1

BÖLÜM 1

1. MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİNDE KULLANILAN ÖLÇÜ ALETLERİ VE ÖLÇME YÖNTEMLERİ

Bu bölümde mühendislik ölçmelerinde kullanılan klasik aletler özet olarak ele alınacak ve daha sonra
özel ölçme aletlerine yer verilecektir. Özellikle son yıllarda geliştirilen aletler incelenecektir.

Mühendislik ölçmelerinde kullanılan ölçü elemanları şunlardır:

• Kenar – uzunluk
• Açı – doğrultu
• Yükseklik – Yükseklik Farkı
• Doğru – Doğrultu
• Çekül doğrusu – Çekül düzlemi – Eğim

Mühendislik ölçmelerinde kullanılmakta olan ölçümler genel olarak 3 gruba ayrılabilir:

1.1 UZUNLUK ÖLÇÜSÜ

• Mekanik uzunluk ölçüsü
• Optik uzunluk ölçüsü
• Elektronik uzunluk ölçüsü
• GPS ile uzunluk ölçüsü

1.1.1 Mekanik Uzunluk Ölçüsü

Çelik şerit metre, invar teller ve ölçü lataları ile yapılan uzunluk ölçüleridir.

1.1.2 Optik Uzunluk Ölçüsü

• 2 m ‘ lik baz lataları ve saniye teodolitleri
• Çift görüntülü redüksiyon takeometreleri (Redta 002)
• Baz redüksiyonlu takeometreler (BRT 006) ile yapılan ölçmelerdir.
Baz latası ile
b γ
S= Cot (1)
2 2

2 2 2
 S2  mγ  S  2
m s = ±   . 2 +   mb
 b  ρ b
Şekil 1.

b hatasız alındığında ölçülen uzunluğun ortalama hatası

S 2 mγ
ms = ±
b ρ
olur ve hatası S2 ile orantılıdır. Paralaktik açının hatasız olması durumunda

S
ms = ± mb (2)
b
olur ve hata S mesafesi ile orantılı olarak değişir.

60 lı yıllardan itibaren elektronik uzaklık ölçerlerin kullanılmaya başlamasıyla birlikte optik uzunluk
ölçüsü önemini kaybetmiş bulunmaktadır. Baz latası ile uzunluk ölçüsünde hassasiyeti arttırmak için
değişik kombinasyonlar oluşturulmaktadır. Örneğin baz latası, ölçülecek uzaklığın ortasına kurularak,
uzunluğun iki ucundan açılar ölçülerek uzaklık bulunabilir.
 2

Redta 002 ile uzunluklar ms = ± 1 – 2 cm

BRT 006 ile uzunluklar ms = ± 6 cm hassasiyetle ölçülebilir.

1.1.3 Elektronik Uzunluk Ölçüsü

Elektronik uzunluk ölçüsü ikiye ayrılır.

• Elektro optik uzunluk ölçüsü

• Elektromagnetik uzunluk ölçüsü

Işık dalgalarının kullanılması ile uzunlukların ölçülmesine elektrooptik uzunluk ölçüsü, mikro dalgaların
kullanılmasıyla uzunlukların ölçülmesine elektromagnetik uzunluk ölçüsü denilmektedir.
Aşağıda elektrooptik uzunluk ölçüsünün genel şeması verilmektedir.
Gönderici Optik

Işık Kaynağı Işık Modülatörü

Faz Farkı Osilatör

Reflektör
Faz ölçer Alıcı Optik

Kuvvetlendirici Fotosel

Şekil 2. Işık dalgaları ile faz ölçü yönteminin prensibi

Faz farkı ölçüsü

• Analog faz ölçüsü

• Sayısal (Dijital) faz ölçüsü olarak ikiye ayrılır.

Sayısal faz ölçüsünde eğik uzunluk ekranda görünür. Elektro optik uzunluk ölçüsünde ölçülen uzunluk

2S’ = r λ + R λ (3)

eşitliği ile ifade edilir. Burada;

c c0 c0 ∆ϕ
λ = ct = = , n= , R=
f nf c 2π
olup

R : peryodların sayısı f : frekans

λ : dalga uzunluğu c : hesap sabitesi
∆φ : faz açısı farkı n : kırılma indisi
C : ışık hızı c0 : boşluktaki ışık hızıdır.

