SONLU ELEMANLAR METODUNUN

MÜHENDİSLİKTE UYGULAMALARI

Doç. Dr. M. A. Sahir ARIKAN

Makina Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi
CAD/CAM Merkezi Uzmanı
Orta Doğu Teknik Üniversitesi
 SONLU ELEMANLAR METODU'NUN
MÜHENDİSLİKTE UYGULAMALARI

Doç. Dr. M. A. Sahir ARKAN

Maldna Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi
CAD/CAM Merkezi Uzmanı
Orta Doğu Teknik Üniversitesi

1. Giriş

Sonlu elemanlar metodu, günümüzde karmaşık mühendislik problemlerinin hassas

olarak çözülmesinde etkin olarak kullanılan bir sayısal metoddur. ilk defa 1956 yılında uçak
gövdelerinin gerilme analizi için geliştirilmiş olan bu metodun, daha sonraki on yıl içerisinde
uygulamalı bilimler ve mühendislik problemlerinin çözümünde de basan île kullanılabileceği
anlaşılmıştır. Daha sonraki yıllarda ise sonlu elemanlar metodu ve çözüm teknikleri hızlı
gelişmeler kaydetmiş ve günümüzde bir çok pratik problemin çözümü için kullanılan en iyi
roetodlardan birisi olmuştur. Metodun değişik mühendislik alanîan için bu kadar popüler
olmasının ana nedenlerinden birisi genel bir bilgisayar programının yalnız giriş verilerini
değiştirerek herhangi bir özel problemin çözümü için kuHamîabilmesidir.

Sonlu elemanlar metodundaki temel düşünce, karmaşık bir probleme, problemi basite
indirgeyerek bir çözüm bulmaktır. Esas problemin daha basit bir probleme indirgenmiş olması
nedeni ile kesin sonuç yerine yaklaşık bir sonuç elde edilmekte, ancak bu sonucun çözüm için
daha fazla çaba harcayarak iyileştirilmesi ve kesin sonuca çok yaklaşılması, hatta kesin sonuca
ulaşılması mümkün olmaktadır. Elde bulunan konvansiyonel matematiksel araçlann kesin
sonucu, hatta yaîdaşık bir sonucu dahi bulmakta yetersiz kalması durumunda ise sonlu
elemanlar metodu kullanılabilecek tek metod olmaktadır.

Sonlu elemanlar metodunda, çözüm bölgesi, çok sayıda, basit, küçük, birbirine bağlı,
sonlu eleman adı verilen alt bölgelere ayrılmaktadır. Bu metodun, freze tezgahı gibi karmaşık
bir geometrik şekli modellemek için nasıl kullanılabileceği Şekil 1.1'de verilmiştir. Böyle bir
tezgahm çalışması esnasında oluşacak olan deplasmanlan, gerilmeleri, vb. kesin olarak bulmak
hemen hemen imkansız olduğundan, tezgah şekilde görülen parçalara ayrılarak modellenmiştir.
 Şekil 1.1. Freze Tezgahının Sonlu Elemanlar ile Modellenmesi

Metoda sonlu elemanlar isminin verilmesi yeni ise de, sonlu elemanlar düşüncesi
gerçekte günümüzden birkaç yüzyıl önce kullanılmıştır. îlk matematikçiler bir dairenin
çevresini, Şekil 1.2'de görüldüğü gibi, daireyi çokgene indirgeyerek (problemi basitleştirerek)
hesaplamışlardır. Günümüzün deyimi ile bu çokgenin her kenan bir sonlu elemandır. Bu basit
çözümün incelenmesi sonucunda genel sonlu eleman uygulamaîan için de geçerli olan iki
özellik ortaya çıkmaktadır.

- Dairenin dışındaki ve içindeki çokgenlerin çevreleri, dairenin çevresinin üst

ve alt sınırlandır.

- Çokgenin kenar sayısının artırılması ile, bu yöntemle bulunacak olan yaklaşık çözüm
yukandan veya aşağıdan gerçek çözüme ulaşacaktır.

