Professional Documents
Culture Documents
1. BÖLÜM
YÜKSEKLİK SİSTEMLERİ
Yeryüzünün şekli denilince, katı ve sıvı dünya kitlesinin atmosfer ile olan sınırı
anlaşılır. Katı kısımlar girinti ve çıkıntılar nedeniyle düzgün bir yüzey değildir. Genel
olarak yüzeyler, normalleri yardımıyla incelenebilir. Yeryüzü normalleri, ağırlık kuvveti
doğrultusundadır. Ağırlık kuvvetinin doğrultusu uygulamada çekül doğrultusuyla
gösterilir. Çekül doğrultusunun ölçmelerdeki rolü çok önemlidir. Ölçme aletlerinin
düşey eksenleri çekül doğrultusuna göre düzenlenir (Ulsoy, 1977).
1
Yükseklik Sistemleri
Mira Mira
∆h= HB - HA= geri-ileri= g-i
Nivelman
∆h= g - i
düzlemi
i
g
∆h B
HB = HA + i + h – t
Z h
t h = S*cotZ
HB = HA + i +S*cotZ – t
i B ∆H
s
A
Şekil 1.2 Trigonometrik nivelman
2
Yükseklik Sistemleri
Ülke nivelman ağlarının hesabında, önceleri durgun deniz yüzeyinin başlangıç olarak
alınabileceği düşünülür; fakat bir çok ülkenin nivelman ağlarının birleştirilmesi ile elde
edilen sonuçlar, bu kanının sarsılmasına neden olur. Örneğin, 1862’deki ölçümlere
göre Atlantik seviyesi, Akdeniz seviyesinden 64 cm daha yüksek bulunur. Nivelman
sonuçlarına normal ağırlık ivmesi ile ortometrik düzeltmeler getirilince iki seviye
arasındaki farkın çok daha az olduğu görülür. Yapılan hesaplamalardan çeşitli deniz
seviyeleri arasındaki farkın ölçü hataları içinde kaldığı kanaatine varılır. Böylece her
ülkenin kendi nivelman ağının en yakın deniz seviyesine bağlanması gereği ortaya
çıkar (Ulsoy, 1976).
Geoit başlangıç olmak üzere, farklı yollardan gidilerek bir noktanın yüksekliği
nivelmanla belirlense, sonuçların eşit olmadığı görülür. Nivo yüzeyleri birbirlerine
paralel olmadıkları için nivelman sonuçları yola bağımlıdır. Yüksekliklerin açık ve
kesin biçimde tanımlanması için yalnızca yükseklik farklarının ölçülmesi yeterli olmaz;
nivelman yolları boyunca ağırlık (yerçekimi ivmesi) değerlerinin de ölçülmesi gerekir.
Problemin çözümü için yükseklikler, ya potansiyel değerlerden dönüştürülür ya
da ölçülen yükseklik farklarına bir düzeltme getirilerek elde edilir (Demirel,
1983).
Geoidin denklemi, ağırlık kuvveti ve onun potansiyeli ile açıklanabilir. Kitle yoğunluğu
sürekli olduğu sürece geoidin eğriliği de süreklidir. Yoğunluğun ani değişikliğe
uğradığı yerlerde geoidin eğriliği de değişir. Geoidin yeryüzü noktalarına göre
konumu kesin olarak bilinmediğinden yüksekliklerin belirlenmesi için çeşitli hipotezler
ortaya atılmıştır. Yükseklikler, bilimsel yükseklikler ve pratik yükseklikler olarak
sınıflandırılır.
