği basitleştirir.

Bir model;
1. Gereksinimlerinize cevap verecek,

2. Sürece ayırabileceğiniz kadar bir zamanda çözülebilecek

Kadar detay barındırmalıdır.

Introductory Management Science, F.J. Gould, G.D. Eppen, C.P. Schmidt, 1993.
Varsayımlar

Gerçek Dünya

Varsayılan Dünya

Model

Öğr. Gör. Dr. Dilay Çelebi 2010-2011 Güz

Sayısal Model
 İki kardeşten küçük olanı 2km ötedeki istasyona
gitmek üzere yaya olarak yola çıkıyor. Büyük kardeş
de aynı yoldan istasyona gitmek için 10 dakika sonra
bisikleti ile yola çıkıyor. Küçük kardeşin yürüme hızı
80 m/dakika, büyük kardeşin hızı ise 240 m/dakika
olduğuna göre, büyük kardeşin küçük kardeşi
yakalaması ne kadar sürer?

Öğr. Gör. Dr. Dilay Çelebi 2010-2011 Güz

Varsayımlar
 Bu problemin çözümü gerçek hayatta geçerli midir?
 Sabit hız
 Trafik ışıkları

 Yükselti

 Yorgunluk

 Trafik sıkışıklığı

Öğr. Gör. Dr. Dilay Çelebi 2010-2011 Güz

Varsayımlar...
 4 arkadaş bir binanın 5. katındaki bir
arkadaşlarının evine ziyarete gidiyor. Dördü okey
oynamaya başlıyor. Bu esnada kalan biri balkona
çıkıyor ve aşağıya düşüyor. Aşağıdan tesadüfen
geçmekte olan polisler durumu görüp, soruşturma
yapıyorlar. Düşen kişi “Beni Mustafa itti” diyor.
Polisler yukarı çıkıp kim olduğunu sormadan
Mustafa’yı tutukluyor. Nasıl?

Öğr. Gör. Dr. Dilay Çelebi 2010-2011 Güz

Matematiksel Modeller
1. Bu cümlelerden sadece 1 tanesi yanlıştır.
2. Bu cümlelerden sadece 2 tanesi yanlıştır.
3. Bu cümlelerden sadece 3 tanesi yanlıştır.
4. Bu cümlelerden sadece 4 tanesi yanlıştır.
5. Bu cümlelerden sadece 5 tanesi yanlıştır.
6. Bu cümlelerden sadece 6 tanesi yanlıştır.
7. Bu cümlelerden sadece 7 tanesi yanlıştır.
8. Bu cümlelerden sadece 8 tanesi yanlıştır.
9. Bu cümlelerden sadece 9 tanesi yanlıştır.
10. Bu cümlelerden sadece 10 tanesi yanlıştır.

Bu cümlelerden hangisi doğrudur?

Öğr. Gör. Dr. Dilay Çelebi 2010-2011 Güz

 Karar Modelleri

Sistemin yöneticisinin kontrolü altında olup, 2 km

karar değişkeni olarak isimlendirilen
değişkenlere hangi değerlerin verilmesi A B
gerektiğini belirlemek amacıyla kullanılan
matematiksel modellere “karar modeli” adı V=?
verilir.
Kısıtlar
Karar Değişkenleri Amaç
Hız, seçilen araç, En kısa zamanda B Aracın hızı
yol noktasına varmak Yol şartları
Karar Modelleri
 Ortamı seçici olarak temsil eder
 Karar değişkenleri belirlenir
 Amaç belirlenir
 Kısıtlar tarafından sınırlanır

Introductory Management Science, F.J. Gould, G.D. Eppen, C.P. Schmidt, 1993.
Karar Modelleri
 Çeşitli yaşlardan 4 arkadaş, bir gece vakti bir
köprüden geçecekler.
 1.10 dakikada geçer
2. 5 dakikada geçer
3. 2 dakikada geçer
4. 1 dakikada geçer
 Ellerinde sadece bir fener var ve köprüden aynı
anda en fazla 2 kişi geçebilir.
 Bu arkadaşları köprüden geçirin ancak sadece 17
dakikada....
Öğr. Gör. Dr. Dilay Çelebi 2010-2011 Güz
Optimizasyon Modelleri

Optimizasyon “en iyi çözümü bulma” faaliyetidir. Türkçe karşılığı “Eniyileme” olarak
tanımlanmıştır. Optimizasyon modelleme, bir problemin en iyi çözümünün bulunması ile
ilgilenen bir matematiksel modelleme türüdür.