Örneğin: λ=10 m olması için f=30 MHz lik frekans uygulanması gerekir.

Elektronik olarak ölçülen uzunluk genel olarak

S = D ′ + K ′ + K ′′ + K1 + K 2 + K 3 + K 4 + K 5 (4)

eşitliği ile verilmektedir. Burada

 3

D′ : Ölçülen uzunluk
K ′, K ′′, K1 : Meteorolojik düzeltmeler
K 2, K 3, K 4, K 5 : Geometrik indirgemeler

şeklinde ifade edilir. Ölçülen eğik uzunluğa getirilecek düzeltmeler aşağıdaki şekildedir.

a ) METEOROLOJİK DÜZELTMELER

Toplam meteorolojik düzeltme

∆S1 = K ′ + K ′′ + K1 = S ′′′ − D ′ (5)

eşitliği ile ifade edilmektedir.

• Hız düzeltmesi: Aletin verdiği değer ile gerçek

optik yol arasındaki farka hız düzeltmesi denir.
• K ′ = D − D′
Birinci Hız Düzeltmesi

K ′ = ( N 0 − N )10 −6 D′ (6)

Grup kırılma indisi

N = (n − 1)10 −6 ,

dir. Burada;
c0
n=
c
c0 = Boşluktaki ışık hızı Şekil 3.
c = Ortamdaki ışık hızıdır.
Boşluktaki grup kırılma indisi aşağıdaki gibidir.

 f 
N 0 =  − 110 −6
 f0 

İkinci Hız Düzeltmesi

D′3
K ′′ = −(k − k 2 ) (7)
R2
Işın Yolu Eğikliği Düzeltmesi

D′3
K1 = −k 2 (8)
24 R 2
R : Yer yarıçapı
R’: Işın kür. yarıçapı
D’ ≤ 23 km, K1 ≤ 1 mm.
 4

b ) GEOMETRİK İNDİRGEMELER

Eğim düzeltmesi:

K 2 = S ′′ − S ′′′ , D ≅ S ′′′ olarak alınırsa

( HB − HA) 2 ( HB − HA) D
K2 = − (9)
2D 2( R + HA)

eşitliği ile verilmektedir.

Deniz yüzeyine indirgeme düzeltmesi:

K 3 = S ′ − S ′′
HA
K3 = − S ′′ (10)
R
Yeryüzü eğriliği düzeltmesi:

K 4 = S0 − S ′

D′3
K4 = (11)
24 R 2
Elipsoide indirgeme düzeltmesi:

K 5 = ±( S 0 − S ) f
S
K 5 = ± ∆N 0 (12)
R
NA :Elipsoit Yüksekliği
NB :Elipsoit Yüksekliği
∆N :Geoit ondülasyonu
(∆N:Elipsoidal yükseklik farkıdır)
∆N=NA-NB

H :Ortometrik yükseklik
H :Elipsoit yüksekliği
N=h–H

1.1.4 GPS İle Uzunluk Ölçüsü

GPS tekniği yöntemi ile noktalara ait koordinatlar elde edilir. Bu sayede noktalar arasındaki uzunluklar
koordinatlardan bulunabilir.
 5

1.2 AÇI ÖLÇÜSÜ

1.2.1 Yatay Açı Ölçüsü Ve Hataları

Teodolitin iki dürbün durumunda ölçülen doğrultu açılarının ortalama hatası mr için sınır değerleri

mr2 = m02 + mt2 , bir açıçın ort. hatası mα = 2 mr dir.

Burada; m0=okuma hatası, mt= tatbik hatası, mα= bir açının ortalama hatasıdır.

Yatay açı ölçümünde bir doğrultunun ortalama hatası,

[VrVr ]
mr = ± şeklindedir. (13)
(n − 1)( S − 1)

n : silsile sayısı
S : doğrultu sayısıdır.

