DİFERANSİYEL DENKLEMLER VE UYGULAMALARI

1.Giriş
Matematikte karşılaşılan problemlerin çoğu şu biçime indirgenebilir: f(x)=b biçimindeki
bağıntı göz önüne alındığında f,bir E kümesinin bir F kümesi içinde belirli bir
gönderimi(uygulaması),b’de f’nin belli bir öğesidir. İşte böyle bir bağıntıya, denklem adı
verilir.E’nin x öğesi verilmemiştir;buna bilinmeyen denir. E’nin, f(x)=b bağıntısını sağlayan
her x o öğesine denklemin çözümü adı verilir. Çözümlerin belirlenmesi denklemin çözümü
demektir. Buradan diferansiyel denklem kavramına geçersek;
Fizik, mühendislik, kimya, astronomi, biyoloji, tıp, psikoloji, sosyal
bilimler ve ekonomi gibi dallardaki belli problemleri temsil etmek için bir matematiksel
model gerekli olur. Bu matematiksel modeller, içinde değişkenleri ve türevleri bulunduran bir
denklemi ve bu denklemi bazı koşullarda sağlayan bir bilinmeyen fonksiyonu bulmak için
kaynak oluşturur. Buradaki bütün durumlar birbirleri ile bağlantılı olarak değişirler. Örneğin
düşen bir cismin hızı mesafe ile, fırlatılan bir roketin izleyeceği yol hızı ve ateşleme anındaki
açısı ile değişmektedir. Matematikte birbirine bağlı olarak değişen bu büyüklüklere
değişkenler yani bağımlı ve bağımsız değişkenler; bir değişkenin diğer bir değişkene göre
değişme oranına (kabaca) türev; bağımlı değişken, bağımsız değişken ve türevleri arasındaki
bağıntıya da diferansiyel denklem adı verilir.
Fizik ve mühendislikteki birçok dalda karşılaşılan problemlerin diferansiyel denklemlerle
ilgisi vardır. Bunlardan bazılar roket ve uyduların hareketi, bir elektrik devresindeki akım
veya elektrik yükü, bir tel veya zarın titreşimi, iletken bir çubuktaki ısı akımı, radyoaktif bir
maddenin parçalanması, kimyasal reaksiyonların belirlenmesi, belirli bir geometrik özellikteki
eğrilerin bulunması gibi... Bir başka deyişle, bu tür problemlerin matematiksel modeli
karşımıza diferansiyel denklemler olarak çıkar. Örneğin, radyum’un halihazırdaki miktarına
göre belli bir oranda parçalandığı (deneylerden) varsayılmaktadır ve bu matematiksel olarak
ds
= ks
dt
diferansiyel denklemi ile ifade edilmektedir. Bu denklemi, 100 mg bir parça için çözerek ve
deneyden bulunan sonuçları kullanarak,
s =100 e −0.041 t
denklemi bulunur.
Bu bize, bundan 20 yüzyıl sonra
 100 e −0.041 ( 20 ) = 44 .0 mg

bırakacağını ve 20 yüzyıl önce bırakılan birikintinin

100 e 0.82 = 227 .0 mg

olduğunu açıklar. Genel olarak, belirtilen herhangi bir zamandaki bağıntılarda tanımlanabilir.
Newton yerçekimi kanununu tasarlayıp dünyanın, yörüngesinin birinde güneş olan yaklaşık
bir elips çevresince güneş etrafında hareket ettiğini göstermek için ilgili diferansiyel
denklemler sistemini çözdü. Uydular, uyduların yörüngeleri ve ilgili yöntemleri öğrenmek
için halen aynı teorileri kullanırız. 1865’lerde Maxwell bir elektrik akımı ve karşı gelen
manyetik alan arasındaki bir bağıntıyı tasarlayıp bağıntıyı bir kısmi diferansiyel denklem
sistemi olarak ifade etti. Bunları çözüp sonuçlarından radyo dalgalarını tahmin etti.
Diferansiyel denklemler genellikle radyo, radar, televizyon ve elektrik teorisinin gelişiminde
önemli bir rol oynadı. Benzer düşünceler hemen hemen bilimin her dalına uygulanmaktadır.
1.1.Diferansiyel Denklemlerin Tarihsel Gelişimi
Diferansiyel denklemler konusunda yapılan ilk çalışmalar, 17. yüzyılın ikinci
yarısında, diferansiyel ve integral hesabın keşfinden (ortaya çıkmasından) hemen sonra,
İngiliz matematikçi Newton (1642-1727) ve Alman matematikçi Leibniz (1641-1716) ile
başlar.
Daha sonraları, matematik tarihinde büyük isim yapmış olan, İsviçreli matematikçilerden
Bernouilli kardeşlerin, 18. yüzyılda da, Euler, Clairaut, Lagrance, D'Alembert. Charbit,
Monge, Laplace ile 19. yüzyılda da, Chrystal, Cauchy, Jacobi, Ampere, Darboux, Picard ,
Fusch ve F.G. Frobenius, diferansiyel denklemler teorisini, bugünkü ileri seviyeye getiren
matematikçilerdir.
Belli tip diferansiyel denklemlerin, belli şartlar altında bir çözümlerinin mevcut
olmasının ispatı, diferansiyel denklemler teorisinde varlık teoremi konusunu teşkil
etmekte olup, bu da, ilk olarak 1820 ile 1830 yılları arasında, Fransız matematikçi A.L.
Cauchy tarafından tesis edilmiş ve daha sonra gelenler tarafından geliştirilmiştir.

1.1.2Newton ve Diferansiyel Denklem

İngiliz matematikçi Newton (1642-1727), diferansiyel denklemler üzerindeki
çalışmalarına 1665 yılında başlamıştır. 1671 yılında yayınladığı bir makale ile,
diferansiyel denklemleri 3 ayrı sınıfta göstermiştir. Bunlar:
Birinci Sınıf Diferansiyel Denklemler: Bu sınıfa ayırdıkları, dy/dx tipinde olanlardır.
Burada y, x'in bir fonksiyonudur veya bunun tersi de söz konusudur.
İkinci Sınıf Diferansiyel Denklemler: Bu sınıfa ayırdıkları, (dy/dx) = f(x,y) tipinde
olanlardır.
Üçüncü Sınıf Diferansiyel Denklemler: Bu sınıftaki diferansiyel denklemler ise, kısmi
diferansiyel tipinde olanlardır.
1.1.3.Leibniz ve Diferansiyel Denklem
Alman filozof ve matematikçi Leibniz (1646-1716), diferansiyel denklemler üzerine
çalışmalarına 1673 yılında başlamıştır. Bu konudaki çalışmalarını, 1684 ile 1686 yılları
arasında yazdığı Aklaerudilorum adında bir eseri ile ortaya koymuştur.
Leibniz'in bu eseri, yayınlandığı yıllarda Almanya'da gereken ilgiyi görmemiştir. Fakat,
İsviçre'de, Jaques ve Jean Bernouilli kardeşler tarafından, ilgiyle incelenmiştir. 1690
yılında,Jaques Bernouilli bu konuda önemli bir eser yayınlanmıştır. Yine aynı yıllarda;
Leibniz ve Bernouilli kardeşler tarafından, diferansiyel üzerinde önemli araştırmalar
yapmışlardır. Yeni çözüm yolları geliştirmişlerdir. Leibniz 1691 yılında; f (x,y) = f (x.g
(y)) şeklinde olan diferansiyel denklemin çözümünü yapmıştır.

1.1.4.Euler ve Diferansiyel Denklem

Alman matematikçi Leonard Euler (1707-1783), 1728 yılında, diferansiyel
denklemler üzerinde geniş çalışmalar yapmıştır. Diferansiyel denklemlerin derecesini
düşürme yöntemlerini geliştirmiştir. Seri çözümleri:
(1-x4)-1/2dx + (1-y4)1/2dy = 0
şeklinde olan Abel'in teoreminin cebirsel çözümünü bulmuştur. Bu çözüm, eliptik
fonksiyonlarda önemli rol oynamıştır.

1.1.4.1.Euler'in Denklemi
ai’ler sabit olmak üzere, denklemin genel şekli:
a0xnyn + a1xn-1yn-1 + ... + an-1 xy + an = q(x)
olan bu denklem, y'ye ve türevlerine göre lineerdir, fakat katsayılar değişkendir.

2.Genel Kavramlar ve Tanımlar

Tanım 1. Bir veya daha çok bağımlı değişken, bir veya daha çok bağımsız değişken ve
bağımlı değişkenlerin bağımsız değişkenlere göre türevlerini veya diferansiyellerini içeren bir
bağıntıya diferansiyel denklem denir.
Tanım 2.Bir fonksiyon veya denklemin diferensiyelini bulmak için yapılan işleme
diferensiyel alma denir.
Tanım 3.Değişenlerin sonsuz küçük farklardaki artma değerlerini bulmaya yarayan
hesaba diferansiyel hesap denir.

Örnek1.
dy
= sin x , y ′ = sin x veya sin xdx −dy = 0 (1)
dx
ifadeleri, bir diferansiyel denklemin değişik formlardaki yazılışıdır. Birinci ve ikinci denklem
y bağımlı, x bağımsız değişkenli türev formundaki diferansiyel denklem; üçüncü denklem ise

diferansiyel formdaki diferansiyel denklemdir. (1) denklemi, x bağımlı, y bağımsız değişkenli

olarak
dx dx
= cos ecx , dy sin x =1 , sin xdx −dy = 0
dy

şeklinde yazılabilir.
Örnek2.
5
 d 2s  ds
 2  − x +s =0
 dx  dx

diferansiyel denkleminde s bağımlı değişken, x bağımsız değişken;

∂s  ∂2 s ∂2 s 
= a 2  2 + 2 
∂t  ∂x ∂y 

diferansiyel denkleminde ise s bağımlı değişken, x,y ve t bağımsız değişken olup a ise belli
bir sabittir.
Tanım4. Bir veya daha çok bağımlı değişken, bir tek bağımsız değişken ve bağımlı
değişkenin (veya değişkenlerin) bir tek bağımsız değişkene göre türevlerini veya
diferansiyellerini içeren bir diferansiyel denkleme adi diferansiyel denklem denir. Kısaca bir
diferansiyel denklemde bir tek bağımsız değişken varsa denkleme adi diferansiyel denklem
denir.
Genel olarak y bağımlı, x bağımsız değişkenli bir adi diferansiyel denklem, (n + 2)
bilinmeyenli
F ( x, y , y ′, y ′′,  , y ( n ) ) = 0 (2)
şeklinde bir fonksiyon olarak tanımlanır.
Örnek3.
Adi diferansiyel denklemlere örnek olarak;
2
a) y ′ = cosx + x , b) y ′′ + k 2 y = x,

c) v ′′ + vt + (v ′) 2 = 0 , d) v ′′′ + v ′′ + 3v = cos 2t ,
denklemlerini verebiliriz.
şeklinde bir fonksiyon olarak tanımlanır.
Tanım5. Bir veya daha çok bağımlı değişkenin birden çok bağımsız değişkene göre
kısmi türevleri ile beraber bağımlı ve bağımsız değişkenleri içeren diferansiyel denkleme
kısmi diferansiyel denklem denir. Kısaca bir diferansiyel denklemde birden çok bağımsız
değişken varsa denkleme kısmi diferansiyel denklem denir.
Genel olarak u bağımlı, x ve y bağımsız değişkenli bir kısmi diferansiyel denklem,
F ( x, y, u , u x , u y , u xx , u xy , u yy , ) = 0 (3)
şeklinde bir fonksiyon olarak tanımlanır.

