Eyüp
Mahkemesi
Doç.Dr. Abdülaziz BAYINDIR
‹stanbul Üniversitesi ‹lahiyat Fak. Ö¤r. Üyesi
* Eyüpsultan Belediyesi Bas›n Yay›n Halkla ‹liflkiler Müdürlü¤ü Arflivinden
Kad›lar›n verdikleri ilâm, hüccet ve
cezalarla görevleri gere¤i tuttuklar› ka-
y›tlar› içeren defterlere fler’iyye sicili ad›
verilir. fier’iyye Sicilleri’nde yer alan
belgeleri dört ana gruba ay›rabiliriz.
Birincisi hüccetlerdir. Hüccet, hâkimin
karar›n› içermeyen, bir konuda taraflar-
dan birinin ikrar›yla di¤erinin tasdikini
gösteren ve üzerinde bunu düzenleyen
h"kimin mühür ve imzas›n› tafl›yan bel-
ge demektir. Hüccetler asl›nda mahke-
melerin noterlik faaliyetleriyle ilgili bel-
gelerdir. Ama günümüzde noterlerin
yapamad›¤› ifllerle ilgili bir k›s›m belge-
Doç. Dr. Abdülaziz Bay›nd›r
ler de bu adla an›l›r. Tafl›nmaz mallar›n
sat›fl›nda verilen ve tapu yerine geçen
hüccetler ile evlenme izni veren hüccet-
ler gibi.
‹kincisi, hâkimlerin bir k›s›m idari görevle-
ri ile ilgili kay›tlard›r. Din görevlilerinin ta-
yini ve denetlenmesi, müderris tayini,
resmi yap›lar›n keflif ve tamiri ile ilgili
kay›tlar, vak›flar›n denetimi, vak›f tafl›n-
mazlar›n›n kiraya verilmesi, vergilerin
toplanmas›, esnaf teftifli, narh koyma,
yi¤itbafl› vekethüda tayini ve mukataa
teftifli gibi kay›tlar bunlardand›r. EYÜP SULTAN
Üçüncü gruba hâkimlerin yarg› gö- SEMPOZYUMU
19
 * Eyüpsultan Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürlü¤ü Arflivinden
revleriyle ilgili belgeler girer. Bu belge-
lere ilâm denir. ‹lâmlar, hâkimin bir da-
vada verdi¤i son karar› içerir. Ölenlerin
miras›n›n paylaflt›r›lmas›yla ilgili görev-
ler de hâkimlere aittir. Bunun için de tu-
tulan defterlere kassam defteri ad› verilir.
Dördüncü olarak da maruz kay›tlar›
vard›r. Halk taraf›ndan mahkemelere
çeflitli konularda yap›lan flikayetler, ha-
kimin emriyle görevliler taraf›ndan ya-
p›lan keflif ve tahkikat raporlar› ve naib-
lerin, daha çok ceza konular›nda yürüt-
tükleri soruflturma ve hakimin onay›na
ba¤l› olarak verdikleri hükümler ile ha-
kimlerin bir üstlerine arzettikleri konu-
lar bu maruz kay›tlar›n› oluflturur.
fier’iyye sicillerinin bu kadar kap-
saml› olmas› sebebiyle Eyüp üzerinde
çal›flan tarihçilerin Eyüp Mahkemesi
fier’iyye Sicillerinden uzak kalmalar› dü-
flünülemez. Bölgenin sosyal, ekonomik
ve nüfus yap›s›, mimari durumu vs. ile il-
gili en güvenilir belgeleri buralarda bu-
labilirsiniz. Mesela tafl›nmaz mallar›n
al›m-sat›m› mahkemelerde yap›lmak-
tayd›. Bunun için verilen hüccetlerde ta-
fl›nmaz›n özellikleriyle ilgili detayl› bil-
giler verildi¤i için bu belgelere bakarak
EYÜP SULTAN
SEMPOZYUMU bir mahalleyi, evleri, yap› özellikleri ve
di¤er birimleriyle birlikte ortaya koyma
20
imkan› bulunmaktad›r.
