Tarihte Bir Aydın Tarikatı

Zeynîler
DOÇ. DR. REŞAT ÖNGÖREN

insan yayınları: 381

irfan ve tasavvuf dizisi: 49

birinci baskı: istanbul, ekim 2003

isbn 9 7 5 - 5 7 4 - 3 7 4 - X

tarihte bir aydın tarikatı zeynîler

doç. dr. reşat öngören

içdüzerı
insan

kapak düzeni
rıdvan kuyumcu

baskt-cilt
kurtiş matbaası
www.lturtismatbaa.com

insan yayınları
keresteciler sitesi, mehmet akif cad.
kestane sok. no: 1 merter/istanbul
tel: 0212. 6 4 2 7 4 84 faks: 0212. 5 5 4 6 2 , 0 7
www.insanyayinlari.com.tr
insan@insanyayinlari.com. tr

insan yayınlan
 DOÇ. DR. REŞAT ÖNGÖREN İçindekiler
1 9 6 3 yılında Ünye'de doğdu. 1 9 8 8 yılında M a r m a r a
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'ni bitirdi. Aynı üniversitenin
KISALTMALAR 7
Sosyal Bilimler Enstitüsü Tasavvuf Tarihi Bilim Dalı'nda
ÖNSÖZ 9
1 9 9 0 ' d a Yüksek Lisans'ını, 1 9 9 6 ' d a da Doktora'sını
GİRİŞ: Z E Y N İ L İ Ğ İ N DOĞUŞU. 11
tamamladı. 1 9 9 2 yılında L o n d r a ' d a bir yıl süreyle başta
I. Z E Y N Î L İ Ğ İ N SİLSİLESİ 11
Biritish M u s e u m India Office Library and Records olmak
II. Z E Y N İ L İ Ğ İ N KURUCUSU Ş E Y H Z E Y N Ü D D İ N HÂFİ 14
üzere değişik kütüphanelerde sahasıyla ilgili araştırmalar
A. Zeynüddin Hâfî'nin Horasan'da Kurdurduğu Tekkeler 17
yaptı. 1 9 9 6 - 2 0 0 0 yılları arasında T D V İslâm Araştırmaları
B. Zeynüddin Hâfî'nin Yöneticiler ve Diğer Tarîkat Mensuplarıyla
Merkezi'nde (İSAM) Tasavvuf araştırmacısı olarak çalıştı.
İlişkileri 18
Ayrıca İSAM'ın çıkarmakta olduğu İslam Ansiklopedisi'nin
C. Zeynüddin Hâfî'nin Zeynîlik Prensiplerini Ortaya Koyduğu
(DİA) te'lif h e y e t i n d e y e r aldı. O c a k 2 0 0 1 ' d e İstanbul Eserleri 19
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'ne Yardımcı D o ç e n t olarak
atandı. Kasım 2 0 0 1 ' d e Doçent oldu. Halen aynı fakültede
BİRİNCİ BÖLÜM
öğretim üyesi ve Tasavvuf Anabilim Dalı Başkanı olarak
Z E Y N Ü D D İ N H Â F Î ' N İ N HALÎFELERİ V E Z E Y N İ L İ Ğ İ N YAYILIŞI
görevini s ü r d ü r e nÖngören'in Osmanlılar'da Tasavvuf:
Anadolu'da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ isimli bir eseri İz
I. Z E Y N Î L İ Ğ İ N HORASAN BÖLGESİNDE YAYILIŞI 33
Yayınları arasında çıkmıştır (İstanbul 2 0 0 0 ) .
A. Muhammed Tebâdegânî 33
) 1. Derviş Muhammed Bîhre 36
2. Derviş Seyyid Hasan 36
3. Mevlânâ Vecîhüddin 37
4 . Derviş Muhammed Gâzergâhî 38
5. Ali Şir Nevâî 38
B. Sadreddin Revvâsî 39
C. Derviş Ahmed Semerkandî 40
D. Mahmud Hisârî 45

II. H İ C A Z BÖLGESİ İLE SÛRİYE V E MISIR'DA YAYILIŞI 47

A. Şeyhü'l-harem Abdülmu'tf Mağribî ve Mekke'de Zeyniyye
Tekkesi 47
B. Ebulfütûh Nûreddin Ahmed ve Medine'de Zeyniyye Tekkesi 50
C. Mevlânâ Muhammed Horasânî ve Mekke-Medîne-Halep Hattı.. 5 6
D. Abdlilkerîm Halîfe ve Halep'te Zeyniyye Tekkesi 58
E. Seyyid Safiyyüddin Îcî ve Hicaz-Sûriye-Mısır Üçgeni 60 KISALTMALAR
F. Ahmed b. Fakih Ali Dimyâtî ve Salâhiye-Siryakosa Hânkâhları.... 62
G. İbnü'l-Hümâm ve Eşrefiyye-Şeyhûniye-Müeyyediyye Hânkâhları 65
H. Emînüddin Aksarâyî ve Mısır'ın Medrese-Dergâhları 68

IH. Z E Y N İ L İ Ğ İ N A N A D O L U V E R U M E L İ ' D E YAYILIŞI 69

A. Şeyh Muhammed 69
B. Abdürrahim Rûmî/Merzifonî 71
C. , Abdüllatîf Kudsî/Makdisî 76
1. Muslihuddin Halîfe ve Edirne'de Zeyniyye Tekkesi 84
2. Şeyh Sinan Ferevî ve Ferecik'te Zeyniyye Tekkesi 85
3. Molla Fenârî 89
4. Mevlâ Musannifek 93
5. Tâceddin İbrâhim Karamânî ve Bursa Zeyniyye Hânkâhı 95
6. Pîrî Halîfe Hamîdî ve Eğirdir'de Zeyniyye Tekkesi 118
7. Âşıkpaşazâde ve §ık Paşa Külliyesi 126
8. Şeyh Vefâ ve Vefâiyye-i Zeyniyye 130
D. Diğer Zeynîler 159

İKİNCİ BÖLÜM
Z E Y N Î L İ Ğ İ N ÂDÂBI V E Ö Z E L L İ K L E R İ
BSOAS Bulletin of the School of Oriental and African Studies
I. Şeyhe Bîat ve Tarîkata Giriş 170 DBİA Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi
II. Şeyh-Mürid İlişkisi, Râbıtk ve İstimdât 172 DI Der islam
III. Zühd Anlayışı, Seyru Sülük ve Nefis Terbiyesi 175 DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
IV Zikir Şekli ve Evrâd 178 İA İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı yayını
V Mürîdin Yirmi Dört Saati ve Halvet Hâli 181
İAD İslâm Araştırmaları Dergisi/Turkish Journal oflslamic Studies
VI. Şerîat-Hakîkat Birlikteliği ve Ehl-i Sünnet Çizgisi .187
KAM Kubbealtı Akademi Mecmuası.
VII. Tevhid Anlayışı: Vahdet-i Vücûd ve Vahdet-i Şühûd 189
OA Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies
SONUÇ: Z E Y N İ L İ Ğ İ N TESİRİNİ YİTİRİŞİ 195 TD Târih Dergisi
TM Türkiyat Mecmuası
BİBLİYOGRAFYA 203 TTEM Türk Târih Encümeni Mecmûası
İNDEKS 215 VD Vakıflar Dergisi
 ÖNSÖZ