3
Yükseklik Sistemleri
Yeryüzünde yerçekimi ivmesi sabit olmayıp, coğrafi enlem ve yüksekliğe bağlıdır. Bir
nivo yüzeyinin değişik noktalarında yerçekimi ivmeleri farklı yani g1≠g2 olduğundan
dh1≠dh2 olur. Bu da bize, iki nivo yüzeyinin birbirine paralel olmadıklarını
gösterir. Bu nedenle yüksekliklerin bulunmasında g nin göz önünde bulundurulması
gerekir. Buna karşın sarkıtılan çekülün ipi, nivo yüzeylerine diktir ve bu ip bir doğru
olmayıp uzay eğrisi olacaktır. Bu eğriye çekül eğrisi denir (Aydın, 1997).
olur. Bu durumda bir birim kütlenin kaldırılması ile yapılan iş, sayısal değer olarak
kaybedilen potansiyele eşittir. İki nivo yüzeyi arasındaki potansiyel farkı sabit
olduğundan,
− dW = g1 ⋅ dh1 = g 2 ⋅ dh2 = g i ⋅ dhi = C = Sabit (1.4)
4
Yükseklik Sistemleri
yazılır. Burada, dhi=0 olursa C=0 olur. Halbuki C≠0 olduğundan dhi≠0 olur. Bu da
bize, iki nivo yüzeyi arasındaki yükseklik farkının sıfır olmadığını, yani nivo
yüzeylerinin kesişmediğini gösterir. Bir nivo yüzeyinde birim kütlenin taşınması ile
hiçbir iş yapılmadığına göre hiçbir potansiyel kaybı da olmaz. Yani bir nivo yüzeyinin
her noktasında potansiyel değeri sabittir. Bu nedenle nivo yüzeylerine eş
potansiyelli yüzeyler de denir.
Sonsuz uzaklıkta bulunan bir noktanın potansiyeli sıfırdır. Bir birim kütlenin sonsuz
uzaklıktan bir nivo yüzeyine taşınması ile açığa çıkarılan iş, sayısal değer olarak o
nivo yüzeyindeki bir noktanın potansiyeline eşittir∗.
∫ dW = − ∫ g ⋅ dh = WP − WPi
Pi Pi
∗
Potansiyel enerji, bir sistemi oluşturan bölümlerin birbirlerine göre konumlarına bağlı olan,
depolanmış durumdaki enerji. Potansiyel enerji tek bir cisme ya da parçacığa değil, bir sisteme özgü
bir niteliktir. Örneğin, top ile Yer’den oluşan bir sistemin potansiyel enerjisi bu iki cisim birbirlerinden
uzaklaştırıldıkça artar. Topu yeryüzünden yukarı yükseltmek için yapılan iş, sistemin enerjisine eklenir
ve kütle çekimser potansiyel enerji olarak depolanır.
Yer’in yüzeyine yakın bölgelerde kütle çekimsel potansiyel enerji, cismin ağırlığı ile referans noktasına
göre yüksekliği çarpılarak hesaplanır. Bağlı sistemlerde, örneğin elektronların çekirdeğin elektriksel
çekim kuvvetiyle bağlı tutulmakta olduğu atomlarda, potansiyel enerji için sıfır referans noktası,
çekirdeğin elektriksel çekim kuvvetinin algılanamayacak kadar küçüldüğü, çok uzaktaki bir noktadır.
Bu durumda, bağlı elektronların potansiyel enerjisi negatiftir; çekirdeğin etkisinden tam kurtulmakta
olan hareketsiz bir elektronun potansiyel enerjisi ise sıfırdır (AnaBritannica, cilt:18, s:139, 2000 Ana
Yayıncılık A.Ş. İstanbul).