‹stanbul Müftülü¤ü fier’iyye Sicilleri
Arflivinde 9872 adet sicil bulunmakta-
d›r. Bunlardan 629 tanesi Eyüp mahkemesine
aittir. Tarihleri 978 H./1570 M.’den bafl-
lay›p 1342 H./1924 M.’ye kadar uzan-
maktad›r. Bu, 365 H./354 M. senelik bir
dönem demektir. Arada tarih atlamas›
hemen hemen yoktur.
Mahkemenin 365 senelik arflivi, iki
kap›l› bir dolab›n içerisindedir. Dolab›n
üstünde de iki küçük kap› vard›r. Yük-
sekli¤i iki metre kadard›r. fier’iyye sicil-
leri arflivimizde bulunan dolaplar yakla-
fl›k 3 metre yüksekli¤indedir. Ama, alt-
taki 1 metrelik bölümde fier’iyye Sicili
bulunmamaktad›r. Bu kadar küçük yere
s›¤d›r›lm›fl olan 365 senelik arflivden ta-
rihini bildi¤iniz bir belge en çok 15 da-
kika içinde bulunabilir.
Dikkat çeken bir baflka husus da,
belgelerdeki standartl›kt›r. Belgelerin
biçimi ve yap›s› hiç de¤iflmemekte, ilk
belgeden son belgeye kadar kullan›lan
kelimeler ve bu kelimelerin yer ald›¤›
cümlelerin kuruluflunda bir de¤ifliklik
olmamaktad›r. Bunun iki türlü faydas›
vard›r. Birisi bu belgeleri düzenleyen ki-
flilerin kolay kolay hata yapmamalar›,
e¤er yaparlarsa bu hatan›n hemen farke-
* Eyüpsultan Belediyesi Kültür ve Turizm Müdürlü¤ü Arflivinden
dilip düzeltilebilmesi; di¤eri de bugün o
belgeler üzerinde çal›flanlar›n araflt›rma-
lar›n› kolayca yürütebilmeleridir. Bir
belgeyi birkaç kere okuyup kavray›nca
yüzlerce belgenin kap›s› aralanm›fl olur.
Belgenin özüyle ilgili cümlelerin yeri
kavran›rsa, bir belgenin sadece ilgili
cümlesini bir bak›flta bulup h›zla araflt›r-
ma yapma imkan›na da kavuflulabilir.
Zaten belgelerin önemli bir bölümünün
kenar›na, o belgenin özünü bildiren k›-
sa notlar düflülmüfltür ki, bunlar araflt›r-
mac›ya büyük kolayl›k sa¤lamaktad›r.
Eyüp Mahkemesinde ilgimi çeken
bir sicil çeflidi Mâ-i lezîz sicilidir. Bunlar
Eyüp’deki içme sular›yla ilgili kay›tlar-
d›r. Bunlara bakarak Eyüp’ün su haritala-
r› ç›kar›labilir.
Osmanl› mahkemelerinin iflleyifline
bak›l›nca, günümüz mahkemelerindeki
y›¤›lmalar› önleyecek çok de¤erli tecrü-
belere rastlanmaktad›r. Bu sebeple, sicil-
ler hukuk tarihimiz aç›s›ndan da paha
biçilmez bilgileri içermektedir.
Osmanl› hakimlerinin çal›flma saati
yoktu. Çal›flma yeri de genellikle otur-
duklar› evlerdi. Bu sebeple, davas› olan
kifliler her saatte hakimin yan›na gide-
rek uyuflmazl›¤›n giderilmesi talebinde
bulunabilirlerdi.
