Tiirkiye'de Dindarhk: Uluslararasi Bir Karsilasnrma

Prof. Dr. Ali Carkoglu Prof. Dr. Ersin Kalaycioglu

Sabanci Universitesi

~ Sabanci 0

+

Universitesi

RES EAR CHI WORKSHOP

Tiirkiye'de Dindarhk: Uluslararasr Bir Karsilasnrma=

Prof. Dr. Ali Carkoglu Prof. Dr. Ersin Kalaycioglu

Sabanci Universitesi

Giri~

International Social Survey Program (ISSP) kapsammda diizenlenen Dindarhk arastrrmasi ISSP'nin bu konuda hazirladrgi iiC;iincii cahsmadir, Daha once 1991 ve 1998 gerceklestirilen iki cahsma diinyada toplum bilimlerinde yanki bulmus saha arastirmalan olmuslardir,

Bu cahsmalarda din ve degisme arasmdaki iliskiler arastirma konusu olmuslardir, Toplumsal degismenin dunyevilesme (secularization) urettigi savi ilk ele ahnan hipotezlerden birisini olusturmustur. Dinde degisim incelemeleri dogal olarak zaman serilerinin belirli arahklarla yenilenmesini gerektirmektedir. Bu amacla 2008 yilmda saha arastirmasr ISSP iiye iilkelerinde toplanan veriler daha once 1991 ve 1998 yilmda yapilan cahsmalarla karsilastmlarak dunyevilesme egilimleri konusunda onemli ip uclan elde edihnesi beklenmektedir. Ancak, Tiirkiye verileri bu onceki iki yil icin elde olmadigmdan ancak diinya genelindeki gelismeler karsismda 2008 yih sonu itibariyle Tiirkiye'nin nerede oldugunu gozlemek miimkiin olacaktir,

Tiirkiye'de bu arastirma cercevesinde yiiriitiilen saha arastirmasi 2008 yih Arahk aymda baslarms, Mart 2009'un ilk haftasmda tamamlanmisnr. Yaklasik 10 hafta gibi bir zaman siirecinde tamamlanrms bu cahsmanm omeklem ve saha cahsma olc;iitleri temel ahnarak gerceklestirilmistir, Bu amacla TUIK tarafindan belirlenmis olan cografi bolgelerden hane bloklan nufus dagihmlanna gore secilmistir. Rastsal olarak belirlenen her hane icinde de gorusulen kisiler yine rastsal olarak secilmistir. Boylelikle tespit edilen kisilerle gorusulmeye cahsilrms ve gorusulemeyenler icin ikame yoluna gidilmemistir, Boylelikle elde edilen yaklasik 1500 kisilik omekleme ulasabilmek icin bunun iki mislinden fazla haneye gidihnesi gerekmistir, Boylelikle hane ikame sisteminin olusturmasi beklenen omeklem meylinden kacimlmaya ealisilnnstrr, ISSP standartlanna uygun olarak yapilan bu saha cahsmasi bu tiir kriterler ile cahsilmayan benzer cahsmalann bir haftayi gecmeyen saha cahsma siirelerini kacmilmaz olarak asmisnr.

Burada sunulan veriler Tiirkiye icin 2008 - 2009 verileri olmakla birlikte, heniiz ISSP'nin 2008 Dindarhk saha cahsmalanmn tiim iilkeler icin raporlanmasi siireci bitmedigi ve 2008 diinya verileri ancak 2010 yih icinde kamuya acik hale geleceginden, diinya verilerinin simdilik kullarumi olanaksizdir. Bu nedenle burada kamuya ilan edilen sonuclan 2008 - 2009 Tiirkiye verileri ile ISSP 1998 Dindarhk Diinya arastrrmasmm verilerinin karsilastmlmasmdan ibaret olacaktir, 2010 yilmda diger iilkelerden toplanan veriler iizerindeki ambargo kalktigmda, bu veriler ile Tiirkiye 2008 - 2009 verilerini karsilastirmak miimkiin hale gelecektir. 0 zaman bu raporu guncellememiz de soz konusu olabilecektir. Aciknr ki ISSP 1998 saha cahsmasmm iizerinden gecen on yih askm siire icinde cahsmalann yiiriitiildiigu iilkelerde dindarhk ve dunyevilesme egilimlerinde degisiklikler olmustur. Bu zaman siirecinde Avrupa Birligi entegrasyon siirecinde onemli gelismeler yasanrms, Sovyetler Birligi'nin coznlmesi ertesinde

baska yapisal olgu da Tiirkiye'nin ISSP iilkeleri arasmda Miisliiman cogunluga sahip tek iilke olmasidrr, ISSP iiyesi olan 45 iilke icinde tek Tiirkiye'de Miisliimanlar cogunlugu teskil etmektedir. ISSP dindarhk cahsmasmm kuramsal cercevesinde islam ve dunyevilesme olgusuna yogunlasan bir bakis ae;ISI yoktur. ISSP dindarhk ve dunyevilesme cahsmalanm karsilasurmah olarak iilkeler arasi farkhhklan degisik dinlerin inane; cercevelerinden bagimsiz olarak yansitma cabasmm bir iiriinii olarak ele ahnak gerekir.

ISSP Dindarhk saha arasnrmasi oyle duzenlenmistir ki oncelikle dindarhga ozgii tutum ve davramslann uluslararasi bir karsilastirma cercevesinde anlamh olcumleri olusturulmaya cahsilrmstir. Boylelikle amaclanan ISSP iilkeleri genelinde dindarhgm belirleyicileri 1991-2008 arasi donem icin cozumlenebilmekte ve bu baglamda dunyevilesme egilimlerindeki degisimler saptanabilmektedir. Bunun yam sira dindarhgm degisik gorunumleri ve boyutlan yine oncelikle ISSP iilkeleri arasmda karsilasurmah bir sekilde bagimsiz degiskenler olarak kullamlarak baska toplumsal ve siyasal tutum ve davramslann sekillenmesini aciklamakta kullamlabilmektedir. Yani ISSP karsilasnrmah bir cerceve icerisinde temel olarak tek tannh dinlerde dindarhk iizerine temel gostergeleri saptayarak bu temelde dindarhktaki kisiler ve iilkeler arasi degisimi aciklamayi amaclamakta yani dindarhk bir bagimh degisken olarak kullamlmaktadrr, Bunu takiben de dindarhk gostergelerinin yardmnyla, yani dindarhgi bir bagimsiz degisken olarak kullanarak, siyasal yonelimler, evlilik ve evlilik disi birlikte yasama ve bosanma, goe; ve toplumsal refah politikalan ve cinsellik ahlaki gibi degisik sosyal ve siyasi davrams ve tutumlardaki farkhlasmayi aciklamak da amaclanmaktadir,

Burada altim cizmek gerekir ki degisik dini inane; gruplannm kendilerine ozgii dindarhgi yasama bicimleri ve inane; diinyalanmn yine soz konusu dinlere ozgtl ozellikleri ISSP cahsmasi kapsammda sorgulanmamaktadir. Tiirkiye'nin ISSP iilkeleri arasmdaki yegane Miisliiman cogunlugun bulundugu iilke olmasmdan bagimsiz olarak, pek cok Hiristiyan cogunluk iilkesi bulunmasma ragmen ornegin Katolik ve Ortodoks inanclan arasmdaki farkhhklann dindarhgm sekillenmesinde nasil bir etki yaptigma dair bir sorgulamaya da gidilmemistir,

ISSP cahsmasi dinler arasmdaki farkhhklar iizerine yogunlasmak yerine daha genellenebilir, omegin tek tannh bir inane; sisteminin genel yapisi, en temel sekliyle ibadet sikhgr ve benzeri konulara egilmektedir. Y oksa omegin Hiristiyanhk ve diger dinlerle benzer sekilde orne gin Miisliimanlann dindarhklanm yasayislannda onemli bir yer tutan oruc, zekat, hac gibi ibadet pratikleri sorgulanmarmstir.r

ISSP Tiirkiye Arasnrmasr 2008 - 2009

ISSP saha arasnrmalannm bir parcasi olarak 43 iilkede uygulanmak icin gelistirilen dindarhk soru cetvelinin Turkce'ye cevirisi ve Tiirkiye'ye uyarlanmasi ile alan arastirmasi Sabanci Universitesi Sanat ve Sosyal Bilimler Fakiiltesi ogretim iiyelerinden Ali Carkoglu ve Ersin Kalaycioglu tarafmdan yurutulmustur, Alan arastirmasi Infakto Sirketi'nin alan cahsanlan tarafmdan 2008 Kasun 2009 Mart aylan arasmda 53 ilde gerceklestirilmistir, Arastirma ekibi tarafmdan gelistirilmis, ISSP Omeklem Komitesi ile yapilan gorusmelerde ISSP standartlanna olan uygunlugu kabul edilerek, Tiirkiye istatistik Kurumu (TUIK) verileri kullamlarak NVTS-2

kabul almabilmis, gorusme basladiktan sonra sadece 3 kez anket tamamlanamarmsnr, Bu arada ahnan 3030 adresten 400 kadannm hane adresi olmadigi belirtilen adrese gidildiginde anlasilrms, dolayisiyla kullamlabilir durumda bulunan 2570 civan adresten ancak 1453'iinde yani %57 oranmda anket tamamlanabilmistir, Hane halki ile gorusmede 18 yasmm iizerindeki hane halkmdan rastsal (tesadiifi) yontemle bir kisinin saptanmasi yolu ile denek secilmis, erkek veya kadm kotasi kullamlmamistir. Omeklem rastsal omeklem niteliginde olup orneklemde standart hata, yiizde doksan bes olasihkla +/- 0,026 mertebesindedir.

Verilerin arastirmacilann eline ulastigr Mart aymm ikinci haftasi itibanyla yaptigmuz on incelemeden, ozellikle siyasal icerikli sorulann icerdigi bilgiler degerlendirilebilmis ve bu verilerden ortaya cikan sonuclann gosterdikleri cercevesinde Tiirkiye'de oy verme konusunda daha once gelistirilmis olan modeller uygunluk saptanmistir, Aynca bu bulgulan temel ahnarak incelendiginde iktidara olan yonelimin iktisadi krizin de etkisiyle azalmakta oldugu bulgusuna asagidaki veri cozumlemesi dolayisiyla erisilmistir. Secim sonuclan ile ortusen bu bulgular verilerin guvenilirligi ve gecerliligi konusunda onemli bir olumlu ipucu vermektedir. Aynca, bu raporun sonunda dindarhk konusunda elde etmis oldugumuz verileri de aym konuda gelistirilmis olan baska bir olcek ile karsilasnrarak bir ol((iit gecerliligi (criterion validity) smamasma tabi tutacagiz,

Arasnrmarmzm alandan toplanan kitlesel verilerinin icerigi, olcmeyi hedefledigimiz degiskenleri ol((iip olcmedigi, ol((iilerinin ne derecede giivenilir oldugu ilk olarak iizerinde durulmasi gereken hususlardir, Dogaldir ki, degiskenlerinin ol((iim sorunlan olan bir cahsma giiven telkin etmeyecek, gecerliligi sorgulanacaktrr, Bu nedenle elimizdeki veriler ve degiskenlerin oncelikle bir gecerlilik ve giivenilirlik ((oziimlemesi takdim etmek isteriz.

Dindarhga iIi~kin Veriler Hayatm Anlann ve Allah

Din fikri insanm hayata atfettigi anlamla oldugu kadar hayatm akisun ne derecede kendi e1inde ve ne derecede kendi etkileyebilecegi olaylarm akismm dismda gordiigu He ilgili oldugundan hayata iliskin sorulara aldigmnz yamtlan sunarak baslamak isteriz.