Şekil 1.2. Dairenin Çevresinin Sonlu Elemanlar Yaklaşımı ile Bulunması

2
2. Sonlu Elemanlar Mefodu'nun Uygulama Aîanfarı

Sonlu elemanlar metodu, yapısal mekanik problemlerinin yanınısıra, ısı iletimi,

akışkanlar mekaniği, elektrik ve manyetik alanlar ile ilgili mühendislik problemlerinin çözümü
için de basan ile kullanılmaktadır. Metodun bu kadar çok uygulama alanı bulmasının
nedenlerinden birisi, değişik mühendislik problemlerinin arasındaki benzerliklerdir. Bu
benzerlikler aşağıdaki problemler için verilmiş olan difransiyel denklemlerden de anlaşılabilir.
Sonlu elemanlar metodu'nun bazı uygulama alanîan Tablo 2.1 'de, bazı uygulama örnekleri ise
Tablo 2.2'de verilmiştir.

Tek Bovutlu Isı İletimi

a „ A
9T N
. . aT

k - Isı iletim katsayısı,

A - Kesit alanı,
T - Sıcaklık,
q - Birim zamanda birim hacim başına enerji üretimi,
c - özgül ısı,
P - Yoğunluk.

Tek Boyutlu Akış

K
dx dx dx

P - Yoğunluk,
A - Kesit alam,
$ - Potansiyel fonksiyonu,
u - Akış hızı.

Eksenel Yük Altındaki Çubuk

^— (A E v— ) = 0
dx dx

A - Kesit alanı,
E - Elasîisite modülü,
u - Eksenel deplasman.

3
 Tablo 2.1. Sonlu Elemanlar Metodu'nun Uygulama Alanîan

UvculamaAlanı DeneeProblemleri
jicwcinc rj uujcmıcn

- İnşaat - Çerçevelerin, - Doğal frekanslar - Gerilme dalgalannm

Mühendisliği levhalann, çaülann, - Stabilité analizi ilerlemesi
duvarlann, yapıîann, - Yapıîann periyodik
köprülerin, kinşlerin, olmayan yüklere
makaslann vs. ve cevabı
öngerilimli beton
elemanîann statik
analizi

- Uçak - Gövdenin, kanatlann, - Doğal frekanslar - Yapıların gelişigüzel

Mühendisliği kanatçıkların statik - Stabilité analizi yüklere cevabı
analizi - Yapıların periyodik
- Roketlerin, füzelerin olmayan yüklere
statik analizi cevabı

- Isı îletimi - Sürekli rejim için - Roket çıkışlannda,

katı ve akışkanlarda içten yanmalı
sıcaklık dağılımı motorlarda, türbin
kanatlarında;
kanatçıklarda ve
binalarda ısı akışı

- Jeomekanik Hafriyatların, istinad Baraj gövdesi ile - Zamana bağlı toprak

duvarlarının, yeraltı göletin ve toprak ile ve yapı etkileşimi
boşluklarının, kaya ve yapıların etkileşiminin problemleri
toprak yapıların incelenmesi, doğal - Toprak ve kayalarda
etkileşiminin analizi frekanslann sızıntı problemleri
Toprakta, tepelerde bulunması - Toprak ve kayalarda
baraj gövdelerinde gerilme dalgalarının
ve maîdna temellerinde ilerlemesi
gerilme analizi problemleri •

4
 Tablo 2.1. Sonlu Elemanlar Metodu'nun Uygulama Alanlan (Devamı)

Uygulama Alanı Dense Problemleri özdeger Problemleri İlerleme Problemleri

Hidrolik ve Hidrolik yapıların ve Sığ havuzlann, Kararsız akış ve

Su Kaynaklan barajlann analizi
Mühendisliği, - Potansiyel, serbest
Hidrodinamik yüzey, sınır tabakası
ve viskoz akışlar ile
transonik aerodinamik
problemlerin çözümü
göllerin, limanîann dalga ilerlemesi
doğal periyotlannın analizi
bulunması Gözenekli yapılarda
Sıvılann rijit ve sızıntı
esnek kaplardaki Gaz dinamiği
hareketleri Magnetohidrodinamik
akışlar

Nükleer - Nükleer basınçlı Yapılann doğal Yapılann dinamik

Mühendislik kapların ve yapıların frekanslan yüklere cevabı
analizi Yapıların stabilité Reaktör parçalannda
- Reaktör parçalannda analizi kararsız sıcaklık
sürekli rejim için dağılımı
sıcaklık dağılımı Reaktör yapılarının
ısıl ve viskoelastik
analizi