tkisini asırlar boyu devam ettiren tasavvuf ekolleri olduğu gibi,

belli bir süre etkili olduktan sonra târihteki yerini alan ekoller de
vardır. Araştırmamızın konusunu teşkil eden Zeynılik, XV Yüzyılda
ortaya çıkışının ardından kısa sürede üç kıtaya yayılarak halkla birlik-
te üst düzey âlim ve yöneticilerin de dikkatini çekmeyi başardığı hal-
de, iki asır sonra tesirini yitirmiş olan ekollerdendir. Ortaya çıktığı
Herat şehrinden Horasan, Anadolu, Rumeli, Ortadoğu, Hindistan ve
Kuzey Afrika'ya yayıldığı tesbit edilen bu ekolün bugün izine pek rast-
lanmamaktadır. Zeynîliğin târih içindeki rolünün bu çalışmayla gün
ışığına çıkarılmış olması, kanaatime göre tasavvuf târihine olduğu ka-
dar ilmiye ve siyâset târihlerine de önemli katkılar sağlayacaktır. Faal
olduğu asırlarda aydınlar ve bürokratların gözdesi haline gelen Zey-
nılik hakkında şimdiye kadar Ö. T. İnançer- M. B. Tanman ortak im-
zasıyla yayınlanan Türkçe bir ansiklopedi maddesi (DBÎA, VII, 552-
553) ve Alman Türkolog H. J. Kissling tarafından hazırlanan Alman-
ca bir makalenin ("Einiges über den Zejnîje Orden im Osmanischen
Reiche", Der islam, X X X I X [1964], s. 143-179) dışında müstakil bir
çalışma yapılmamıştır. Bu çalışmalarda da tarikatın yalnızca Osmanlı
topraklarındaki serüveni özetlenmiştir. Ayrıca Kissling'in makalesin- GİRİŞ
de bir takım yanlışlıkların yanı sıra kasıtlı saptırmaların olduğu da ZEYNİLİĞİN DOĞUŞU
dikkat çekmektedir. Bu tür yanlışlıklara ve saptırmalara yeri geldikçe
elinizdeki araştırmada işaret edilmiştir.
Eserin giriş kısmında Zeynîliğin kurucusu Şeyh Zeynüddin Hâfî
ve ona ulaşan tarîkat zinciri üzerinde durulmuş, böylece ekolün ana
tarikatlardan hangisi ya da hangilerinin neşvesine sahip olduğu göste-
rilmeye çalışılmıştır. Birinci bölümde Hâfî'nin halîfeleri vasıtasıyla ay-
rı ayrı devam eden sisilelerin yayıldığı coğrafyalar tesbit edilmiş ve
buralarda kurulan tekke, zâviye, câmî, medrese vb. kurumlardaki ta-
rîkat faaliyetleri kaydedilmiştir. Bu sırada çoğu ilm-i zâhire de vâkıf
olan şeyhlerin eserlerine; husûsiyle tasavvufî mahiyette olanların
muhtevasına işâret edilmiştir. İkinci bölüm Zeynîliğin tasavvuf ekol-
leri arasındaki yerini gösteren özellikleri ve âdâbma ayrılmıştır. Bu
bölümde başta Zeynüddin Hâfî olmak üzere ileri gelen Zeyniyye
mensuplarının eserlerinden yararlanılmıştır. Sonuç kısmında ise Zey-
nîliğin neden uzun süre etkisini sürdüremediği husûsu üzerinde du-
I. ZEYNÎLİĞİN SİLSİLESİ
rulmuştur.
/^eynîlik ana tarikatlardan Sühreverdiyye'nin bir kolu olup, adını
Böyle bir eserin ortaya çıkmasında özellikle kıymetli hocam Prof.
kurucusu Zeynüddin Hâfî'den almıştır. Şeyh Zeynüddin'in tarî-
Dr. Mustafa Tahralı ile değerli Osmanlı tarihçisi Prof. Dr. Mehmed
kat silsilesi Şeyh Nûreddin Abdurrahman Şibrîsî (veya Şirsî) Mısrî >
İpşirli'nin tavsiye ve teşviklerinin önemli etkisi olmuştur. Her ikisine
Şeyh Cemâleddin Yûsuf Acemî Gûrânî > Şeyh Hüsâmeddin Hasan
de içten saygılarımı ve teşekkürlerimi sunmak isterim. Çalışmam sıra-
Şimşîrî > Şeyh Necmeddin Mahmud Isfehânî > Şeyh Nûreddin Ab-
sında muhtelif yardımlarını gördüğüm değerli meslekdaşlarım Doç.
düssamed Natanzî vâsıtasıyla Sühreverdiyye tarikatının kurucusu Şi-
Dr. Şükrü Özen ile Dr. Necdet Tosun'a da burada şükranlarımı arzet-
hâbüddin Ömer Sühreverdî'ye ulaşır.1 Bü silsile tesbit edilebildiği
meliyim. Ayrıca eserin neşrini üzerine alan İnsan Yayınları'na da mü-
teşekkirim. Daha başka çalışmalar için Allah'tan "gayret" ve "tevfik"
niyaz ediyorum. Zira gayret de O'ndan tevfik de... Lamiî Mahmud Çelebi, Nefehâtü'l-üns tnin hazarâti'l-kuds Tercümesi, İstan-
bul 1980, s. 5 5 1 , 5 6 1 - 5 6 2 ; Safâyî, Manzûme-i Vasâyâ-yı Şeyh Vefâ, Süleymâ-
niye Ktp., Ayasofya, nr. 2 1 5 4 , vr. 17b, 18b; Taşköprîzâde Isâmüddin Ahmed,
Doç. Dr. Reşat ÖNGÖREN eş-Şekâiku'n-nu'mâniyye fî ulemâi'd-devleti'l-Osmâniyye (nşr. Ahmed Suphi
Büyük Çamitca/Üsküdar Furat), İstanbul 1985, s. 68; Nev'îzâde Atâî, Hadâiku l-hakâik fî tekmileti'ş,-
28 Şubat 2003 Şekâik (nşr. Abdülkadir Özcan), II, İstanbul 1989, s. 63; Baldırzâde Mehmed,
Vefeyâtnâme, Süleymâniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1381, vr. 119b-120a; Safiy-
yüddin Ahmed Kuşâşî, es-Simtu'l-mecîd fî selâsili ehli'l-bey'ati ve ilbâsi'l-hır-
kati ve't-tasavvufi ve sülûki ehli't-tevhîd, Süleymâniye Ktp., Şehid Ali Paşa,
nr. 1197, vr. 33a-b, 44a; Sarı Abdullah Efendi, Semerâtü'l-fuâd fi'l-mebdei
ve'l-meâd, İstanbul 1288, s. 140-141; İsmâil Beliğ, Güldeste-i Riyâz-ı İrfân ve