Deneklerimize yonelttigimiz hayatm anlami ile ilgili ii(( soruya aldigmnz yamtlar asagida sunulmustur. Deneklerimizin ucte ikisi hayatm bir hikmeti oldugunu, %70 kadan hayatm anlammi insanm kendisinin verdigini ve %92'si de bu anlamm Allah'm varhgi ile guclendigini belirtmektedirler. Bu bakimlardan Tiirkiye'deki deneklerin bir olcude Katolik niifusun cok oldugu Sili, Filipinler, Portekiz gibi iilkelerle, yeniden dinin gii(( kazanmaya basladigi Ortodoks Rusya ve Katolik Slovakya gibi iilkelere yakm gelen bir konumda oldugunu scyleyebiliriz. Yalmz, hayatm anlamim Allah'm varhgma baglayan gorii~ acisi bakimmdan Tiirkiye'nin 2008- 2009'da cizdigi gortmttl 1998 ISSP arastirmasma katilnns olan tiim iilkelerden farkh ve onlann uzagmda olan bir konumdadir.

C;izelge 1: Hayatm Anlanu ve Allah(Tiirkiye 2009) Hayatm Anlaml va Allah

90,--------------------------------------------------------------------------------,

80+-----~~~------------------------------------------------------------------------------~

70+---------~------------------------------------------------------------------------------~

60+---------~\_--------------------------------------_r-:_+_~~B~a~na~g~O~re~,hha;~;atbr'"~h~i9;b~irhhi~km~eti~·~~~~ur~-------!

~ Hayata anlarmru insan kendisi verir. ~t-----~~~--~-------------------------------------L---.-~~B~a~na~g~o~re~,~~~la~h~v~ar~0~ld~u~gu~i~9i~n~ha~~~t~'"~a~n~la~m~lv~a~d~"~

01- ~----~::~----~--~=:~4~::::::::::~~::::~~~::~~~~;;;;;;~1l~~---J

FY/CY

Tamamen kabhr

Katlhr

Ne katll.r. ne katllmaz

Katllmaz

HI!; katllmaz

C;izelge 2: Hayatm Hikmeti (Tiirkiye 2009, Diinya 1998) Bana gore, hayatm hlcblr hikmeti yoktur

85% Yeni

k cumhuriyeti 7;u Alman~
• Sio en~
rista~B~.i~m.nda H)'landa
on~ ~ ., BUlgV ::J!!f:_ lrlanda
.. ~ Ital)'!! Avusturya
• __ GUney Kibris
Norvee~'" • .Fransa span~
~Ianda • .Israil Sili
Ingiltere •
Avus ral~
Polonya Portekiz
• Danimarka •
BatIAl:an~ •
Filipinler
...
Isvee ·Rus~ + TORKiYE
• Mac 90~a

Kanad

80%

§'5%

~

~O%

65%

60%

C;izelge 3: Hayatm Hikmeti (Tiirkiye 2009, Diinya 1998) Allah var olduqu iyin hayatm anlarm vardir

32%

ABO·

Awstralya
landa.. .Kuzey Irlanda
11i1lere IM:nda I,;a:aa
Norvec .Slovakya
S~ \ Holanda ltalya .s:~iliPinler
I"'OI~ya Is~cre •
Portekiz
I ~, Bulgaristan OanimaMk_ •
spanYl! IsveC+
Cek cumhuMyeti Siovenya
Lelonya. ~9U AlmantAacaristan • Japonya
• •
. . • Rusya all Almanya Turki re
GOney Klbns Fransa •• Avuslurya
• 27%

YeniZ 22%

12%

7%

2% 25%

35%

45%

55% Kabllr(%)

65%

75%

85%

Hayatm genel akismm zaten kendi aldigmnz kararlar ve yaptiklanrmzm dismda belirlenip belirlenmedigi soruldugunda, yine ilginc bir bicimde, deneklerin yansi tarafmdan hayatmuzm akisun degistirebilmek icin yapabilecegimiz cok az sey oldugu gorii~ii kabul gormektedir. Tiirkiye'de deneklerin sadece %28'i hayatm akisim kendimizin degistirebilecegine inanmaktadir, Yaklasik %18'lik bir grup bu konuda karar veremezken yaklasik %50 gibi bir grup da "hayatmnzm degistirebilmek icin yapabilecegimiz cok az sey vardir" ifadesine katrlmaktadir. Bir kadercilik veya metafizik gucler tarafindan biiyiik olyiide belirlenen bir hayat algismm toplumda yaygm olarak paylasildigi izlenimi ortaya cikmaktadir, Bu goriintiiyu 1998 ISSP Diinya verileri ile karsilastirdignmzda yine Tiirkiye'nin Filipinler ve Portekiz gibi Katolik iilkelerle biiyiik bir benzerlik gosterdigini, Polonya ve Rusya gibi iilkelerden de cok uzakta olmadigim saptanus bulunmaktaytz. Buna karsm, Kanada, ABD ve Norvec gibi iilkeler karsismda Tiirkiye hayatm akisun degistirebilme gorii~ii acismdan neredeyse tarm tamma ZIt bir konumdadrr.

C;izelge 4: Hayatm AkI~1 Elimizde mi? (Tiirkiye 2009, Diinya 1998)

Hayatirmzm akl!llnl degi!ltirebilmek ir;in yapabilecegimiz cok az !ley vardir

90%

C nada ~~i,Zelanda
• ABD Dogu...AImanya
• Isvicre
No~ec "'v~
Fransa. Ingillere Avuslurva
• •
Dantar1<a Kuzey Irlanda
Lelonya. HolandBt Ispa~
tlall Almanya ..... Isve.' Irlida Israil
Cek cumhuriyeli Japonya Siovakya. !ov!nya
GiineyKibris
Macaristan ltillya Sili
• • R;ya
• Polonya
• • Portekiz
Bulgaristan Filipinler •
•
.lurKlye 80%

70%

60%

~50% ::l

.E

~ 40% lr::

30%

20%

10%

0%

9%

14%

19%

24%

29%

34% Katlllr(%)

39%

44%

49%

54%

59%

Hayatm bu derecede bizim etkimiz dismda sekilleniyor olarak algilanmasi ve Allah'm

degerlendirilebilecektir. Aciktir ki bu grup biiyiikliigiinii karsilasnrmah bir cercevede degerlendirmek en anlamhstdir.Bu goriintiiyu ISSP 1998 Diinya verileri ile karsrlastirdrgmuzda Tiirkiye'deki yamtlar Filipinler, Sili ve Polonya gibi Katolik niifusun yogun yasadigr iilkelere bir nebze benzese bile tum diger iilkelerden daha fazla olculerde bir Allah inaner oldugu gOriintiisii ortaya cikmaktadir, Tiirkiye'de Allah'm varhgmdan suphe duymayan %93'liik gruba 1998' de en yakm gelen Sili bile bu oranm yaklasik %10 puan gerisindedir. 1998'de Dogu ve Bat! olarak ayn ayn degerlendirilen Almanya'mn dogusunda ise Allah'm varhgmdan suphe duymayan grubun aneak %10 eivannda olmasi dikkat cekicidir, Dtmyevilesme egilimleri acismdan onemli bir gosterge olarak ahnabileeek bu soruya verilen eevaplar Tiirkiye'nin Diinya egilimleri disma bir konum sergiledigini gostermesi acismdan onemlidir. Aneak diger bir acidan bakildigmda da Diinya'nm hicbir iilkesinde Tann/Allah inancmm tam anlamiyla bitmedigini gozluyoruz, Vine de unutulmamahdir ki her on secmen yasmdaki kisiden biri Allah inancmda suphe duymaktadrr, 48 milyonluk bir secmen kitlesi icinde bu oran yaklasik dort milyon secmen yasmda vatandasa karsihk gelmektedir ki bu rakamm oldukca genis bir kitleye karsihk geldigi aciktir.

10%

T,
•
• Sili
I~ilipinler
Pol~ya
ne.KibriS
Portek~ ABO Israil
•
~1~da
~ • rspanya
• Slovakya san Almanya
Canada.
• Ma,:,,;sta~
.Avu~'l",
:~!~g,a"ua .,~ •
lsvlcre Ingilte Holanda R';ya
Letonya .. !'lln!n... Fraj!sa
NorveC+ • Cek cumhuriyeli
Danimarka
• .Isvec OoQuAlman~
~
Japonya
• Cizelge 5: Allah'a inanmak (Tiirkiye 2009, Diinya 1998)

Allah hakkmda lnandiklanruza en yakm gelmektedir

90%

80%

70% G

~

~ 60% C

~

c

-3 50%

~

i 40% ';.

'"

;: 30%

20%

0% 0%

10%

20%

30% Inanmaz(%)

40%

50%

Tiirkiye'deki deneklerin %95'i Allah'a olan inanclanm cok kucuk yasta edindiklerini ve bu inaner hie degismeksizin hayatlan boyunea tasidiklanm ifade etmislerdir. Tersine Allah'a hicbir zaman inanmarms oldugunu belirtenlerin oram ise %1,7 gibi fevkalade kucuk bir orandir,

tek tek ilgilenen bir Allah oldugu fikrine sahip olan bir denkler kiimesine sahiptir. Burada ilginc olan ISSP 1998 Diinya Dindarltk arastmnasmda Almanya Dogu ve Batt olarak iki farklt gruba aynlarak arastmlrms olmasidir, Dogu Almanya ise Tiirkiye gibi diinya iilkelerinin cogunda farklt ve bu soru baglammda da Tiirkiye'ye taban tabana ZIt olan bir konumdadir, Tiirkiye'deki denekler ne derecede herkesle tek tek ilgilenen bir Allah'm varhgun kabulleniyorlarsa, Dogu Almanya'daki denekler de 0 derecede bu gorii~ii reddeden bir goriintii vermektedirler.

C;izelge 6: Allah Tek Tek Herkesle Ilgllenir mi? (Tiirkiye 2009, Diinya 1998) Herkesle tek tek ilgilenen bir Allah'," mevcut olduquna lnanc

15%

• Dogu A1manya

Siovenya
Cek cumhuriveti •
Frans"" • Batl A1manya
•
Isvec. Holanda+ Av~turya
Norvec. eu gansum
Japonya • Avustralya .+Rusya .Ispanya
Da~marka Isvicre
Inailtere •• •
Yeni Z"elanda Canada
• Siovakya Israil
Letonya • •
• ltalya
Kuzay ~rlanda P'J..'ll'~iz Sili
Ganey Kibris • .... ....
Polonya. Irl~da
TU!iye 75%

65%

55%

~ 45%

j

~

35%

25%

5% 10%

20%

30%

40%

50% 60%

Katlhr(%)

70%

80%

90%

100%

Bu soruyu daha da acmak icin "Allah ile hicbir araci olmadan kurdugum bir iliskim vardir" ifadesine ne olyiide katildiklan sorusuna verilen yamtlarda da sadece deneklerin %29'unun boyle bir ifadeye katilmadiklan gorulmustur. Burada ilginc olan bir onceki soruda herkesle tek tek ilgilenen bir Allah fikrini Tiirkiye'deki deneklerin %90'1 kabul ederken, bu kez ancak %70'i Allah'la bu tiir bir dogrudan iliskiye kendisinin sahip oldugunu iddia etmistir, Allah ile olan iliskide kilise gibi aracihk rolii oynayan bir kurumsal yapi olmadigi dusunulurse Tiirkiye'de hemen hemen bes kisiden biri Allah ile olan iliskilerinde dogrudan kisisel biriiliski icinde olmadiklanm belirtmektedirler. Bes denekten birisi bu durumda Allah'm ya yeterince kendisiyle ilgilenmedigini, ya da onlarm Allah'la dogrudan bir iliski kurmakta basansiz oldugunu dii~iindiigu gorulmektedir.