Biyomedikal - Kemiklerde, dişlerde, - Kafatasının darbe

Mühendislik gözlerde, vs. gerilme analizi
analizi - Anatomik yapılann
- Doğal yapılar ve dinamiği
protezler için yük
taşıma kapasitesi
analizi
- Kalp kapakçıklannın
mekaniği

Mekanik - Basınçlı kaplann, Makina Dinamik yük altında

Tasarım pistonların, kompozit
malzemenin, dişlilerin,
vs. gerilme analizi
- Gerilme konsantrasyonu
problemleri
elemanlarının, takım çatlak ve kırılma
tezgahlarının, mekaniği problemleri
dişlilerin vs. doğal
frekanslan ve
stabilité problemleri

5
 Tablo 2.2. Sonlu Elemanlar Metodu için Uygulama Örnekleri

1. Hidrolik ve Su Kaynaklan YcraJtı sulannı taşıyan geçirimli katmanların analizi,

Mühendisliği Göllerde su dolaşımının analizi ve termal analiz,
Haliçlerde, nehirlerde ve denizlerde geî-git sonucu
oluşan yayılma ve dağılmanın analizi,
KanallardaJd akışların analizi.

2. Toprak Mekaniği Yamaçlar, kazılar ve setler için gerilme analizi,

Temellerin yük taşıma ve oturma analizi.

3. Kaya Mekaniği Yamaçlar ve kazılar için gerilme analizi,

Tünellerin, madenlerin, kuyulann, oyuklann ve sondaj
deliklerinin analizi,
Eklem, çatlak, kınk, katman gibi jeolojik özelliklerin
analizi.

4. Hidroelastisite Sıvıların elastik kaplardaki hareketleri,

Baraj gövdesi ile göletin etkileşiminin analizi.

5. Magnetohidrodinamik Kanal ve borularda magnetohidrodinamik akışlann

analizi.

6. Elektrik ve Manyetik Alanlar - Elektrik ve manyetik alanlann analizi.

7. Biyomekanik - Alyuvarların ve plasmanın kılcal damarlardaki

hareketlerinin incelenmesi,
- Eklemlerde yağlama analizi,
- Kalbin gerilme analizi,
- Kemiklerin gerilme analizi,
- Başın analizi.

8. Temas Problemleri - Elastik çarpmanın analizi.

9. Nükleer Mühendislik - Beton reaktör gövdelerinin analizi,

* Ç°k graplu nötron yayılması probleminin çözümü.

îO.Korozyon - Yerel korozyon hücrelerinin analizi.

6
 Tablo 2.2. Sonlu Elemanlar Metodu için Uygulama Örnekleri (Devarru)

11 .Kompozit Malzemeler - Katmanlı ahşap sistemlerin analizi,

- Sandviç kabukların analizi,
- İnce tabakalı levhalann analizi.

12. Mekanizma - Mekanizmaların deplasman ve gerilme analizi,

- Dişlilerin gerilme analizi.

13. Otomotiv
- Araç gövdelerinin analizi.

14. Kırılma Mekaniği - Gerilme yoğunluğu faktörlerinin bulunması,

- Çatlak ilerlemesinin analizi.

- Kaldırma özelliğine sahip yüzeylerde yük dağılımı,

15.Aeroelastisite
aynlma ve kanat hareklerinin analizi.

- Akış hesaplan,
16. Türbomakinaîar
- Rotor kanatçıklarında sıcaklık dağılımı.

- Eşanjörlerde sıcaklık dağılımının analizi.

H.Eşanjör

- Torna tezgahı, fireze tezgahı, radyal matkap, vb.'nin

yapısal analizi.
18. Takım Tezgahlan

- Soğuk ve sıcak haddeleme, ekstürüzyon, derin çekme,

vb. gibi işlemlerin analizi.
19. Metal Biçimlendirme

- Katılaşmanın analizi.