kadarıyla ilk önce Zeyniyye ricâlinden Şeyh Vefa'nın (Muslihuddin
Mustafa;, Ö.896/1491) kayıtlarını esas alan Nefehât mütercimi Lâmiî
Çelebi (Ö.938/1531) ile2 Vefâ'nın mürîdi Şâir Safâyî tarafından kay-
dedilmiştir. Safâyî gibi Lâmiî Çelebi de Şeyh Vefâ ile görüşme imkâ-
nı bulmuş olan dönemin önemli müellif-mutasavvıflarındandır. Ay-
nı silsile Şekâik müellifi Taşköprîzâde tarafından da değiştirilmeden
kaydedilmiştir. Bununla birlikte Nefehâtü'l-üns'de Şihâbüddin Süh-
reverdî'nin halîfelerinden birinin Necîbüddin Ali olduğu, Nûreddin
Natanzî'nin de Necîbüddin Ali'nin yanında yetiştiği ifâde edilmiş,3
daha sonraki kaynaklardan Atâî Zeyl'i, es-Simtu'l-mecîd, Semerât,
Tıbyân, Mirâtü'l-mekâstd, Tabibzâde'nin Silsilenâme\\ ve Vassâf'ın
Sefine'sinde verilen silsilelerde Şihâbüddin Ömer Sühreverdî ile Nû-
reddin Abdüssamed Natanzî arasına Necîbüddin Ali b. Bozguş Şirâ-
zî de konulmuştur.4
Vefeyât-ı Dânişverân-ı Nâdiredân, Bursa 1302, s. 105-106 (Nâşir tarafından
sayfa kenarına kaydedilmiştir); Kemâleddin Harîrîzâde, Ttbyânü vesâili'l-
hakâik fi beyâni selâsili't-tarâik, Süleymâniye Ktp., Fatih, nr. 4 3 1 , II, 102a,
107a-b; Ahmed Rif'at, Mir'âtü'l-mahâsıd fîdef'i'l-mefâsid, İstanbul 1293, s.
3 8 - 3 9 ; Mehmed Şemsüddin, Bursa Dargahları Yâdigâr-ı Şemsî I-ll (nşr. Mus-
tafa Kara-Kadir Atlansoy), Bursa 1997, s. 3 6 6 ; Tabibzâde Derviş Mehmed
Şükrü b. İsmail, Silsilenâme-i Aliyye-i Meşâyih-i Sûfiyye, Hacı Selim Ağa Ktp.,
Hüdayî Efendi, nr. 1098, vr. 53-54; Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ-yt Ebrâr,
Süleymâniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 2 3 0 6 , 1 , 263. Güldeste, Tibyan, Tabib-
zade'nin Silsilenâme'sı ve Sefîne'de Nûreddin Abdüssamed'in nisbesi "Natan-
zî" yerine "Nazîrî" şeklinde kaydedilmiştir. "Hüsâmeddin Hasan Şimşîrî" de
Nuruosmâniye Kütüphânesi'nde bulunan (nr. 2650) bir yazmadaki silsilede
"Tâcüddin Hasan Şimşîrî" (vr.4a), Güldeste'de "Hüseyin Şimşîrî", Mir'atü'l-
makâstd ile Sefîne'ât "Hüseyin Hüsâmeddin" şeklinde kaydedilmiştir.
2 Şeyh Vefa'nın kendi eliyle yazdığı silsileden istinsah edilmiş bir nüsha Mar-
mara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphânesi'nde bulunmaktadır (Hakses,
nr. 3 5 5 , vr. 16b).
3 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 2 8 - 5 2 9 , 534.
4 bk. 1 nolu dipnotta gösterilen yerler. Zeyniyye'nin Nuruosmâniye Kütüphâ-
nesi'nde bulunan bir yazmada (nr.2650) kaydedilen Abdürrahîm Rûmî'ye ka-
. dar gelen bir silsilesinde de (vr.2b-4b) Necîbüddin Ali'ye yer verilmiştir. Bu-
rada şeyhin adı Ali b. Buzgaş (Bozguş değil) şeklinde harekelenmiştir.
Yukarıda Şihâbüddin Sühreverdî'ye kadar kaydedilen silsile,
içinde Cüneyd-i Bağdâdî'nin de bulunduğu diğer meşâyihle birlikte
Hz. Ali'ye ulaşmaktadır. Bu sebeple Şeyh Vefâ silsileyi Sühreverdiy-
ye-i Cüneydiyye-i Aleviyye diye kaydetmiştir.5 Yine Zeyniyye ricâ-
linden olan Safiyyüddin Ahmed Kuşâşî'nin kaydettiği tarîkat silsile-
si ise Veysel Karam vâsıtasıyla hem Hz. Ali'ye hem de Hz. Ömer'e
ulaşmaktadır. Bu silsilede ayrıca İbrahim b. Edhem de vardır. Cü-
neyd-i Bağdâdî'den îtibâren yukarıya doğru silsile şu şekilde devam
etmektedir: Cüneyd-i Bağdâdî > Cafer el-Huzzâî > Ebû Ömer Is-
tahrî > Ebû Turab Asker b. el-Hıssîn Nahşebî > Şakîk Belhî > İbrâ-
him b. Edhem > Mûsâ b. Yezid er-Râî > Üveys el-Karanî > Ömer
b. Hattâb / Ali b. Ebî Tâlib. 6
Zeyniyye'nin bir de içinde Cüneyd-i Bağdâdî bulunmayıp Ab-
dülkâdir Geylânî'nin yer aldığı Hz. Ebû Bekir'e varan bir silsilesi var-
dır. Bu silsileye göre Şihâbüddin Sühreverdî'nin şeyhi olan Ebunnecib
Sühreverdî, Kâdiriyye'nin kurucusu Abdülkâdir Geylânî'den hilâfet
almıştır.7 Bu durumda mezkûr silsileyi Sühreverdiyye-i Kâdiriyye-i
Bekriyye şeklinde isimlendirmek mümkündür.
Zeynüddin Hâfî'nin şeyhi Abdurrahman Şirsî'nin Rifâiyye tarika-
tından da hilâfeti bulunması sebebiyle Zeyniyye'nin aynı zamanda
Sühreverdiyye ve Rifâiyye'yi cem eden bir tarîkat olduğu belirtilmek-
tedir.8 Rifâiyye'nin kurucusu Seyyid Ahmed Rifâî'ye ulaşan Zeyniyye
silsilesi şu şekilde kaydedilmiştir: Şeyh Zeynüddin Hâfî > Şeyh Ab-
durrahman Şirsî > Şeyh Zahîruddin İsa Mısrî > Şeyh Abdüsselâm
Kuleybî > Şeyh Ebulfeth İbrahim b. Ömer b. Ebulferec Fârûkî Vâsıtî
> Seyyid Ahmed Rifâî.9
Halvetiyye Tarîkatı'nın önemli kaynaklarından Lemezâfda ise
Zeyniyye ricâlinden Abdüllatff Mahrûk'un (ö. 1009/1600-01) silsile-
5 Lâmiî, a.g.e., s. 5 6 0 .
6 Kuşâşî, es-Simtu'l-mecîd, vr. 44a-b.
7 Lâmiî, a.g.e., s. 5 6 2 ; Safâyî, Vasâyâ, vr. 18b; ayrıca bk. Mir'atü'l-makâsıd, s.
39.
8 Tibyân, II, 107b; Vassâf, Sefîne, I, 264.
9 Tibyân, II, 59b-60a; Vassâf, Sefîne, I, 264.
si Şihâbüddin Ömer Sühreverdî'nin şeyhi Ebunnecîb Sühreverdî'ye
kadar kaydedilmiş ve bu zat vasıtasıyla Zeyniyye silsilesinin Halvetiy-
ye ile birleştiği ifâde edilmiştir.10
II. ZEYNÎLİĞİN KURUCUSU
ŞEYH ZEYNÜDDİN HÂFİ
Zeynîlik "Zeynüddin Hâfî" diye meşhur olan Ebu Bekir b. Mu-
hammed b. Muhammed b. Ali tarafından kurulmuştur.11 757 (1356)
yılında Horasan'ın Hâf şehrinde dünyaya gelen Şeyh Zeynüddin,
Hicrî sene hesabıyla 81 sene gibi uzun ve bereketli bir ömür sürdük-
ten sonra 2 Şevval 838'de (1 Mayıs 1435) Herat'ta vefat etti. Önce
Mâlin köyünde defnedildi ise de daha sonra kabri Dervişâbâd'a nak-
ledildi.12 Ali Şir Nevâî Nefehaf a yaptığı tercümede şeyhin buradan
da Herat'ta bulunan Iydgâh'a (Iydgâh-ı Herat) nakledildiğini ve me-
zarının yanına büyük bir imârethâne yapıldığını ilâve etmektedir.13
Zeynüddin Hâfî yetişme döneminde Mâverâünnehir, Horasan, Azer-
baycan, Irak, Şam, Mısır, Hicaz bölgelerinde pek çok âlimden ders al-
10 Mahmud Cemâleddin Hulvî, Lemezât-ı Hulviyye ez Lemeât-ı Ulviyye [nşr.
Mehmed Serhan Tayşî], İstanbul 1993, s. 607. Bazı yerlerde Zeyniyye'nin
Halvetiyye'nin bir kolu olduğu şeklindeki ifâdeler bu sebeple olmalıdır.
11 Bâzı kaynaklarda şeyhin adı "Ebu Bekir b. Muhammed..." yerine "Ebu Bekir
Muhammed..." şeklinde kaydedilmişse de, Hâfî gerek bâzı eserlerinin başın-
da gerekse halîfelerine verdiği icâzetnâmelerde adını yukarıda belirtildiği gi-
bi yazmıştır.
12 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 0 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik s. 71-73.
13 Ali Şir Nevâyî, Nesâyimü'l-mahabbe min şemâyimi'l-fütüvve (haz. Kemal
Eraslan, Doktora tezi), İstanbul 1979, s. 3 1 8 ; ayrıca bk. Emir Seyyid Abdul-
lah, Mezârât-ı Herat (nşr. Fikri Selçûkî), Kabil 1344 hş., s. 89 (Emir Seyyid
Abdullah tarafından 1459'da kaleme alınan bu esere daha sonra 1784'te
Ubeydullah b. Ebû Saîd Herevî tarafından, 1931'de Muhammed Sıddîk He-
revî tarafından ilâveler yapılmış, en son eseri neşre hazırlayan Fikri Selçûkî ta-
rafından da genişçe bir tâlîkât ilave edilerek hepsi birarada yayınlanmıştır);
Mecdî Mehmed Eferidi, Hadâiku'ş-Şekâik (eş-Şekâiku'n-nu'mâniyye tercü-
mesi, nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 92.
mış ve bir çok şeyhin sohbetine katılmıştır. Onun istifâde ettiği âlim-
ler arasında Celâleddin Fazlullah Tebrîzî, Celâleddin Ebu Tâhir Ah-
med Hocendî el-Medenî, Sadreddin Ebulberekât Ahmed b. Nasrullah
Kazvînî, İbnü'l-Cezerî ve Zeynüddin Irakî gibi zâtlar vardır. Zeynüd-
din Irakî'den Medine'de İmam Nevevî'nin Kırk Hadis'ini okumuş, ay-
rıca adı geçen âlimlerin tamâmından icâzet almıştır.14 Bunların yanı
sıra Şihâbüddin Seyrâmî15 ve Şerif Cürcânî er-Razî'den de ders oku-
duğu anlaşılmaktadır.16 Sohbetlerine katılıp feyz aldığı şeyhler ise Şi-
hâbüddin Bistâmı, Şerîfüddin İskenderî, Tâyebâdî [Zeynüddin Ebû
Bekir], Şihâbüddin Ahmed Fernevî,17 Kemâl Hocendî, İsmail Sîsî ve
son olarak kendisinden icâzet aldığı şeyhi Nureddin Abdurrahman
Mısrî'dir. Zeynüddin Hâfî Tebriz'de faaliyet gösteren Şeyh Kemal
Hocendî'nin bir müddet hizmetinde bulunduktan sonra Şeyh İsmâil
Sîsî'nin hizmetine girmiş ve bu zâtın tavsiyesi üzerine de Mısır'a gide-
rek Şeyh Nureddin Abdurrahman ile buluşmuştur.18 Hâfî şeyhe mü-
rid olma arzusunu ilk açtığında şeyh kendisinin fakir bir derviş, onun
ise bir çok fende imam kabul edilecek ölçüde ilim sâhibi olduğunu be-
lirterek arzusunu kabul etmek istememişse de Hâfî'nin samîmî ve ıs-
rarlı talebi karşısında zikir telkin ederek irşad halkasına dahil etmiş-
tir. 19 Zamânmda "tâliplerin kıblesi" diye tanınan Nureddin Abdur-
rahman, yukarıda silsileler kaydedilirken de gösterildiği gibi, seyru
sülûkünü Cemâleddin Yûsuf Acemî Gürânî'nin yanında ikmâl etmiş-
ti. Rivâyete göre tasavvuf yoluna ilk girişi Mısır'da bir başka şeyhe in-
tisap ile gerçekleşmiş, ancak belli bir müddet eğitimden sonra şeyhi
kendisine sülûkünü Acem diyarından gelecek bir zâtın elinde tamam-
layacağını bildirmiştir. Bu şekilde Yûsuf Acemî'nin eğitimi altına gir-
14 Şemsüddin Muhammed b. Abdurrahman es-Sehâvî, ed-Dav'u'l-lâmi' li-ehli'l-
kami't-tâsi', Beyrut ts., IX, 2 6 0 - 2 6 1 ; ayrıca bk. Mezârât-ı Herat, s. 88.
15 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 4 3 8 ; Safî Ali b. Hüseyin Vâiz Kâşifi, Reşehât-ı
Aynü'l-hayât (trc. M. Şerîf el-Abbâsî), İstanbul 1291, s. 3 9 5 .
16 Sehâvî, IX, 260.
17 Sehâvî, IX, 261.
18 H. T. Norris, "The Mir'ât al-Tâlibîn by Zain al-Dîn al-Khawâfî of Khurâsân
and Herat", Bulletin of the School of Oriental and African Studies (BSOAS),
LIII/1 (1990), s. 58-59.
19 Sehâvî, IX, 261.
miş ve yirmi günden az bir süre içinde sülûkünü ikmâl ederek irşad
için icâzet almıştır. Yaşı ilerlemiş olduğu için icâzetnâmede Yûsuf Ace-
mî'nin kendisine "birader" diye hitap ettiği belirtilmektedir.20
Zeynüddin Hâfî, Nureddin Abdurrahman Mısrî'nin yanındaki
manevî eğitiminde kemâle ulaştıktan sonra şeyhi tarafından son ola-
rak yedi günlük halvete konmuş ve icâzet almıştır. Şeyhin kendisine