1.2.2 Düşey Açı Ölçüsü Ve Hatası

Düşey açı ölçüsü denilince zenit açısı ölçüsü anlaşılmaktadır. Zenit açısı ölçüsünde;

1 2
Mz = ± (m0 + mb2 + ma2 + mt2 ) (14)
2

eşitliği ile verilmektedir.

m0 : Birim ölçünün ortalama hatası mt : Ortalama tatbik hatası

mb : Ortalama bölüm hatası ma : Ortalama okuma hatasıdır.

1.3 YÜKSEKLİK ÖLÇÜSÜ

Mühendislik ölçmelerinde yükseklikler;

• Geometrik nivelmanla
• Hassas trigonometrik nivelmanla
• GPS tekniği yöntemi ile
• Özel yöntemlerden birine göre elde edilirler.

1.3.1 Geometrik Nivelman

Geometrik nivelmanda, hassas nivelman uygulanmaktadır. Bu yöntemde yükseklik farkının

hassasiyeti:
- Alete
- Miraya
- Atmosferik koşullara bağlıdır.

Nivelman aletleri 5 gruba ayrılmaktadır.

Kullanım Grup mkm

En yüksek hassasiyet I ≤± 0.5 mm
Yüksek hassasiyet II ≤± 1mm
Orta hassasiyet III ≤± 4 mm
Düşük hassasiyet IV ≤± 8 mm
En düşük hassasiyet V ≥± 8 mm
 6

1 km gidiş – dönüş nivelmanında ortalama hata;

1 1 dd
mkm = ± [ ] (15)
2 n S

eşitliği ile hesaplanır.

d : ∆h1 - ∆h2 = Gidiş ölçüsü – Dönüş ölçüsü

n : Alet kurulan nokta sayısı
S : Nivelman yolu uzunluğudur.

1.3.2 Hassas Trigonometrik Yükseklik Ölçüsü

Mühendislik ölçmelerinde geometrik nivelman yanında hassas trigonometrik yükseklik tayini önemli rol
oynar. Uzun mesafelerde bu yöntem çok büyük faydalar sağlamaktadır. Bu yöntemde ışığın
kırılmasının etkisi çok önemlidir. Trigonometrik yükseklik ölçüsü 500 m’ den büyük uzunluklar için ele
alınacaktır.

Şekil 6.

Küreselliğin ve ışığın kırılmasının etkisi aşağıdaki şekilde gösterilebilir.

Z k
S2 Işığın kırılmasının yükseklik farkına etkisi
2R
2
S cot Z
Z
1 S2
küreselliğin yükseklik farkına etkisi
2R
S
R 2’

Şekil 7. Trigonometrik yükseklik ölçüsünde kırılmanın ve yer küreselliğinin etkisi

Tek taraflı gözlemlerle trigonometrik yükseklik tayininde aşağıdaki eşitlik kullanılır.

1− k S 2
∆h = S cot Z + +i−t
2 R sin 2 Z
 7

Tek taraflı gözlemlerle yükseklik farkını veren hassas formül,

Z = 100 g alındığında

1− k 2
∆h = S cot Z + S +i −t (16)
2R
olur. Burada;

∆h :Yükseklik farkı
Z :Zenit açısı
k :Kırılma katsayısı
R :Yer yarıçapı
S :Yatay uzunluk
i :Alet yüksekliği
t :İşaret yüksekliğidir.