20. Döküm

3. Sonlu Elemanlar Metodu'nun Modelleme ve Çözüm Basamakları

Sonlu elemanlar metodu'nda katı, sıvı veya gaz gibi gerçek cisimler veya kontinyum,
birbirine bağlanmış, sonlu eleman adı verilen alt bölümler ile tarif edilmektedir. Bu elemanlar
birbirlerine düğüm noktası adı verilen özel noktalardan bağlanmışlardır. Düğüm noktalan
genellikle elemanlann birbirine bağlandıklan yerler olan eleman sınırlannda bulunmaktadır.
Kontinyumun içerisindeki deplasman, gerilme, sıcaklık, basınç, hız vs. gibi değişkenlerin

7
gerçekte nasıl değiştiği bilinemediğinden, bunlann basit fonksiyonlar ile yaklaşık olarak ifade
edilebildikleri varsayılmaktadır. Bu yaklaşık fonksiyonlar, değişkenlerin düğüm noktalanndaki
değerleri cinsinden ifade edilmektedir. Sistem için denge denklemleri vs. gibi yeni denklemler
yazıldığı zaman, bilinmeyenleri değişkenlerin düğüm noktalanndaki değerleri olan ve ortak
çözülmeleri gereken yeni denklemler ortaya çıkmaktadır. Genellikle matris denklemleri
şeklinde olan bu denklemlerin çözülmesi ile de değişkenlerin düğüm noktalanndaki değerleri
elde edilmektedir. Yaklaşık fonksiyonlann, değişkenlerin düğüm noktalanndaki değerleri
cinsinden ifade edilmiş oîmalan nedeni ile de, bu fonksiyonlann eleman içerisindeki ve sonuç
olarak ta bütün kontinyum içerisindeki değerleri bulunmakta, ve istenilen sonuçlar elde edilmiş
olmaktadır.

Genel bir kontinyum problernininin sonlu elemanlar metodu ile çözümü daima belirli
basamaklardan oluşan bir yöntem ile elde edilmektedir. Bu yöntem bir statik yapı probleminin
çözümü için aşağıdaki basamaklardan oluşmaktadır. Bunlardan 1,4 ve 5. basamaklar sonlu
elemanlar programının kullanıcısı tarafından, diğerleri ise program tarafından yerine
getirilmektedir.

I . Y a p ı n ı n veya çözüm bölgesinin elemanlara ayrılması

Sonlu elemanlar metodunda ilk basamak, yapıyı veya çözüm bölgesini alt bölümlere
yani sonlu elemanlara ayırmaktır. Bu ayırımda uygun sonlu elemanlar kullanılmalı, elemanlann
cinsi, sayısı ve düzeni tesbit edilmelidir. Bazı sonlu eleman örnekleri Şekil 3.1'de, bir ankastre
kutu kirişin modelinin sonlu elemanlar yöntemi ile çözüm için hazırlanması Şekil 3.2'de
verilmiştir. Basit geometriler veya az sayıda eleman için manuel olarak yapılabilecek bu
modelleme işleminin, karmaşık geometriler veya çok sayıda eleman için bu şekilde
yapılabilmesi imkansız hale gelmekte, ve bu iş için ilk işlemci ("preprocessor") adı verilen
programlar kullanılmaktadır.

2 . H e r elemanın özelliklerinin formüle edilmesi,

Eleman katılık matrislerinin ve yük vektörlerinin bulunması

Karmaşık bîr yapının herhangi bir yük altındaki deplasmanının kesin olarak tahmin
edilmesi imkansız olduğundan, bir eleman için, bilinmeyen çözümü yaklaşık olarak ifade
edilebilecek uygun bir deplasman modeli seçilmelidir. Bu model hesaplamalar açısından basit
olmalı, ancak bazı yakınsama gereklerini de yerine getirmelidir. Çoğunlukla bu model bir
poîinom şeklinde olmaktadır. Denge denklemleri veya varyasyonel prensipler ve yaklaşık
deplasman modeli kullanılarak eleman katılık matrisleri ve yük vektörleri bulunmalıdır.