Optimizasyon modelinin amacı karar değişkenlerine bağlı

bir fonksiyonun değerinin en az ya da en çok
yapılmasıdır.*

ÖRNEKLER
Kar Ençoklama
Maliyet Enazlama
Bekleme sürelerinin enazlanması
Kapasitenin en yüksek oranda kullanılması
Çalışma saatlerinin en az yapılması *Introductory Management Science, F.J. Gould, G.D. Eppen,
C.P. Schmidt, 1993.
Optimizasyon modelleri
 27 000 km yolu araba ile gidecek olan bir kimse,
arabasının lastiklerini yeniliyor ve yola çıkıyor. 12
000 km'de kullanılmaz olan lastiklerden, en az kaç
tane yedek daha almalıdır?

Öğr. Gör. Dr. Dilay Çelebi 2010-2011 Güz

Nicel Analiz
Karar Süreci Nicel Analiz
Problem Tan ımı
Problem
Tanımı

Alternatiflerin
Araştırılması Gözlem

Model Çözüm
Değerlendirme
Kurulumu Doğrulama

Seçim
Sonuçların
Analizi
Öğr. Gör. Dr. Dilay Çelebi 2010-2011 Güz
YA Yöntemleri
YA

Deterministik Modeller Stokastik Modeller

Doğrusal Programlama Markov Zincirleri

Tam sayılı Programlama Kuyruk Teorisi

Doğrusal olmayan
Programlama Dinamik Programlama

Ulaştırma Modelleri Buluşsal Yaklaşımlar

Çok amaçlı Karar Verme
Öğr. Gör. Dr. Dilay Çelebi 2010-2011 Güz
 Doğrusal Programlama

Tanım: a ve b reel sayılar, a≠0 olmak üzere

f(x) = ax + b denklemi ile tanımlanan fonksiyona bir
doğrusal fonksiyon (linear function) denir.

Doğrusal olmayan fonksiyonlar:

y + ax − b
Doğrusal Fonksiyonlar:

2x2 +1− y
2x +1− y
xy + 10
x + 2 y + 10 a
+ 3c + 432
3a + 369b − 432 b
c c
 Doğrusal Programlama
Bir doğrusal programlama problemi (DPP) üç bölümden
oluşur:
1. Bir DP problemi, karar değişkenlerinin (x1, x2, ....,xn) doğrusal bir fonksiyonu
olan amaç fonksiyonunu içerir. Amaç fonksiyonu maksimizasyon ya da
minimizasyon amaçlı olabilir.

Bir f fonksiyonu , x1, x2, …….xn değişkenlerinin bir doğrusal fonksiyonu

olabilmesi için c1, c2, …..cn sabitleri için,
f (x1, x2,…..xn) = c1x1 + c2x2 + c3x3+……..cnxn formunu alması gereklidir.
 Doğrusal Programlama
2. Bir DP problemi, karar değişkenlerinin alacağı değerleri
sınırlayan kısıt denklemlerini içerir. Her bir kısıt denklemi
doğrusal eşitlik ya da eşitsizlik şeklinde ifade edilmelidir.