Allah'm tasavvuru hakkmdaki inane incelemesine deneklerin Allah'i daha cok nasil bir

calisilrrusnr, Bu sorulara yiiksek o19iide cevap vermeme, fikir belirtmeme veya kararsiz kalma biciminde yamt verildigi gorulmektedir. Aciknr ki bu soruya cevap vermek icin gerekli soyut dusunce geregi gorusulen kisilerce zor bulunmustur, Bu durumda Allah tasavvuru hakkmda aynntih dusunulmemis olmasma ragmen, gorece olarak annelikten daha fazla babahk vasfma, ancak buna karsm yargilayan ve cezalandiran vasiflardan daha 90k sevecen, sevgi He yaklasan, destekleyen, esirgeyen, yardim edici vasiflara daha fazla vurgu yaptldigi anlasrlmaktadir, Tiirkiye'deki Allah tasavvurunun baskici, cezalandrran, yargilayici ve otoriter bir babadan 90k sevecen, destekleyen, esirgeyen, hayati kolaylastirmaya destek veren bir baba imajma daha yakmdir.

C;izelge 7: Allah Tasavvurlari (Tiirkiye 2009, Diinya 1998)

Allah tasawuru nereye yakln gelmektedir?-1
45 t43
40 /\
35 / \
30
_ 25 / \
*' / \ A?'
~ 20 / \ /
15 ~ / \ /
10 <, 1.6 \ L..
5 6 5
0
,Anne 2 3 4 5 6 Baba Allah tasawuru nereye yakln gelmektedir?-3
40
35 +37
/\
30 I \ r
25
~ 20 / \ /
15 / \ /
10 ",12 I \ /
5 <, L: ~ /"
.-.r
0
.J,.p'" '" 'lI -. f) q, ~
GJi!- Allah tasawuru nereye yakln gelmektedir?-2
45
40 l\"u
35 / \
30 / \
_25
*' / \
~20 ",17 / \ r :
15
10 -, / \ /
~ 1" \. ~
5 6 u
0
Evm .... IIII.1 2 3 • 5 • .... .,..
kkill..,. Allah tasawuru nereye yakln gelmektedir?-4
45
40 .4.
35 1\
30 I \
I \
~ 25 ~23 I \
20
15 \. / \ 1.
10 \.. I \ /
\. 1 .. .L'
5 "l) ~ (
0
~". '" 'lI -. f) q, ~
&qf
'" ~~ 70%

Clzefge 8: Allah imgesi I (Tiirkiye 2009, Diinya 1998) Allah tasawuru nereye yakm gelmektedir?

60%

ABO
•
ere
Irlanda
Yen; Zefanda •
Fransa • Slovakya
• •
Letonya
•
Canada
Avustralya ..
•
Macarislan


TORKlvE
• Isv 65%

40%

35%

30%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

Anne'ye yakln (%)

35%

Cizelge 9: Allah imgesi II (Tiirkiye 2009, Diinya 1998) Allah tasawuru nereye yakm gelmektedir?

30%

TORKlvE
•

Cek eumhuriyeti
+
Siovakya
+
Letonya
• Maearistan
+Canada
Avustralya + Irlanda ....
Fransa
• Vani Zaland. ~25%

c

t

:l!

it 20%

I

OJ ~

:z: 15%

-;;

';;' 30% .l2

~

~

.~ 25%

r7l

29%

~

c

.l2

..

:- 27%

.c .. ...

:;;

.. II..

45%

C;izelge 10: Allah imgesi ITI (Tiirkiye 2009, Diinya 1998) Allah tasawuru nereye yakm gelmektedir?

40%

Cek cumhuriveti
• TORKIYE
•
.Portekiz


Canada
• Irlanda
Macaristan ....
ABD
Avustralya •
Yeni Zeland~
Letonya
• 35%

20%

15%

10%

5%

35% Yarglca yakm (%)

C;izelge 11: Allah imgesi IV (Tiirkiye 2009, Diinya 1998)

15%

25%

45%

55%

35%

Allah tasawuru nereye yakm gelmektedir?

33%

ABD
•
~acaristan
Siovakya

TORKIYE
• 31%

Uluslararasi karsilasnrmalar Tiirkiye'de gecerli olan Allah imgesinin daha cok sevecen, esirgeyen, koruyan ve askla bagh olunan bir Yiice Kutsal Varhk iceriginde oldugunu gostermektedir. Yargilayan, cezalandrran, iirkiitiicii veya korkutucu bir Allah algisi azmhk betimlemesi goruntusundedir. Anadolu'daki folklorik kokleri halk ozanlanmn deyislerine kadar islemis olan tasavvufi bir yar algismdaki yiice yaradan fikrinin hala yaygm olmasi, Allah sevgisi veya Allah sevgisine mazhar olma, oliimii Allah'a donii~, yiiriiyii~ olarak algilayan bir tammlamarun hala egemen oldugu izlenimini vermektedir. Bu bakimdan Tiirkiye'deki yiice yaradan imgesinin daha once genellikle bir arada goriindiigu giiney Avrupa ve Amerika'mn Katolik iilkelerinden cok farkh bir konumda oldugunu gestermektedir. Dindarhkta Katoliklere benzer, ama yiice yaradan imgesinde ise onlardan oldukca farkh bir Tiirkiye goruntust; saptarms bulunuyoruz. Bu asamada dinin toplumda bir yasanti unsuru veya bicimi olarak algilanmasma daha yakmdan bakmak suretiyle Tiirkiye' deki dindarhk olgusunu daha kapsamh ele almak miimkiin olacaktir,

Toplum, Bilim ve Dindarbk

Icinde yasadigumz 21. yuzyilm bir bilgi toplumu ve bilim ynzyih, hatta ozellikle biyoloji ve genetik alanmda ortaya cikan biiyiik buluslara gebe bir donem oldugu goz ontine ahmrsa, bu cagda bilim ve dine olan yaklasimm ne oldugu merak uyandirmahdir, Bu nedenle soru cetveline bilim ve dini topluluk ve kuruluslar hakkmda genel sorularla baslanrms bulunmaktadir. Bilimin insanhga yararh olup olmadigr ve dine olan inanci asmdmp asmdirmadigi ilk sorulan olusturmustur (Cizelge 13). Deneklerin beste biri kadan bu konuda sorulan sorulara yamt vermekte kararsiz kalrms, % 6 - 7 kadan ise fikrinin olmadigrm bildirmistir, Deneklerin yansi bilimin yararh oldugunu dustmmekle birlikte, bilime cok dine az inandigirmz kamsmda da degillerdir, Deneklerin beste biri kadan ise bilimin yarardan cok zarar verdigi, dine az bilime ise cok inamldigi kamsim ifade etmislerdir, Bilime cok inarulmadigi ve dine de yeterince inamlmadigi gorii~ii deneklerin dortte ii~iinden fazlasi icin kabul edilebilecek bir gorii~ degildir. Bu goruntu muhtesem bir bilim aski isle yamp tutusan bir halk goruntusu cizmemekle birlikte bilim karsithgi veya dinle bilim cansmasi icinde olan bir toplum goruntiisti de resmetmemektedir.

30 ""'-Genelde modem bilim, yarardan ItOk zarara sebep olmu~tur.

30 +-----.--_ _Bilima ~k fazla inarup, dine yeterince inanrmyoruz

Cizelge 12: Toplum. Bilim, Dindarbk (Tiirkiye 2009, Diinya 1998)?

Toplum, Bilim ve Dindarhk

Dinlerin ve dini cemaatlerin diinyadaki rolii hakkmdaki Tiirkiye' deki fikirler arastmldigmda ortaya cikan goruntti asagida sunulmustur, Dinler arast iliskilerin gerginlik hatta catisma icerdikleri %45 kadar denek tarafindan kabul gorurken, %30 kadar denek tarafmdan reddedilmistir (Cizelge 14). Uluslararasi karsilasnrmaya bakacak olursak, Tiirkiye'nin yine Katolik giiney A vrupa ve Asya iilkeleriyle birlikte bir grupta oldugunu gozlemlemekteyiz. Avrupa'mn Protestan niifusa sahip iilkelerinde dinin banstan cok catismaya neden oldugu fikri daha yaygm kabul gormektedir. Bununla beraber Tiirkiye'de deneklerin %39 kadan dindarhgm hosgorulu oldugu, %37'si kadannm ise dindarhgm hosgorulu olmadigi fikrindedir. Uluslararasi olarak benzer verilere bakildigmda bu bakimdan Tiirkiye sadece Katolik cogunluga sahip olan Asya iilkesi Filipinlerle benzer bir konumdadir. Avrupa'daki Katolik iilkeler dahil diinyanm geri kalan tum bolgelerinden iilkelerde biiyiik bir cogunluk ise dindarhk artnkca hO~goriiniin azaldigi dusuncesindedir. Nihayet Tiirkiye'de %89 olcustmde mathis bir cogunlugun kendi inamslannda olmayan dinlere de saygi gosterilmesi gerektigini dii~iindiigu de gorulmektedir, Ancak, farkh bir din veya hatta aym dinden olup da farkh bir bakis acisma sahip olan birisinin oy vermeyi dii~iindiigu partinin listesinden aday olmasmi ancak bir onceki soruya yamt verenlerin yansmdan azmm (%47'si kadannm) kabul edebildigi de gOriilmektedir. Bu nitelikteki kisilerin kitap basip yaymlamasi veya fikirlerini aciklamasi gibi davramslanna izin verilmesi gerektigini dusunenlerin sadece %35 - 38 gibi bir orana geriledigi de gozlenmektedir (Cizelge 15 -16).

45% Filipinle

C;izelge 13: Din, Barl~ ve Cansma (Tiirkiye 2009, Diinya 1998) Dunyaya baktlQlmlzda, dinlerin banstan cok ~tl!;imaya sebep olduQunu goruyoruz

15%

r .ABD
~usya
... L.w~~"\
~~"T."" )
Siovakya Ispanya
• •
Italya ~u~aristan
Irlanda
....
•
Cek cumhuriyeti Poriekiz Kuze lrlanda
Canada.
Giiney Kibris. ... Israil Avustralya
• /.......'Pi Zelanda
Fransa
Batl Almanya ••
Japonya Avusturya •• ~( .aogu Almanya
• Sioveny~ ~ olanda
svicre 40%

35%

30%

~

N

~ 25%

.. l.::

20%

C;izelge 14: Dindarhk ve Ho~gorii (Tiirkiye 2009, Diinya 1998) Dini lnanelan cok kuwetli olanlar genellikle baskalanna ho~gorO gostermiyorlar

49%


+ Filipinler
Turkiye+
Matfstan
Letonya~ulaaristan
+
Rusya
+ +
Guney Kibris ABD
+ +Slovakya
+
Cek cumhuriveti
Isp~nya l!fil
Polonva ~i / Dogu Almanya
Japonya ·ltaIY, i:::..,Slovenya
+ Danima~
Batl Almanya + +
Canada FransaAvusturya Holanda /
l:nCaO,ekiz 'i/
Is.ec + Avu~ral a
Yeni zeland~.. + Isvicre 44%

39%

34%

~

N ...

~ 29% -:;;

~

24%

19%

14%

9% 30%

70%

Kuzey IrlandeaO%

40%

50%

60% Katlhr(%)

Cizelge 16: Farkbhk, Ho~gijrii ve Dindarbk (Tiirkiye 2009, Diinya 1998) Sizden farkh bir dine mensup olan veya din hakkmdaki gijrii~leri sizden farkh olan birisinin •..