Karşılıklı gözlemlerle trigonometrik yükseklik tayini aşağıdaki şekilde yapılmaktadır

a ) Yerüstü İşareti Piramit İse

Şekil 8. Karşılıklı gözlemlerle trigonometrik yükseklik tayini

1 1 K 1 : Işın yolu eğriliği düzeltmesi

∆h = S (cot Z 1, 2 − cot Z 2,1 ) + ( K 1 − K 2 ) + i1 − i2 + t1 − t 2
2 2 K 2 : Eğim düzeltmesi
1 1 − k 2  1 1 
 i1 ,i2 :Alet yükseklikleri
( K1 − K 2 ) = S −
2 4R  sin 2 Z sin 2
Z  t1 ,t 2 :İşaret yükseklikleri
 1, 2 2 ,1 

K 1 ve K 2 düzeltmelerinin yükseklik farkına etkisi 10-2 mm’ den küçük olduğundan ihmal
edilebilir. Böylece karşılıklı gözlemlerle yükseklik farkını veren eşitlik;

İlk önce ölçülen zenit açıları işaretin tepesine indirgenir.

t1 − l1 t 2 − l2
∆Z 1 = ρ , ∆Z 2 = ρ (17)
S S
 8

indirgenen açılar

Z 1 = Z '1 + ∆Z 1 , Z 2 = Z ' 2 + ∆Z 2 (18)

Düzeltilmiş zenit açıları kullanılarak iki nokta arasındaki yükseklik farkı,

1
∆h = S (cot Z 1, 2 − cot Z 2,1 ) + t1 − t 2 (19.1)
2

 H + H 2  Z 2 − Z1
∆h = S 1 + 1 tg + t1 − t 2 (19.2)
 2R  2

Z 2 − Z1
∆h = S * Sin 2 + t1 − t 2 (19.3)
Cos Z 2 − Z 1 + γ
2
şeklini alır. 1 ve 2 nolu istasyon noktalarında atmosferik koşullar aynı ise yukarıdaki eşitlik geçerli olur.

Yükseklik farkı karşılıklı gözlemlerle hesaplanırken hassasiyet hesabında

∆h = f(S, Z, k, i, t, R)

fonksiyonu kullanılır. Fonksiyonun hatası aşağıdaki şekildedir.

m∆2h = m S2 + m Z2 + mk2 + mi2 + mt2 + m R2

ÖRNEK: A ve B noktaları arasında karşılıklı olarak ölçü yapılmış ve

Z '1 = 93 g .6692 ta= 5 m ia=1.40 m S = 5683.45m

Z ' 2 = 106 g .3016 tb= 48 m ib=1.45 m

olarak elde edilmiştir. Noktalar arasındaki yükseklik farkını hesaplayınız.

ÇÖZÜM:

∆Z 1 = 403cc
∆Z 2 = 375 cc
Z 1 = 93 g .7095
Z 2 = 106 g .3391
γ = 586 cc

19.1’ den ∆h = 565.813 m

19.2’ den ∆h = …………m
19.3’ den ∆h = 565.838 m
 9

b ) Pilye Kullanılması Durumunda

Şekil 9.

Pilye kullanılması durumda ölçülen zenit açıları işaretin dibine indirgenir.

t1 + l1 t 2 + l2
∆Z 1 = ρ , ∆Z 2 = ρ (20)
S S

İndirgenen açılar,

Z 1 = Z '1 − ∆Z 1 , Z 2 = Z ' 2 −∆Z 2 (21)

Yükseklik farkını veren eşitlik,

cot Z 1 − cot Z 2
∆h = S − t1 + t 2 (22)
2
olur.

ÖRNEK: A ve B noktaları pilye olarak tesis edilmiş ve aşağıdaki ölçüler yapılmıştır. Noktalar arasındaki
yükseklik farkını bulunuz.

Z '1 = 97 g .7394 İ1 = 0.29m t1 = 0.64m H A = 1800m

Z ' 2 = 102 g .3243 İ 2 = 0.24m t 2 = 0.45m HB = ?

ÇÖZÜM:

H B = 1891.434m

1.3.2.1 Trigonometrik Nivelmanda Hataların Yükseklik Farkına Etkisi

1− k 2
∆h = S cot Z + S +i −t (23)
2R
1. Kenar Hatasının Etkisi

 1− k 
m∆hs = ± cot Z + S m S (24)
 R 

1− k
S terimi küçük terim olduğundan ihmal edilebilir.
R
m∆hs = ± cot Zm s = ± tan α m S
 10

2. Zenit Açısının Etkisi

S mZ
m∆hZg = ± (25)
sin 2 Z ρ

Z = 100 g alındığında,

S
m∆hZg = ± mZ
ρ
olur.