yazdığı Arapça icâzetnâmede21 bu halvetin safhaları şu şekilde anla-
tılmaktadır:
"...Allah Teâlâ yedi günde fazlı ile lütufta bulundu, mevhibeler ka-
pılarını açtı. Dördüncü gecede hakikat makamından tevhid makamı-
na kadar bütün makamların derecelerine yükselterek açılan mevhibe
kapılarını daha da arttırdı. Yedinci gün tamamlanmadan önce cem'
hâlini müşâhede ederek tefrika kaydından kurtuldu. Yedinci günün
bitmesinden sonra ona Zât'taki hakîki tevhid nurları zuhûr etti ki, bu
hâle ehl-i hakikat dilinde 'cem'u'l-cem' denir. Şeyh Zeynüddin kuvvet-
li bir istîdâda sahip olduğu için hâlâ terakkî etmektedir. Ben Cenâb-ı
Hak'tan ümid ederim ki, onu o makamın tamâmına eriştirsin, beka-i
dâim ile bâkî kılstn, müttakîlere imam yapsın".22
Zeynüddin Hâfî irşad faaliyetinde bulunmak için memleketine
dönerken, şeyhinden aldığı bu icâzeti Bağdat'ta kaybetmiştir. Uzun
bir müddet geçtikten sonra Horasan'dan tekrar Mısır'a gitmiş, ne var
ki bu sırada şeyhi âhirete göçtüğü için onunla buluşma imkânı bula-
mamıştır. Ancak şeyhin halvethânesine girdiğinde icâzetnamesini bir-
kaç harf eksiğiyle orada bulmuştur.23 Sehâvî'nin kaydına göre, Zey-
20 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 4 7 .
21 Yaklaşık yarım sayfa kadar olan bu icâzetnâme Nefehât'ta kaydedilmiştir. Bir
nüshası da Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphânesi'nde bulun-
maktadır (Hakses, nr. 3 5 5 , vr. lb).
22 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 4 7 - 5 4 8 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 72.
23 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 4 8 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 72. Bu olayı an-
latan Şeyh Zeynüddin Hâfî devamla halvethânenin mazbut olmadığını, hatta
oraya vardığında kapısının bile açık olduğunu belirterek şöyle demektedir:
"Acaba halvethânedeki icâzetnâme asıl icâzetnâmenin müsveddesi miydi, yok-
sa şeyhim nûr-i velâyetle icâzetnameyi kaybedip Mısır'a geri döneceğimi bile-
rek onu benim için ikinci defa mı yazıp oraya bırakmıştı bilemiyorum? Her
hâl ü kârda onun böyle bir halvethânede uzun müddet kalması kerâmetten
başka bir şey değildir" (bk. Adı geçen eserlerin belirtilen yerleri).
nüddin HâfT'nin Horasan'dan Mısır'a tekrar gidişi şeyhinin emri üze-
rine gerçekleşmiştir. Zira Şeyh Nûreddin Abdurrahman, Hâfî'riin se-
mâ meclislerine katıldığını haber almış ve tarîkat anlayışı açısından
uygun bulmadığı bu davranışından dolayı onu te'dib için elçi gönde-
rip Mısır'a çağırmıştır.24
A. Zeynüddin Hâfî'nin Horasan'da Kurdurduğu Tekkeler
Şeyh Zeynüddin irşad faaliyetlerini memleketi olan Hâf şehrinin
Berâbâd köyünde bir hânkâh ile bir tekke (ribat) yaptırarak irşad fa-
aliyetlerini sürdürmüştür. 812 (1409) senesinde hazırlanıp 830
(1427) senesinde tescil ettirildiği anlaşılan vakfiyesinde bu iki dergâ-
hı Hâff kendisinin yaptırdığını belirtmekte ve ayrıca Bâherz şehrinin
Serbâlâ mezraasmda bir tekkenin daha yapılmakta olduğunu bildir-
mektedir.25 Hâft ayrıca 825'te kaleme aldığı el-Vasâya'l-kudsiyye
isimli eserinde bir vesileyle Nurâbâd zâviyesinde halvete oturduğun-
dan sözetmiştir.26 Bu zâviye yukarıda kaydedilen Berâbâd köyündeki
hânkâh ve ribattan ayrı üçüncü bir tekke olabileceği gibi, bu iki tek-
keden biri de olabilir. Zîrâ Nurâbâd, kaydedildiğine göre, Hâf'm Be-
râbâd köyünün batısında bulunan bir mezraamn adıdır.27 Şeyh Zey-
nüddin, adı geçen vakfiyede ifâde edildiği şekliyle Hâf'ta kurulan iki
tekke (hânkâh ve ribat) ile, Bâherz'de yapılmakta olan tekke için He-
rat'ın Dervişâbâd köyünü, Hâf, Bâherz ve Herat'ta bulunan bir kısım
mezraa, bağ ve su kanallarını vakfetmiştir.28 Öte yandan Şeyh Zey-
nüddin'in, halîfesi Abdurrahim Rûmî'ye Muharrem 832'de (Ekim
1428) yazdığı icâzetnâmeden Herat'ın Dervişâbâd köyünde de bir
dergâhın bulunduğu anlaşılmaktadır.29
24 Sehâvî, IX, 261.
25 Pâkistan' ın Islâmâbâd şehrindeki Gencbahş Kütüphânesi'nde bulunan bu
Arapça vakfiye Mahmud Fâdıl Yezdî Mutlak tarafından neşredilmiştir ("Va-
kıfnâme-i Zeynüddin Ebû Bekir Hâfî", Mişkât, X X I I [1989], s. 197-198). Bu
vakfiyeden beni haberdâr eden Necdet Tosun'a teşekkür ederim.
26 Zeynüddin Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, Süleymaniye Ktp., Murad Buharı, nr.
2 1 0 , vr. 30a.
27 Hâfî, Vaki/nâme, s. 194.
28 bk. Hâfî, Vaktfnâme, s. 194-198.
29 bk. Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 554.
 B. Zeynüddin Hâfî'nin İdarecilerle ve Diğer Tarîkat
Mensuplarıyla İlişkileri
Şeyh Hâfı Horasan bölgesinde başlattığı bu irşad faaliyetleriyle
halkın yanı sıra, yöneticilerin ve farklı tarîkata mensup şeyhlerin de
dikkatini çeken bir şahsiyet olmuştur. Onun Timur'un oğlu Şah
Ruh'la Tebriz sultânı İskender arasında başlamak üzere olan bir sava-
şı önlemiş olması,30 devlet adamları nezdindeki etkisini göstermesi
bakımından önemlidir. Ayrıca devrin önemli şahsiyetlerinden Emir
Kıvâmüddin Sincânî (ö. 25 Zilhicce 819/13 Şubat 1417) ile karşılıklı
yazıştıkları da nakledilir.31 Tarîkat erbabından özellikle Nakşîler'ın
Zeynüddin Hâfî ile iyi ilişkiler kurdukları ve görüşlerini büyük ölçü-
de takdir ettikleri anlaşılıyor.32 Örneğin Nakşibendiyye'nin kurucusu
Bâhâeddin Nakşibend'in önde gelen halifelerinden Muhammed Pâr-
sa ile Hâfî arasındaki dostluğun çok ileri derecede olduğu görülmek-
tedir. Pârsa onun için "Âlim ve âriflerin temizi, sünnet sancağını yü-
celten, bid'atlerle mücâdele eden, şerîat, tarîkat ve hakîkat yolunun
yolcusu, kalplere şifâ veren, efendimiz, mevlâmız..." gibi ifâdeler kul-
lanırken,33 Hâfî de Pârsa için "Avâm ve havâssın mürşidi, şeyhü'l-ıs-
lâm, ulemânın önderi, evliyânın zübdesi" gibi tâbirler kullanmıştır.
Muhammed Pârsa 822 (Ocak 1420) senesinde hac sonrası uğradığı
Medine'de vefat ettiğinde, o târihte Mısır'da bulunan Zeynüddin Hâ-
fî bir mezar taşı hazırlatarak Pârsa'nın kabri başına götürüp dikmiş-
tir.35 Bir başka Nakşibendî şeyhi Nizâmeddin Hâmuş'un, gördüğü bir
30 Sehâvî, IX, 262.
31 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 6 3 - 5 6 4 ; Nevâî, Nesâytm, s. 318-319.
32 Nakşibendiyye'nin kurucusu Bâhâeddin Nakşibend'in (ö. 7 9 1 / 1 3 8 9 ) bir hac
yolculuğu sırasında Herat'a uğrayıp Zeynüddin Hâfi'yi ziyaret ettiğine dair
bilgiyi (Hamid Algar, "Bâhâeddin Nakşibend", DIA, IV, 459) ihtiyatla karşıla-
mak gerekir. Nitekim Reşehât Tercümesi'nde onun Herat'ta ziyaret ettiği za-
tın adı "Zeynüddin Ebu Bekir Tâibâdî [Tâyebâdî ?]" şeklinde kaydedilmiştir
ki (s 81) bu zât, yukarıda belirtildiği gibi, Hâfî'nin sohbetlerine katılıp feyz
aldığı şeyhlerdendir. Aynı eserin bir çok yerinde Zeyniyye'nin kurucusu olan
Şeyh Zeynüddin ise "Hâfî" nisbesiyle anılmaktadır.
33 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 547.
34 Zeynüddin Hâfî, Menhecü'r-reşâd, Süleymâniye Ktp., Ismıhan Sultan, nr.
2 8 3 , vr. 63a. . u
35 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 4 3 3 ; Reşehât Tercümesi, s. 92; Mecdı, s. 2 6 9 .
kısım rûyâların yorumu için mürîdi Sa'deddin Kaşgarî'yi Zeynüddin
Hâfî'ye göndermiş olması da Hâfî'nin Nakşîler nezdindeki îtibârını
ortaya koyan bir başka husustur. Şöyle diyor mürîdini gönderirken
Nizâmeddin Hâmuş: "Ol vâkıalardan çok havf eyleme (korkma). Çün
gidersin onları Mevlânâ Zeynüddin Hazretlerine arzeylersin ki, o
merd-i müteşerrîdir ve câdde-i sünnet üzere sâbittir."36
I Bâzı kaynaklarda Akşemseddin'in Hacı Bayram'a mürid olmadan
önce Zeynüddin Hâfî'ye intisap etmek için yola çıkıp Halep'e kadar
gittiği kaydedilmektedir.37 O dönemde Hâfî'nin Anadolu'daki şöhre-
tini göstermesi halamından oldukça önemli olan bu hâdise, Akşem-
seddin üzerine müstakil bir çalışma yapan Ali İhsan Yurd tarafından
imkansız görülmüştür. Yurd'un ileri sürdüğü en önemli gerekçe Ak-
şemseddin'in bir eserinde Zeynüddin Hâfî'yi tenkit etmiş olmasıdır.38
Bize göre bu isâbetli bir gerekçe değildir. Zira tasavvuf târihinde, ön-
ceden beğenmeyip tenkit ettiği bir şeyhe daha sonra bir vesîleyle mü-
rid olan bir çok kimse vardır. Ancak bu olayı kaydeden müelliflerden
Lâmiî ve Taşköprîzâde hâdisenin meydana geldiği târihle alâkalı her-
hangi bir şey söylemezken, eserini bu iki müelliften sonra kaleme alan
Enîsî 840 târihinde meydana geldiğini belirtmiştir. Eğer bu târih doğ-
ru kabul edilecek olursa o zaman Ali İhsan Yurd'un kanâatini kabul
etmek gerekir. Zira Zeynüddin Hâfî'nin belirtilen târihten iki sene
önce; 838'de vafat ettiği bilinmektedir. ^
C. Zeynüddin Hâfî'nin Zeynîlik Prensiplerini
Ortaya Koyduğu Eserleri
Zeynüddin Hâfî irşad faaliyetlerini muhtelif bölgelere yaptığı se-
yahatler sırasında oluşturduğu sohbet meclislerinin yanı sıra tasavvuf
36 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 4 4 2 ; Reşehât Tercümesi, s. 181.
37 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 6 8 5 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 2 6 - 2 2 7 ; Emir
Hüseyin Enisî, Menâktb-t Akşemsedditı (nşr. Ali İhsan Yurd-Mustafa S. Kaça-
lin, Akşemsedditı Hayatt ve Eserleri içinde), İstanbul 1994, s. 130; Hoca
Sa'deddin Efendi, Tâcü't-tevârîh, İstanbul 1279-1280, II, 519.
38 Ali İhsan Yurd, Akşemsedditı Hayatı ve Eserleri (Düzeltme ve eklemelerle ya-
yına sunan Mustafa S. Kaçalin), İstanbul 1994, s. 23-24.
prensiplerini ve tarikatın âdab ve erkânını anlattığı eserler kaleme al-
mak suretiyle de sürdürmüştür. Onun yazdığı eserler arasında ehVa-
sâya'l-kudsiyye'nin tarîkatm temel esaslarını belirlemesi bakımından
ayrı bir önemi vardır. Bir çok nüshası bulunan bu eseri Hâfî mürid-
lerinin talebi üzerine 825'te (1422) Kudüs'te müsvedde olarak kale-
me almış, daha sonra Horasan'a gittiğinde bâzı kısımlarını değiştire-