‹kinci olarak, davalar çok çabuk so-
nuçlan›rd›. Davalar›n genellikle aç›ld›¤›
gün sonuçland›¤›n› tesbit edebilmekte-
yiz. Davac› mahkemeye gelirken, daval›
flah›s ve delilleriyle birlikte gelmekte, id-
dias›n› genellikle ilk celsede ispatlayabil-
mektedir. Dava sözlü olarak aç›ld›¤› için,
bürokrasi büyük ölçüde azalmaktad›r.
fieriat, ceza davalar› hususunda son
derece dikkatlidir. Çünkü ceza kiflinin
fleref ve itibar›n› zedelemekte, onu top-
lumda küçük düflürmektedir. Bu sebeple,
bir kiflinin suçlulu¤u ispatlan›ncaya ka-
dar suçsuz say›lmas› prensibi titizlikle
uygulanm›flt›r. Ceza davalar›nda ispat
yükü tamamen o suçtan zarar gören ta-
rafa yüklenmifl, san›¤›n "suçu iflleme-
dim" demesi yeterli görülmüfl ve ondan (*) Nurullah KUN-
TER, Ceza Muha-
suçsuzlu¤unu ispat› asla istenmemifltir. kemesi Hukuku,
Çünkü bir fleyin yoklu¤u ispatlanamaz. ‹stanbul 1981, No
323 ve 325; Erde-
Suç orta¤›n›n iddias› da delil say›lamaz. ner YURTCAN,
Kabahat türünden cezalar d›fl›nda hâki- Ceza Yarg›lamas›
min bilgisi de suçun ispat›nda delil ola- Hukuku, ‹stanbul
1982, s.222.
rak kullan›lamaz. Bu sebeple hukuk da-
vas›nda oldu¤u gibi ceza yarg›lamas›nda
da ispatta objektif davran›lm›flt›r.
Bat› kaynakl› hukuklarda ceza yarg›-
lamas›nda ispat objektif de¤il, sübjektif-
tir.(*) Bat› kaynakl› hukuklar›n yürür- EYÜP SULTAN
SEMPOZYUMU
lükte bulundu¤u yerlerde insanlar›n suç-
21
 suz yere hürriyetlerinin ba¤land›¤›, fle-
ref ve itibarlar›n›n zedelendi¤i s›kça gö-
rülmektedir. fieriat, ceza yarg›lamas›n-
da, hukuk yarg›lamas›ndan daha fazla
titizlik gösterir. Hazreti Peygamber
(s.a.v.) flöyle buyurmufltur: "Yan›larak
affetmek, yan›l›p ceza vermekten ha-
y›rl›d›r." (Tirmizi, Hudûd,6)
Ceza yarg›s›nda hâkimlerin takdir
yetkisi s›n›rl›d›r. Çünkü hâkimin kana-
ati elle tutulur, gözle görülür bir fley
de¤ildir. Taraf tutmalar› ve kanaat ad›
alt›nda keyfi hüküm vermeleri her za-
man mümkündür. Hâkimlik makam›n›
iflgal eden, t›pk› san›k sandalyesinde
oturan kifli gibi insand›r. Bunlardan bi-
ri suç ifllemiflse, di¤eri de iflleyebilir. Bu
sebeple hakimin suç iflleyerek makam›-
n›n gölgesine s›¤›nmas›na engel olun-
mufltur.