Örnek 4.
Kısmi diferansiyel denklemlere örnek olarak,

a) u x + u y = 0, b) u x x + u x y + 5 = c.u,

c) v s + vt = v, d) u t = cu x + u
denklemleri örnek verilebilir.
Örnek 5.
d3y dy d 2s
3
− y2 + y = tan x , ( x 3 − y 3 )dx + 3 xy 2 dy = 0 , + as = nt denklemleri adi
dx dx dt 2
diferansiyel denklemler,
∂2 u ∂2 u ∂2 u ∂2 u ∂u ∂f ∂f
+ = 0 , − + =0 , x +y = nf
∂x 2
∂y 2
∂x 2
∂x∂y ∂y ∂x ∂y

denklemleri ise kısmi diferansiyel denklemlerdir.

Tanım6. Bir diferansiyel denklem içinde bulunan en yüksek mertebeli türevin
mertebesine diferansiyel denklemin mertebesi; en yüksek mertebeli türevin derecesine de
diferansiyel denklemin derecesi denir. Diferansiyel denklemin derecesi hesaplanırken,
denklem türevlerine göre polinom olarak yazılmalıdır.
Örnek 6.
4
d2y  dy 
2
+ 3 x  − 3 y = 0 ; 2. mertebe ve 1. dereceden
dx  dx 
4
d2y dy
 2  + 3 − 5 xy = x + 1 ; 2. mertebe ve 4. dereceden
 dx  dx

∂2 u ∂2 u ∂u
− + =0 ; 2. mertebe ve 1. dereceden
∂x 2
∂x∂y ∂y

y ′′′ − 3( y ′′) + y ′ − 4 y = sin x ; 3. mertebe ve 1. dereceden

3

( y ′′) 3 + ( y ′) 5 − 4 y = 4 x + 1 ; 2. mertebe ve 3. dereceden

( ( y′′ ) )
2
3
5
= (1 − y′) ; 3. mertebe ve 6. dereceden
(1 + ( y ′′) )
2
3
2
= ky ′′′ ; 3. mertebe ve 2. dereceden

Türevlere göre cebrik bir adi diferansiyel denklemin derecesi, en yüksek mertebeli
türevin cebrik derecesidir. Fakat bir diferansiyel denklem bir dereceye sahip olmayabilir.
Örneğin
 dy  dy
cos   = + 3x − 5
 dx  dx
diferansiyel denklemi hiçbir dereceye sahip değildir.

3.Diferansiyel Denklemlerin Sınıflandırılması

1. Bir diferansiyel denklem, içinde bulunan bağımsız değişkenlerin sayısına göre önce ikiye
ayrılır.
a) Adi türevli diferansiyel denklemler (bağımsız değişken sayısı bir tek
ise)
b) Kısmi türevli diferansiyel denklemler (bağımsız değişken sayısı
birden fazla ise)
2. Diferansiyel denklemler, denklemde bulunan en yüksek mertebeli türevin mertebe ve
derecesine göre sınıflandırılabilir.
3. Denklemde bulunan bağımlı değişken ve türevlerinin lineerlik koşullarını sağlamasına göre
a) Lineer (doğrusal) diferansiyel denklemler
b) Lineer olmayan (nonlinear) diferansiyel denklemler şeklinde
sınıflandırılabilir.
4. Bağımlı değişkenler ve türevlerinin katsayılarının cinsine göre
a) Sabit katsayılı diferansiyel denklemler
b) Değişken katsayılı diferansiyel denklemler olarak sınıflandırılabilir.
5. Diferansiyel denklemler, yapısına göre homojen ve homojen olmayan olarak da
sınıflandırılabilir.
4.Birinci Mertebeden Adi Diferansiyel Denklemler

Tanım 7. Bağımsız değişken x, bilinmeyen fonksiyon y(x) ve bilinmeyen fonksiyonun

bağımsız değişkene göre türevi olan y ′(x ) i içeren,
F (x , y , y ′) =0
ifadesine birinci mertebeden adi diferansiyel denklem denir.
 Tanım 8. (a,b) aralığında sürekli türeve sahip y =ϕ(x) fonksiyonu her x∈(a,b) için
(x , ϕ(x), ϕ' (x)) ∈G , F ( x, ϕ(x), ϕ' (x)) ≡ 0 koşullarını sağlarsa y =ϕ(x)
fonksiyonuna F (x , y , y ′) =0 denkleminin çözümü denir.
F (x , y , y ′) =0 adi diferansiyel denkleminin çözümünün grafiğine diferansiyel
denklemin integral eğrisi denir.
F (x , y , y ′) =0 denklemi y′ ye göre açık formda yazılırsa,
y′ = f ( x , y)
diferansiyel denklemi bulunur. Bu denkleme birinci mertebeden açık diferansiyel denklem
denir.
Bu kısımda, y′ = f ( x , y) denklemi için diferansiyel denklemler teorisinin genel
kavramları verilip, daha sonra bu tip denklemlerin bazı çeşitleri incelenecektir.
f ( x, y ) fonksiyonu xy düzleminin herhangi bir D bölgesinde tanımlı bir
fonksiyon olsun. Eğer (a,b) aralığında diferansiyellenebilir bir y =ϕ(x) fonksiyonu,
a) (x , ϕ(x)) ∈D , x ∈(a , b)

b) ϕ′(x) = f(x , ϕ(x)) , x ∈(a , b)

koşullarını sağlarsa , y =ϕ(x) fonksiyonuna y′ = f ( x , y) denkleminin (a,b)
aralığındaki çözümü denir.
x
Örnek 7. y = 1 − x
2
fonksiyonu y′ = − denkleminin (-1,1) aralığındaki
y
çözümüdür.
x
Çözüm: y = 1−x2 ⇒ y′ = − dir. y ve y′ nin bu ifadelerini denklemde
1− x 2
yerine yazarsak,
x x
− =− , x ∈( −1,1)
1− x 2
1− x2
x
elde ederiz. Bu ise, y = 1 −x 2 fonksiyonunun y′ = − y denkleminin ( −1,1) aralığında
çözümü olduğunu gösterir.
(6) diferansiyel denkleminin [a,b] aralığındaki çözümü benzer şekilde tanımlanabilir.
Bazı hallerde, diferansiyel denklemin çözümünü kapalı fonksiyon veya parametrik
biçimde bulmak daha faydalı olur. Eğer
φ (x,y) = 0
eşitliğinden kapalı fonksiyon gibi tanımlanan y =ϕ(x) fonksiyonu y′ = f ( x , y)
denkleminin çözümü ise, φ (x,y) = 0 ifadesine y′ = f ( x , y) denkleminin kapalı
formdaki çözümü denir.
φ (x,y) = 0 eşitliğinin ne zaman y′ = f ( x , y) denkleminin çözümü olduğunu
belirtmek için, φ ( x, y ) fonksiyonunda y yi x in fonksiyonu gibi düşünüp türevini bulursak,
φ
bu türev x + φ y . y ′ olur. Burada y ′ nün yerine f ( x, y ) yazdığımızda φx + φy . f ( x, y ) = 0
özdeşlik gibi sağlanırsa, φ (x,y) = 0 eşitliği y′ = f ( x , y) denkleminin kapalı şekildeki
çözümü olur.
 x
Örnek 8. x + y = 1 fonksiyonu
2 2
y′ = − denkleminin kapalı formdaki çözümüdür.
y

Çözüm: Gerçekten φ( x, y ) = x 2 + y 2 −1 dir. Bu fonksiyonun türevi 2 x + 2 yy′ dir. Burada

x
y′ nün yerine − yazarsak,
y

 x
2 x + 2 y.
− y 
 = 2x − 2x = 0
 
x
olur. Böylece x 2 + y 2 −1 = 0 ifadesi y′ = − y diferansiyel denkleminin kapalı formdaki
çözümüdür.
Parametrik formda,
x = ϕ(t) , y = ψ(t) , t ∈ (α , β) (*)
fonksiyonu verilmiş olsun ve her bir t ∈(α , β) için,
a) (ϕ(t) , ψ(t)) ∈D
b) x ′ = ϕ ′(t) , y ′ = ψ ′(t) , (ϕ ′(t) ≠ 0) sonlu türevler mevcut
ψ′(t)
c) = f( ϕ(t) , ψ(t))
ϕ′(t)
olur.
Bu takdirde (*) fonksiyonuna y′ = f ( x , y) denkleminin (α , β) aralığındaki
parametrik formdaki çözümü denir.
x
Örnek 9. x = cost , y = sint fonksiyonu y′ = −
y
denkleminin [0,2π] aralığında
parametrik formdaki çözümüdür.
Tanım 9. D0 ⊂ D ile y′ = f ( x , y) denkleminin bir tek çözüme sahip olduğu
bölgeyi gösterelim. Yani D0 bölgesinin her bir noktasından y′ = f ( x , y) denkleminin
bir tek integral eğrisi geçer. Keyfi c sabitine bağlı
y =ϕ( x, c )

eğriler ailesi verilsin.

a) Her bir ( x, y ) ∈ D0 için y =ϕ( x, c ) denklemi c’ye göre çözülebilirse, yani
c =ψ( x, y )

şeklinde ise,
b) ( x, y ) ∈D için c sabitinin c =ψ( x, y ) ile tanımlanan her bir değerinde
y =ϕ( x, c ) ifadesi (6) denkleminin çözümü ise, bu takdirde y =ϕ( x, c ) ailesine
y′ = f ( x , y) denkleminin genel çözümü denir.
Genel çözüm
ϕ( x, y , c ) = 0 veya ψ( x, y ) = c
kapalı şekilde verilebilir. Çözüm ϕ( x, y , c ) = 0 şeklinde verildiğinde, ona denklemin genel
integrali , ψ( x, y ) = c şeklinde verildiğinde ise, ψ( x, y ) ye onun integrali denir.
Tanım 10. y =ϕ(x) fonksiyonu (a,b) aralığında y′ = f ( x , y) denkleminin çözümü
olsun. Eğer her bir x∈(a,b) için y′ = f ( x , y) denkleminin (x , ϕ(x)) noktasından geçen
integral eğrisi tek ise, y =ϕ (x) ′
çözümüne y = f ( x , y) denkleminin özel çözümü
denir.
5.Birinci Mertebeden Adi Diferansiyel Denklemlerin Çözüm Yöntemleri

5.1.Değişkenlere ayrılabilir denklemler:

A(y)dy+B(x)dx =0 şeklindedir

∫ A( y )dy + ∫ B ( y ) dy = c biçiminde çözümlenir.