Se~imlerde oyvermeyi du§undugunuz siyasal parti listesinden adayolmaslnl kabul
40 eder miydiniz?
35 _A37
30 / -,
25 ./' -,
®o 23 -....:......... / -,
-.............. ./' -,
15 ~2 -,
10 -,
5 ·4
0
Kesinlikle kabul ederim Muhtemelen kabul Muhtemelen kabul Kesinlikle kabul etmem FYICY
ederim etmem Kamuya a~lk toplantllar duzenleyerek fikirlerini a~lklamalarlna izin verilmeli mi?
40
35 AI 36
30 /"'-
-> -,
25
~ /24 -13 -,
/ -.
15 -> -,
10
5 "".7

0
M utlaka ve rilm e Ii Verilebilmeli Verilememeli Kesinlikle verilememeli FY/CY Kendi gOrU§lerini anlatan kitaplar yaYlnlamalanna izin verilmeli mi?
35
30 ~3
25 .?-2l- / -,
-: ~ -,
-20
~ -: -.
15 / -,
10
~8
5
Dolaytsiyla diger Tiirkiye'de dinlere saygi gosterilmesi ifadesini kabul etmenin uygulamada ne anlama geldigi pek acik degildir. Olsa olsa, baska dinden olanlann kendi evlerinde veya mabetlerinde ibadet etmeleri miimkiin olmah diye dusunulmekte, fakat bu kitap yazip yaymlamalan veya fikirlerini aciklamalanm, yani dini dusuncenin aciklanmasim, din ve vicdan ozgtlrluklerinin tamnmasma saygiyi icermemelidir gibi bir durum ortaya cikmaktadir, Bu gortintu daha once Diinya Degerler Arastirmasi'nm ve baska cahsmalann Tiirkiye'de saptadiklan baska dinden olanlara karst hosgoru konusunda farkh sorularla yapilan veri derlemelerinden elde edilen bulgularla uyumlu bir iceriktedir,

Din sadece tinsel (spiritual) bir olgu olmayip aym zamanda orgiitlil bir toplumsal gruplasma ve yasam bicimi de olusturmaktadir. Bu ozellikleriyle dinin algilanmasi ve dini cemaatlerin iliskileri konusuna egildigimiz zaman, Tiirkiye'de yine tum dini grup ve cemaatlerin esit haklara sahip oImalan geregini vurgulayan %80 gibi bir muthis cogunluk gorii~ii ortaya cikmaktadir.

Clzefge 17: Farkhhk, Dindarbk ve E~itlik (Tiirkiye 2009, Diinya 1998)

Bir ilIkedeki bOtOn dini grup ve cemaatler e§it haklara sahip
olmahdirlar,
70
60 62 ..
-,
50
-,
.-40
~ -,
30 -,
20
10 ~ 9
5 2 ..... 4
0
Tamamen kanhr Katlhr Ne katlhr, ne Katllmaz Hi!; katllmaz FY/CY
katllmaz Dini cemaatlerin giicii hakkmda bir soru soruldugundaysa, deneklerin %44'ii cemaatlerin giiciiniin cok olduguna, %28'i olmasi gerektigi kadar olduguna ve %18 kadan da olmasi gerektiginden az olduguna isaret etmektedir. Toplumdaki genel algi dini cemaatlerin gii~lii olduklan, dinin sadece tinsel olarak yaygm kabul gormekle kalmadigi ama gii~lii bir cemaat yapisiru da icerdigini gosteren genel bir kabuliin bulundugunu saptarms bulunuyoruz. Uluslararasi bir karsilasnrma yapildigmda Tiirkiye'nin Sili, Israil ve ABD gibi cok farkh dinlere ve dini gelenekler bagh olan ulkelerin arasmda oldugu gorulmektedir. Katolik giiney Avrupa ve Ortodoks nufuslan cok olan iilkelerdeki halklann cogu dini cemaatlerin kendi iilkelerinde cok

Cizelge 18: Dini Cemaatlerin Giicii (Tiirkiye 2009, Diinya 1998) Olkemizdeki dini cemaatlerin gOcOnOn fazla rnr, yoksa az rru olduqunu dO!?OnOyorsunuz

45%

5%


• Letonya
Cek cU~huriyeti Rusya
•
Sili
Macaristan
•
• ABD Turkive
•
Yeni Zelanda
• Siovakya Israil
•
Ca,da Ingiltere Avustralya 'F
Holanda • 'Sic~_____ Ispan~ slo.eny~ ltalya Jap~nya
•
Isvec pOrleYI ~ . Kuzey Irland'" ~Doilu Almanya
• Flhplnler • Batl Almanya
Danimarka Fransa Norv .... Avusturva Irlanda.
• • •
Polonya GQney Kibris 40%

35%

30%

~ 25%

t

,"

;go 20% CI

15%

10%

0% 6%

16%

26%

36%

46%

56%

66%

Gii!;lii(%)

Bu asamada dinin inane veya itikada iliskin unsurlanna bakacak olursak, bu hususlarda da biiyiik bir cogunlugun Tiirkiye'de mutekit veya miitedeyyin bir ozellik gosterdigi dikkati cekmektedir, Olumden sonra hayat, dirilis, cennet ve cehennemin varhgma inane yine %90 civanndaki cogunluklar tarafmdan paylasilmaktadrr. llginc olan, islam dininde yeri olmayan ve biiyiik bir olasihkla Anadolu'daki ve Orta Asya'daki gecmis pagan inamslardan arta kalan olmii~ atalann dogaustu gucleri olduguna inancm da neredeyse deneklerin yansi tarafmdan kabul germesidir. Toplumda sikca goriilen tiirbe ve yatir ziyaretleri de goz ontmde bulundurulacak olursa, bu bulgulann davrams oruntuleriyle uyumlu oldugu kabul edilmelidir.

C;izelge 19: Dini Inane Kiimeleri (Tiirkiye 2009, Diinya 1998)

100 inan~
89 93 _Q~
90 ....- ____ 82
83
80 -,
70 --+- Evet, kesinlikle lnarunm
_Evet, muhtemelen inamnm -.
60 ---+- Haytr, muhtemelen inanmam -,
-
';I. 50 ~HaYlr, kesinlikle inanmam -,
-
40 ___.,_FY/CY ~J8
30
-:
20
/'
10
.,
-- --= - -::: :.::..---
0
Oliimden sonra Cennet'in Cehennem'in Dini Mucizelere Olumden sonra Olmu§
Hayata inan~ Varllglna inan~ Varllglna inan~ inan~ Dirilmeye inan~ Atalanmlzln
Dogaustu OO~leri
olduguna inan~ Ki~isel Dindarbk Degerlendlrmesl

Buraya kadar ortaya cikan goriintii Tiirkiye'de gayet dindar bir kitle ile karst karsiya oldugumuz gOriintiisiinii verse de deneklerimize kendilerini dindarhk konusunda nasil gorup tammladiklanm da aynca sormus bulunuyoruz. Deneklere kendilerini dindar olarak gorup germedikleri ve kendilerine okunan cesitli dindarltk tammlanna verdikleri yamtlar itibanyla degerlendirmeye tabi tuttugumuzda Cizelge 20a'daki ifade ve yamt bicimleri deneklerin %87'sinin, Cizelge 20b'deki ifade ve yamt bicimleri ise %77'sinin kendi kendilerini degisik oll(iilerde dindar olarak tammlamalanna yol acmistir. Cogunluk kendisini bir miktar dindar olarak kabul etmekte, son derece dindar oldugunu soyleyen denek oranmm % 15 - 18 civannda oldugu gorulmektedir.

C;izelge 20: Dini Inane Kiimeleri (Tiirkiye 2009, Diinya 1998)

15


r-.
/ "'32
/ \
/ \
16/ \
\
~
~1 1 Kendinizi ne derece dindar bir kifi olarak gor'ilyorsunuz?

45

40

35

30

25

20

10

5

o

Son derecede Oldukli8 dlndar Blraz dlndar Ne dlndar ne Pek dlndar deOn Hemen hemen HI~ dlndar deOn FY/CY

dlndar deal! hit; dlndar degl!

Uluslararasi karsilasurmalara bakacak olursak Tiirkiye olcusunde kendisini dindar olarak tammlayan halklara genellikle Katolik niifusu olan Polonya, Filipinler, Portekiz gibi iilkelerle koktenci Protestanhgm daha yaygm oldugu ABD'nde rastlanmaktadrr. Ancak bu listede kendini dindar olarak tammlama konusunda Tiirkiye ilk sirayi almakta ve Polonya ve Filipinler de onu yakmdan izlemektedir.

C;izelge 21: Ne kadar Dindar (Tiirkiye 2009, Diinya 1998) Kendinizi ne derece dindar bir ki~i olarak goriiyorsunuz?

75%

+
Dogu Almanya

Jap~nya
Is~iI
Isvec F'fsa Rusya
+ +
Cek cU'i'uriyeti IsvicrB+ Bat~lmanya
Danimarka Siovenya+ . lli'u~,.~a ~UI,ristan "spanya
+ Letonya+ In~te cansta Holanda 65%

55%

~45%

biri olma tammlamasidir. Bunu dini vecibelerini yerine getiren ancak dine siki sikiya bagh olmayan (%27,8) yanrtt takip etmekte, onu da dini vecibeleri yerine getirmemesine ragmen kendini kutsal degerlere ilgi duyan bir olan tammlayan %20'lik bir denek kitlesi izlemektedir. Herhangi bir dinin vecibelerini yerine getirmeyen ve kutsal degerlere de ilgi duymayan olarak tammlayan ise %3,7 kadar olan cok kU«Uk bir azmhknr.

Tablo 1: Ne derecede dindar? (Tiirkiye 2009, Diinya 1998)

Kendinizi ne derece dindar bir kiti olarak giiriiyorsunuz?

Blr dlnln veelbelerlnl yerlne getirmememe ragmen kendimi kulsal degerlere ilgi duyan biri olarak tan,mlanm.

47

Bir dinin veeibelerini yerine getiririm va kendimi dini degerlere bag" biri olarak tammlanm

Bir dinin vecibelerini yerine getiririm, fakat kendimi dine s,la s,laya bagl' olarak tammtamam,

Ne bir dinin veeibelerini yerine getlrlrlm, ne de kendlml kulsal deijerlere IIgl duyan blrlsl olarak

tammlanm,

FY/CY

o

5

10

15

20

25

z

30

35

40

45

50

Bu arada sadece bir tek dinin gercek oldugunu inananlann orammn %57,5 olmasma ragmen bircok dinde temel dogrulann mevcut olabilecegini dustmenlerin %32,3 olmasi da ilginctir. Dini ogretilerin cok az gercek payi icerdiklerini dusunenlerin oram ise %6,2 oranmdadir,

Tablo 2: Din ve Gereek (Tiirkiye 2009, Diinya 1998)

l1imdi sayacaklanmdan hangileri sizin gorii§lerinize en yakln gelmektedir?

Herhangi bir dinin ilgretilerinde !;ok az ger!;ek paY' vard,r.

Blf!;Ok dlnde temel dogrular mevcuttur.

Sadece bir tek din gef!;ektir.

o

10

20

30

34

40

50

60

C;izelge 22: Din ne kadar Gereek? (Tiirkiye 2009, Diinya 1998) $imdi sayacaklanmdan hangileri sizin gorO~lerinize en yakm gelmelctedir?