Bir doğrusal f (x1, x2, …….xn) fonksiyonu ve b sabit sayısı için,

f (x1, x2, …….xn) ≤ b ve
f (x1, x2, …….xn) ) ≥ b doğrusal eşitsizliklerdir.
 Doğrusal Programlama

3. Her bir değişken için işaret kısıtlaması vardır.

Her hangi bir xj (j=1,.....,n) değişkeninin işaretinin

belirlenmesi gerekir. Bu durum değişkenlerin negatif
olmama (xj ≥ 0, j=1,.....,n) ya da sınırlandırılmamış (xj
–serbest) olması şeklinde belirtilmelidir.
 Doğrusal Programlamanın Unsurları
 Değişkenler: Bir problemin modeli kurulduktan sonra değeri hesaplanacak
olan bilinmeyen simgelerdir.
 Karar Değişkenleri: Bir karar modelinin çözümlenmesi sürecinde değeri
hesaplanacak olan karar unsurlarıdır.
 Sapma Değişkenleri: Kullanılan faktör ve onun kapasitesi arasındaki dengeyi
kurmaya çalışırlar.
 Gölge Değişkenler: Atıl kapasiteyi temsil ederler. “≤” şeklindeki bir kısıt denklemini (=)
şeklinde ifade etmek amacıyla kullanılırlar.
 Örnek:
 X1 + X2 ≤ 5
 X1 + X2 +S1 = 5
 Artık Değişkenler: Fazla kapasiteyi temsil ederler. “≥” şeklindeki bir kısıt denklemini (=) şeklinde ifade
etmek amacıyla kullanılırlar.
 Örnek:
 X1 + X2 ≥ 5
 X1 + X2 - E1 = 5
Doğrusal Programlamanın Unsurları
 Parametreler: DP modelinin davranışını etkileyen sabit sayılardır. DP
modelindeki cj, bi ve aij (i=1 ........m; j=1 ......... n) sayıları
parametreler olarak adlandırılırlar.
 Amaç Fonksiyonu: Karar değişkenlerinden ve bu değişkenlerin
parametrelerinden (cj), oluşan en iyi çözümün (maksimum ya da
minimum) elde edilmesini sağlayan doğrusal bir fonksiyondur.
 Kısıt denklemi: Bir modeldeki karar değişkenleri ile parametreler
arasındaki zorunlu ilişkilerin kurulduğu doğrusal fonksiyonların her
birine “kısıt denklemi” adı verilir.
 Teknolojik Katsayılar: Her faaliyet için gerekli olan kaynak
miktarıdır. aij (i=1 ........m; j=1 ......... n)
 Sağ Taraf Değerleri: Mevcut kaynak miktarlarını gösteren,
problemdeki kısıt denklemlerinin sağ taraflarında yer alan
parametrelerdir. bi (i=1 ........m)

Öğr. Gör. Dr. Dilay Çelebi 2010-2011 Güz

DP Problemlerinin Genel Yap ısı
Karar Değişkenleri

Z maks ,min = c1 x1 + c2 x2 + c3 x3 + .... + cn xn

Amaç
Fonksiyonu

a11 x1 + a12 x2 + a13 x3 + ....a1n xn ≤, ≥, = b1

a21 x1 + a22 x2 + a23 x3 + ....a2 n xn ≤, ≥, = b2

am1 x1 + am 2 x2 + am 3 x3 + ....amn xn ≤, ≥, = bm
x1 , x2 ,...xn ≥ 0, serbest
Kısıtlar
DP Problemlerinin Genel Yap ısı
n
Z maks ,min = ∑ c j x j
j =1

∑a x
j =1
ij j ≤, ≥, =bi

x j ≥ 0, serbest
Doğrusal Programlamanın Adımları

1. Değişkenlerin ve karar değişkenlerinin seçilmesi,

2. Amaç fonksiyonun oluşturulması,
a) Her değişkenin amaç fonksiyonuna katkısının
hesaplanması,
b) Doğrusal amaç fonksiyonunun elde edilmesi,

c) Amaç fonksiyonunun enazlanacağının mı yoksa

ençoklanacağının mı belirlenmesi.
3. Kısıtların belirlenmesi,
4. İşaret kısıtlarının konulması.
Üretim Problemi
Bir terzi ceket ve pantalon üretimi yapmaktad ır.
Üretimde kullanılmak üzere 150 m2 kumaş ve 200
saatlik işgücü bulunmaktadır. Her ceket 3 m2 kumaş
ve 10 saatlik işgücü, her pantalon ise 5 m2 kumaş
ve 4 saatlik işgücü kullanmaktadır.