5.2.Homojen diferansiyel denklemler:

F(tx,ty) =Tf(x,y) şeklindedir.

dy dv
y=vx , dy =xdv+vdx veya =x +v
dx dx
biçiminde çözümlenir.

5.3. Homojen biçime dönüşebilen denklemler:

 a1 x + b1 y + c1 
y′ =f 
 a 2 x +b2 y + c 2 
 olmak üzere
 

a1h + b1k +c1 = 0

x = X+h dx=dX
a2h + b2k +c2 = 0

h ve k bulunur.
y = Y+h dy=dY

işleme devam edilerek denklem homojen hale dönüştürülür.

5.4. Tam diferansiyel denklemler:

M(x,y)dx + N(x,y)dy =0 denkleminde eğer

My = Nx oluyorsa denklem tam diferansiyel denklemdir.

 5.5. Birinci basamaktan lineer denklemler:

dy
A(x) +b(x)y = c(x) lineer denklemin genel halidir. Her taraf a(x) ‘le bölünürse
dx
c( x )
dy b( x) c( x) b( x )
+ = olur. P(x) = , Q(x) = a ( x )
dx a ( x) a ( x) a( x)

dy
denirse denklem + p ( x ) y = Q ( x)
dx
dλ
= e∫
p ( x ) dx
ve λ. y = ∫λ.Q ( x ) dx +c bağıntıları yardımıyla denklem çözülür.
λ

5.6. İntegral çarpanı:

Eğer bir diferansiyel denklem tam diferansiyel denklem değilse λ = λ (x,y) gibi bir integral
çarpanıyla çarpılarak tam diferansiyel denklem yapılabilir.

5.6.1.İntegral çarpanıyla ilgili özel durumlar:

dλ My − Nx
1- = dx λ = λ ( x)
λ N

dλ My − Nx
2- = dx λ = λ ( y)
λ −M

dλ My − Nx
3- λ = yN − xM dx = f (u ) u =x.y

dλ My − Nx
4- λ = xM + yN (−x )du = f (u )
2
u = y/x
5-Denklemin λ = x α. y β biçiminde bir integral çarpanı
olabilir.

1
6-Eğer denklem y f(x,y) dx + x g(x,y) dy =0 biçiminde yazılabiliyorsa, λ = xM − yN olur.

Bazı denklemler ydx-xdy, ydx+xdy vs. gibi terimler içeriyorsa denklem

x 2 , y 2 , x. y , x 2 + y 2
ifadelerle bölünerek tam diferansiyel denklem yapılabilir.

y xdy − ydx

• d  =
x x2

x ydx − xdy

• d  y  =
  y2
  y xdy − ydx
• d  ln  =
 x xy

ydx + xdy
• d ( ln xy ) = xy

 y xdy − ydx
• d  arctan x  = x 2 + y 2
 

5.7. Bernolli diferansiyel denklemi:

dy
+ p ( x) y = q ( x ) y n denklemin genel halidir.
dx

n〉 0 olduğunda y(x) = 0 belirgin çözümdür.

Belirgin olmayan çözümü bulmak için her iki
y n ’e böler p(x)katsayısına ‘u’ der ve x ‘e göre türev alınarak denklem lineer denkleme
dönüştürülür.

5.8. Riccati diferansiyel denklemi:

dy
+ p ( x ) y 2 + q ( x) y = r ( x) denklemin genel halidir.
dx

*p(x)= 0 için denklem lineer,

r(x)= 0 için denklem n=2 Bernolli’ye dönüşür.

1
* y = y1 ( x ) riccati denkleminin bir çözümü ise denklem y = y1 ( x) + dönüşümü ile
u
lineere çevrilir.

* y = y1 ( x ) ve y = y 2 ( x) denklemin iki özel

y − y1 ( x ) − p ( x ) [ y ( x ) − y ( x ) ] dx
= ce ∫
1 2
çözümü ise
y − y 2 ( x)
ile çözülür.

1 1 du
*y= ⋅ ⋅ değişken değiştirmesi yapılırsa
p ( x) u dx
denklem II basamaktan lineer denkleme dönüşür.
* a1 , a 2 , a3 .... reel sabitler olmak üzere y ' + a1 y 2 + a 2 y + a3 = 0 (özel riccati) denklemi
dy
verilirse ∫
a1 y + a 2 y + a3 ∫
2
+ dx = 0 olur.

5.9.Clairaut denklemi:

y = xp + h( p )

h(p)’nin ikinci türevi sıfırdan farklıysa aykırı çözüm vardır.

5.10. Lagrange denklemi:

y = xg ( p ) + h( p )

her iki tarafın x’e göre türevini alırsak;

dx g ′( p ) h ′( p )
− x= olur.
dp p − g ( p ) p − g ( p)
6.Birinci ve Yüksek Mertebeden Diferansiyel Denklemlerin Uygulamaları
Birinci Mertebeden Diferansiyel denklemlerin birçok uygulaması vardır.Şimdi bunları
örneklerle inceleyelim.
6.1Hız Problemlerine uygulamalar
Genel olarak hız denildiği zaman birim zamanda gidilen yol akla gelir. Bunun dışında hız, bir
fiziksel büyüklükte birim zaman içinde meydana gelen değişme olarak tarif edilir. Örneğin,
bir radyoaktif elementin miktarı zamana bağlı olarak azalır ve birim zaman içinde meydana
gelen azalma miktarına bu radyoaktif elementin bozunma hızı denir. Herhangi bir cismin
büyüme hızı, bir kimyasal reaksiyonun hızı, difüzyon hızı hep aynı şekilde tarif edilir. öyle
ise, zamana bağlı olarak değişik değerler alan bir fiziksel büyüklük Q(t) ile gösterilirse, bir dt
zaman aralığında Q’da meydana gelen değişme dQ olur ve bu durumda Q’nün değişme hızı ,
dQ/dt şeklinde tarif edilir. bu nedenle uygulamada karşılaşılan bazı hız problemlerini, birinci
dereceden bir adi diferansiyel denklemin çözümü olarak kolayca çözümleyebiliriz.
Örnek 10. Bir radyoaktif element olan toryum–234(Th234) izotopu β-ışınları neşrederek
Pa234’ye dönüşmektedir. Bu izotopun bozunma hızı, elementin mevcut miktarı ile doğru
orantılıdır. Ayrıca, 100 miligram Th–234 izotopundan bir hafta içinde geriye 82,04 miligram
kaldığı bilindiğine göre , (a) herhangi bir t anında geriye ne kadar Th–234 kaldığını ve (b)
mevcut miktarın yarıya inmesi için ne kadar zaman geçmesi gerektiğini bulunuz.
Problemin çözümünü veren diferansiyel denklem, bir başlangıç – değer problemi
olarak ,
dQ
=kQ, Q(0)=100
dt
Q(7)=82,04

Şeklinde yazılır.Burada t zamanı “gün” cinsinden ve herhangi bir anda maddenin mevcut
miktarı Q(t) ise “miligram” cinsinden ifade edilmiştir. k katsayısına gelince bu problemde,
zaman geçtikçe madde miktarı azaldığından k katsayısı bir negatif sayıdır.
Diferansiyel denklemin çözümü,
Q=cekt (5)
dir. burada başlangıç şartlarından ilki uygulanırsa c=100 bulunur. Bu değer yukarıdaki
denklemde yerine konursa ve ikinci başlangıç şartı fonksiyona uygulanırsa
82,04=100.e7k

ln 0,8204
k= = -0,0283-1
7
elde edilir. k nın bu değeri denklemde yerine konulursa
Q(t)=100.e-0,0283t (6)
olur. herhangi bir t anında geriye kaç miligram Th-234 kaldığı denklem yardımıyla kolayca
bulunur.
bir radyoaktif elementin miktarını yarıya inmesi için geçen zamana o elementin yarı
ömrü denir ve T ile gösterilir. bu durumda denklem (6)’da
50=100e-0,0283T
şeklinde yazılır. Buradan ,

ln 2
T= 0,0283 =24,5 gün bulunur.

Örnek 11. Newton’un soğuma kanununa göre, soğuyan bir cismin sıcaklığındaki değişme
hızı, cisme ve dış ortamın sıcaklıkları arasındaki fark ile orantılıdır. Buna göre, zamana bağlı
olarak cismin sıcaklığını veren ifadeyi bulunuz.
Herhangi bir anda cismin sıcaklığını T ile ve dış ortamın sabit kabul edilen sıcaklığını da Td
ile gösterelim. O zaman, cismin sıcaklığını zamanın fonksiyonu olarak veren diferansiyel
denklem,

dT
= -k(T-Td) (7)
dt

olur. Burada k pozitif bir katsayıdır. Denklem (79’yi yeniden düzenlenirse,

dT
+ kT = kT d (8)
dt

yazılır.
T(0) = T0 başlangıç koşulu kullanılarak denklem (8) çözülürse,

T=Td+(T0-Td)e-kt

elde edilir.
6.2Kimya Ve Kimyasal Karışımlara Uygulamalar
Diferansiyel denklemlerin kimya ve kimyasal olaylarda birçok uygulaması vardır.Şimdi
bunları örneklerle inceleyelim.
Örnek 12. A ve B gibi iki kimyasal madde reaksiyona girerek diğer bir C maddesi
belirlenmektedir. C nin belirme hız A ve B nin o andaki miktarlarının çarpımı ile orantılı
olarak değişmektedir. Olay esnasında B nin her poundu için A dan 2 ıb. gerekmektedir.
Başlangıçta 10 ıb. Ave 20 ıb. B varsa 20 dakika sonra 6 ıb. C belirmektedir. Herhangi bir anda
C nin miktarını bulunuz.
Matematiksel bağıntı:t saatte beliren C miktarı x poundu olsun.Bu taktirde belirme hızı dx/dt
dir.x pound C meydana gelmesi için 2x/3 ıb. A ve x/3 ıb. B’ye gerek vardır.Buna göre x

2x
x
pound C nin belirlendiği t anında 10- 3 pound A ve 20- pound B mevcuttur.Bu nedenle
3

dx  2 x  x dx  2 x  x
∞10 −  20 −  veya = K 10 −  20 − 
dt  3  3 dt  3  3 
dir. Burada K orantı değişmezidir. Bu denklem k diğer bir değişmez olmak üzere
dx
= k (15 − x )( 60 − x)
dt
olarak da yazılabilir.İki koşul mevcuttur.Başlangıçta hiç C olmadığından t=0 iken x=0 dır.
Diğer taraftan t=1/3 için x=6 dır.Gerçekten biri k yı belirlemek için diğeri diferansiyel
denklem çözümünde çıkan keyfi değişmezi bulmak için iki koşul gereklidir.Böylece. tam
kuruluş ,
dx
= k (15 − x )( 60 − x); t=0 iken x=0, t=1/3 iken x=6 dir.
dt
Çözüm= Değişkenlere ayırarak,

dx
∫ (15 − x)( 60 − x) = ∫ kdt = kt + c1

bulunur.

dx 1  1 1  1 ( 60 − x )
∫ (15 − x)( 60 − x) = ∫ 45 15 − x − 60 − x dx = 45 ln (15 − x)

dir. Böylece gösterilebilir ki,

60 − x
= ce 45 kt
15 − x
dir.t=0 için x_0 olduğundan c=4 dür.Buna göre
60 − x
= 4.e 45 kt
15 − x
3
ve t=1/3 iken x=6 olduğundan e15 k = ve
2
 3t
60 − x
= 4(.e15 k ) = 4 
3t 3
15 − x 2
bulunur. buradan

  2  3t 
15 1 −   
x=   3  
3t
12
1−  
43

dir. t → ∞ iken x=15 ıb.dir

Örnek 13. Bir A maddesi, kimyasal reaksiyon sonucu başka bir maddeye dönüşmektedir. t=0
anında mevcut madde miktarı 60 kg olsun. Bu madde miktarının üçte biri 20 dakika içinde
diğer maddeye dönüşmektedir. Herhangi bir t anında A maddesinden geriye ne kadar
kaldığını bulunuz.
Çözüm: Herhangi bir t anında maddenin miktarı Q = Q( t ) olsun. A maddesi zamanla
azaldığından ve azalma hızı mevcut madde miktarı ile orantılı olduğundan
dQ
= −kQ (1)
dt
olur. Burada k, orantı sabitidir.