10%

TORKIYE
....
Guney Kibris
• Filipinler
•
Israil
• Pfekiz
Polonya
•
Si~ Ispanya
•
ltalya
•
Bulgarislan
Macaristal].. Lelinya • Siovewa. Rusya
Irl~da Siovaky~
• Kuzey lrlanda Ball Almanya Danimarka
ABD Avus~rya. Ing\e~ll N~ec •
• Isvlc!.: Hol~da ~ Isvec Ja~nya
-.\. \ . Fransa
Yeni Zeland#. • • .Dogu Almanya
Canada A I I
vus ra ya Cek cumhuriyeti 60%

50%

~ ~40% e

.. ."

'" ... ..

~ 30% .l!!

.. .. .. ... ... rn

20%

0%

20% 30%

Dinde ger~k pay! ~ok az (%)

Cizelge 22' deki verileri uluslararasi bir karsrlasnrmaya tabi tuttugumuzda Tiirkiye' deki oranm diinyadaki diger tum benzer oranlann iizerinde oldugu goruntusu ortaya cikmaktadir. Filipinler, Giiney Kibns (Rum Kesimi), Filipinler, israil ve Portekiz Tiirkiye'yi izlemektedir. Ancak, bu iilkelerdeki oranlann hicbiri %50'nin iizerinde denegin tek bir dinin gercek oldugu savmi kabul ettigini gostermemektedir, Slovakya ise bu bakimdan tam Tiirkiye'nin ziddmdaki bir noktada olup, oradaki halkm yansmdan fazlasi dinlerde gercek paymm cok az oldugu gorusunde oldugu ortaya cikmaktadrr. Bu bakimdan Slovakya da burada sunulan gozlem serisinin dismda kalan bir iilke konumundadtr.

Dini vecibelerin yerine getirilmesi vurgusu hakkmdaki bulgular bizi bu konuda sordugumuz diger sorulara dogru yoneltmistir. Bu konuda sorulan sorular ve yamtlan Tiirkiye' de dinin sadece bireyin ie huzurunu temin etmek, zorda kaldigmda veya basi sikisngmda moral

0%

10%

40%

50%

C;izelge 23: Dinl Vecibeler (Tiirkiye 2009, Diinya 1998)

90.- Sa~y~a_ca_k_la_n_m_a_n_e_d_ere_c_e_k_a_tI~hy~o_~_u_nu_z_? _,

--+- Oini vecibeleri yerine getirince i~ huzuru ve mutluluk duyarlm.

81 80+-----~------------------------------------------------------------------~

70+-----~~----------------------------------------------------------------~

_ sorun veya (jz(jntu dolu zamanlarda dini vecibeleri yerine getirdigimde huzur bulurum. 50+---------~Y_--------------~

......... Oini vecibeleri yerine getirmem dogru insanla~a ka~'la~mam' saglar.

-+-Oini vecibeleri yerine getirmem arkada~ bulmam, saglar. 40+-------~--~~--------------J-------------------------------------------~

35

oL-------,------~-=~~~==~==~==~1==~~~~J

Hi" katllmaz

Tamamen kabhr

Katlhr

Ne katlhr, ne katllmaz

Katllmaz

FY/CY

ibadet

Dini vecibelerin yerine getirilmesinde temel rolu oynayan ibadet etme davramsr ve ahskanhklan soruldugunda ise daha karmasik bir goriintii ortaya cikmaktadir, Dogrudan dogruya son bir yil icinde camiye namaz kilmak icin gittiniz mi diye sordugumuzda toplam nufusun %36,5'u haftada birden fazla, %22,6'S1 ise haftada en az bir kere camiye giderek namaz kildigmi beyan etmektedir. Verilen yamtlan kadm ve erkek olarak aymrsak, 0 zaman kadmlann erkeklere oranla haftada daha fazla namaz kildiklan gorulmektedir. Erkeklerin ise %74 civan her hafta bir defa veya daha fazla camiye giderek namaz kildiklanm ifade etmislerdir. Aym oran kadmlar icin %50 mertebesindedir.

Cizelge 24: Camiye gitmek, ibadet etmek (TOrkiye 2009, DOnya 1998)

50
45
40
35
30
~
25
20
17
15
10
5
0 Son bir Y111 dii,iiniirseniz, cenazeler dl,mda camiye ne slkllkta gidebiliyorsunuz?/Namaz ?

44

32

Hi~; hemen Yllda bir kereden Bayramlarda, Ramazan aYlnda

hemen hi~ daha az Yllda bir/iki ve kandillerde

Ayda bir

Haftada bir

Haftada birden fazla

Buna karsihk ibadet etme dismda camiye veya dini icerikli toplantmm yapildrgi bir mekana gidip sohbet dinlemek gibi faaliyetlere katilmanm da yaygm oldugunu, ancak ibadet amach cami ziyaretleri ile karsilastmlacak boyutta olmadigmi gormekteyiz, VI; denekten birisinin bu tiir bir faaliyete ara sira da olsa katildignn belirttigi ve bes denekten birisinin ise bu tiir toplantilara ayda bir kere veya daha fazla kanldigiru belirttigi gorulmektedir. Bu oranlar hem kadm hem de erkek denekler icin hemen hemen esit olarak dagilrrus bulunmaktadir.

Clzejge 25: Cemaat sobetlerine kanlma (TOrkiye 2009, DOnya 1998)

70

66\ ibadet etmek dl,mda bir cami camaatinin ya da banzeri bir dini toplulugun yaptlgl toplantllara
katillyor musunuz?
\
-+-Kad," ----Erkek ........ Toplam
\
60

50

40

25%

Cizelge 26: Dinl Cemaat Kanlmn (Tiirkiye 2009, Diinya 1998) Ibadet etmek dismda bir cami cemaatinin ya da benzeri bir dini toplulugun yapbgl

5%

topiantnara Katilly pr musunuu
Filipinler
•
ABD
•
Si!llalya
"'Kuzey lrla rda
• Siovakya
TuRKIYE .,srail
rlan a Yeni Zelanda
•
"vus raya
Canada·
Polonya Ispanya
• at.l 'R Isvicre
Ball Almany ~gl ere :~~nsa
P rte ,.Holand Avusturya
° ljiforvec+ svec
BUlgariS~~ ~ro~Q1n1~
iogu Almanya
Cek cumhuriyeti .L'O~~~onya
M~riS~. ¥~s ~
iiney ibris 20%

~

...

in

.. .c ..

! 15%

..,

.. ,..

.. ::: .. .c ~ .. .c

:; 10% E

.. .c

'" ..

E

.. ::t:

0% 75%

85% 90% Ayde 2-3 kere ya da daha az (%J

Ibadet ile ilgili davrams oriintiileri ve ahskanhklann kii~iik yaslarda edinildikleri ve deneklerin gerek anne, gerek babalannm Miislfunan ve dindar kisiler oldugunu belirttikleri goze carpmaktadir. Burada bildirilen oranlar neredeyse %100 mertebesinde oldugundan aynca tablolastirma yonune gitmemeyi tercih etmis bulunuyoruz. Deneklerin icinde biiyiidiikleri evin, anne ve babalannm ve cocukluk yillannda kendilerinin ibadet ahskanhklannm yukandaki tablolarda belirtilen sikhklara yakm oldugu goze carpmaktadir, Deneklerin dortte biri cocuklugunda da haftada en az bir defa veya daha sik camiye ibadet etmek icin gittigini vurgularken, %38,5 annesinin, %56,7 ise babasmm aym sikhkta ibadet icin camiye gitmekte oldugunu bildirmektedir. Su anda ise kendilerinin haftada en az bir defa veya daha sik camiye ibadet etmek icin gittigini ifade eden erkek denek oranmm %74, kadm denek oranmm ise %50,5 oldugu dusunulurse, dindarhgm bir kusak oncesine oranla arttigt soylenebilir. Bu artism da kiz cocuklarda annelerine gore erkek cocuklarda da babalanna gore de cok benzer oranlarda ve %30 mertebesinde oldugu gorulmektedir, Uluslararasi verilerle karsilasnnldigmda bu bulgu daha da

80%

95%

100%

Clzelge 27: Anne - Babanm ibadet Ab~kanbklarl (Tiirkiye 2009, Diinya 1998)

50,---------------------------------------------------------------------------------,

Cocuklugunuzda anne-babanlz ne slkhlda camiye gitmek, namaz kllmak suretiyle veya benzeri

,ekillerde ibadet ederdi? 45+-------~P~e~k~i~~·-S~iZ~1~1-v-e-ya-.1=2-y-a'-I-n~d-ay~k-e-n-n-e-s-l~kl~lk~t-a-c-am~iye--g~i~de-r-,-n-am--az-.k~lla-r----------------------------~ veya benzeri ,ekillerde ibadet ederdiniz?

-+-Annesi _Babas. -'-Kendisi 35+------------------------------------------------------------.~~------~--------~

40+-----------------------------------------------------------------~r_------~

HI~ Ibadet V,lda blrden Y,lda blr veya V,lda blrka~ Ayda blr kere Ayda 2-3 kere Hemen Her hafta blr Her hafta

etmazdi az iki kare kare hemen her kare birka; kez

h_

cy

Anne/Baba yok ha'llrlamlyor

Cizejge 28: Cocukken ibadet Ab~kanbgl (Tiirkiye 2009, Diinya 1998) Pekiyi siz 11 veya 12 ya~mdayken ne sjkhkta camiye gider, namaz ktlar veya benzeri

90%

91rlanda ~eKlllerae macer eaeramlZ"f
POIO~:KuZey lrlanda
91lalya
Portekiz
.,o"a~'ABD
Filipinler ~ ~vusturya
• Macalislan
Avustralya .~venya~~g~~~da
Siovaky .... Si ·~canada
"~n.' i 7AIAnn
....
Isvicre
BailAlmanva ORKIYE
GOne~KibriS
C-..k enmhurivati
·.Israil 80%

~70% iii

.. .c

':::60%

.. ."

.. ,.,

~ 50%

.. .c ~ • .c

c 40% •

E

•

.c

ii30% E

· :J:

20%

belirtenlerin bu konuma aniden bir olay, felaket, bir degisim yasayarak gelip gelmedigi soruldugunda %16,1 'lik bir denek kitlesinin bu tiir bir ani kararla hayatim gozden gecirip dine yoneldigi anlasilmaktadir. Ancak, anne ve babasma gore daha yogun bir ibadet davramsi icinde olanlann oram %30'lar mertebesinde artrms oldugundan, bu artism sadece yasanan deprem veya ekonomik kriz gibi felaketler sonrasmda, ya da kisisel olarak yasanan bir olumcul hastahktan veya bir iptiladan kurtulma sonrasmda dine sigmma olarak yorumlanamayacagi gorulmektedir. Burada soz konusu olan degismenin bir toplumsal algilama ile dindarhgm bir giivenilirlik veya kredibilite oll(iisii haline mi geldigi, bir toplumsal dayamsma olgusu mu oldugu, yoksa sirf bir toplumsal baski unsuru (popiiler deyimle mahalle baskisi) olarak mi tezahiir ettigi aynca irdelenmelidir.

C;izelge 29: Inane diinyasmda doniim noktasi ve ozveri (Tiirkiye 2009)

inan!; diinyaslnda bir diiniim noktas] ve iizveri

90

10

89
81

-+-Evet
-+-Haylr
-t-FY/CY


16 ..
.. 8
3_ 3 80

70

60

50

40

30

20

o

Hayatlnlzda phsen vardljjlnlz blr kararla ~nlden dina baOlanmanlzl saglayan blr d6nUm G.~lfllmlz blr)'ll zarfmda, dlnllnanClDlzm blr g6stergesl olarak slgara vaya I;:klyl

noktasl oldu mu? buakmak glbl blr 6zY8r111 davramtta bulundunuz mu?