5
Yükseklik Sistemleri
yazılır. γ0 herhangi bir enlemdeki normal ağırlık ivmesi olmak üzere yukarıdaki
eşitliğin sağına (-γ0+γ0) eklenir ve eşitliğin her iki tarafı da γ0 ile bölünürse eşitlik
bozulmaz. Böylece,
WP − WPi P
g −γ0 +γ0
= −∫ dh
γ0 Pi
γ0
eşitliği elde edilir. Başlangıç noktasından kalkarak yine başlangıç noktasına
dönüldüğünde yukarıdaki eşitlik,
g −γ0 WA − WA
∫ γ0
dh + ∫ dh =
γ0
=0
g − γ0
∫ γ0
dh = − ∫ dh (1.6)
dW = −g ⋅ dh
P P
∫ dW = − ∫ g ⋅ dh
0 0
P
− ∫ g ⋅ dh = W0 − WP = CP [kgal ⋅ m]
0
∗
Gal: özellikle kütle çekimi ölçümlerinde kullanılan ivme birimidir. 1 gal, hareket hızında saniye karede
1 cm değişikliğe eşittir (1 gal =1 cm·san-2). 1 kilogalmetre, 450 enlemindeki deniz seviyesinde 1 kg lık
bir kütleyi 1 metre yüksekliğe kaldırmak için gerekli işdir.
6
Yükseklik Sistemleri
P noktasının geopotansiyel yüksekliği; P0 dan P ‘ye olan geçki üzerinde belirli aralıklı
noktalar arasındaki geopotansiyel yükseklik farkları (∆Ci) nın toplamıyla elde edilir.
K
CP = ∑ ∆C i , ∆C i = g i ⋅ dhi (1.8)
i =1
dhi, iki nokta arasındaki geometrik nivelman ile bulunan yükseklik farkı, g i söz
konusu iki yeryüzü noktası arasındaki ortalama gerçek gravitedir. Noktaların
geopotansiyel yükseklikleri belirlendikten sonra istenen yükseklik sisteminde nokta
yükseklikleri belirlenebilir. Ayrıca geometrik nivelman ölçülerine uygun düzeltmeler
(ortometrik düzeltme, normal düzeltme, dinamik düzeltme) getirilerek; düzeltmeye
karşılık gelen yükseklik sisteminde noktalar arasındaki yükseklik farkları doğrudan da
elde edilebilir.
Nivo yüzeylerinden her biri, geopotansiyel yüksekliklerin bir tek sayısal değeriyle
bellidir. Geoidin potansiyel yüksekliği sıfıra eşittir. C geopotansiyel kotların
hesaplanması için dağlık yörelerde her 0,5-1 km de, engebeli yerlerde 1-2 km de ve
düz yerlerde de her 3-5 km de bir g ağırlık ivmesi ölçülür (Erbudak ve Tuğluoğlu,
1976). Geopotansiyel yükseklikler, 1 kgal’e bölünürse metre biriminde sayısal değeri
değişmeyen bir büyüklük elde edilir. Geopotansiyel yükseklikleri metre biriminde
düşünmek onların fiziksel niteliğini değiştirmez.
C
Dinamik yükseklik, H = eşitliği ile tanımlanır. γ0, herhangi bir enlemdeki normal
γ0
ağırlık ivmesidir. Pratikte 45° enleminde deniz seviyesindeki ivme değeri olan
C
γ045 = 980.6294 gal değeri kullanılır (Aydın, 1997). H = eşitliği yardımıyla A ve B
γ0
noktaları arasındaki ∆H yükseklik farkı,
1 1
B
1
B B B
g −γ0
∆H =
γ0
(C B − C A ) =
γ0 ∫ g ⋅ dh = γ ∫ ( g − γ
A 0 A
0 + γ 0 )dh = ∫ dh + ∫
A A
γ0
dh
yazılır. Eşitliğin sağındaki ilk terim geometrik nivelmanla elde edilen yükseklik farkını,
ikinci terim ise,
B
g − γ0 B
g − γ0
vD = ∫ dh ≈ ∑ dh (1.9)
A
γ0 A γ0
7
Yükseklik Sistemleri
dinamik yükseklik düzeltmesini ifade eder. Aynı nivo yüzeyi üzerindeki noktaların
dinamik yükseklikleri eşittir. Fiziksel boyutu olan geopotansiyel yükseklikler sabit bir
sayı γ 45 ile bölünerek metrik boyutu olan dinamik yükseklikler elde edilir. Dinamik
yüksekliklerin herhangi bir geometrik anlamı yoktur.