Bu diferansiyel denklemin çözümü

Q( t ) = ce −kt (2) dir.
t=0 anında madde miktarı Q( 0 ) = 60 olduğundan, (2)’da t=0 yazılırsa, c=60 bulunur. c nin bu
değeri (2)’da yerine konulursa,
Q( t ) =60 e −kt

bulunur. Problemin şartına göre mevcut madde miktarının üçte biri 20 dakika sonra diğer
maddeye dönüşmektedir , yani Q( 20 ) = 20 kg dır. Bunu yukarıdaki denklemde dikkate
alırsak, k parametresini bulmak için
20 = 60 e −20 k
bulunur. Buradan
 1

−k  1  20
e = 
3 

elde edilir. Böylece, madde miktarını zamanın fonksiyonu olarak veren ifade
t
 1  20
Q( t ) = 60  
3 

olur.
Örnek 14.Bir kimyevi madde, suda erimemiş miktar ve doymuş eriyik ile o anındaki
konsantrasyon farkının çarpımı ile doğru orantılı olarak çözülmektedir.100 gr doymuş eriyikle
50 gr kimyevi maddenin çözüldüğü bilinmektedir.30 gr madde 100 gr su ile karıştırıldığında
iki saatte 10 gr eriyorsa, 5 saatte ne kadar madde çözülmüş olur?
Çözüm= x, t saat sonunda erimemiş kimyevi maddenin miktarını göstersin.Bu anda eriyiğin

30 − x 50
hakiki konsantrasyonu ve doymuş eriyiğinki ise dür.Böylece
100 100
dx  50 30 − x 
= kx  − 
dt  100 100 

dx  x + 20 
= kx 
dt  100 
dx dx k
− = dt
dt x + 20 5
yazılabilir. Bu diferansiyel denklem t=0 için x=30 ve t=2 için x=30–10=20
Sınırları arasında entegre edilirse,
20 20 2
dx dx k
∫30 x − 30∫ x + 20 = 5 ∫0 dt
5 5
k = Ln = −0.46
2 6
bulunur.
t=0 için x=30 ve t=5 için x=20 sınırları için tekrar integral alınırsa,
x x x
dx dx k
∫30 x − 30∫ x + 20 = 5 ∫0 dt
5x
k = Ln = −0.46
3( x + 20 )

Buradan,
x 3
= .e −0.46 = 0.38 ve x=12
x + 20 5
Bulunur.Böylece 5 saat sonra çözülme miktarı
30-12=18 gr’dır.

6.3Biyolojik Uygulama

Örnek 15.Bir bakteri kültüründe, bakteri artış hızı mevcut bakteri miktarına orantılıdır.Eğer
her dört saatte iki misli olduğu biliniyorsa,12 saat sonunda 4.10 4 adet varsa,başlangıçta kaç
bakteri mevcut idi?
Çözüm=.x, t anındaki bakteri sayısını göstersin. Böylece muhakeme ile
dx dx
= kx veya = k .dt
dt x
Diferansiyel denklemi elde edilir.Bu diferansiyel denklem integre edilerek,
Lnx=kt+LnC veya x = C.e kt
bulunur.
t=0 da x= x 0 farz edilerek C= x 0 ve x = x0 .e kt
yazılır.
4k
t=4 iken x=2 x 0 yani 2 x 0 = x 0 .e ve e 4 k = 2
dır.
t=12 iken x= x 0 .e
12 k
= x 0 ( e 4 k ) = x 0 .2 3 = 8 x 0

bulunur.Yani sayının 8 misli elde edilir.

10 4
t=3 iken x= 10 4 olduğundan 10 4 = C .e 3k ve C = 4.
e 3k
olup,
10 4
t=5 iken x=4. 10 4 oluğuna göre de 4. 10 4 = C.e 5 k ve C = 4.
e 5k
dır.Burada C’nin değerleri eşitlenerek,
10 4 4.10 4
= 5k ve e 2 k = 4 olup e k = 2
e 3k e
dır.Böylece C’nin ilk değeri
10 4 k 10 4
x0 = =
e 3k 8
bakteri bulunur.
Örnek 16. Deneylerden bilindiği üzere yeteri kadar yem olduğunda , bakterilerin artması
yemlerin miktarına bağlıdır. Bakterilerin başlangıç miktarı Q0 ise , ne kadar zaman sonra
bakterilerin miktarı m defa artar.
Çözüm: Bakterilerin t anındaki miktarı Q(t ) olsun. O zaman bakterilerin değişme
hızı , o anda mevcut bakterilerin miktarı ile orantılı olduğundan ;
dQ
= kQ
dt
şeklinde yazılır. Bu denklem değişkenlerine ayrılabilen diferansiyel denklemdir ve bunun
genel çözümü
Q ( t ) = ce kt

olarak bulunur. Bakterilerin başlangıç miktarı Q0 olduğundan Q( 0 ) = Q0 olur. Bu başlangıç

koşulundan yararlanılırsa , c = Q0 , yani

Q( t ) = Q0 e kt (167)

bulunur. Bakterilerin m defa artma zamanını t 1 ile gösterelim. Koşula göre Q( t1 ) = mQ 0 dır.
O zaman (167)’den
mQ0 = Q0 e kt1
ve buradan ,
ln m
t1 =
k
elde edilir.
6.4.Nüfüs artışına uygulamalar

Örnek 17.Belli bir bölgenin nüfusunu göz önüne alalım. Bu bölgeden dışarıya veya
dışarıdan bu bölgeye herhangi bir insan göçü olmadığını kabul edelim. Bir t zamanda bu
bölgedeki insanların sayısı N, doğum oranı k ve ölüm oranı m olsun. Birim zamanda nüfus
değişimi nüfus sayısı ile orantılı olduğundan;
dN
= ( k − m) N (165)
dt
yazılır. Eğer t=0 anında nüfus sayımını N 0 ile gösterirsek problem başlangıç değer
problemine dönüşür. Yani N (t ) fonksiyonu (165) ile birlikte başlangıç koşulunu da
sağlamalıdır. Böylece,
N ( t ) = N 0 e ( k −m ) t

olur. Görüldüğü gibi k>m ise nüfus artar , k<m ise nüfus azalır.
 Örnek 18. Isparta ilinin nüfusu 20 yılda iki katına çıkmıştır. Bu ilin nüfusu kaç yılda
dört katına ulaşacağını hesaplayınız.
Çözüm: Artış hızını ilde yaşayanlarla orantılı olduğundan
dN
= kN (166)
dt
yazılır. t=0 anında ilde yaşayanların sayısı N 0 olsun. O zaman
N ( t ) = N 0 e kt

olur. Problemin şartına göre ilin nüfusu 20 yılda iki katına çıkmıştır , yani N ( 20 ) = 2 N 0 dır.
Bunu (166) denkleminde dikkate alırsak,
2 N 0 = N 0 e 20 k

olur. Buradan ,
ln 2
e 2k = 2 veya k=
20
bulunur. (166) denkleminde yerine yazarsak ;
ln 2

N (t ) = N 0e
t
20

bulunur. Nüfusun 4 katına ulaşacağı zamanı t 1 ile gösterelim. Problemin koşuluna göre

N ( t1 ) = 4N 0 olmalıdır. O zaman
ln 2

N ( t1 ) = N 0 e
t1
20

olur. Burada N ( t1 ) = 4N 0 olduğunu dikkate alırsak ,

ln 2
t1
4N 0 = N 0e 20

elde edilir. Buradan ise t1 = 40 yıl bulunur.

6.5.Geometrik uygulamalar
Örnek 19. Herhangi bir noktasındaki teğetinin koordinat

eksenlerinden ayırdığı parçaların çarpımı sabit reel a değerine eşit olan eğrileri bulunuz.

A y

M ( x, y )
 y = f ( x)

0 B x

Çözüm: Problemi çözmek için y = f ( x ) eğrisi üzerinde keyfi bir M ( x, y ) noktası

alalım. Bu noktadaki teğetin denklemi

Y − y = y ′( X − x )

olur. Burada ( X , Y ) , teğet üzerinde keyfi bir noktadır. Bu teğetin apsis ekseni ile kesim
noktasını bulalım. Bunun için teğetin denkleminde y = 0 yazarsak , kesim noktası

 y 
B  olur. Ordinat ekseni ile kesim noktası A( 0, y − y ′x ) olur. Problemin şartına
 − y ′ + x,0 
 

göre

AO . OB =a

dır, yani,

( y − y ′x ) x − y
=a
 y ′ 

dır. Bunu yeniden düzenlersek

( y − xy ′) 2 = ay ′
veya

y = xy ′ + a . y ′

Clairaut diferansiyel denklemi elde edilir. Bu denklemde y ′ = p dönüşümü yapılarak

y = xp + a . p

denklemi elde edilir. Bu halde ,

 a 
dy = y ′dx ⇒ pdx + x + dp = pdx

 2 p

veya
  a
x + dp = 0
 2p 

olur. Buradan ;

dp = 0

a
x+ =0
2 p

yazılır. Buna göre

dp = 0 ⇒ p = c

Clairaut diferansiyel denkleminde p = c yazılırsa;

y = cx + a . c

genel çözümü elde edilir.

diğer taraftan;

a
x =−
2 p

olup;

 a
x= −
 2 p

 a
 y = p
 2

ifadesi, Clairaut diferansiyel denkleminin parametrik çözümüdür. Bunlar ise istenen eğri
ailesinin denklemidir.