rek son şeklini vermiştir.39 Kudus'te yazıldığı için Kudsiyye nisbesiy-
le anılan bu Arapça eserin sonraki yıllarda özetlenerek istinsah edil-
diği de görülmektedir.40 Eser Hâfî'nin ileri gelen halîfelerinden Mu-
hammed Tebâdegânî41 ve Zeyniyye ricâlinden Hacı Halîfe Bursevî
tarafından Türkçe'ye tercüme edilmiştir.42 Eserin Türkçe'ye yapılmış
daha başka tercümeleri de vardır. Mütercimleri tesbit edilemeyen bu
39 Eserin nüshaları için bk. Nuruosmâniye Ktp., nr. 2650, vr. 5 b - l l l b (istinsah:
Edirne 868, küçük boy, 9 satır); Süleymâniye Ktp., Murad Buhârî, nr. 2 1 0 ,
vr. 2b-44b; Ayasofya, nr. 3 7 , vr. 66b-90b; Ayasofya, nr. 2 1 5 5 , vr. lb-63a;
Esad Efendi, nr. 3 5 3 7 , vr. 44b-75b; Reşid Efendi, nr. 1162, vr. 121b-170b;
Köprülü Ktp., nr. 1231, vr. 5b-48b. Eseri önce müsvedde olarak kaleme aldı-
ğını ve bâzı kısımlarını Horasan'da değişitirdiğini müellif eserin içinde ifâde
etmektedir (bk. Süleymâniye Ktp., Murad Buhârî, nr. 2 1 0 , vr. 37b, 44b). Ese-
ri Kudüs'te 825'te tamamlandığı ise, müellif nüshasıyla mukabele edilmiş
olan bir nüshanın sonunda kayıtlıdır (bk. Süleymâniye Ktp., Darulmesnevî,
nr. 157, vr. 37b). Eser Keşfü'z-zunûn'Az yukarıda kaydedildiği şekilde Vasâ-
ya'î-Kudsiyye ismiyle Zeynüddin Hâfî'ye nisbet edildikten sonra (Kâtip Çele-
bi, Keşfü'z-zunûn an esâmi'l-kütüb ve'l-fiinûn [nşr. Kilisli Muallim Rifat-Şe-
refeddin Yaltkaya], İstanbul 1 3 6 0 - 6 2 / 1 9 4 1 - 4 3 , II, 2 0 1 2 ) Keşfü'z-zunûn'un
zeyli îzâhu'l-meknûn'da Vasıyyetü'l-ârifîn diye de bir eserin Hâfî'ye nisbet
edilmiş olması (Bağdatlı İsmail Paşa, İzâku'l-meknûn fi'z-zeyl alâ Keşfü'z-zu-
nûn an esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn [nşr. Kilisli Muallim Rifat-Şerefeddin Yaltka-
ya], İstanbul 1945-47, II, 711), bunların farklı risâleler olduğunu hâtıra getir-
mekteyse de bu hususta kesin bir bilgi elde edilememiştir.
40 Mesela bk. Süleymâniye Ktp., Kasîdecizâde, nr. 757, vr. 13b-16b.
41 Nevâî, Nesâyim, s. 397.
42 bk. İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Nuri Ergin, nr. 1273, vr.
(23b-126a); nr. 920, vr. (lb-77b). Mütercim olarak kaydedilen Hacı Halîfe
Bursevî muhtemelen Kastamonulu Şeyh Abdullah (Ö.894/1489) olmalıdır.
Bursa'da Abdüllatîf • Kudsî'nin açtığı dergahta Tâcüddin İbrahim Karamâ?
nî'den sonra posta oturduğu bilinen bu zât Hacı Halîfe diye tanınmıştı.
tercümelerin bir kısmında metne sâdık kalınmış,43 bir kısmında ise
bâzı ilâve açıklamalara yer verilmiştir.44 Hâfî'nin 825'te Kudüs'te Va-
sâya'l-Kudsiyye'nm yanı sıra kaleme aldığı bir başka eseri Silsiletü's-
sûfiyye' dir.45
^Zeynüddin Hâfî bir diğer eseri Menhecü'r-reşâd.'ı ise Farsça olarak
Herat'ta kaleme almıştır. Ehl-i Sünnet inancı ve buna uygun tarîkat
anlayışının anlatıldığı bu eserin tam adı kapağında "Menhecü'r-reşâd
fî îtikâdi'l-ibâd" şeklinde kaydedilmişse de, giriş kısmında müellif adı-
nı Arapça-Farça bir terkiple "Menhecü'r-reşâd râ Vâsıta-i Salâh-ı
Itikâd -ı İbâd" şeklinde kaydetmiştir.4^ Vasâya'l-Kudsiyye gibi bu eser
de Hâfî'nin tasavvufî görüşlerini ve tarîkat anlayışını yansıtması bakı-
mından oldukça önemlidir. Zeynüddin Hâfî tarîkatta okunacak "ev-
râd" ve "hizb"i de Arapça küçük bir risâle hâlinde kaleme almıştır. Sa-
bahları okunan virdler "Hâzâ evrâdü's-subh" şeklinde kaydedilmiş,
peşinden "Hâzâ hizbü'l-mev'ûd" başlığıyla diğer okunacak duâlar
kaydedilmiştir.47 Bu virdler iki cildlik bir duâ mecmuasının ikinci cil-
43. bk. Millet Ktp., Ali Emîrî/Şer'iyye, nr. 1347, vr. 2b-110a (Bu tercüme cümle
cümle yapılmıştır); Süleymâniye Ktp., Darulmesnevi, nr. 158, vr. lb-45a (Bu
tercümenin baş tarafında (2a) mütercim, eserin daha önce bir zât tarafından
tercüme edildiğini, fakat burada müellifin bâzı görüşlerinin tam yansıtılmadı-
ğını ileri sürmüş ve bu sebeple tekrar tercüme ettiğini belirtmişti).
44 bk. Süleymâniye Ktp., Hekimoğlu, nr. 4 3 8 , vr. 335b-384b (Bu tercümede
özellikle İbnü'l-Arabî'nin "hatmü'l-velâye" görüşüyle ilgili yapılan açıklama
dikkat çekmektedir); İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Nuri Er-
gin, nr. 845, vr. lb-64b; Millet Ktp., Ali Emîrî/Şer'iyye, nr. 876, vr. lb-30b.
45 Cari Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur Supplementband,
Leiden 1938, II, 2 8 5 .
46 Süleymâniye Ktp., İsmihan Sultan, nr. 283, vr. 4b-77a; Hacı Mahmud, nr.
2829, vr. lb-45a. Hacı Mahmud nüshasının kapağında Arapça şöyle bir dört-
lük vardır:
Yâ sâlike mesleki'l-ibâd / Da' minke tarîkate'l-inâd
Fi sıhhati mezhebin ve dîn / Yekfî bike Menhecü'r-reşâd.
(Ey sâlik! Din ve mezhep hakkında sağlam bilgi için Menhecü'r-reşâd sana yeter)
47 Süleymâniye Ktp., Murad Buharî, nr. 2100, vr. 82b-85a.
48 [Mecmûa], (nşr. Osman Salahaddin b. Nâsıru's-Seyyid Abdülbâkî Dede), ts.,
II, 612-615.
di içinde Evrâd-t Şerife-i Zeyniyye adıyla neşredilmiştir.48 Bu evradı
Alâeddin Ali b. Mûsa Koçhisârî (Ö.841/1437-38) şerhetmiştir (Şerhti
Evrâdi'z-Zeyniyye).49 Evrâdm ayrıca meşhur âlim Kutbuddin İzni-
kî'nin oğlu Mehmed İznikî tarafından Tenvîru'l-evrâd ismiyle Arapça
olarak yapılmış bir şerhi daha bulunmaktadır.^0 Bu şerhte İznikî, vird-
lerin mânâsını açıklarken bunların kişiye sağladığı faydalar, belli adet-
lerde ve düzende okunmasının hikmetleri üzerinde de durmuştur.
Zeynüddin Hâfî'nin tesbit edilebilen diğer eserleri, tarîkat ehli için
gerekli olan bir kısım nasîhatları kaydettiği Arapça Mir'atü't-tâli-
bîn'i,51 mürîdin davranışlarını, tarikatın rükünlerini, tasavvufun
edeplerini ve makamları kısa maddeler hâlinde anlattığı Farsça Adâ-
bü's-sûfiyye'si,52 halîfelerinden Ahmed Semerkandî'ye 821'de (1418)
Herat'ta yazdığı nasihatlerden oluşan Arapça bir risâlesi53 ile zühdle
alâkalı 825'te kaleme aldığı bildirilen bir risâlesidir.54 Zeynüddin Hâ-
fî'nin telif ettiği bu eserlerin yanı sıra 826'da Dervişâbâd'da Şihâbüd-
din Sühreverdî'nin Avârifü'l-maârif me hâşiye yazdığı belirtilmekte-
49 Keşfü'z-zunûtı, I, 2 0 0 - 2 0 1 ; Bağdatlı îsmâil Paşa, Hediyyetü'l-ârifîn esmâü'l-
müellifîn ve âsâru'l-musanniftn (nşr. Kilisli Muallim Rifat-İbnülemin Mah-
mud Kemal), İstanbul 1 9 5 1 - 5 5 , 1 , 7 3 1 ; Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Mü-
ellifleri, İstanbul 1333, 1, 352.
s0 Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 2 9 0 , vr. lb-37b. Rebîulâhir
863 (Şubat 1459) tarihini taşıyan bu nüshadan başka eserin Süleymaniye Kü-
tüphânesi'nde bir çok nüshası bulunmaktadır (Mesela bk. Laleli, nr. 1593, vr.
lb-54a; Halet Efendi, nr. 7 9 7 , vr. 87b-122b). Mecdî, Sultan II. Murat devri
âlimlerinden Balat kadısı Abdüllâtif Efendi için "Ve dahî Evrâd-ı Zeyniyye'yi
bir güzel kitab eyledi" demektedir (Şekâik Tercümesi, s. 124). Bu ifâde ile kas-
tedilenin tercüme mi? şerh mi? yoksa istinsah mı? olduğu tam anlaşılamamış-
tır.
51 H. T. Norris, "The Mir'ât al-Tâlibîn by Zain al-Dîn al-Khawâfı of Khurâsân
and Herat", Bulletin of the School of Oriental and African Studies (BSOAS),
LIII/1 (1990), s. 57-63. H. T. Norris iki buçuk sayfa kadar olan bu eseri İngi-
lizce tercümesi ve kısa bir değerlendirme yazısıyla birlikte adı geçen makale
içinde neşretmiştir.
52 bk. Süleymaniye Ktp., Uşşâkî, nr. 23, vr. 78b-82b.
53 bk. Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1391, vr. 84a-87b.
54 Cari Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden 1938, II,
266.
dir.55 Sehâvî'nin bir kaydından onun Farsça şiirler yazdığı ve talebe-
lerine derste bunların açıklamasını yaptığı anlaşılmaktadır.56 Molla
Câmî onun Emir Kıvâmüddin Sincanî ile yaptığı yazışmalar sırasında
kaleme aldığı Farsça beyitlerinden bir kaçını açıklamalarıyla birlikte
kaydetmiştir.57 Ayrıca Vasâya'l-Kudsiyye'nin bir yerinde (vr. 37b) Hâ-
fî, âlem-i kebîr ile âlem-i sağîri, bu iki âlemin birbirleriyle ve Allah'ın
sıfatlarıyla irtibâtını, yaratıcının insanı bu âlemlerden süzmesini (ıstı-
fâ) ve onu mazhar-ı irfan kılmasını anlatan bir risâle yazacağını haber
vermişse de, anlaşıldığı kadarıyla bunu gerçekleştirme fırsatı bulama-
mış, ancak onun bu arzusu daha sonra Zeyniyye ricâlinden Mustafa
b. Muallim'in ilgili konu hakkında 22 Ramazan 909'da (9 Mart
1504) mâna âleminde kalbine ilham olunan bilgileri yazması suretiy-
le gerçekleşmiştir. Müellif girişte eserini Hâfî'nin arzusunu yerine ge-
tirmek için kaleme aldığını belirtmektedir. Arapça üç varaktan ibaret
olan ve bir nüshası Köprülü Kütüphânesi'nde bulunan bu eserin ba-
şında yine Arapça olarak "Hâzâ Risâletün mev'ûdetün an işâreti'ş-
Şeyh Zeynüddin Hâfî" ibâresi yazılıdır.58
Hâfî adı geçen Vasâyâ'nm sonunda da (vr. 43 a) tevhîdin mertebe-
leri, tevhid, ittihad ve vahdet arasındaki fark, tecellî-i Zât ve tecellî-i
sıfatın mertebeleri v.b. konularla ilgili bir risâle yazmayı planladığını
belirtmektedir. Muhtemelen bu planı, işâret edilen konuları da ihtivâ
ettiği görülen Menhecü'r-reşâd isimli eserini kaleme almak sûretiyle
gerçekleştirmiştir.
55 Hâşiyenin bir nüshasının İran Senato Kütüphânesi'nde 3 3 5 5 numarada kayıt-
lı olduğu belirtilmektedir (Bu bilgiyi Ebu Mansur Abdülmü'min İsfehânî'nin
Farsça Avârif tercümesini bir mukaddime ile neşreden [Avârifü'l-maârif, Tah-
ran 1985] Kasım Ensârî vermiştir, bk. Mukaddime, s. 18). Mahmud Fâdıl
Yezdî Mutlak ise nüshanın Meclis-i Şûrây-ı İslâmî [Millî ?, Tahran] Kütüphâ-
nesi'nde 3 2 5 5 numarada kayıtlı olduğunu belirtmektedir (bk. Hâfî, Vaktfnâ-
me, s. 188); ayrıca bk. Süleyman Uludağ, "Avârifü'l-maârif", Türkiye Diyanet
Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DIA), IV, 110.
56 Sehâvî, IX, 261.
57 bk. Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 564.
ss bk. Köprülü Ktp., nr. 1231, vr. lb-3b.
 BİRİNCİ BÖLÜM