S
Giriş Verisi

Düğüm Noktalarının Koordinatları

Düğüm Noktalarının Serbestlikleri
Eleman Bağlantıları
Yükler (Kuvvet ve/veya Moment)
Malzeme Özellikleri

Veri Hazırlama

Manuel
Özel bir Geometri İçin Yazılmış Ek İşlemciler
Kaü Cisim Modelini Kullanarak Veri Hazırlayan İlk İşlemciler

Çıktı

Deplasmanlar
Birim Uzamalar
Gerilmeler

Çıktı'nın Değerlendirilmesi

Manuel
Son İşlemciler

Şekil 3.2. Kutu Kirişin Modelinin Sonlu Elemanlar Yöntemi ile Çözüm için Hazırlanması

10
 3.Vapının veya çözüm bölgesinin sonlu elemanlar modeli'inin elde
edilebilmesi için elemanların birleştirilmesi

Yapının çok sayıda elemandan oluşmuş olması nedeni ile, her bir eleman için bulunmuş
olan katılık matrisleri, yük vektörleri ve denge denklemleri uygun bir şekilde birleştirilmeli ve
genel denge denklemleri elde edilmelidir.

4.Bilinen yüklerin (kuvvet ve/veya moment) uygulanması

§. Yapının nasıl desteklendiğinin belirtilmesi

Düğüm noktalan için bilinen deplasman değerleri (genellikle sıfır) belirtilmelidir.

6.Bilinmeyen düğüm noktası deplasmanlarının bulunması

Genel denge denklemleri problemin sınır şartlan uygulanarak düzeltilmeli ve daha sonra
düğüm noktalannın deplasmanlan çözülmelidir.

7.Eleman gerilme ve birim uzamalarının hesaplanması

Düğüm noktalannın deplasmanlan ile katı hal mekaniği ve yapısal mekaniğin gerekli
denklemleri kullanılarak eleman birim uzamalan ve gerilmeleri hesaplanmalıdır.

Bir sonlu elemanlar programının çıktısı, yukanda hesaplanan değişkenlerin düğüm

noktalanndaki veA'eya elemanlardaki değerlerinden oluşmaktadır. Bu değerlerin anlaşılmasının
ve değerlendirilmesinin basit geometriler veya az sayıda eleman için kolay olmasına karşılık,
karmaşık geometriler veya çok sayıda eleman için bu iş zorlaşmakta, ve sonuçlar kullanıcıya
kolay anlaşılabilir bir şekilde, örneğin grafik yöntemler ile son işlemci ("postprocessor") adı
verilen bilgisayar programlan kullanılarak verilmektedir.

Ortasında delik bulunan levha için değişik elemanlar modelleri ve elde edilen sonuçlar
Şekil 3.3'te verilmiştir.

11
4. Sonlu Elemanlar Program Paketleri

Özel problemlerin çözümü için genel bir programın kullanılabiliyor olması, sonlu
elemanlar metodunun güçlü ve çok amaçlı bir araç olmasına neden olmuş ve çok sayıda genel
amaçlı sonlu elemanlar program paketi geliştirilmiştir. Bu paketlerden bazıları oldukça genel
amaçlı olup, değişik mühendislik alanlarındaki problemlerin çözümü için çok az veya hiç bir
değişikliğe gerek duyulmadan kullanılabilmektedir. Bu paketlerden günümüzde yaygın olarak
kullanılanlar ve kullanılma alanları Tablo 4.1'de verilmiştir. Bu paketlerden birisi olan
NASTRAN ("National Aeronautics and Space Administration Structural Analysis"), yaklaşık
150 000 satırdan oluşmakta ve bir uçak veya otomobil gövdesinin komple çözümü için
kolaylıkla kullanılabilmektedir.

Süperbilgisayarîann gelişmesi, sonlu elemanlar teknolojisinin de gelişmesine neden

olmuş, bu tip bilgisayarların özelliklerinden tümüyle yararlanabilmek için paralel sayısal
algoritmalar, programlama stratejileri ve programlama dilleri geliştirilmiştir. Günümüzde düşük
fiyatlı mikrobilgisayarların yaygınlaşması ile de bir çok sonlu elemanlar program paketi
mikrobilgisayarlar üzerinde de çalışabilecek şekilde adapte edilmiş veya geliştirilmiştir. Ucuz
olmalarına, kolay kullanılabiliyor olmalarına karşılık, daha büyük sistemler ile kıyaslandığında,
mikrobilgisayarların düşük hesaplama hızlan, sınırlı bilgi depolama kapasiteleri ve genellikle
aynı anda tek iş yapabiliyor olmaları gibi dezavantajları da bulunmaktadır. Mikrobilgisayarlar
için adapte edilmiş veya geliştirilmiş olan sonlu elemanlar program paketleri Tablo 4.2'de
verilmiştir.

13