Zenit Açısı Hatası

S(m) 3cc 10cc
100 0.47 (mm) 1.57 (mm)
200 0.94 3.14
300 1.41 4.71
400 1.89 6.28
500 2.36 7.85

3. Kırılma Katsayısının Hatasının Etkisi

S2
m∆hk = ± mk (26)
2R

k
mk = ± = ±0.0325 alındığında
4

m ∆hk = ±2.55 S km
2
[mm]

S 100 m 200 m 300 m 400 m 500 m

m∆hk 0.03 mm 0.10 mm 0.23 mm 0.41 mm 0.64 mm

4. Yer yarıçapının hatasının etkisi

1− k 2
m∆hR = ± S mR (27)
2R 2
500 m’ den küçük mesafelerde bu etki çok küçüktür. Örneğin mR ± 2 km ise

1 − 0.13
m∆hR = ± 2
.0.5 2.2 km = ± 0.005 mm olur.
2.6381

5. Alet ve işaret yüksekliklerinin hatasının etkisi

m∆hi = ± mi m∆ht = ± mt

m∆h( i − t ) = ± mi2 + mt2 (28)

Bu hataların miktarı
m ∆h( i − t ) = ±(1.5 − 2.5) mm arasında verilmektedir.
 11

6. Toplam Hataların Etkisi

S 2 m Z2 S4 2
m∆h = ± cot 2 Zm S2 + + mk + m∆2h( i −t ) (29)
sin 4 Z ρ 2 4 R 2

n tane ∆hi’ nin toplamı ∆H ise

n
∆Η = ∑ ∆hi
i =1

ve

m∆h = ± m∆2h1 + m∆2h 2 + .............. + m∆2hn

olur.

1.3.3 GPS Tekniği İle Yüksekliklerin Belirlenmesi

GPS tekniği ile noktaların elipsoidal yükseklikleri belirlenmektedir. Ölçü bölgesinde geometrik nivelman
ile ortometrik yüksekliği bulunan dayanak noktalarından yararlanarak jeoit yükseklikleri elde edilir.
Çalışma bölgesinin tamamını kapsayacak şekilde homojen dağılmış, dayanak noktalarının bir
fonksiyonu olarak tanımlanmış bir model aracılığı ile ortometrik yüksekliği bilinmeyen noktaların
elipsoidal yükseklikleri kullanılarak, ortometrik yükseklikleri elde edilebilir. Pratikte jeoit yüksekliği
tanımlama da kullanılan modeller polinomal yöntemler, multiquaadratikler, ağırlıklı ortalama
yöntemleri, sonlu elemanlar, kollokasyon vb. gibi sıralanabilir.

Uygulanabilirlik, süreklilik sağlaması, hesap kolaylığı ve literatürdeki uygulamalar bakımından en

yaygın yöntemlerden biri polinomal yöntemlerdir. Dayanak noktalarının xi, Yi koordinatları ve
Ni jeoit ondülasyonundan yararlanarak fonksiyon katsayıları belirlenir.

Seçilen polinomun derecesine göre tüm katsayıların anlamlılık testleri yapılmalı ve en uygun polinom
katsayıları belirlenmelidir. Bundan sonra belirlenen katsayılar ve koordinatlar sayesinde elde edilen
jeoit yükseklikleri ile yeni noktalar için H=N-h formülüyle ortometrik yükseklikler elde edilir.

1.3.4 Özel Yöntemler

Mühendislik ölçmelerinde yükseklik farkları aşağıdaki özel yöntemlere göre de belirlenmektedir. Bu

yöntemler aşağıda verilmektedir.

1.3.4.1 Hidrostatik Nivelman

Hidrostatik nivelmanın esası bileşik kaplar prensibine dayanır. Yüksek hassasiyette ölçmeler için
kullanılır. İki gruba ayrılır:

- Sabit sistem (genellikle büyük mesafelerdeki ölçüler için)

- Hareketli (seyyar sistem)

Basit hidrostatik nivelman aleti bir hortuma bağlı santimetre taksimatlı iki cam borudan oluşur.
Aşağıdaki şekil hortumlu düzeç prensibini içermektedir.