Ortometrik yükseklik, Yeryüzündeki bir noktanın çekül eğrisi boyunca geoide olan
C
uzaklığıdır ve g ortalama ağırlık ivmesi olmak üzere, H = eşitliği ile ifade edilir.
g
Yeryüzündeki bir noktanın ortometrik yüksekliği doğrudan doğruya ölçülemez. Geoit
üzerindeki bir A noktasından C noktasına yapılan nivelman sonunda elde edilen
yükseklik farkı [∆h], nivelman yoluna ve dolayısıyla g yer çekimi ivmesine bağlıdır.
Yine geoit üzerindeki diğer bir B noktasından C noktasına yapılan nivelman sonunda
bulunan yükseklik farkı [∆h’] dır. Böylece C noktası için A dan ve B den farklı
nivelman yükseklikleri bulunmuş olur. Nivo yüzeyleri birbirlerine paralel olmadıkları
için C noktasının nivelmanla bulunan yükseklikleri [∆h] ve [∆h’], bu noktanın
ortometrik yüksekliği olan H ‘ya eşit değildir.
0 90
*
Normal ağırlık ivmesi, ekvatorda γ 0 = 978.049 gal ve kutupta γ 0 = 983.2213 gal dır.
8
Yükseklik Sistemleri
gP hB , g B
h hA , g A
h B’
A’
2 w=w0 w=w0
∫ g ⋅ dh + ∫ g ⋅ dh + ∫ g ⋅ dh + ∫ g ⋅ dh = 0
A A′ B′ B
(1.11)
B′
denklemi elde edilir. Aynı yükselti yüzeyi üzerinde, ∫ g ⋅ dh = 0 olduğundan,
A′
A
g −γ0 +γ0 B
g −γ0 +γ0 B
g −γ0 +γ0
−∫ dh + ∫ dh − ∫ dh = 0
A′
γ0 B′
γ0 A
γ0
ya da
A
g −γ0 B
g −γ0 B
g −γ0 B
−∫ dh − H A + ∫ dh + H B − ∫ dh − ∑ ∆h = 0
A′
γ0 B′
γ0 A
γ0 A
9
Yükseklik Sistemleri
B B
g −γ0 gA − γ0 gB − γ 0
H B = H A + ∑ ∆h + ∑ dh + HA − HB
A A γ0 γ0 γ0
yazılarak,
B
g − γ0 g − γ0 g − γ0
vD = ∑ dh + A HA − B HB (1.12)
A γ0 γ0 γ0
düzeltmesi elde edilir. (Erbudak ve Tuğluoğlu, 1976). Düzeltme miktarını
hesaplayabilmek için önce, çekül eğrisi boyunca A noktasındaki g A ve B
noktasındaki g B ortalama ağırlık ivmesi, örneğin (1.10) ‘a göre hesaplanır.
C : Geopotansiyel yükseklik
H : Ortometrik yükseklik
HN : Normal yükseklik
HNO : Normal ortometrik yükseklik
h : Elipsoidal yükseklik
N : Geoit yüksekliği (N=h-H)
ζ : Kuazigeoit yüksekliği (ζ=h-HN)
10
Yükseklik Sistemleri
Yeryüzünün gerçek gravite alanının normal gravite alanı olduğu, yani W=U, g=γ, T=0
olduğu kabul edilsin. İşte bu varsayıma karşılık gelen ortometrik yüksekliklere normal
C
yükseklik adı verilir ve H N = eşitliği ile ifade edilir. γ , çekül eğrisi boyunca olan
γ
ortalama gravitedir ve iteratif olarak aşağıdaki eşitlikten çözülür.
HN HN 2
γ = γ ⋅ [ 1 − (1 + f + m − 2 ⋅ f ⋅ sin 2 φ ) ⋅ +( ) ]
a a
(1.13)
ω2 ⋅ a ⋅ b
m=
kM
11
Yükseklik Sistemleri
yazılabilir. Böylece,
N
∆H AB = H BN − H AN = ∆h AB + v N (1.15)
olur.