Örnek 20. Her noktasında çizilmiş teğetinin uzunluğu, sabit a sayısına eşit olan eğriyi
bulunuz.
Çözüm: Problemi çözmek için önce teğetin uzunluğunu eğri üzerinde alınmış M ( x, y )
noktasının koordinatları ve teğetin eğim açısı ile ifade edelim. M ( x, y ) , y = f (x) eğrisi
üzerinde keyfi bir nokta ve ( X , Y ) ise eğrinin aynı noktada çizilmiş teğetinin keyfi noktası
olduğunu kabul edelim.

M ( x, y )

x
0 A B

O zaman, teğetin denklemi

Y − y = y ′( X − x)
şeklinde olur. Bu teğetin apsis ekseni ile kesişim noktası
y
A(− + x,0)
y′

olur. Böylece, teğetin uzunluğu AM ye eşittir. AMB dik üçgen olduğundan

AM 2 = AB 2 + BM 2
dir. Buradan
y y
AB = OB − OA = x + −x = , BM =y
y′ y′

olduğundan elde ederiz ki, teğetin uzunluğu

y 1 + y′ 2
A =M
y′
formülü ile hesaplanır. Problemin koşuluna göre elde ederiz ki, aranan eğrinin keyfi
noktasında
y 1 + y′ 2
=a
y′
olmalıdır. Bu denklem türeve göre çözülmemiş birinci mertebeden diferansiyel denklemdir.
Bu denklem
y
y′ = ±
a − y2
2

değişkenlerine ayrılabilen diferansiyel denklemdir. Bu denklemin genel çözümü

a − a2 − y2
a ln + a 2 − y 2 = ±x + c
y

şeklindedir. Bu eğriler traktirisa olarak adlandırılır.

Örnek 21. Koordinat merkezinden geçen çemberler ailesinin dik yörüngelerinin denklemini
bulunuz.
Çözüm: Koordinat merkezinden geçen çemberler ailesinin denklemi
x2+y2=R2
dir.

Bu ailenin diferansiyel denklemi

x+yy′ =0
1
dır. Bu diferansiyel denklemde y′ yerine − ′ koyarsak dik yörüngelerin diferansiyel
y

denklemini
y y
x− = 0 veya y′ =
y′ x

elde ederiz. Buradan

y = cx , ( x ≠ 0)

bulunur. Bu istenen dik yörüngelerin denklemidir.

6.6.Elektrik devrelerine uygulama
 Örnek 22.Bir RL devresinde 5 Volt elektromotor kuvveti,50 ohm’luk resistans ve 1
Henry’lik indüktans olup,başlangıç akımının olmadığı düşünülerek,devrenin herhangi bir t
zamanı için akımını bulunuz.

RL devresi=Bu devrede R(ohm) resistans L(Henry) indüktans,I(Amper)akım ve bir E(Volt)

elektromotor kuvvetin varlığını kabul edelim.Bu devre elemanlarını bulunduran devreye RL
basit devresi denir.
Çözüm: Devrenin denklemini,
dI R E
+ I =
dt L L
olarak yazabiliriz.Verilen değerleri yerlerine yazarsak
dI
+ 50 .I = 5
dt

Lineer diferansiyel denklemi elde edilir. e ∫50 dt = e 50 t integral çarpanından yararlanarak

 dI 
e 50 t  + 50 .I  = 5.e 50 t
 dt 

( )
d e 50 t .I ( t ) = 50 .e 50 t
e 50 t .I (t ) =5∫e 50 t .dt +C

[
I (t ) = e −50 t . 5∫ e 50 t .dt + C ]
1 
I (t ) = e −50 t . e 50 t + C 
10 
1
I I (t ) = C.e −50 t +
10
Akım fonksiyonu bulunur.t=0 için I(0)=0 başlangıç şartları kullanılırsa,
 1 1
0 = C.e 0 + veya C=-
10 10
bulunur.Böylece akım fonksiyonu
1 1
I (t ) = − .e −50 t
10 10
bulunur.Burada iki çeşit akım olduğunu görmekteyiz.
1 −50 t
− .e
10
Transit (geçici) akımdır.Çünkü t → ∞ için sıfıra giden bir akım olup,yok olan akım da

1
denilebilir. ise daimi akımdır.Çünkü t nin her değeri için durumunu muhafaza eden bir
10
akımdır.

6.7.Mekaniğe uygulama
Birinci mertebeden lineer diferansiyel denklemlerin en önemli uygulama alanı elemanter
mekaniktir. Bu kısımda , bir rijid cismin Newton’un ikinci hareket kanununa uyan doğrusal
hareketi ile ilgili bazı problemler ele alınacaktır.
Bilindiği gibi Newton’un ikinci hareket kanunu,
F = ma

d
= ( mv )
dt

dp
=
dt
şeklinde ifade edilir. Burada m rijid cismin kütlesi , F cisme etki eden sabit kuvvet, a cismin
hareketinin ivmesi , v hız ve p cismin momentumudur.
Kuvvet sabit olduğu zaman a ivmesi sabittir ve bu durumda cismin hızı zamana bağlı olarak
değişir. Gidilen yol x ile ifade edildiği zaman cismin v ani hızı dx/dt olarak tarif edilir.

Örnek 23. Kütlesi m olan bir cismin yerden oldukça yüksekte bulunan bir noktadan ilk hızsız
olarak serbest düşmeye bırakılıyor. Cisme etki eden yer çekim kuvveti sabit ve hava
direncinin cismin hızı ile orantılı olduğu kabul edildiğine göre , herhangi bir t anında cismin
başlangıç noktasından hangi uzaklıkta olduğunu ve o anda hangi hızla hareket etmekte
olduğunu bulunuz.
Pozitif x ekseni boyunca aşağı doğru düşmekte olan cisim bir t anında O başlangıç
noktasından x kadar uzakta ve bir v hızı ile hareket etmekte olsun. k pozitif bir katsayı olmak
üzere , cisim v hızı ile aşağı doğru hareket etmekte iken cismin hareketine engel olmaya
çalışan hava direnme kuvveti cismin hızı ile orantılıdır ve kv’ye eşittir. Cisme etki eden yer
çekim kuvveti de mg olduğuna göre , t anında cisme etki eden toplam kuvvet mg-kv olur. o
zaman , Newton’un ikinci hareket kanununa göre ,

dv
m =mg-kvs
dt
dv k
+ v =g (1)
dt m

yazılır. (1) denklemi , birinci dereceden sabit katsayılı lineer bir diferansiyel denklemdir. Bu
denklem kolayca çözülür ve

mg
v= +c1e -kt/m (2)
k

elde edilir. t=0 anında cismin hızı (ilk hız) sıfır olduğundan ,

mg − mg
0= +c1 ve buradan c1=
k k

bulunur . c1’in bu değeri denklem(2)’de yerine konursa ,

m g
v= (1-e-kt/m) (3)
k

elde edilir. burada t → ∞ için v’nin alacağı değer v1(limit hızı) ile gösterilir ve denklem
(3)’ten v1=mg/k bulunur.
Ayrıca ifade edelim ki , hava direnme kuvveti cismin hızı ile orantılı olduğuna göre
cismin hızı arttıkça hava direnme kuvveti de artacak ve bir süre sonra hava direnme kuvveti
cisme etki eden yer çekim kuvvetine eşit olacaktır. Bu duruma ulaşıldığında cisme etki eden
toplam kuvvet “sıfır” olacağından , o andan itibaren cismin hızı değişmeyecek ve sabit
kalacaktır. Cismin bu hızına tarif olarak limit hız denir. Bu durumda ,
mg-kv1=0
olacağından , limit hızın değeri yukarıda olduğu gibi v1=mg/k bulunur.
t anında cismin 0’dan uzaklığını bulmak için , (3) denkleminde v=dx/dt yazılır ve
integral alınır. Problemin ifadesinde verilen başlangıç şartlarından biri olan x(0)=0 şartı
kullanılarak integral sabitinin değeri bulunur ve sonuç olarak

mg m2 g
x= t− (1-e-kt/m) (4)
k k2

elde edilir.
(3) ve (4) denklemlerinde görülen m , g ve k değerleri , genel olarak seçilen birim
sistemine bağlı olmak üzere verilen sayısal değerlerdir.

Örnek 24.Bir top 128 ft/sn lik bir hızla düşey olarak yukarı doğru atılmıştır.2.4 ve 6 sn.
sonraki hızları nedir? Geri dönmeden erişeceği maksimum yükseklik nedir?
Çözüm.Burada x eksenini düşey olarak başlangıcını A da yer üzerinde alalım.Böylece t=0
iken x=0 olur.[yukarı tarafı pozitif seçelim].Topa etki kuvvet ağırlığıdır.Dolayısıyla bu
kuvveti-mg olarak göz önüne almak gerekir.Buna göre hareketin diferansiyel denklemi,
 d 2x d 2x
m = −mg veya = −g
dt 2 dt 2
dir.
x’ i belirlemek için iki koşula gerek vardır.Bir tanesi t=0 da x=0 olduğu diğeri ise ilk hızın
128 ft/sn olduğu düşünülerek elde edilir.Bu hız yukarı doğrudur.Ve dolayısıyla
pozitiftir.Buna göre ikinci koşul
dx
t=0 da v= =+128
dt
dir.Tam matematik kuruluş ise ,
d 2x dx
= −g , t=0 da x=0 ve =+128
dt 2 dt

dir.
Bu diferansiyel denklemin integrasyonu ;
dx
= −gt + c1
dt
Bu diferensiyel denklemde t=0 iken dx/dt=128 olduğundan c1 =128 böylece,
dx
= −gt +128
dt
olur.Diğer integrasyon
1 2
x= − gt + 128 t + c 2
2
çıkar.t=0 iken x=0 olduğu için c 2 =0 dır.Dolayısıyla
1 2
x= − gt +128 t veya x= 128 t −16 t 2
2
dir.
2,4 ve 6 saniye sonraki hız: t anındaki hızın denklemi
dx
v= = 128 − 32 t
dt
dir.t=2 koyarak v=64 bulunur.Bu topun 64 ft/sn hızla yükselmesi demektir.t=4 koyarak v=0
bulunur.Bu topun durması demektir.t=6 koyarak v= -64 bulunur.Bu ise topun geri döndüğü ve
64 ft/sa. hızla aşağı indiğini gösterir.
dx
Kazanabileceği maksimum yükseklik= x in maksimum değeri =0 koyarak elde
dt
edilebilir.Bu ne zaman v=0 olduğunu bulmaya eşdeğerdir.
dx
T=4 iken v= = 128 − 32 t = 0
dt