Dindarhgm bir diger gostergesi olarak deneklerin evlerinde bulundura-bilecekleri kutsal yerlerin resimleri, kutsal yerlerden gelmis olan esyalar, zernzem suyu, gibi dini veya kutsi deger atfedilecek seylerin mevcudiyetini arastrrdigmnzda, hatm sayihr biiyiikliikte bir kitlenin (%43) bu tiir kutsal esyalan evlerinde banndirdiklan anlasilmaktadir, Aynca, deneklerin kutsal veya dinen degerli olarak addettikleri tiirbe, yatir v.b. yerleri ziyaret etmeyi de yilda en az bir kere ve daha fazla yapanlarmm %41 mertebesinde oldugu gOriilmektedir. Bu bulgulann gerek dindarhk

Tablo 3: Evde Dini ic;erikli Resim Bulundurma (Tiirkiye 2009)

Evinizde sizin i!(in dini bir anlann olan kutsal yerler veya din biiyiiklerinin resimleri, zemzem suyu, Kabe'den veya Kudiis'ten gelmi§ bir degerli qya v.b. bulunmakta mldlr?

o

Yllda birden az

Yrlda bir ya da iki ker9

Ytlda birkal' kere

Ayda bir veya daha fazla kere

43

10

20

30 (%)

40

50

Tablo 4: Tiirbe, yanr v.b. ziyareti (Tiirkiye 2009)

HiI'

56

60

36

Dna Etmek

ibadet etmek aym zamanda dua etmeyi de iceren bir davrams oldugundan dogal olarak bundan sonra inceledigimiz konu dua olmustur, Dualarda niyaz edilen, istenilen, yakanlan konular hakkmda sorular yoneltmis oldugumuz deneklerden aldigmnz yamtlar asagida sunulmustur. Dua edilmesine neden olan hususlann felaketlerden korunmaktan, evlenip yuva kurmaya, gelir temin etmekten smavda basanh olmaya kadar uzanabildigini gormekteyiz. Sordugumuz sorular arasmda bir tek tuttugu futbol takimmm kazanmasi icin dua edenlerin kucuk bir azmhk olmasi dismda hemen hemen deneklerin %80 civanna ulasana bir cogunlugunun hemen hemen her ailevi ve kisisel konuda dua etmekte oldugu gorulmektedir. Bunlann icinde felaketlerden korunmak icin dua etmenin en fazla denek tarafmdan basvurulan bir uygulama oldugu dikkat cekicidir. Daha once yapngmuz saptamalardaki kadercilik, hayatm akrsmm bireyin denetmi dismda olmasi gibi sorulara verilen yamtlann da diizeyiyle asagida rapor ettigimiz bulgulann uyum icinde oldugunu gostermektedir (Tablo 5).

Deneklerimizin %8 kadan dualanmn tam olarak kabul edilip edilmedigini bilemedigi halde, %85 civanndaki denegin dualanmn tamamen veya kismen kabul edildigini dii~iindiigu de gorulmektedir (Tablo 6). Daha carpici olan bulgu ise sadece deneklerin % 1 ,3 'iiniin dualannm kabul olmadignu dusunmeleridir. Bu durumda daha once saptamis oldugumuz gibi deneklerin %55'nin hayatlanndan mutlu olduklanm belirtmelerini az bile kabul etmemiz gerekir.

Tablo 5: Dna Etme Nedenleri (Tiirkiye 2009)

Ne nedenlerle dUB etmi,?

Evet, dUB ettim

o Taraflan oldugum futbol taknnm bir ma~1 kazanmasi i~in

""--""'----"--""""'--"""""----"-----"'------""------"'----1 0 Bir smavda basanh olmak i~in

o Allah'm beni ya da ailemi olabilecek herhangi bir felaket karsrsmda korumasi icin

.Allah'ln beni sevdigim ki,iye kavusturmasi

i~in

o Iyi bir e, bulup evlenmek i~in

HaYlr, dua etmedim

Tablo 6: Dualarm Kabul Gormesi (Tfirkiye 2009)

Pekiyi, dualanmzln kabul gordiijjiinii hissediyor musunuz?

.. ------------------ .. ------------ .. ---- ... ~ Evet, dualanmm kabul g6rdOgOnden

kuskum yok.

Dualanmln kabul g6rdOgOnO hissediyorum ama tam da em in degilim.

Tam olarak bilmiyorum.

Kabul g6rmedigini hissediyorum, ama tamamen am in degilim.

Hi~ kabul gOrmedigini hissediyorum.

FY/CY

o

20

70

10

30

40

(%)

50

60

Dini Ho~gorfi

Muslumanlar ve Musluman olmayan dinlerin mensuplan hakkmdaki fikirler incelendiginde diger dinlerin mensuplan hakkmda pek de ho~goriilu olundugunu soylenemeyecegini gosteren bulgulara sahip oldugumuz gorulmektedir. "Asagida sayacagmnz dini gruplar hakkmdaki kisisel tutumunuz ne derece olumlu ya da olumsuzdur?" diye sordugumuzda ahnan yamtlar asagidaki gibidir.

Clzelge 30: Farkh Dinlere Bakis (Tiirkiye 2009)

90.-------------------------------------------------------------------,

70T-------r---------------------------------------------~

Degiliik inan!; gruplanna dair 90rUliler

84

-+- MOslOmanlar

80T-----~------------------------------------------------------------~

60~-------4--------------------------------------------~

-'-Museviler

____ Hristiyanlar

~Hlndular

--lIE- Budlstler

50~--------~------------------------------------------~

~

__._ Herhangi bir dine Inanmayanlar

«okolumlu

Blraz olumlu

Ne olumlu ne olumsuz

Blraz olumsuz

Cokolumsuz

FY/CY

Burada ortaya cikan manzara Miisliimanlara cok biiyiik olcude olumlu (%90), Hiristiyanlara karst bir miktar hosgdrtiltl (29,2), Budist (%18,7), Hindu (%19,4) gibi gorece olarak az bilinen dinlere ve Musevilere (%21,9) karst daha da az olumlu bir tutumdur. Dine inanmayanlara karst ise daha da kii~iik bir azmhkla (13,7) olumlu gorii~ belirtilmektedir. Bu durumda Miisliimanlar dismdaki dinlere ve dine inanmayanlara karst biiyiik bir olumsuz gorii~ ortami bulundugu, Tiirkiye'de sik sik terenniim edilen din ve vicdan ozgiirliigiine saygi ve tarihten gelen dini hosgoru savlanm dogrulamaktan uzak bir gortmtti daha ortaya cikmts bulunmaktadir,

A~kInCI (Transcendental) Olgulara Inane

Dinde yeri olmamakla birlikte metafizik olarak kabul edilebilen bir gerceklikte var olduguna zaman zaman inamlan nazar, fal, biiyii v.b. askmci (transcendental) olgu ve degerlere olan inanclann yaygmhgim smamak icin sorulan sorulara verilen yamtlar asagida gosterilmistir. Deneklerin %35'i civannda bir kitlenin nazara inandigim, ancak, fal, biiyii, yildizlann konumunun insamn gelecegini tayini (ilm-i nucum) gibi dusunce tiirlerine olan inancm ise %10 mertebelerini pek gecmedigi gorulmektedir. Uluslararasi bulgularla karsilastmldigmda Tiirkiye sadece nazara inane konusunda diinya ortalamasma yakm bir konumdadir. Diger tiim folklorlk inanclar konusunda Tiirkiye tum diger iilkelerden cok farkh bir bicimde askmci hicbir inancm

80%

Clzelge 31: Nazar Boncuguna inanma (Turldye 2009, Dunya 1998) Nazar boncuqu bazen kotulOklerden korur

70%

I. Holanda
Fran ....
• lnanda
• Canada
_ Macari.","
YeniZelan~ lURKi'lE.--Fili inlar
r ~ Avu.turya
I.vii'"

Portek~ Ball Almanya
• Siavakya
• .i;ek cumhunyeti
R~ya

•
Bulgan.tan 60%

~

!!'50% C

.. >

40%

30%

20% 20%

30%

50% Dogru (%)

Cizelge 32: Faletya inanma (Turkfye 2009, Dunya 1998)

40%

80%

70%

95%

Bazi faloiler ger~ekten gelecegi gOrOp olacaklan biliyorlar

85%

TORKIYE
t
DOllu Almanya
t
portekiZ;lanaa
+"vuslurya
Irlandlj:r . I
Ball Almanv" u~~·~~rl.
·t ·:~:~cre
+Macaristan
t Yeni Zelanda
Bulgaristan
. l1~sya
4Itslovakya
tCek cumhuriyeti
Letonya 75%

65%

~55%

c

~45%

35%

25%

Cizelge 33: iJfiiriik~iilere inanma (Tiirkiye 2009, Diinya 1998) Bazi i.ifijri.ik~Ulerin ger~kten Tann vergisi gi.i~leri vardir

95%
85%
75%
65%
~ 55%
!!'
C
..
>
45%
35%
25%
15% TORKIYE


Holanda~ogu Almanya
.• ~aB~~~~;7
• .Fransa
""" "monvo.Yeni Zelanda
Avustury:-.
Isviere FiIi~nler
Cek eumhuriyeti. B!9aristan
Rusya Siovakya
• Irlanda
Letonya
• 5% 0%

40% 50%

Dojjru (%)

Clzelge 34: Burelara (iIm-i Niicum'a) inanma (Tiirkiye 2009, Diinya 1998)

10%

20%

30%

60%

70%

80%

90%

Bir lnsarun burcu veya dogdugu zamanki Ylldlzlann konumu onun kaderini belirler

85%

TORKIYE
•
I~and~
Canada • ~Ianda
Dogu Almanya •
Po~kiz Filipinler
•
Yeni Zelanda
Avusturya ....
Macaristan.jransa
BallAI!ll.anya
'iiere
.Slovakya
Cek eumhuriyeti
•
Rusva
•
Bulgaristan 75%

65%

~

!!' C

;!. 55%

45%

kendilerini temsil etmek iizere secmis bulunduklan temsilcilerinin eliyle yapilan yasalann kendi kabul ettikleri dini ilke ve akidelerine uymamalan durumunda yasalara uymamaya egilimli olduklanm gostermektedir. Bu durumda temsili demokrasinin isleyisi ve hatta milli egemenlik acilanndan Tiirkiye'de hala fazla yol almmamis oldugunu dnsundurtecek bir goriintii soz konusudur. Nitekim bir uluslararasi karsilasnrma yapildigmda Tiirkiye'nin diger tum iilkelerin oteainde bir oranda dini inanclan yasama meelisinin kararlanna iistiin goren bir konumda bulundugunu saptamaktayiz, Sadeee Katolik nufusun yogun olarak yasadigr Polonya ve bir olcude de benzer konumda olan Irlanda Tiirkiye'ye bir olcude yaklasan toplumlara sahiptirler. Bu ii9 iilke dismda bu soruya verilen yamtlarda %50'den fazlasi dini inaner yasama mec1isi kararlanna iistiin goren baska bir toplum bulunmamaktadrr.

Burada ciddi bir "sivil itaatsizlik potansiyeli" saptamis oldugumuz gorulmektedir. Bu potansiyelin siyasette doguracagi sonueun aym eiddiyette bir olagandisi siyasal katilma arnsi olmasuu beklemek makul olacaktir,

Tablo 7: Dini Degerlerle Celi~en Yasaya itaat (Tiirkiye 2009, Diinya 1998)

Dini ilkelerinize, akidelerinize uymayan bir kanunun Meclis tarafmdan kabul edildigini dii,iinelim. Bu durumda ...