ZEYNÜDDİN HÂFÎ'NİN HALÎFELERİ

VE ZEYNÎLİĞİN YAYILIŞI
 O öhreti daha hayatta iken çok geniş bir çevreye yayılmış olan Zey-
T nüddin Hâfî, zamâmnın çoğunu mürid yetiştirmeye ayırmıştır. Ye-
tiştirip icâzet verdiği halîfeleri vâsıtasıyla mesajını özellikle Horasan,
Anadolu, Rumeli ve Hicaz bölgeleri ile Sûriye, Mısır ve Hindistan'da
önemli bir kitleye ulaştırmayı başardığı görülmektedir. İleri gelen ha-
lîfeleri ve bunların faaliyet alanları üzerinde ileride genişçe durulacak
ı olan Hâfî'den icâzet alanlar arasında yeğeni Alâeddin b. Seyyid Afî-
I füddin1 ve muhtemelen, oğlu Şeyh Yahya da bulunmaktadır.2 Ayrıca

f 1 Sehâvî, IX, 261.

2 Nevâî, Nesâyim, s. 408. Şeyh Yahya'dan bahseden Ali Şir Nevâî, onun baba-
sından icâzet aldığını açıkça belirtmemiştir. Ancak ifâdelerinden bunu çıkart-
mak mümkün olmaktadır. İlgili bölümde onu "Şeyh Yahya kaddesallahu taâlâ
sırrehu" başlığı ile kaydedip, Zeynüddin Hâfî'nin oğlu olduğunu ve zühd ve
I takvâda çok ileri dereceler elde ettiğini belirttikten sonra mürid yetiştirmek-
le meşgul olmadığını söylemiştir. Şeyh olarak takdim edildiği halde mürid ye-
tiştirmekle meşgul olmadığı belirtildiğine göre, irşâd için izinli olmadığı anla-
şılmaktadır. Tarîkat icâzetini babasından almış olmalı ki, ayrıca intisap ettiği
1 bir şeyhin adı zikredilmemiştir. Zeynüddin Hâfî daha önce temas edilen vak-
fiyesinde vakıf gelirlerinin sarfedileceği yerleri zikrederken çocukları ve eşi-

/
dönemin tanınan âlimlerinden Hâce Şemsüddin Muhammed Kûsevî
(Ö.21 Cemâziyelevvel 863/26 Mart 1459), 3 Mevlânâ Şemsüddin Mu-
hammed b. Esed (ö. 8 64/1460), 4 meşhur âlim Şemsüddin Serahsî'nin
oğlu Mevlânâ Ebulhayr Ahmed (Ö.887/1482),5 allâme Ahmed b.
Şa'bân b. Şihâbüddin (Ö.916/1510),6 Seyyid Ali Horasânî7 Hâfî'ye
mürid olanlardandır. Sehâvî'nin kaydına göre Zeynüddin Hâfî 824'te
(1421) Kahire'de bulunduğu sırada bir çok kimse ile birlikte İzzeddin
Hanbelî'ye de zikir vermiş, ayrıca Cemâleddin Mürşidî el-Mekkî, Ce-
mal b. Celal Neyrizî ve Tâvusî (Ebulfütûh Nûreddin Ahmed b. Abdul-
lah, ö. 861/1457 civârı) gibi âlimler de onun sohbet meclislerine ka-
tılmışlardır. Tâvusî ondan diğer bâzı talebeleriyle birlikte Farsça şiir-
lerini okumuştur.8 Ayrıca Şeyh Hâfî yukarıda belirtilen tarihte Mısır'a
gittiğinde meşhur hadis hâfızı İbn Hacer Askalânî'nin (ö. 852/1449)
onu karşılama sadedinde övücü iki beyit söylediği, şeyhin de ona üç
beyitle karşılık verdiği kaydedilmiş, ancak İbn Hacer'in şeyhe intisap
edip etmediğinden söz edilmemiştir.9
nin adını da zikretmiştir. Burada Yahya'nın tam adının Nizâmeddin Yahyâ ol-
duğu görülmektedir. Diğerlerinin isimleri şöyledir: Nûreddin Muhammed,
Burhâneddin İbrâhim, Şihâbüddin İsmâil, Âişe, Fâtıma ve Mübâreke. Eşinin
adı ise Fâtıma Cânî Hân şeklinde kaydedilmiş ve merhum melik İhtiyâruddin
es-Selûmedî'nin kızı olduğu belirtilmiştir (Hâfî, Vaktfnâme, s. 197). Erkek ço-
cuklarının adını Sehâvî de kaydetmiştir (bk. ed-Dav'u'l-lâmi', IX, 260)
3 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 6 5 ; Nevâî, Nesâyim, s. 3 1 9 .
4 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 1 2 ; Nevâî, Nesâyim, s. 2 9 5 . Nevâî ismi "...Mu-
hammed b. Esed" şeklinde değil de "...Muhammed Esed" şeklinde kaydetmiş-
tir.
5 Nevâî, Nesâyim, s. 3 9 9 . Ali Şir Nevâî ayrıca Mevlânâ Tâcüddin Ahmed Şice-
nî'nin önceleri Zeynüddin Hâfî'nin mürîdi iken daha sonra Nakşibendiy-
ye'den Sa'deddin Kaşgarî'ye intisap ettiğini belirtmektedir (Nesâyim, s. 407).
6 Necmeddin Gazzî, el-Kevâkibü's-sâire bi a'yâni'l-mieti'l-âşire (nşr. Cebrâil
Süleyman Cebbûr), Beyrut 1 9 7 9 , 1 , 134-135.
7 Gazzî, el-Kevâkib, II, 145. Gazzî'nin kaydına göre Seyyid Ali Horasânî Kadi-
riyye, Sühreverdiyye ve Rifâiyye'den hırka giymiş olan Haleb şeyhu'ş-şuyûhu
Zeynelâbidîn el-Cezerî'ye Zeyniyye adına bîat alma salahiyeti vermiştir (bk.
aynı yer).
8 Sehâvî, IX, 2 6 1 .
9 Sehâvî, IX, 2 6 1 ; İbnü'l-Hanbelî Radıyyüddin Muhammed Halebî, Dürrü'l-
habeb fi târihi âyâni Haleb (thk. Mahmud el-Fâhûrî-Yahyâ Zekeriyya Ubbâde),
Çok küçük yaşında Hâfî'nin şeyhi Abdurrahman Şirsî'den zikir al-
dığı belirtilen ulemâdan Ebulfeth Şemsüddin İskenderî de (Müham-
med b. Atıyye el-İskenderî, ö. 18 Zilhicce 906/ 5 Temmuz 1501) Zey-
nüddin Hâfî'den hırka giyenlerdendir.10 Hızırnâme isimli manzum
eserin sâhibi Hamîd-ili'nden Muhyiddin Çelebi (ö.l476'dan sonra)
ise Hâfî'ye müntesip olduğunu eserinde belirtmektedir.11 Süleymâni-
ye Kütüphânesi'nde bulunan (Dâru'l-Mesnevî, nr. 158) Zeynüddin
Hâfî'ye ait Vasâya'l-Kudsiyye isimli eserin müellif nüshasıyla mukabe-
le edilmiş nüshasının kapağındaki bir kayıtta, Tebriz'de vaaz ve nasî-
hatla meşgul olan Şeyh Mahdûmî diye bir Zeyniyye şeyhinin bulun-
duğu ifâde edilmiştir. Mürşidi belirtilmeyen bu zâtın da Hâfî'nin ya-
nında yetişmiş olması kuvvetle muhtemeldir.
Nüzhetü'l-havâtır''âz meşhur kıraat âlimlerinden olduğu bildirilen
ve 130 yıl yaşadığı nakledilen Şeyh Abdülmelik el-Gaznevî'nin de (ö.
Receb 956 / Temmuz-Ağustos 1549) Herat'ta Zeynüddin Hâfî'ye in-
tisap ettiği, uzun müddet hizmetinde bulundutan sonra icazetle adı
geçen şehirde faaliyet göstermekte iken şöhretini duyan Sikender Şah
tarafından Hindistan'a davet edildiği, Agra'ya yerleşerek pek çok
Hintlinin kendisine mürid olduğu belirtilmiştir.12 Ancak Zeynüddin
Hâfî 1435'de vefat ettiğinde on iki yaşlarında olması gereken Abdül-
melik'in şeyhin yanında sülûkünü tamamlamış olması mümkün değil-
dir. Bununla birlikte çocukluğunda Hâfî'nin sohbetlerine katıldığı,
daha sonra halîfelerinden birinin yanında yetiştiği düşünülebilir. Ni-
tekim aynı kaynakta onun kıraat ilmini Herat'ta Şeyh Mahmud Tebâ-
degânî'den öğrendiği nakledilmektedir.13 İleride kaydedileceği gibi
Hâfî'nin ileri gelen iki âlim halifesinden birinin Şeyh Muhammed Te-
bâdegânî olduğu biliniyor. Eğer burada Muhammed yerine yanlışlık-
Dımaşk 1973, I (ikinci kısım), 8 4 0 ; Muhammed Râgıb et-Tabbâh, î'lâmü'tı-
nübelâ bi târihi Halebe'ş-gehbâ, Halep 1925, V, 301-302. İbn Hacer ve Şeyh
Hâfî'nin söylediği şiirler bu eserlerde kaydedilmiştir.
10 Gazzî, el-Kevâkib, I, 14-17.
11 Ahmet Yaşar Ocak, "Hızırnâme", DÎA, XVII, 418.
12 Abdülhay b. Fahreddin el-Hasenî, Nüzhetü'l-havâtır ve behcetü'l-mesâmi'i
ve'n-nevâzır, Haydarâbâd 1973, IV, 2 1 7 .
13 Nüzhetü'l-havâtır, IV, 217.
la Mahrnud yazılmış ise, o takdirde bu zâtın Hâfî'nin halifesi olduğu kimsesiniz. Eğer şeyhim hayatta iken başka bir şeyhe intisap etmemi
söylenebilir.14 doğru buluyorsanız, o zaman size intisap ederim."