d 2x
olduğu görülür. 2 negatif olduğundan t=4 için x gerçekten maksimumdur.t=4 için x in
dt
değeri 256 dır.Dolayısıyla topun kazanacağı maksimum yükseklik 256 ft. dir.
Örnek 25.m=1 kütleli bir cisim küçük bir havuzun yüzeyinden 50 ft bir yükseklikten
bırakılıyor.Cisim havada iken cisme etki eden hava direnci kuvveti v dir.Ayrıca cisim
havuzdayken cisme etki eden kaldırma kuvveti 6v dir.Cismin havuzdan 25 fitlik bir derinliğe
ulaşması için gerekli olan zamanı bulunuz.
Çözüm.Bu problem iki kısımda incelenebilir.Birincisi cismin havuzun üzerinde olması
halindeki başlangıç değer problemi,ikincisi de cismin havuzun yüzeyinin altında olması
halindeki bir başlangıç değer problemidir.Birinci başlangıç değer problemi
dv
= 32 − v , v(0)=0
dt
Olarak kolayca bulunur. Ayrıca bizim cismin havuz yüzeyinin altında olması halindeki hızı
bulmak için gerekli olan başlangıç değer problemini tanımlayabilmemiz için cismin havuz
yüzeyine ulaşması halindeki hızını bilmemiz gerekir.
Öyleyse cismin havuz yüzeyinin üstündeki hızı yukarıdaki birinci başlangıç değer problemini
çözerek,
v(t)=32(1- e −t )
olarak bulunur.Cismin havuz yüzeyine çarptığı andaki hızını bulmak için cismin yol
fonksiyonu hız fonksiyonun integrali alınmak suretiyle, x(0)=0 şartını kullanarak,
x(t)=32(t-1+ e −t )
şeklinde bulunur.
Yol fonksiyonundan cismin 50 fit yol alabilmesi için geçen t zamanı
x(t)=50=32(t-1+ e −t )
Denkleminden çözülerek yaklaşık t=2,47864 saniye olduğu ortaya çıkmaktadır.
Dolayısıyla cismin havuzun yüzeyine çarptığı zamandaki hız fonksiyonu
 v1 = v( 2.47864 ) = 29 .3166

olur.
Şimdi artık havuzun yüzeyin altındaki cismin hızını veren başlangıç değer problemini,
dv
= 32 − 6v, v(0)= v1 = 29 .3166
dt
Şeklinde ifade edebiliriz.Bu problem çözülürse hız fonksiyonu
16
v(t ) = + 23 .9832 .e −6 t
3
Olarak bulunur.Dolayısıyla hız fonksiyonundan intagral alma ve x(0)=0 şartını kullanma ile
16
X(t)= t + 3.99721 (1 − e −6t )
3
yol fonksiyonu bulunur.
Sonrada yol fonksiyonunu, cismin havuzun yüzeyinin 25 fit altında olması halindeki zamanı
bulmak için kullanırsak x(t)=25 olacak şekildeki zaman değeri yaklaşık olarak t=3.93802
bulunur.
Sonuç olarak cismin havuzun yüzeyine ulaşması için gerekli zaman, havuzun yüzeyinin
altında 25 fit yol alması için geçen zamana ilave edilmelidir. Bu işlem yapılırsa cismin havuz
yüzeyinin üstünde 50 fit lik bir yükseklikten havuz yüzeyinin altında 25 fitlik bir derinliğe
ulaşması için geçen zamanın yaklaşık olarak 6.41667 saniye olduğu görülür.

6.8.Düzgün Isı Akışına Uygulama

Birim zamanda bir Alanından akan ısı miktarı,
dU
q = −KA
dn
ile verilir.Yukarıda kullanılan Orantı değişmezi materyalin cinsine bağlıdır.Ve buna ısısal
geçirgenlik denir.
Örnek 26.Isısal geçirgenliği K=0.15 c.g.s lan uzun bir çelik borunun iç yarı çapı 10 cm.
ve dış yarı çapı 20 cm. dir. İç yüzey 200 0 C de dış yüzey 50 0 C de tutulmaktadır.
(a)Aynı merkezli silindirlerin ortak ekseninden olan r uzaklığının fonksiyonu olarak sıcaklığı
bulunuz.
(b)r, 15 cm. iken sıcaklığı bulunuz.
(c)Borunun 20 metre uzunluğundaki bir kısmından dakikada ne kadar ısı kaybolur.
Çözüm.Aşikar olarak izotermal yüzeyler verilenlerle aynı merkezli silindirlerdir.Yarı
çapı r,uzunluğu I olan böyle bir yüzeyin alanı 2π Rı’ dir.dn uzaklığı bu hal için dr
‘dir.Bunlara göre
 dU dU
q = −KA denklemi q = −K (2π.rI )
dn dr
olarak yazılabilir.K=0.15, I=20m=2000cm. olduğundan,
dU
q = −600 π.r
dr
dir.Bu denklemde, şüphesiz q değişmezdir.Koşullar ise
r= 10 iken U= 200 0 C ve r= 20 iken U=50 0 C
dir.
dU
q = −600 π.r denkleminde değişkenler ayrılıp integre edilirse,
dr
− 600 πU = q ln r + c

elde edilir.r= 10 iken U= 200 0 C ve r= 20 iken U=50 0 C koşulları kullanılırsa;

− 600 π ( 200 ) = q ln 10 + c , − 600 π (50 ) = q ln 20 + c

bulunur ki bunlar,
Q=408000 ve c=-1317000
dir.Dolayısıyla − 600 πU = q ln r + c denkleminden,
U=699-216 lnr
çıkar.Eğer r=15 ise,yerine koyarak U=114 0 C elde edilir.q nin yukarıdaki saniyede kalori
değerinden © bölümünün cevabı açık olarak
q=408000*60 cal/dak=24480000 cal/dak
dır.
6.9.Çeşitli Artma Ve Azalma Problemleri İle İlgili Uygulamalar
Bir y büyüklüğünün zamana göre değişme hızının y ile orantılı olduğu,
dy
= ay
dt
Diferansiyel denklemi ile belirlenir.Eğer a orantı değişmezi pozitif ve y de pozitif ise dy/dt
pozitif ve buda y’nin arttığını gösterir.Bu takdirde y için artıyor denir.Ve problem bir artma
problemidir.Diğer taraftan eğer a negatif ise ve y pozitif ise dy/dt negatif ve buda y nin
azaldığını gösterir bu takdirde bir azalma problemi bahis konusudur.
Örnek 27. Bir miktar su, kaynama noktası olan 100 0 C ye kadar ısıtılıyor.Sonra sıcaklık
kaynağından alınıp 60 0 C değişmez sıcaklıktaki bir odaya götürülerek muhafaza ediliyor.3
dakika sonra suyun sıcaklığı 90 0 C olarak ölçülüyor.
(a)6 dakika sonraki suyun sıcaklığını bulunuz.
(b)Su sıcaklığının ne zaman 75 0 C ve ne zaman 61 0 C olacağını bulunuz.
 Çözüm.Suyun sıcaklık kaynağından uzaklaştırılmasından t dakika sonra ki sıcaklığını U
ile gösterelim.Oda ile sıcaklığı arasındaki fark U-60 dır.U2 nun zamana göre değişme oranı
dU/dt dir.

Deneylerimize dayanarak (U-60) en büyük değere sahip iken sıcaklığın en hızlı,(U-60) küçük
iken ise en yavaş şekilde değişeceğini söyleyebiliriz.Şimdi çeşitli zaman aralıkların da
sıcaklıkları ölçtüğümüz bir deney yapalım. ∆U sıcaklıktaki değişme miktarını, ∆t ise bu
değişmenin meydana gelmesi için gerekli zaman aralığını göstersin.Küçük bir ∆t zaman
aralığı aldığımız takdirde ∆U / ∆t nin dU/dt ye çok yakın olacağını varsayabiliriz.- ∆U /
∆t nin (U-60)’a göre çizildiğinde yukarıdaki grafiğe benzer bir grafik ortaya çıkar.Çarpı
işareti ile gösterilen noktalar deney ile bulunan değerlere karşılık gelmektedir.Grafikte
görülen bağıntı bir doğru olduğundan yaklaşık olarak dU/dt nin (U-60) ile orantılı olduğu
varsayılır.Yani:
dU
= a.(U − 60 )
dt
yazılabilir.Burada a orantı katsayısıdır.Şimdi (U-60) pozitif iken dU/dt negatif k>0 olmak
üzere a=k yazalım.Bu takdirde;
dU
= −k .(U − 60 )
dt
olur.Bu denklem fizikte Newton soğuma kanunu adı ile tanınır.Ve birçok sıcaklık
problemlerinde önemlidir.Bu denklem aslında gerçek fiziksel durumun yaklaşık bir
deyiminden başka bir şey değildir.Bu denklem ile ilgili bilinen koşullar
t=0 için U= 100 0 C ve t=3 dak. için U=90 0 C dir.
denklemi değişkenlerin ayırımı yöntemi ile çözecek olursak:
du
∫ U − 60 = ∫ − kdt , ln( U − 60 ) = −kt + c

veya
 U − 60 = ce −kt
bulunur.t=0 için U=100 olduğundan c=40 dır.Dolayısıyla U-60= 40 −kt dir.t=3 için U=90

t
olduğundan e −3k = 3 / 4 veya e − 3 k = ( 3 / 4) 3 dür.Buradan da

U − 60 = 40( e − k ) = 40.( 3 / 4) 3 yani

t t

t
U = 60 + 40( 3 / 4 ) 3
elde edilir.
t
6 Dakika sonra sıcaklık: U = 60 + 40( 3 / 4 ) 3 denkleminde t=6 konursa U=82.5 0 C bulunur.

Sıcaklığın 75 0 C ve 61 0 C olduğu zamanlar:Denklemde U= 61 0 C konursa

t t
 3 3 ,  3 3 3
ve t=10.2 ve
75 = 60 + 40     =
4  4  5

U= 61 0 C konursa,
t
 3 3 1
ve t=38.5 bulunur.
  =
 
4 40

Böylece 100 0 C daki suyun sıcaklığının 75 0 C ye düşmesi için 10.2 dak. 61 0 C ye

düşmesi için de 38.5 dak. geçmesi gerekmektedir.
6.9.Newton’un Soğuma Kanunu
Soğuyan bir cismin y(t) sıcaklığındaki değişim oranının, cismin bulunduğu ortamdaki sabit
y s sıcaklığı ve cismin sıcaklığı arasındaki farkla orantılı olduğunu ifade etmektedir.Bu