Basit Bernouilli denklemi:

P+φ.g.h=sabit (30)

şeklindedir. Burada;
 12

p : atmosferik basınç
φ : sıvının yoğunluğu
g : yerçekimi ivmesi
h : sıvının yüksekliğidir.

Bu eşitlik durgun haldeki ve eşit ağırlıktaki sıvılar (su) için geçerlidir. Ölçü kısa mesafede (max 50 m
uzunluk) yapıldığından her iki taraftaki etkinin dikkate alınması gerekir. Sıvı yüzeyi her iki cam boruda
aynıdır ve yükseklik farkı geometrik nivelmanda ki gibi okuma değerlerinin farkından bulunabilir. Şekle
göre yükseklik farkı

∆h=a-b

Cam Boru

Su Seviyesi
a b
0 Sıkıştırma Mandalı
0

Bağlantı Hortumu ∆h
A
B
Şekil 10. Hidrostatik nivelman sistemi

Basit hidrostatik nivelman da cam borudan su seviyelerinin bulunduğu yerler okunur. Bu okuma
değerlerinden faydalanarak yükseklik farkı bulunur. Hassas presizyonlu hidrostatik nivelman da yerleri
değişebilen iki ölçü sistemi geliştirilmiştir. Ölçü sistemini de bölüm birimi 1 mm olan bir skala kullanılır.
Ölçüde bir ölçü iğnesi suyun üst seviyesine değince durum bir göstergede okunur. Bölüm kısmında
mm’ ler mikrometre tamburasında 10-1 ve 10-2 mm’ ler okunur, 10-3 mm’ leri de tahmin etmek
mümkündür. Ölçülen yükseklik farkına aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi sıfır noktası eki düzeltmesi
getirmek gerekir.

Günümüzde bu sistemin elektroniği yapılmıştır. Cam skala yerine elektronik aletler kullanılmaktadır.
Su yüzeyinin üst seviyeleri olan a ve b değerleri bu aletlerde dijital olarak okunmaktadır.

K= KA-KB

Sistem A Sistem B

A’ B’

KA KB

0 K 0

Şekil 11. Hidrostatik nivelmanda sıfır noktası eki düzeltmesi

 13

1.3.4.2 Mikro Nivelman

Rusya’ da 0,5 – 1,5 m gibi kısa mesafelerdeki yükseklik farklarını ölçmek için mikro nivelman aleti
geliştirilmiştir.

4
2
1

Şekil 12. Mikro nivelman prensibi

Bu alet 3 ayak üzerine oturtulmuş bir gövdeden ibarettir. Bu gövde iki silindirik düzeçle
yataylanmaktadır. 2 nolu boyuna düzecin inceliği p = 2” – 10” ve enine düzecin inceliği p = 30 “ dir.
Direkt olarak yükseklik farkının ölçümü için 4 nolu mikrometre vidası 3 nolu bir ölçü saatine
bağlanmıştır.

Aşağıdaki ölçü yöntemleri kullanılır.

1. Kayma miktarı ölçülen düzeçle

2. Kabarcığı ortalanmış düzeçle

Birinci sistemde yükseklik farkının hesabında

p.i.A
∆h = (31)
ρ
eşitliği kullanılır.

p : düzecin verisi
i : silindirsel düzecin bölüm çizgilerindeki hareketi
ℓ : oturma noktaları mesafesidir.

Bu yöntemle çok küçük yükseklik farkı ölçülebilmektedir. İkinci yöntemde düzeç mikrometre vidası
yardımıyla ayarlanarak kullanılabilir.

Ölçü hassasiyetini artırmak ve sıfır noktası hatasını yok etmek için her yükseklik farkı bulunmasında
alet 200 grad döndürülerek ölçü yapılır.

Ölçü hatası:

m∆h ≤ ±(1 − 2).10 −2 mm dir.