Kesinlikle kanuna uyanm

III
I 113

113
I
132
I
13!
~,
t
/ / / / / / /' Muhtemelen kanuna uyanm

Muhtemelen kendi dini ilkelerime uygun davranmaya devam eder

Kesinlikle kendi dini ilkelerime uygun davranmaya devam eder

Herhangi bir dini ilkeye inanm!yorum

FY/CY

o

5

10

15

20

25

30

35

(%)

Clzelge 35: Dini AnlaYI~a Uymayan Yasaya itaat (Tiirkiye 2009, Diinya 1998)

Dini ilkelerinize, akidelerinize uymayan bir kanunun Meclis tarafindan kabul edildigini dO~Onelim. Bu

70%

aurumaa nasu aavramr.
TORKIYE
•
Polonya
Irlanda
•
Canada Filip;n
• 4
•
Yeni Zelanda Macari.lan
•
Holanda
Fran.a •
•
Rusya
•
Bulgari.lan
• er

60%

l

~50%

"

i

c c

40%

30%

20% 15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

50%

Ya.aya uyar (%)

Bu amacla once bir dindarhk olc;egi ve olagandisi siyasal katilma olc;egi gelistirerek bu iki olcek arasmdaki iliskiyi incelemek gerekecektir (bak. Tablo 8 -10). Dindarhkla olagandrsi siyasal katilmamn iki tfui.i olan protesto ve bash (represssion) potansiyeli arasmdaki iliskilere bakildigmda dort degisik dindarhk egiliminden ibadete dayah dindarhk ve dort boyutun toplarmm ifade eden "dindarhga genel yonelim" ile protesto potansiyeli arasmda tersine bir iliski oldugu gorulmektedir (Tablo 11). itikat olarak dindarhk ise protesto potansiyelini yiikseltmektedir. Ancak, bu etki ibadete gore daha kiiC;iiktiir. Diger dindarhk tiirlerinin ise protesto potansiyeli ile iliskisi saptanamamisnr, Aym iliski genel dindarhk yonelimi ile bash potansiyeli arasmda mevcut degildir (bak. Tablo 11). Siyasal islam egiliminin ise baski tfui.i olagandisi siyasal katilma iizerinde pozitif etkisi vardir, Bu iliski pozitif olmakla birlikte genel dindarhk egiliminin baski agirhkh olagandisi potansiyeli etkilemesini saglayacak boyutlarda degildir (Tablo 11). Bu bulgular 1990'lann ortasmdan beri arasnrmalanrmzda buldugumuz dindarhk ile olagandisi siyasal katilma arasmdaki iliskinin icerigi ile uyum icerisindedir, Tiirkiye'de dindarhk arttikca olagandisi kanlma egilimi, ozellikle protesto potansiyeli dusmektedir. Tiirkiye'de ozellikle Sunni geleneksellige son derecede duyarh iktidarlarm 1995'ten beri iilkeyi yonetiyor olmasmm da olagan kanlma kanallanm lslamcihk Cereyam dahil dindarhgm yiiksek diizeylere ulastig; cemaat ve kitlelere acik tutmasiyla da bu durumu aciklamak miimkiindiir. Ancak, burada vurgulamamiz gereken husus yukanda gostermis oldugumuz sivil itaatsizlik egiliminin siyasal katilmadaki egilimlerle birleserek cok ciddi

Tablo 8: Dindarbk 61~e2i (Tiirkiye, 2009)2

~ ~Boyut

Siklar

Itikat

Ibadet

Tinsellik

Siyasal Islam

Ibadet etmek dismda bir cami cemaatinin ya

da benzeri bir dini toplulugun yapngi -,049 toplantilara katihyor musunuz?

Dini vecibeleri yerine getirince iv huzuru ve

mutluluk duyanm. ,132

Sorun veya iiziintii dolu zamanlarda dini

vecibeleri yerine getirdioimde huzur, 114

bulurum.

Dinin devlet ve siyaset diizenini

yonlendirmesi zararlhdir. ,015

Son bir yih dusunurseniz, cenazeler dismda -,047 camiye ne kadar sik gidebiliyorsunuz?

Tiirkiye'de Seriata dayah bir din devleti

kurulmasmi ister miydiniz? ,006

imam nikahiyla evlenmek Degum sonrasi cocugun isrmm dini bir

-,083 torenle koymak

Cami veya dini vakiflara bagl~ yapmak Toplam Varyansi aciklama oranlan (%)

Olumden sonra hayat Cennet

Cehennem

Dini mucizeler Olumden sonra dirilme

,776 ,924 ,924 ,624 ,739

-,069

-,067 26

-,058

-,042

-,042

-,058

-,108

-,039

-,059

-,046

,065

,649

,239 ,715 ,765 ,767 15

,017 ,133 ,133 -,004 ,045

,130

,962

,964

,084

-,143

-,036 ,062 ,029 -,067 13

-,064

-,015

-,014

-,026

-,015

,286

,034

,040

-,772

,062

,628 ,138 -,066

-,049

8

Not: Faktor vOzi.imlemesmde kaiser normahzasyonu 1 olarak kabul edilmis, rotasyon yontemi olarak varimax kullamlrmsnr.

Tablo 9: Protesto Potansiyeli (Tiirkiye, 2009)

Siklar

Protesto

Potansiyeli

Toplu dilekceye imza atmak Boykotta yer almak

Yasal bir gosteri veya yiiriiyi.i~te yer almak Resmen ilan edilmeyen grevlerde yer almak

,734 ,869 ,838 ,810

Tablo 10: Baski Potansiyeli (Tiirkiye, 2009)
Bash
Siklar Potansiyeli
Resmen ilan edilmeyen bir grevi kirmak icin ,848
yapilan bir harekette yer almak
Yasal bir gosteri veya yuruyuste yer alanlan ,889
engellemek icin yapilan bir harekette yer almak
Bina veya isyeri isgal edenleri oradan cikartmak ,879
icin yapilan bir harekette yer almak Not: Faktor ~oziimlemesmde kaiser normahzasyonu 1 olarak kabul edilmis, rotasyon yontemi olarak varimax kullamlrmstrr.

Tablo 11: Dindarbk ve Ola2andl$1 Siyasal Kanlma (Tiirkiye, 2009)
Dinsellik Tiirii I istatistik Protesto Potansiyeli Bash Potansiyeli
itikat Pearson Korelasyonu ,092(**) ,016
istatistiksel anlamhhk ,003 ,602
smamasi
N 1061 1068
Muamelat Pearson Korelasyonu -,197(**) -,023
istatistiksel anlamhhk ,000 ,458
smamasi
N 1061 1068
Tinsellik Pearson Korelasyonu ,003 -,050
istatistiksel anlamhhk ,916 ,100
smamasi
N 1061 1068
Siyasal islam Pearson Korelasyonu -,050 ,072(*)
istatistiksel anlamhhk ,106 ,019
smamasi
N 1061 1068
DiNDARLIK Pearson Korelasyonu
(Genel Yonelim) -,077(*) ,010
(itikat+ ... +siyasal
islam)
istatistiksel anlamhhk ,012 ,748
smamasi
N 1061 1068 Tiirban Yasagl Uzerine Gorii~ler

Tiirban yasagi iizerine gorusler 1999 yilmdan beri aym sekilde sorulan sorularla takip edilebilmektedir. ISSP sorulan arasmda sorulan iki sorula da 10 yII arayla gerek devlet memuru kadmlar gerek universite ogrencileri icin siiren yasagm nasil degerlendirildigi zaman icerisinde takip edilebilmektedir. Her iki soru icin de 5-6 puanhk bir dii~ii~e ragmen hem devlet memurlan hem de universite ogrencileri icin devam eden yasaga karst olanlar yasagm devamma destek verenlerden yaklasik iki bucuk ii~ kat daha biiyiik bir kitle oldugu gorunmektedir. Her iki durum icin de gorusulenlerin ucte ikisinden biraz fazla bir grup yasagm kalkmasma destek vermektedir.

1999'dan 2009'a gelindiginde yasagm devamim destekleyen kesim ise %20'nin altmdan yaklasik %25 diizeyine erismistir. Aciktir ki son 10 yilhk donem icerisinde hafif de olsa yasagm devammi isteyen kesimin biiyiidiigu gozlenmektedir,

Cizelae 36· Tiirban Yasaib. ile iIe:ili Goriisler (

.
Devlel memuru kadlnlann islerlerse bllflanm iirlmelerine izin
..
80
74"____ 70
-68 -69
60
~Katlll1llZ
____ KararslZ 50
-.-Katllr 40 ;;
--FY/r:f 30
22 _... 24
17.- 20
10
:: ...
_...
0
1999 2006 2009 Tiirkiye 2009)
Universile iigrencisi klzlann islerlerse bqlanm iirlmelerine izin
verilmelidir 80
76 ._
.l 70
71 -70
60
~KaUI1IlZ
---- KararslZ 50
-.-KaUlr -
40 ~
__ FYlr:f 30
19 "'23 20
16'-
10
:: -:
0
1999 2006 2009 islami hareket icin onemi biiyiik olan yasagm devami ve bunu destekleyen kesimin de artmis olmasi iilkedeki ibadet serbestisi ve dindar kesimin bask! altmda olup olmadigi yonundeki degerlendirmeleri akla getirmektedir. iki degisik sekilde sorulan bu konudaki sorulara son 10 yil icinde dort degisik saha cahsmasmda verilen cevaplara bakildigmda benzer egilimler gozlenmektedir. Ulkede Muslumanhgm geregi olan ibadetleri yerine getiremedigini belirten kesim 2002 genel secimleri oncesi yaklasik secmen yasmdakilerin ucte birini bulurken bu secimler sonrasmda AKP iktidan siiresince yiiriitiilen ve sonuncusunu ISSP 2009 arastirmasi

Cizelge 37: ibadet Serbest mi? Dindarlara Baski Var 1Dl? (Tiirkiye 2009)

ins8liar Miisliimanl.gln geregi alan ibacletlerini serbes~
yerine getirebiliyorlar m.? 90
.p 80
/' ~
70
.... ~
~Eitet II)
~I-Byr 50_
~
0
-+-FY/Cf 40--
"34
31-
- <, 30
_19 20
"- -
14'- 10
.. • • •
0
1999 2002 2006 2009 Tiirkiye'de dindar' insanlara bask. yapllYOl' mu?
90
T7 80
.._
/" ---.71 70
-: II)
~Eifet ______.-ss
50_
~I-Byr ~ ~
-+-FY/Cf .. .... 0
=; 40--
30
"'" 17 --+24 20
~
10
._ • • •

0
1999 2002 2006 2009 Benzer sekilde 2002 ve oncesinde iilkede dindar insanlara baski yapildigim dusunen %40 diizeyinde bir kesim 2006 ve 2009 yillannda sirasiyla %17 ve %24 bulunmustur. 2007 secimleri oncesinde en dusuk diizeyini bulmus olan bu degerlendirme, secimlerden sonra aniden giindeme oturan tiirban konusunu cozmeyi hedefleyen anayasa degisikligi girisiminin Anayasa Mahkemesi karanyla akim kalmasmm ertesinde yeniden yukselmis gibi gerunmektedir. Ancak her haliikarda 2002 diizeyinin oldukca altmda %24 diizeyinde bir kesim AKP iktidannm yedinci yihnm icinde dindar kesimler iizerinde baski oldugu dusuncesindedir.