Bâzı araştırmacılar Pır Ilyas Amâsî ile 15 Hoca Sâdeddin Kaşgarî'yi Hâfî bunun üzerine o gece istihâreye yatmasını, kendisinin de is-
Zeynüddin Hâfî'nin müridleri arasında saymışlarsa da, 16 bu doğru tihâreye yatacağını söylemiş ve ertesi gün görülen rûyâlar sebebiyle
değildir. Zira bu zâtlardan Pîr İlyas, Halvetiyye meşâyihinden Sadred- intisap gerçekleşmemiştir. Kaşgarî, Hâfî'nin kendisine istihâreden
sonra şöyle dediğini nakleder:
din Şirvânî'nin uzun müddet hizmetinde bulunduktan sonra Zeynüd-
din Hâfî'nin şöhretini duyup Horasan'a gitmeye karar vermiş, ancak "Tarik cümle birdir. Hep bir yere vâsıl olur. Yine evvelki tarîka
rûyâda Hz. Peygamber (a.s.) kendisinden Pîr Sadreddin'in hizmetinde meşgul ol. Eğer bir vâkıan veyâ bir müşkilin vâkî olursa bize bildir.
kalmasını isteyince bundan vaz geçmiştir.17 Kaşgarî'nin ise gördüğü Kadir olduğumuz kadar meded eyleyelim."19
bir takım rûyâları tâbir ettirmek üzere bağlı bulunduğu Nakşibendiy- Zeyniyye tarîkatı Hâfî'nin yanında yetişen önemli halîfelerden
ye şeyhi Nizâmeddin Hâmuş tarafından Zeynüddin Hâfî'ye gönderil- Muhammed Tebâdegânî, Sadreddin Revvâsî, Derviş Ahmed Semer-
diği kaynaklarda belirtilmekle birlikte ona mürid olduğundan söz kandî, Mahmud Hisârî vasıtasıyla Horasan bölgesi ve civârında, Ab-
edilmemektedir.18 Gerçi Hâfî onun kendisine mürid olmasını istemiş- dülmu'tf Mağribî, Ebulfütûh Nûreddin Ahmed, Mevlânâ Muhammed
tir, ancak Kaşgarî bu talebe özetle şu şekilde mukabelede bulunmuş- Horasânî, Abdülkerîm Halîfe, Seyyid Safiyyüddin Îcî, Ahmed b. Fa-
tur: kih Ali Dimyâtf, Kemâleddin İbnü'l-hümâm, Emînüddin Aksarâyî vâ-
"Ben şu anda Nizâmeddin Hâmuş'a bağlıyım. Sizler güvenilir sıtasıyla Hicaz bölgesi ile Sûriye ve Mısır civârında, Şeyh Muham-
med, Abdurrahim Rûmî/Merzifonî, Mevlâ Musannifek (Alâeddin Ali
b. Muhammed), Abdüllatif Kudsî/Makdisî ve halîfeleri vâsıtasıyla da
14 Nüzhetü'l-havâtır'âakl bu bilgiler ayrıca tarikatın Hindistan bölgesinde yayıl- Anadolu ve Rumeli'de yayılmıştır.
dığını göstermesi bakımından önemlidir. Horasan, Suriye, Mısır, Hicaz, Ana-
dolu ve Rumeli'de kimler vasıtasıyla yayıldığını büyük ölçüde tesbit ettiğimiz
bu tarikatın Hindistan bölgesinde hangi şahıslar vasıtasıyla yayıldığım ve sil-
silelerin ne şekilde devam ettiğini henüz tesbit edebilmiş değiliz. Bu hususta
elimize yeni bilgiler geçtiği takdirde eserin sonraki baskılarında ilave etmeyi
planlamaktayız.
15 Purgstall J. R Von Hammer, Devlet-i Osmâniyye Târihi (trc. Mehmed Ata),
İstanbul 1329, II, 153.
16 Hans Joachim Kissling, "Einiges über den Zejnîje Orden im Osmanischen Re-
iche", Der islam (DI), X X X I X (1964), s. 151-152; D. S. Margoliouth-A. S.
Furat, "Zeynüddin", İA, XIII, 556.
17 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 573; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 74; Tâcü't-tevâ-
rîh, II, 4 3 6 - 4 3 7 ; Hulvî, Lemezât, s. 393. Lemezât'ın bir başka yerinde (s.
383) Pîr İlyas'ın Zeynüddin Hâfî'nin Horasan'daki dergâhına kadar gittiği
ifâde edilmekte ve intisâbından açıkça söz edilmemekle birlikte burada şeyh-
le görüştüğü anlaşılmaktadır. Muhtemelen bir kısım araştırmacılar bu kayıt
sebebiyle onun Hâfî'ye mürid olduğunu ileri sürmüşlerdir. Oysa Lemezât'ın
yukarıda kaydedilen yerinde diğer kaynakların verdiği bilgiye uygun olarak
Hâfî'ye intisap etmekten vazgeçtiği açıkça belirtilmiştir.
18 Lâmii, Nefehât, s. 4 4 2 ; Reşehât Tercümesi, s. 181-182.
19 Lâmii, Nefehât, s. 4 4 2 - 4 4 3 ; Reşehât Tercümesi, s. 182-183.
 ZEYNÎLİĞİN HORASAN BÖLGESİNDE YAYILIŞI