kanun matematiksel olarak y 0 cismin başlangıç sıcaklığı ve k da orantı sabiti olmak üzere,
dy
= k ( y − y s ) , y(0)= y 0
dt
Birinci mertebeden başlangıç değer problemi ile ifade edilir.
Şimdi Newton’un soğuma kanunu içinde bulunduran örnekleri inceleyelim.
Örnek 28.Bir evin içinde sıcaklığı termometre 70 0 C göstermektedir. Termometreyi
evin dışına aldığımızda termometre hava sıcaklığının 10 0 C olduğunu göstermiştir.Fakat 3
dakika sonra sıcaklık 25 0 C olarak ölçülmüştür.Bu verileri kullanarak sonraki değişik
zamanlarda termometrenin göstereceği sıcaklığı bulunuz.
Çözüm. y(t) termometreyi evin dışına aldığımızda başlayan t(min) zamanındaki
termometrenin sıcaklığı olsun. Bize t=0 için y=70 ve t=3 için y=25 oldukları verilmiştir.
 Newton’un soğuma kanununa göre; sıcaklığın zamana göre değişimi y ′ , (y–10) sıcaklık
farkı ile orantılıdır. Termometrenin sıcaklığı düştüğünden oran sabitini (-k) olarak seçmek
uygundur.Öyleyse y;
dy
= −k ( y −10 ) (1)
dt
Diferansiyel denkleminden
y(0)=70, y(3)=25 (2)
şartlarıyla elde edilecektir.
Bizim burada (1) denkleminin genel çözümünden bulunan keyfi sabiti ve (1) denklemindeki
k değerini elde edeceğimizden dolayı termometrenin iki farklı t zamanındaki sıcaklık
göstergelerini bilmemiz gereklidir.
(1) Denkleminin entegralini alırsak, c keyfi sabit olmak üzere genel çözümü
y =10 + ce −kt

olarak buluruz.Şimdi (2) şartlarını uygularsak

70 = 10 + c ⇒ c = 60
ve
1
25 = 10 + ce −3k ⇒ 15 = 60 e −3k ⇒ k = ln 4
3
olur.O halde bu değerlerin kullanılmasıyla herhangi bir t zamanında termometrenin
göstereceği sıcaklık,
 1 
 − t ln 4 
y = 10 + 60 e  3 

veya ln4=1.39 olduğundan,

y =10 (1 +6e −0.46 t )

denklemiyle bulunur.
Örnek 29.Bir bakır top 100 o C lik bir sıcaklıkla ısıtılıyor. Sonra t=0 zamanında 30 o C
lik bir sıcaklıktaki suyun içine koyuluyor.3 dakika sonra topun sıcaklığı 70 o C ye
düşüyor.Topun sıcaklığının 31 o C ye düşmesi için geçecek zamanı bulunuz.
Çözüm. Newton’un soğuma kanununa göre bakır topun sıcaklığının zamana göre değişim
oranı y ′ ,topun içinde bulunduğu ortamın y 0 ve y(t) sıcaklıkları arasındaki farkla orantılı
olacaktır.Ayrıca,bakırdaki ısı akışı, herhangi bir zamanda topun bütün noktalarında sıcaklık
aynı olacağından dolayı,oldukça yüksek olacaktır.
Şimdi Newton kanunu, k orantı sabiti olmak üzere bir denklem olarak,
 dy
= k ( y − 30 )
dt
Şeklinde ifade edelim. Değişkenlerine ayırarak integral alırsak genel çözümü,
dy
= kdt ⇒ ln y − 30 = kt + c1 ⇒ y (t ) = ce kt + 30
y − 30

Şeklinde buluruz. Şimdi verilen y(0)=100 ve y(3)=70 şartlarını kullanarak c ve k yi

belirleyelim.
100=c+30 ⇒ c=70
olduğundan
y (t ) = 70 e kt + 30

ve
y (3) = 70 ⇒ 70 = 70 e 3k + 30 ⇒ 4 = 7e 3k

olduğundan,
1 4
k= ln = −0.1865
3 7
buluruz.k sayısının negatif olması, y’ nin azalmasını gerektirdiğinden y ′ değerini negatif
yapar.Şimdi de y(t)=31 olacak şekilde t zamanını belirleyelim:
1
70 e t ( −0.1865 ) + 30 = 31 ⇒ e −0.1865 t =
70
 1 
⇒ −0.1865 t = ln   ⇒ t = 22,78 dakika
 70 
olarak bulunur.O halde yaklaşık 23 dakika sonra bakır top 31 o C lik bir sıcaklığa erişecektir.
6.10.Radyo Aktif Çözülme Kanununa Uygulama
Bir radyoaktif cismin herhangi bir andaki çözülme hızı, cismi o anda mevcut miktarı ile
orantılıdır.
Örnek 30.Radyum’un %5 inin 12 yılda kaybolduğu hesaplanmıştır.
(a)1000 yılda kütlenin % kaçı kaybolur.
(b)Radyum’un yarı ömrü nedir?
Çözüm.Varsayalım ki A gr. cinsinden radyum’un t yıl sonundaki miktarını göstersin.Bu
takdirde dA/dt (matematiksel yaklaşım yöntemi düşünülürse) Radyumun çözülme hızını
gösterir.Burada,
dA
= α. A
dt
 dA
yazılabilir.Burada α orantı katsayısıdır.Daima A>0 ve azaldığından <0 ve dolayısıyla
dt
α negatif olmalıdır. α =-k ile gösterilerek
dA
= −k . A
dt
yazılır.Şimdi yine varsayalım ki, A0 , gr. Cinsinden radyumun başlangıçtaki kütlesini
göstersin.Bu takdirde verilen bilgilere göre 12 yıl sonunda 0.005 A0 gr. Radyum kaybolmuş
ve geriye 0.995 A0 gr. kalmış olacaktır.Dolayısıyla t=0 için A= A0 ve t=12 yıl için A=0.995
A0

yazılabilir.Değişkenleri ayırarak yapacağımız integral hesab ile

lnA=-kt+ c1 veya A=c.e −kt
bulabiliriz.t=0 için A= A0 olduğundan c= A0 dır.Buradan,
A= A0 e −kt
yazılabilir.t=12 için A=0.995 A0 olduğundan
0.995 A0 = A0 . e −12 k , e −12 k =0.995 , e −k = ( 0.995 )1 / 12 … (1)
dolayısıyla

A = A0 e −kt = A0 e − k ( ) t
= A0 ( 0.995 )
t / 12
… (2)

Veya (1) den k çözülürse k=0.000418 bulunur.Buradan,

A = A0 e −o.ooo 418 .t (3)
dir.
1000 yıl sonunda kaybolan % kütle: t=1000 konursa (2) ve (3) ten A=0.658 A0 veya
kütlenin %34.2 sinin kaybolacağı hesaplanabilir.
Radyum’un yarı ömrü: Radyoaktif yok olmanın yarı ömür süresi, kütlenin yarısının
kaybolduğu zaman olarak tanımlanır. Böylece problemimizde A=1/2 A0 olduğu zamanı
bulmamız, istenmektedir.(3) nolu denklemi kullanarak,
1
e −0.000418 .t
=
2
yaklaşık olarak t=1660 yıl buluruz.
6.11.Asılı Kablolar
Genelde köprülerde kullanılan kabloların hani şekillerde olabileceği hakkında yorum
yapabilmemiz için diferansiyel denklemler kullanılmaktadır. Buna bir örnek vererek
açıklayalım.
Örnek 31.Ağırlığı az(ikmal edilebilir) bir kablo üniform bir köprüyü taşımaktadır. Kablonun
şeklini belirleyiniz.(Bu tip problemler modern köprü yapımında çok kullanılmaktadır.
Çözüm.Bu probleme aşağıdaki denklemi uygulayabiliriz.
d2y 1 dW
2
=
dx H dx
Ve bize, sadece yatay doğrultudaki birim artma için yükün yani dW/dx belirlenmesi kalır.
Bu halde dW/dx bir değişmezdir. Veya köprünün birim boyunun ağırlığıdır.Bu değişmeze w
denirse,

d2y w
2
=
dx H
elde edilir.Kablonun en alt noktasının köprüden uzaklığı b ile gösterilirse,aşağıdaki
dy
X=0 iken y=b ve x=0 iken =0 koşulları vardır. İkinci koşul x=0 olan noktanın
dx
köprüden uzaklığının minimum olması nedeni ile yazılmıştır.
d2y w
2
= denklemini iki defa integre edip verilen koşulları kullanarak
dx H
wx 2
y= +b
2H
bulunur ki bu kablonun parabol şeklini aldığını gösterir.
6.12.Roketlere Uygulamalar
Roketler, bir yakıtın yanması ile oluşan gaz kütlesinin dışarı atılması ile hareket eder.Bu
kütle değişimi roketin ileri doğru hızını arttırır.Ve böylece roket tek başına hareketine devam
edebilir.Şimdi diferansiyel denklemlerin roketlerde uygulanması ile ilgili örnekleri
inceleyelim.
 Örnek 32.Başlangıçta M 0 gram gaz kapsayan bir roket yer yüzeyinden harekete
başlıyor.Roketten saniyede a gramlık değişmez bir hızla gaz dışarı atılıyor.Gazın rokete
nazaran hızı saniyede b olup a>0 ve b>0 dır.Roket üzerine hiçbir dış kuvvetin etki etmediğini
kabul ederek herhangi bir andaki hızını ve aldığı yolu bulunuz.
Çözüm. Öncelikle roket hareketinin temel denklemini yazalım.
dv dM
F =M −v
dt dt
Roket hareketinin temel denklemidir.Temel denkleme göre hiçbir dış kuvvet
olmadığından F=0 dır.Roket saniyede a gram kaybettiğinden,t saniye sonra a gram
kaybedecek ve kütlesi M=M 0 - at olacaktır.Ayrıca gazın rokete nazaran hızı v= - b ile
verilmiştir.Böylece temel denklem,
dV dV ab
( M 0 − at ) − ab = 0 veya = (1)
dt dt M 0 − at

olur. Başlangıç koşulu olarak t=0 iken V=0 kabul edilir.(1) nolu denklem entegre edilerek,
V = −b. ln( M 0 − at ) + c1

Bulunur. t=0 iken V=0 olduğundan, c1 = ln( M 0 ) ve

V = b. ln M 0 − b. ln .( M 0 − at ) (2)
dir, ki bu roketinin istenen hızıdır. t zamanı içinde,roketin yer yüzeyinden itibaren gittiği
mesafeye x denirse ve V=dx/dt olduğundan (2) denklemi
dx  M − at 
= b. ln M 0 − b. ln( M 0 − at ) = −b. ln  0 
dt  M0 
olur.Buradan entegrasyonla ve t=0 iken x=0 olarak,
b  M − at 
x = bt + ( M 0 − at ). ln 0  (3)
a  M 0 
Elde edilir. Bu istenen mesafedir.(2) ve (3) nolu denklemleri sadece t< M 0 / a için doğrudur.
Bu uçuş zamanı için teorik bir limittir. Pratik limit bundan çok daha küçüktür.
7. Diferansiyel Denklem Sistemlerine Uygulamalar