12
Yükseklik Sistemleri
NO CPı H NO
H = , G = γ - 0.3086 ⋅ ( ) (1.17)
G 2
eşitlikleriyle elde edilmektedir. Normal geopotansiyel yükseklikler, gerçek gravite
alanına dayanmadığı için tam diferansiyel ve tek anlamlı değildir. Bunun anlamı, bir
halkayı (lupu) oluşturan normal geopotansiyel yükseklik farklarının toplamı teorik
olarak sıfır olmaz. Bu da bir yükseklik sisteminden beklenen temel özellikleri
yansıtmamaktadır. Ölçülen geometrik yükseklik farklarına normal graviteden yararla
normal ortometrik düzeltme getirilerek normal ortometrik yükseklik farkları elde
edilebilmektedir. Normal ortometrik düzeltme (vNO);
2β
v NO = 2H NO ⋅ α ⋅ sin 2φ [ 1 + ( α ⋅ ) ⋅ cos 2φ ] ∆φ (1.18)
α
13
Yükseklik Sistemleri
14
Yükseklik Sistemleri
158 tane I. derece ve 87 tane II. derece geometrik nivelman geçkisinin ilk faz
ölçümleri 1970 yılına kadar yapılarak Düşey Kontrol Ağı tesis edilmiştir. Gravite ağı
ile ilgili çalışmalar 1956 yılında başladığından 1970 yılına kadar düşey kontrol
noktalarında gravite ölçülmemiştir. 1973 yılından itibaren ikinci faz geometrik
nivelman ölçmeleri başlatılmıştır. Bu kapsamda günümüze kadar sürdürülen
çalışmalarda daha önce tesis edilen geçki ölçümleri yenilenmiş, alt yapı nedeniyle
tahrip olan geçkiler yerine yenileri, gerek duyulan yerlerde ise yeni geçkiler tesis
edilmiş ve düşey kontrol noktalarında gravite ölçülmüştür. 1993 yılına kadar
gerçekleştirilen ölçme çalışmaları ile 151 adet I. derece ve 39 adet II. derece geçki
ölçümü yenilenmiş, 2 yeni II. derece geçki tesis edilerek ölçülmüştür. 1985–1992
yıllarında yapılan çalışmalarla, 1973–1991 yıllarında ölçümü yenilenen 151 adet I.
derece ve 35 adet II. derece geçki ile 1970 yılından önce ölçülen 5 adet I. derece
geçkinin, gravite değerleri ile birlikte ilk değerlendirmesi yapılarak Türkiye Ulusal
Düşey Kontrol Ağı–1992 (TUDKA92) oluşturulmuştur. Ölçümü yenilenmemiş 52 II.
derece geçki bu değerlendirmeye alınmamıştır (Demir ve Cingöz).
15
Yükseklik Sistemleri
16
Yükseklik Sistemleri
Ana nivelman ağı, proje alanını kapsayacak şekilde, çevresi 40 km’yi aşmayan
luplar biçiminde düzenlenir. Nivelman geçkileri hassas geometrik nivelman
yapılabilecek yollar üzerindeki C3 ve daha yüksek dereceli noktalar ve poligon
noktaları ile bölgede önceden tesis edilen nivelman ağlarının yüksek dereceli
noktalarını içerecek şekilde seçilir. Geçki üzerindeki nokta sıklığı en çok 1.5 km
olmalıdır. Seçimi yapılan noktalar için bir seçim kanavası düzenlenir. Seçim
kanavası onaylandıktan sonra, yeni noktalar tesis edilir ve röperlenir.
Ara nivelman ağı, başı ve sonu ana nivelman ağı noktalarına bağlı toplam uzunluğu
10 km'yi geçmeyen nivelman geçkileri veya en az iki ana nivelman noktasını içeren
17
Yükseklik Sistemleri
18
Yükseklik Sistemleri
w L[mm ] ≤ 18 L [km ]
Ara nivelmanda :
19