Mikro nivelman, eğim tespitinde ve yüzeylerin deformasyonunda kullanılır. Örneğin makinelerin ve

fiziksel aletlerin yerleştirilmesinde en iyi yerleştirme işlerinde kullanılır. Elektronik düzeçler yardımıyla
mikro nivelman otomatik duruma getirilebilir.
 14

1.3.4.3 Mekanik Yükseklik Ölçüsü

Mekanik yükseklik ölçüsü deyince düşey olarak asılan çelik şeritler veya invar teller
yardımıyla yüksekliklerin ölçülmesi anlaşılır. Bu yöntem esasen düşey mesafe ölçüsü olarak
da adlandırılır. Prensip olarak iki yol vardır.

1. Düşey mesafe ölçüsü ile direkt yükseklik tespiti

2. Nivelman bağlantısı ile düşey mesafe ölçüsüdür.

Birinci yol M1’ den M5’ e kadar ölçü markalarının okunması ve 2. yol P0 ve Pu arasındaki
yükseklik farklarının tespiti şeklinde görülmektedir. Bir kuyunun mevcudiyeti durumunda
çelik şerit serbestçe asılmayabilir. Yükseklik farkı için aşağıdaki eşitlik geçerlidir.

1.Yol

∆hi ,i − k = M i − M i − k

2.Yol

∆ho ,u = Au + ( M u − M o ) − Ao

M: Çelik şerit okuması

A: Mira okumasıdır.

Örnek:

Ao = 1.10 M o = 0.20
M u = 10.40 Au = 1.30
∆ho ,u = 10.00 m olur.

Şekil 13. Mekanik Yükseklik Ölçüsü

1.4 DOĞRULTU BELİRLEME ÖLÇÜLERİ

Doğrultular;
- Mekanik doğrultu belirleme: Çelik şerit, çekül, jalon
- Optik olarak doğrultu belirleme: Teodolit ve optik çeküllerle yapılmaktadır.

1.5 ÇEKÜLLEME

5 m’ den büyük yüksekliklerin doğrultuları çekülleme yöntemiyle belirlenir. Optik çeküller kullanılarak
doğrultular belirlenebilir. Yüksek binaların, kulelerin, minarelerin ve benzeri mühendislik yapılarının
düşeyliği optik çeküllerle belirlenmektedir.

Teodolitlerle bir binanın düşeyliği kontrol edilirken plan durumu 1,2,3,4 olan bir binada, subasman
belirlendiğinde 1-2 kenarı doğrultusunda projedeki bina yüksekliği kadar bir mesafede A noktası tesis
edilir. Aynı şekilde 1-4 kenarı doğrultusunda aynı mesafede bir B noktası tesis edilir.

Her üç yada beş kat inşa edildiğinde teodolit A noktasına kurularak 1–2 kenarı, B noktasına kurularak
1-4 kenarı kontrol edilir. Optik çekülle de yüksek binaların düşeyliği kontrol edilebilir. Binanın köşe
noktalarına yakın mesafede sabit noktalar alınarak bu işlem yapılabilir.
 15

Teodolitlerde çekül düzlemi belirlenmesi

Teodolitlerle bir binanın düşeyliği

kontrol edilirken, plan durumu 1,2,3,4
olan bir binada, subasman belirlendiğinde
1-2 kenarı doğrultusunda projedeki bina
yüksekliği kadar bir mesafede A noktası
tesis edilir. Aynı şekilde 1-4 kenarı
doğrultusunda aynı mesafede bir B
noktası tesis edilir. Binanın her üç beş
katı inşa edildiğinde teodolit A noktasına
kurularak 1-2 kenarı, B noktasına
kurularak 1-4 kenarı kontrol edilir.

Optik çekülle de yüksek binaların

düşeyliği kontrol edilebilir. Binanın köşe
noktalarına yakın mesafede sabit noktalar
alınarak bu işlem yapılabir.
 16

Doğrultuların çeküllenmesi

• Düzeçli çekül aleti ile

• Kompansatörlü çekül aleti ile
• Sıvı yataylamalı çekül aleti ile yapılmaktadır.