AKP iktidan 2007 secimlerine yaklasirken laik kesimlerce git gide artan bir sekilde dile getiren Islami kesim tarafmdan yiiriitiilen baskmm da halk kitlelerince nasil degerlendirildigi onem kazanrmstir. 2006 ve 2009 yillannda gerceklestirilen iki saha cahsmasmda sorulan degerlendirmelere gore ise laik kesimden insanlann hayatlanm serbestce yasayamadiklan ya da laik kesimden insanlara baski yapildignn dustmen kesim yalmzca %10 diizeyinde bulunmaktadir, ill degisik sekilde sorulan bu soruya verilen degerlendirmelere gore laik kesimlerin baski altmda oldugu gorii~iiniin destek buldugunu soylemek guctur,

Clzejge 38: Laik Kesim Uzerinde Baski Var 1Dl? (Tiirkiye 2009)

Laik kesimden insanlar haydannl serbes~

r- ~~~==·I~~ar~m~·? ~100

~--------------------~~,~~----+90 ~---;;;79"""I .... -- .................... :::::::"'=-----+ 80

IlJgiin Tiirkiye'de laik kesimden insanlara bask. yapIIllYOI'

r- m~u?~· ~100

~------------------~.~~~---+90 r-----~~----------------~80

Cizelge 39: Baski Ornekleri (Tiirkiye 2009)

[lndar insanlara bask. arnekleri 70
.. 65
/68 ......._____ 60
~ ~
S)

~ l1i'ban-Baiart(ls(l dayatrras.
_ tJactet 1lzgjrl~liU1 engeIlenrrasi 40 .....
......... h!rn-HlIip L.iseleririn staliisu ~
~ O'd.nJn basklsl 30
....... Ilger 11
___ FY/Cf -: 20
11.lL
~ 10
~ 7
2.-- 0
1999 2002 2006 2009 Laikler iizerine baskl ornekleri 40
~Cttunrre
basklsl 35
_1:Jadet basklsl 34
28 30
.........~ 25
kUlanm
20 20~
~~a:je
1lzgjrI@ 15
iizerine bask!
....... Ilger 1 10
10
~O(fFY 5

0
2006 2009 Ancak gerek dindar insanlara baskilara verilen omeklere bakildigmda gerekse de laik kesim uzerine dindar kesimden gelen baskilara verilen orneklere bakrldigmda goze carpan temel konu kadmlann giyim kusarmyla ilgili kisrtlamalardir. Dindar kesim iizerinde AKP iktidan siiresince azalrms gorunen baski degerlendirmeleri icerisinde son 10 yil icerisinde hep baskm verilen omek turban-basortusu yasagi olmustur. ibadet ozgurliikleri iizerindeki kisitlar turban yasag; ile karsilastmldigmda oldukca dii~iik diizeyde kalmaktadir,

2006 yilmdan bu yana takip etmekte oldugumuz laik kesim uzerine islami kesimin baskilanna verilen omeklere bakildigmda ise yine orttmme basktsi on planda yer almaktadir. 2009'a gelindiginde gerek ibadet baskisi gerekse de ifade ozgiirliigu iizerinde hissedilen baskilar da on plana cikmaktadrr. Ancak laik kesim uzerine islami kesimin baskilanna verilen orneklere bakihrken unutulmamahdir ki bu tur bir baski degerlendirmesini yapan kesim 2006' dan bu yana pek degismeden ve %10'un hemen altmda kalan bir cesamettedir. Bu elbette var oldugu dusunulen soz konusu sorunun onemsiz oldugu sonucuna bizi goturemez. Aciktir ki burada soz konusu olan bir vatandasm insan hakkidir, Gerek laik kesim gerek lslami kesimden olanlann karst karsiya olduklan bir takim sorunlar mevcuttur. Arasnrmalanrmzm saptayabildigi kadan ile bu sorunlann ciddiyeti ve degisik kesimlerim maruz kaldiklan baskilann derecesi degil sadece sokaktaki adamm gozunden bu baskmm ne derece yaygm olduguna dair bir degerlendirmedir. Burada soz konusu olan, bu degerlendirmelerin dogasi geregi bir kesimin digeri uzerindeki baskismdan bahsedildiginden dolayi mevcut degerlendirmeleri yapanlar ornegin Islami kesimden

Sonue: Yaygm Dindarhk, Duragan Siyasal islam, i~levsel Siyasal Kanlma

Tiirkiye'de dindarhk yaygm bir olgudur. Bu olgunun icerigi sadece bir iman, itikat veya ilahi cagnya yonelik bir felsefi icerikte degildir. Dindarhgm tek bir tiirii ve anlami oldugunu soylemek pek zordur. Cok boyutlu bir sekilde irdelenmedigi siirece dindarhgm tatmin edici bir sekilde anlasihp c;oziimlenmesi miimkiin olmayacaknr. Bu karmasrkhgi goz ardr etmeksizin yaklasilabildigi siirece dindarhk konusunda iiretilecek olan arastmnalar Tiirkiye'nin yirmi birinci yuzyildaki toplumsal evrimi hakkmda gecerli ve guvenilir bulgulara yol acabilecektir,

Tiirkiye dindarhk konusunda pek cok acidan ISSP iilkeleri icinde farkh bir konumda bulunmaktadir, Tiirkiye burada sunulan cozumlemelerde niifusunun cok biiyiik cogunlugu Miisliiman olan tek iilkedir. Degisik dindarhk gorunumlerine bakildigmda gene Ide Tiirkiye Akdeniz kiiltiiriindeki iilkelere benzerlik gostermekte ve bunlar icinden ozellik1e Portekiz'le bir cok bakimdan benzerlik iceren bir goruntu cizmektedir. Aynca, Sili, Irlanda, Polonya, Filipinler, Slovakya gibi Katolik agirhkh nufusa sahip iilkeler ile Rusya ve Giiney Kibns gibi Ortodox Hristiyan niifusa sahip iilkelerle bir cok baktmdan benzerlikler gostermektedir. Ancak, dindarhgm her tezahiirii acismdan Tiirkiye'ye oldukca benzeyen bir iilke ISSP'nin 1990'lardaki verileri arasmda mevcut degildir.

ISSP iilkeleri ile karsilastmldgmda Tiirkiye'deki dindarhk diizeyi hemen hemen her boyutta sitematik olarak daha yiiksek cikmaktadrr. Tiirkiye'deki dindarhgm icerigini ISSP verilerinden ayrran en temel bulgu Tiirkiye'de din inancmm icerginde farkh dinlerde dogrular olabilecegine yonelik bir kanaat tasnnayan bir yapist olmasidir. Bu icerikteki dini inamsm yaygm olmasmm farkh olana yonelik tutumlar iizerinde de onemli etki yapabilecegini dusunmekteyiz.

Bu baglamdan olarak, Tiirkiye' de dindarhgm hosgoru kaynagi olduguna dair bir genel kanaat bulunmaktadir. Oysa, hosgoru olctunune yonelik tutumlar aynca olc;iildiigiinde, ilginc bir bicimde dindarhk ile hosgorunun ters bir iliski icinde oldugu gozlenmektedir. Ornegin kendisinden farkh bir dine mensup olan veya din hakktndaki gorusleri kendinden farkh olan birisinin secimlerde kendi tuttugu partiden aday olmasma, aym nitelikteki bir kisinin goruslerini toplannlar yapmak, ya da kitaplar yaymlamak yoluyla anlanmma karst olma gerusulenlerin neredeyse yansi ve iizerinde bir cogunlukca benimsenmektedir. Dindarhk yaygm hosgoru getirir denmekte, ancak somut konulara ait sorulara geldigimizde bu yaygm hosgorunun izine rastlanmamaktadrr.

Tiirkiye'deki Allah tasavvuru Anadolu tasavvuf geleneginden pek de uzak olmayan bir icerikte Allah'i yargictan cok sevgiliye, padisahtan cok arkadasa, evin efendisinden cok hayat arkadasma ancak anneden cok da babaya yakm bir bicimde ifade edilmektedir. Tiirkiye bu ozellikleri ile de Allah'a olan inancm yaygm kabuluyle de ISSP iilkelerinin cogundan

yakm bir konumda bulunmaktadir,

Dinin ilke veya akidesi olarak gordiigii hususlann Mec1is'in yapngi bir kanunla celismesi durumunda kendi dini inancim uygulama egiliminde olacaklann toplumun ucte ikisi diizeyinde oldugunu saptarms bulunuyoruz. Bunu laikligin iilkede ulastigr kabuliin bir smm olarak da yorumlamak, aym zamanda dini gerekcelerle "sivil itaatsizlik" potansiyeli olarak da gormek miimkiindiir. Aym olgu ulusal egemenlik ve temsili demokrasinin dayandigi temeller hakkmda da bir ipucu olarak algilanabilir. Bu daha onceki arasnrmalanrmzda saptamis bulundugumuz anomik (kuralsizhk) tutumlarla burada saptanan "sivil itaatsizlik" izlenimi veren goruntii uyum icindedir. ISSP iilkeleriyle karsilastmldigmda Tiirkiye, Polonya ve irlanda'ya benzer bir gortmtu vermektedir. Ancak, sivil itaatsizlik omegiymis gibi gozuken bu tutumun olagandisr siyasal katilmanm iki tiirii olan protesto ve bask! potansiyeli ile iliskisi saptanamarmsnr, Bu olgunun daha aynntih arastmlmasi ileride yapilacak cahsmalann konusu olmahdir.

Tiirban yasagi acismdan bakildigmda, bu sonuc ile uyumlu sekilde yasagm agrrhkh olarak desteklenmedigi gozlenmektedir. Dort secmenden birisinin 1999'dan 2009'a kadar sistematik olarak bu uygulamalan dindarlara yapilan bask! olarak algrladigi gorulmektedir. Ancak, bu algilamanm olagandisi siyasal katilmaya anlamh bir etkide bulundugunu destekleyan bir veri de soz konusu degildir.

Son yillarda yaptigmuz arastirmalar laikler iizerinde de, daha az yaygm olmakla birlikte, baski yapildigi algilamasma isaret etmektedir. Bu baskmm icerigi ise oncelikle ibadete zorlama ve sonra da kadmlann giyinmesi veya ortunmesiyle ilgiliymis gibi gorunmektedir. Kamusal yasannda din ve laiklik konusunun baskm simgesel aracmm kadmm giyim kusami ve kadmm toplumdaki rolii imis gibi gortmmektedir.

Yaygm olarak kabul goren dindarhgi vurgulayan tutumlann siyasal iktidarda lslamcihk Cereyam'ndan kismen de olsa turemis bir partinin bulundugu bir donemde verilmis olan yamtlardan olustugunu yadsryamayiz. Aym arastirmanm Islamcihk Cereyam'ndan esinlenen bir partinin tek basma iktidarda olmadigi bir zaman kesitinde tekrarlanmasi buradaki bulgulann zamamn ruhunun ne olcude iiriinii oldugunu da gesterecektir. Bugiin icin bu konunun icerigi hakkmda daha fazla bilgi verebilmemiz maalesef olanaksizdir.

Yaygm dindarhgm protesto veya bask! potansiyellerini, yani olagandisi siyasal kanlmayi azaltan bir etkiye sahip oldugunu da bir kez daha saptamis bulunuyoruz. Son on bes yildir yapilan arastirmalarda da dindarhgi yiiksek olan gruplarda olagan kanlmaya egilim duyma olgusunun yiiksek oldugunu da saptamis bulunuyoruz. Bu arasnrmanm bulgulan da bir istisna teskil etmemistir. Dindarlann olagan siyasal kanlma kanallanm kullanarak etkili olabildikleri siirece bu konuda bir degisiklik olmamasim dogal karsilamak gerekir. Bu asamada Tiirkiye' de 2009'da koktenci, fanatik, terorizme egilim gosteren dindar cemaatlerin kural olmaktan cok