7.1.Bir Füzenin Uçuşçu

Bir füzenin yatayla Q0 açısı yapan bir rampadan v 0 ft/sn ilk hızı ile fırlatıldığını

varsayalım. Hava direnci olmadığına göre ve yer yüzeyini düzlem varsayarak,uçuşun bundan
sonraki kısmını incelemek istiyoruz.
 y

m
mg

Vo sin θο
θο
x
0 Vo cos θο A

Rampa x-y koordinat sisteminin 0 orijinine göre yerleştirilmiş olsun.noktalı eğri

merminin yörüngesi olup OV vektörü ilk hızı gösterir.Bunun büyüklüğü v 0 dır.Ve x-y
düzleminde x ekseninin pozitif yönü ile Q0 açısı yapacak şekilde yönelmiştir.Bu hızın x ve y
doğrultusundaki bileşenlerin büyüklükleri, sırasıyla, v 0 cos Q0 ve v 0 sin Q0 dır.Hava
direnci olmadığından, m kütleli füze üzerine etki eden tek kuvvet mg ağırlığıdır.Şimdi
‘yukarı’ ve ‘sağa’ doğru olan yönleri pozitif seçelim.Newton kanununa göre:
X doğrultusundaki net kuvvet=kütle * x doğrultusundaki ivme
Y doğrultusundaki net kuvvet=kütle*y doğrultusundaki ivme
Yani Fx = ma x , Fy = ma y dır.Fakat x doğrultusundaki net kuvvet sıfır ve a x = d 2 x / dt 2
olduğundan,
d 2x d 2x
m. = 0 ve =0 (1)
dt 2 dt 2
bulunur.y doğrultusundaki net kuvvet – mg (çünkü ‘aşağı’ yön negatiftir.) ve a y = d y / dt
2 2

olduğundan,
d2y d2y
m. = −m. g veya = −g (2)
dt 2 dt 2
dir.Fazla olarak problemin verilişinden,
dx dy
t=0 iken x=0 , y=0, = v 0 . cos Q0 , = v0 . sin Q0 (3)
dt dt
koşulları vardır.Dolayısıyla (3) koşullarına bağlı olarak (1) ve (2) denklemlerini çözmek
gerektir.Diferansiyel denklemlerden hava direnci olmadığı takdirde, hareketin , m kütlesine ve
dolayısıyla füzenin şekline bağlı olmadığı, derhal görülür.
(1) i entegre ederek dx/dt= c1 bulunur.
 dx
t=0 iken = v0 cos Q0 koşulu uygulanırsa , c1 = v 0 . cos Q0 olduğu görülür. Bir kere daha
dt

integre ederek x= ( v 0 . cos Q0 ) t + c 2 ve t=0 iken c 2 = 0 ve

x = ( v0 . cos Q0 ) t (4)
bulunur.Benzer şekilde (2) nin entegrasyonu,
dy
= −gt + c3
dt
dy
ve t=0 iken = v 0 . sin Q0 olduğundan c3 = v 0 . sin Q0 verir, buradan;
dt
dy
= −gt + v 0 sin Q0 (5)
dt
bulunur.t=0 iken y=0 koşulu uygulanıp bu ifade bir kere daha integre edilirse,
1 2
y = ( v 0 sin Q0 ).t − gt (6)
2
elde edilir. Dolayısıyla istenen çözümler,
1 2
x = ( v0 . cos Q0 ) t , y = ( v0 sin Q0 ).t − gt (7)
2
dir.Bu denklemler, fırlatıldıktan t zaman sonra füzenin (x,y) konumunu verirler.Bunlardan
hareketle ilgili her husus elde edilebilir.Örneğin aşağıdaki soruların sorulduğunu varsayalım.
1.O ’dan A’ya (yukarıdaki şekle göre) kadar geçen süreyi bulunuz?
2.Menzil(x ekseni üzerindeki OA uzaklığı) nedir?
3.Erişilen maksimum yükseklik nedir?
4.Füzenin yörüngesi ne tip bir eğridir?
Cevaplar.1. y=0 yapan t değerleri bulalım.(6) denkleminden,
 1  2.v 0 . sin Q0
t.(v 0 . sin Q0 − gt  = 0 veya t = ,
 2  g

İken y=0 olduğu görülür.t nin ikinci değeri füzenin A da olduğu zamanı verir.Dolayısıyla,
2.v 0 . sin Q0
Uçuş süresi= (8)
g

dir.t=uçuş süresi olduğu zaman x in değeri hesaplanırsa soru 2 cevaplandırılmış olur.(7)

denklemlerinin birincisinden,
( v0 . cos Q0 )( 2v0 sin Q0 ) 2
v0 . sin 2.Q0
Menzil= = (9)
g g

Olarak bulunur.(9) denkleminde 2Q0 = 90 0 veya Q0 = 45 0 olduğunda menzilin maksimum

ve maksimum menzilin de, v 2 / g olduğu açıktır.
Soru 3 ü cevaplandırmak için y nin ne zaman maksimum olduğunu, yani ne zaman dy/dt=0
olduğunu bulmak gerekir. Bu en üst noktada y doğrultusundaki hızın sıfır olsuğunu
söylemekle aynıdır.(5) denkleminde t nin değeri yerine konursa,
2
v0 . sin 2 Q0
Maksium yükseklik=
2g
bulunur.
4.soru gerçekte, bir parabolün parametrik denklemlerinin verildiği (7) ifadesi ile
cevaplandırılmıştır. Dolayısıyla füzenin yörüngesi bir parabol parçasıdır.Bu denklemler
arasındaki t yok edilirse, parabolün diğer bir gösterilişi olan,
gx 2
y = x.tgQ 0 − 2
. sec 2 Q0
2v 0
bulunur.
7.2.Titreşen kütleler problemi:
Bir sistem sürtünmesiz bir RS (şekildeki) masası üzerinde birbirlerine bağlanmamış
A ,B yayları ile C,D cisimlerini kapsamaktadır.A yayının ucu 0 noktasına tespit
edilmiştir.Her iki yayın yay değişmezi k olup cisimlerin kütleleri M dir.Sistem, D yi yerinde
tutup C yi a>0 kadar sola çektikten sonra her iki cismi bırakarak titreştiriliyor.Problem,
bundan sonraki herhangi bir t anında C ve D cisimlerinin yerlerinin belirlenmesidir.
Hareketin diferansiyel denklemini belirlemek için C ve D denge durumlarından,
şekildede gösterildiği gibi, bir miktar ayrılmış olacaklardır. Varsayalım ki,kütleler bu anda
şekilde noktalı çizgi ile gösterilmiş olan, denge durumlarından x1 ve x 2 mesafede
olsunlar.Sağa doğru olan yönlü pozitif kabul ederek, t anında C ve D üzerindeki kuvvetleri
göz önüne alalım.A yayı C üzerine sola doğru k x, büyüklüğünde bir kuvvet etti ettirir.
B yayı C üzerine sağa doğru k( x 2 − x1 ) büyüklüğünde bir kuvvet etki ettirir.Sağa doğru
olan net kuvvet ise k( x 2 − x1 )-k x1 =k( x 2 − 2x1 ) dir.
Dolayısıyla, Newton kanununa göre,
d 2 x1
m 2 = k ( x 2 − 2.x1 ) (1)
dt
dir.Benzer şekilde, A yayı D üzerine doğrudan doğruya bir kuvvet etki ettirmez.Fakat B yayı
sola doğru k( x 2 − x1 ) büyüklüğündeki bir kuvvet etki ettirir.
 C D
A B

R (a) S
Denge
durumlar
ı

C D

X1 X2
(b)

Sağa doğru olan net kuvvet ise 0-k.( x 2 − x1 )= - k.( x 2 − x1 ) dir.Böylece, Newton kanunu ile,

d 2 x2
m 2 = − k ( x 2 − x1 ) (2)
dt
Dir.Başlangıç koşulları ise,
dx1 dx 2
t=0 iken x1 = −a , x 2 = 0 , =0 , =0 (3)
dt dt
ile verilir.Dolayısıyla (3) koşulları altında (1) ve (2) denklemlerini çözmek gerektir.
Çözüm. w 2 = k / M koyarak ve D=d/dt olmak üzere (1) ve (2) denklemleri.
(D 2
)
+ 2.w 2 .x1 − w 2 .x 2 = 0 , (
− w 2 .x1 + D 2 + w 2 .x 2 = 0 ) (4)

Şeklinde yazılabilir.Birinci denkleme ( D 2 + w 2 ) operatörünü uygulayıp ikinci denklemi ise

w 2 ile çarpıp toplarsak x 2 yok edilir ve,

(D 4
)
+ 3.w 2 .D 2 + w 4 .x1 = 0 (5)
bulunur.Buna karşılık yardımcı denklem m 4 + 3.w 2 .D 2 + w 4 = 0 olup buradan
(
m 2 = − 3 ± 5 .w 2 / 2 ) elde edilir.Yaklaşık olarak 5 = 2.24 alınırsa dört kök
m = ±0.62 .i.w , ±1.62 .i.w[1 ] olur.Böylece (5) in çözümü ,
x1 = c1 . cos 0.62 w.t + c 2 . sin 0.62 w.t + c3 . cos 1.62 w.t + c 4 . sin 1.62 w.t (6)
dir.
 5 −1   5 +1 
( [ ]ifadesi gerçekte
1
m = ±
 2
.i.w
 , ±

.i.w
 dir. )
   2 

Tamamen benzer yolla ve x1 i yok ederek , (5) in aynı olan

(D 4
)
+ 3.w 2 .D 2 + w 4 .x 2 = 0
denklemi bulunur.
Bunun çözümünde,
x 2 = c5 . cos 0.62 w.t + c 6 . sin 0.62 w.t + c 7 . cos 1.62 w.t + c8 . sin 1.62 w.t (7)
dir.(4) denklemindeki katsayıların determinantı,
D 2 + 2.w 2 − w2
= D 4 + 3.w 2 .D 2 + w 4
− w2 D 2 + w2

Şeklinde D nin dördüncü dereceden bir polinomudur. O halde, çözüm, toplam olarak dört
keyfi değişmezi kapsamalıdır. Hâlbuki bizim çözümümüzde sekiz tane vardır. x1 ve x 2 ilk
denklemlerde yerine konursa, değişmezler arasında;
1.62 .c1 = c5 , 1.62 .c 2 = c 6 , − 0.62 .c3 = c 7 , − 0.62 .c 4 = c8

Bağıntıları bulunur.Dolayısıyla (6) ve (7) çözümleri,

x1 = c1 . cos 0.62 w.t + c 2 . sin 0.62 w.t + c3 . cos 1.62 w.t + c 4 . sin 1.62 w.t

x 2 =1.62 .c1 . cos 0.62 w.t + 1.62 .c 2 . sin 0.62 w.t - 0.62 c3 . cos 1.62 w.t -
0.62 c 4 . sin 1.62 w.t

Olur.(3) koşulları uygulanırsa,

c1 = −0.28 .a , c3 = −0.72 .a , c 2 =c 4 = 0

Bulunur, ve istenilen çözüm,

x1 = −a.( 0.28 . cos 0.62 .w.t + 0.72 . cos 1.62 .w.t )

x 2 = −a.( 0.45 . cos 0.62 .w.t − 0.45 . cos 1.62 .w.t )

Olarak yazılır.Buradan sistemi, yaklaşık olarak,
0.62 .w 1.62 .w
f1 = = 0.10 k/M ve f 2
= = 0.26 k/M
2π 2π
İle verilen iki frekansı olduğu görülür. Bunlar sistemin normal frekanslarıdır.