Bir ceketten 50 TL, bir pantalondan ise 40 TL kâr

edilmektedir. Toplam kâr ını maksimum yapmak için
bu terzi kaç adet pantalon, kaç adet ceket
üretmelidir?
Öğr. Gör. Dr. Dilay Çelebi 2010-2011 Güz
 Üretim Problemi

 Bir oyuncak üreticisi plastik ve montaj departmanlarından

oluşan atölyesinde A ve B tipinde iki farklı oyuncak
üretmektedir. Her iki departmanda ikişer işçi
çalışmaktadır. Her işçi günde 7.5 saat çalışmaktadır. Bir
adet A tipi oyuncağın plastik departmanında işlenmesi için
gerekli süre 4 dakika, montaj departmanında işlenmesi
için gerekli süre 2 dakikadır. Benzer bir şekilde bir adet B
tipi oyuncağın plastik departmanında işlenmesi için
gerekli süre 1 dakika, montaj departmanında işlenmesi
için gerekli süre 3 dakikadır. Oyuncakların birim katkıları
sırasıyla 0.8 pb ve 1.2 pb’dir. Üretici yukarıdaki koşullara
uygun olarak üründen en yüksek katkıyı sağlamayı
amaçlamaktadır. Yukarıdaki verilere bağlı olarak oyuncak
üreticisinin karar probleminin doğrusal programlama (DP)
modelini kurunuz.
 Üretim Problemi
 Bezz Tekstil kumaş ve boya hammaddelerini kullarak üç çeşit giysi üretmektedir. Bu
ürünlerden birer tane üretmek için gerekli hammadde miktarları ve gelecek hafta
itibariyle bu hammaddelerin mevcut miktarları aşağıdaki gibidir:
Kot Elbise Gömlek Miktar
Pantalon
Kumaş 4m 3m 3m 60 m
Boya 2 kg 4 kg 5 kg 50 kg
• Ürünler ile ilgili parasal bilgiler şu şekildedir:

Kot Pantalon Elbise Gömlek

Satış Fiyatı 1300 1000 950
Değişken Üretim 490 400 430
Maliyeti

• İşletmenin sabit maliyetleri 1200 TL’dir ve üretilen her ürünün satılabildiği

varsayılmaktadır. Buna göre işletme karını maksimum yapacak DP modelini kurunuz.
DP’nin Varsayımları

DP'nin gerçek hayatta karş ılaşılan problemleri

modellemekte kullanılabilmesi için temel
varsayımlarının bilinmesi önemlidir:
1. Doğrusallık (Linearity)
1. Toplanabilirlik (Additivity)
2. Orantısallık (Proportionality)
2. Bölünebilirlik (Divisibility)
3. Belirlilik (Certainity)
Kaynaklar
 Operations Research: Applications and Algorithms , Fourth Edition,
WINSTON, W. L. (2004), Thomson Learning Inc: Canada.
 Introduction to Management Science, 9th Edition, Taylor B.W., Prentice Hall,
New Jersey, 2007. ISBN: 0-13-1966133-0, ITU Library Number:
T56.T39.1990/T56.T39 1986.
 Quantitative Analysis for Management, 9th Edition, Barry Render, Ralph M.
Stair, M. Hanna, Prentice Hall, New Jersey, 2006. ISBN: 0-13-153688-5, ITU
Library Number: T56.R46 2006.
 Fundamentals of Management Science, Efraim Turban, Jack R. Meredith,
Plano, Tex. : Business Publications, 1981. ISBN: 025602393X, ITU Library
Number: HD30.23.T87 1981
 Introductory Management Science, F.J. Gould, G.D. Eppen, C.P. Schmidt,
Englewood Cliffs, N.J. : Prentice Hall, c1993. ISBN:0134864409, ITU Library
Number: HD30.25.G68 1993.