Yarg›lanmada tam bir eflitlik ve ta-
rafs›zl›k vard›r. Ceza yarg›s›n›nher saf-
has›n›n halka aç›k olmas› prensibi titiz-
likle uygulanm›flt›r. Ceza yarg›s›n›n
bütün safhalar›nda bölgenin ileri ge-
lenlerinden bir grup haz›r bulundurul-
mufltur. Ceza yarg›s› ile ilgilibir örnek
verelim:
"Davutpafla yak›n›nda Bâyezid-i
Cedid Mahallesi’nde oturan mültezim
Ahmed A¤a, mahkemeye celbettirdi¤i
Sipahi Hac› Mustafa’n›n kendine bir
gece evvel, yats› namaz›ndan önce,
evinin kap›s› önünde, ‘kâfir, k›z›lbafl,
zinakâr, kad›n kapat›rs›n’ diye hakaret
etti¤ini ve bundan utand›¤›n› belirte-
rek gereken cezan›n verilmesi iste¤in-
de bulunur. Derhal yap›lan duruflmada,
san›k suçu kabul etmedi¤i için, davac›,
ad› geçen yerde oturah Ahmed o¤lu
Hac› Bekir ile Mehmed o¤lu Ahmed’i
tan›k olarak dinletir. Tan›klar iddiay›
ispat eder mahiyette ifade verince,
mahkeme araflt›rmaya koyulur. Tan›k-
larla ilgili araflt›rma yapmak üzere
Mehmed Emin Efendi ad›nda bir kifli
görevlendirilir. Bu kifli, ad› geçen ma-
halleye giderek araflt›rma yapar. ‹simle-
EYÜP SULTAN
rini kaydetti¤i 29 kifli, bu tan›klar›n ya-
SEMPOZYUMU lanc›l›klar›n›n bilinmedi¤ini, güvenilir
22
kiflilerden olduklar›n› bildirince, bu de-
fa Ahmet A¤a’n›n durumunu araflt›rmak
gerekir. Bunun için ‹mam Süleyman
Efendi, Kasap ‹lyas, Camii vaizi fieyh
Hasan Efendi, Naili Pafla Camii vaizi
di¤er fieyh Hasan Efendi, Bayezid-i
Cedid Camii hatibi Seyyid Abdurrah-
man Efendi, Hac› Ahmed, Hac› Süley-
man, Hac› ‹brahim, Yemiflçi Seyyid
Musa, Sipahi Hac› Ömer, Kayy›m Ha-
c› Mehmed ve Ömer A¤a ad›nda güve-
nilir 11 kifli mahkemeye ça¤r›larak, da-
vac› Ahmed A¤a’n›n ahlâkî durumu so-
rulur. Bunlar›n hepsi, Ahmed A¤a’n›n
namuslu ve zinadan uzak biri oldu¤una
tan›kl›k edince, daval› Sipahi Hac›
Mustafa’ya, Ahmed A¤a’n›n talebiyle
80 de¤nek vurulmas›na karar verilir."
(‹stanbul Mahkemesi 24 nolu sicil.
S.142.)
Bütün bu ifllemler, davan›n aç›ld›¤›
gün tamamlanarak karar verilmifltir.
Burada sözkonusu olan zina iftiras›
suçu, ‹slâm hukukunda en a¤›r suçlar-
dand›r. Suçluya cezan›n uygulanmas›
için, suçun ispat› yeterli görülmez, sa-
n›¤›n zina töhmetinden tamamen uzak
olmas› da gerekir.Semtin ileri gelenle-
rinden iki kifliye ma¤dur Ahmed
A¤a’n›n durumuyla ilgili sorular soru-
lup, onlar›n tan›klar›n›n istenmesi bun-
dand›r. Çünkü Ahmed A¤a’n›n gerçek-
ten böyle kötü ifller yapan biri olmas›
ve Hac› Mustafa’n›n da dayanamay›p
halk huzurunda ona hakaret etmesi de
mümkündür. Bu sebeple, birinin flerefi-
ni koruyay›m derken di¤erinin haysi-
yetini zedelememek gerekir.
Yarg›n›n bu kadar h›zl› olmas› hem
ifl y›¤›lmas›n› önlüyor, hem deinsanla-
r›n suç ifllemeye veya haks›zl›k yapma-
ya karfl› cesaretini ortadan kald›rarak
mahkemelere daha az davan›n gelmesi-
ni sa¤l›yordu.
fier’iyye sicillerinin çok önemli bilgi
hazineleri oldu¤unu tekrarlayarak söz-
lerime son vermek istiyorum. ‹nflallah
bu toplant›, arflivlerimizin de¤erinin
anlafl›lmas› yolunda faydal› bir hizmet
olur.