Yukarıdaki şekilde :

ml: Çekül aletinin hatası

mZ: Merkezleme hatası
mN: İşaretleme hatası olmak üzere çekülleme hatası mL

m L = ± ml2 + m Z2 + m N2 (32)

Eşitliğinden hesaplanır. Örnek H = 100 m, ml = 1/100 000 = ±1 mm

mZ ≤ 0.5 mm , mN ≤ ±0.3 mm

m L ≤ ± 12 + 0.5 2 + 0.3 2 = ±1.16mm dir.

1.6 MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİNDE LAZER TEKNİĞİ

Klasik jeodezinin yöntemleri pasif hedef ışınlarının kullanılmasını öngörmektedir. Lazer ışınlarının
bulunmasıyla jeodezide aktif ışınlar kullanılmaya başlanmıştır.

Bir lazerin çalışma şekli elektro magnetik ışın ve madde arasındaki değişime bağlıdır. Bir laser ışınının
yapı olmasında üç koşul vardır.

1. Uygun enerji nivolu atom malzeme olarak kullanılır.

2. Bir enerji pompası
3. Işık kuvvetlendirici için optik bir rezonatör kullanılır.

Optik rezonatör iki plan paralel aynadan oluşur. Şekilde görüldüğü gibi bunlardan biri reflektör, diğeri
de ışık bölücü olarak adlandırılır. Lazer malzemesi olarak bir gaz, bir sıvı, bir sağlam gövde ya da yarı
iletken malzeme bulunur.

Sabit gövdeli laser uydu jeodezisinde impuls ölçüsü için Rubin-Lazer olarak kullanılır.

Lazer ışıma zorlanmış ışımadır. Yani lazer kendi kendine bir ışık kaynağı değildir. Bazı gazların,
kristallerin veya yarı iletkenlerin atomlarına elektromagnetik, ısı, ışık gibi sürekli enerji
verildiğinden, bu maddelerin iç yapılarında şartlanma oluşur ve şartlanma optik düzenler ile
birleştirilerek güçlendirilmiş ışımaya dönüştürülür.

Lazerler üç grupta toplanır.

1. Katı Lazerler (Ruby kristali)
2. Gaz Lazerler (Helyum-Neon-CO2)
3. Yarı iletken junetion lazerler (Ga-Ar)
EDM de gaz lazer (He-Ne) kullanılır.
λ=0.6328µm kırmızı renkte görünür.

Şekil 17. Lazer prensibi

Lazerin mühendislik ölçmelerinde kullanılma alanları :

1. Faz karşılaştırma yöntemine göre mesafe ölçüsü

2. İnterferans yöntemine göre prezisyonlu uzaklık ölçüsü
3. Doğrultu ve çekülleme (doğrultu işaretlenmesi)
4. Yükseklik ve açı ölçüsü
 17

Lazer aletleri ve bu aletlerde yapılan işler aşağıdaki şekildedir:

Alet Tipi Ölçü Vazifesi

Laser doğrultu aleti Doğrultu, kontrol
Laser nivosu Yükseklik ölçüsü
Laser teodoliti Açı ölçüsü
Laser çekülü Çekül doğrultusu

Laser ölçüsünün hassasiyeti:

Doğrultu stabilitesinin hatası:
(mL) = (1…..4)-5 10.S

mL Laserin doğrultu stabilitesinin hatası

mA Alıcıda ayarlama ve okuma hatası
mR Reflektör hatası
mÜ aserden alıcıya taşıma hatasıdır.

Toplam hata :

M G = ± m L2 + m A2 + m R2 + 2mÜ2 (33)

mR = ± (2…..6)10-6S
mÜ = ± 1 mm

[
m A = ± (0.5mm) 2 + (0.5.....1)10 −5 S ]
2

[
mG = ± (1.5mm) 2 + (2.5.....7.5)10 −5 S ]
2

S(m) 100m 200m 300m 400m

mG(mm) 2…8 mm 5….15mm 8….22mm 10..30mm