A. Muhammed Tebâdegânî (ö. 891/1486)

eyh Zeynüddin Hâfî'den sonra yerine geçen Muhammed Tebâde-
gânî, Horasan bölgesinde şeyhin en etkili halîfesi olmuştur. Tam
Şemsüddin Muhammed olup, 803 (1401) senesinde muhtemelen
Herat'ın köylerinden olan Tebâdegân'da doğmuştur. Daha çocuk yaş-
ta iken köylerine gelen Şeyh Zeynüddin'in sohbetlerine katılmış ve
köyden ayrılırken şeyhe mürid olmak istediğini bildirmişti. Ancak
şeyh o yaşta kendisinin ilim tahsil etmesi gerektiğini söyleyince He-
rat'ta Fîrûzâbad pazarında bulunan Medres-i Sebz'de ilim tahsiline
başladı. Bu sırada Şeyhe mürid olma arzusunu aklından hiç çıkarma-
yan Muhammed Tebâdegânî, nakledildiğine göre bir gün bir kitap
mütâlaa ederken cenaze salâsı verildiğini duyar ve namaza iştirak et-
mek üzere hazırlanıp dışarı çıkar. Ancak ortada ne cenâze vardır ne
de cenâzeye giden bir kimse. Tekrar odasına dönüp mütâlaaya başla-
dığında aynı salâyı yine duyar. Bunun üzerine hâtırına "Ölmeden ön-
ce ölünüz" hadîsi gelir ve "Bu salâ benim için verilmiş olmalıdır" di-
yerek gidip Zeynüddin Hâfî'nin hizmetine girer. Kısa zamanda önem-
li merhale katettiği bildirilen Tebâdegânî için Hâfî, "O saf altın idi,
biz onu altın para yaptık" demiştir. Şeyhin gerek resmî gerekse resmî
olmayan mektuplarının hazırlanmasını bu müridine havâle ettiği be-
lirtilmektedir. Hâfî'nin Vasâyâ'sını Türkçe'ye tercüme ettiği daha ön-
ce belirtilen Tebâdegânî, ayrıca Tezkiretü'l-habîb isimli bir eserin de
mütercimidir. Eserleri arasında Esmâü'i-busnâ Şerhi, Menâzilü's-sâ-
irîn Şerhi (Tesnîmü'l-muğribîn)20, biri "fakr" diğeri "zikir'le alâkalı
olmak üzere iki ayrı Kırk Hadis Tercümesi ve Kasîde-i Bürde muham-
mesi bulunmaktadır.21
Tebâdegânî'nin tarîkat anlayışında semâ'm 22 ayrı bir yeri olduğu
anlaşılmaktadır. Zamanında muhtelif kesimlerden tarikata rağbet da-
ha da artmış, dergahta pek çok kimse onun denetiminde halvet ve er-
bainlerle sülûkünü ikmâl etmiştir. Ali Şir Nevâî onun lcırk yıla yakın
irşad seccâdesinde oturduğunu belirttikten sonra vefatının 891'de
(1486) seksen sekiz yaşında iken meydana geldiğini kaydetmekte-
dir.23 Oysa 838'de (1435) vefat eden şeyhi Zeynüddin Hâfî'den son-
ra Hicrî sene hesâbıyla en az 53 sene şeyhlik yapmış olması gerekir.
Eğer Nevâî'nin kaydında bir yanlışlık yok ise, o zaman Tebâdegâ-
nî'nin şeyhin vefatından sonra makamına hemen geçmediği söylene-
bilir. Her iki durumda da oldukça uzun müddet irşad faaliyetinde bu-
lunduğu anlaşılan Tebâdegânî'den sonra müridleri tarafından Herat-
Hıyâbân kanalında bulunan kabri başında bir hankâh ve yanına da bir
mescid ve imâret yaptırılmış, hankâhta irşad postuna oğlu Hamîdüd-
20 Şerhin adını Said Nefisi kaydetmiştir (bk. Said Nefisî, Târîh-i Nazm u Nesr
der îrân ve der Zebân-t Fârisî, Tahran 1363 hş., I, 263).
21 Nevâî, Nesâyim, s. 396-397-, ayrıca bk. a.mlf., Mecâlis, s. 28; Mezârât-ı He-
rat, s. 117. Ali Şir Nevâî şeyhin eserlerini sayarken kaydettiği Kasîde-i Bürde
muhammesi, iki beyt arasına birinci beyitle uyumlu üç beyit daha ilâve edil-
mek sûretiyle yapılan "tahmîs" olmalıdır. Nevâî ayrıca şâirler tezkiresinde
onun Farsça bir beytini kaydetmiştir. Türkçesi şöyledir:
Servi gibi boyundan başkasına bakanlar,
Doğrusunu söylersen hepsi ktsa görüşlüdürler (Mecâlis, s. 28).
22 Burada sema' ile kastedilen, sonraki dönemlerde Mevlevî dervişlerin dönerek
icrâ ettikleri devrân değil, bâzı enstrümanlar eşliğinde dinî musikîyi ve bir kı-
sım ilâhîleri dinleyerek rûhen olgunlaşmayı hedefleyen bir zikir türüdür.
23 Nevâî, Nesâyim, s. 3 9 6 - 3 9 8 .
din (Ö.917/1511) oturmuştur.24 Nevâî 897'de (1491-92) kaleme aldı-
ğı şâirler tezkiresi Mecâlisü'n-nefâyis'te Şeyh Hamîdüddin'i çağının
şâirleri arasında zikretmiş ve Farsça şiirlerinden bir beyti kaydetmiş-
tir. 25 Ayrıca Nevâî, babasının halefi olması sebebiyle dervişlerin onun
etrâfında toplandığım, dergâhında halvet, uzlet, semâ ve safâmn ek-
sik olmadığını belirtmekte, o târihte şeyhin henüz zâhiri ilimleri ik-
mâl etmediğini, ancak mutlaka ikmâl etmek istediğini de kaydetmek-
tedir. Nevâî'nin önemli sayılabilecek bir başka kaydı da, Hamîdüd-
din'in çok mütevâzî, saf ve iyi niyetli olması sebebiyle kötü niyetli
Mevlânâ Muhammed Arab isimli bir sahtekârı uzun yıllar dergâhta
dervişleri arasında tuttuğuna dâirdir.26
Muhammed Tebâdegânî'ye intisap edenler arasında Ali Şir Nevâî
gibi âlim-şâir bir devlet adamının bulunması,27 yine sultanlar nezdin-
de önemli bir mevkiye sahip olduğu bildirilen Horasan'ın ileri gelen-
lerinden Seyyid Hasan Erdeşir'in, müderrislerden Mevlânâ Vecîhüd-
din'in ve ordu mensubu Gâzergâhî'nin onun müridleri arasında bu-
lunması,28 şeyhi Zeynüddin Hâfî ve ileride bahsi gelecek olan pîrda-
şı Sadreddin Revvâsî gibi Tebâdegânî'nin de ulema ve devlet erkânı
üzerinde derin nüfuza sahip olduğunu göstermesi yanında, tarikatın
halkla birlikte ilmiye mensupları ve idâreciler arasında da taraftar
bulmaya devam ettiğini göstermektedir. Zeyniyye tarikatı Horasan'da
Muhammed Tebâdegânî'den sonra da halîfeleri vâsıtasıyla yayılmaya
devam etmiştir.
24 Ali Şir Nevâyî, Mecâlisü'n-nefâyis (haz. Hüseyin Ayan v.dğr.), Erzurum 1995,
s. 2 8 ; Nevâî, Nesâyim, s. 3 9 8 ; ayrıca bk. Nefisî, Târîh-i Nazm u Nesr, I, 3 2 8 .
25 Nevâî, Mecâlis, s. 132. Beytin Türkçe'si şöyledir:
Bazan hasta gönülleri anmak gerek / Allah için neş'eli olmak gerek!
26 Nevâî, Mecâlis, s. 132. Nevâî, Mevlânâ Muhammed Arab'ı şâirler tezkiresi
Mecâlis' in ikinci meclisinde kaydetmiştir. Orada verdiği bilgiye göre, bu zâtın
saltanat sevdası güttüğü ortaya çıkınca sultan tarafından şehirden sürülmüş-
tür (s. 29-30).
27 bk. Nevâî, Nesâyim, s. 9.
28 Nevâî, Nesâyim, s.400-403.
 1. Derviş Muhammed Bîhre (ö.?)
Muhammed Tebâdegânî'nin ileri gelen halîfeleri arasında zikredi-
len Muhammed Bîhre, Zeynüddin Hâfî'nin sohbetlerine de iştirak et-
miş, ancak sülûkünü Tebâdegânî'nin yanında tamamlamıştır. İrşad fa-
aliyetini Herat'ın Bîhre kasabasında sürdürdüğü ve müridleri terbiye
etmekle birlikte halk için de sohbetler tertip ettiği nakledilmektedir.
Vefat târihi kaydedilmeyen Derviş Muhammed'in kabrinin Bîhre'de
büyük bir tepe üstünde olduğu belirtilmektedir.29
2. Derviş Seyyid Hasan (Ö.894/1489)
Muhammed Tebâdegânî'ye mürid olduğu kaydedilen Seyyid Ha-
san Erdeşir ile alâkalı bilgilerimiz daha çok, onu sevip saydığını belir-
ten Ali Şir Nevâî'nin eserlerine; özellikle de hakkında kaleme aldığı
Hâlât-ı Hasan Big adlı risâleye dayanmaktadır.30 Nevâî'nin kaydetti-
ğine göre, gençliğinde zâhir ilimlerini tahsil eden Seyyid Hasan tasav-
vuf yoluna girmeden önce işret meclislerine devam eder, ancak yap-
tıklarından pişmanlık duyduğu için ardından namaz kılıp tövbe eder-
miş. Sultan nezdınde büyük bir itibar kazanarak devlet hizmetine gir-
miş, fakat gönlüne dervişlik arzusu düşünce bu görevi bırakmak iste-
miştir. Ne var ki sultana bunu kabul ettirememiş, derviş kıyafetleriy-
le iki yıl daha maaş kabul etmeden memuriyete devam ettikten sonra
sultan izin vermek zorunda kalmıştır.31 Nevâî onun görüşüp sohbet-
lerini dinlediği şeyhlerden Mevlânâ Bâyezid Pûrânî, Şeyh Bahâeddin
Ömer, Hâce Ebu Nasr Pârsâ, Hâce Muhammed Kûsevî, Şeyh Şâh-ı
Ziyâretgâhî ve Mevlânâ Muhammed Emin Kuhistânî gibi zâtların
isimlerini vermektedir.32 Seyyid Hasan sonunda Muhammed Tebâde-
29 Nevâî, Nesâyim, s. 401.
30 Çağatay Türkçesiyle kaleme alınan bu risâlenin Kemal Eraslan tarafından tah-
kikli neşri yapılmıştır ("Nevâyî'nin 'Hâlât-ı Seyyid Hasan Big' Risâlesi", Tür-
kiyat Mecmuası [TM], 1971, XVI, 89-110).
31 Ali Şir Nevâî, Hâlât-ı Seyyid Hasan Big (nşr. Kemal Eraslan, TM, 1971, sy.
XVI), s. 92-93, 99-100.
32 Nevâî, Seyyid Hasan, s. 98; ayrıca bk. Nevâî, Nesâyim, s. 4 0 3 - 4 0 4 .
gânî'ye intisap ederek onun denetiminde erbaîne girmiş, yıllarca sü-
lûkünü ikmâl için çile çektikten sonra hilâfet almıştır.33 Hayatının
sonlarına doğru Semerkant'da Hâce Nasıruddin Ubeydullah'm soh-
betlerine de katıldığı belirtilmektedir. 894'te yetmiş üç yaşında iken
Herat'ta vefat etmiştir.34 Ona şâirler tezkiresi Mecâlisü 'n-nefâyis\t
de yer veren Nevâî, tasavvuf öncesi ve sonrası dönemlerinde yazdığı
şiirlerinden birer beyt kaydetmiştir. Tasavvuf yoluna girmeden önce
söylediği Farsça şiirlerinden bir beytin Türkçesi şöyledir:
Gönlümün dinlencesi olan sevgilimle, ağzına• kadar dolu
olan sabah kadehini içmek ne hoştur!
İkimiz gonca gibi dar bir gömlek içinde kıvrılmak ve demlen-
mek ne hoştur!
Tasavvufa intisap ettikten sonra Çağatay Türkçe'siyle söylediği şi-
irlerinden bir beyt ise şöyledir:
İlâhî nûr-i irfandın köngülge bir safâ birgil,
Ki isyan zulmeti içre harâb-ahvâl ü hayrândur.35
3. Mevlânâ Vecîhüddin (Ö.894/1489)
İlmiyeden olan Mevlânâ Vecîhüddin tahsilini tamamlayıp bir
medreseye müderris olarak tayin edilmişken gönlüne tasavvuf aşkı
düşmüş ve vazîfesini bırakarak ilk önce Mevlânâ Sirâcüddin diye bir
zâta mürid olmuştur. Bir yıl kadar bu zâtla birlikte kaldıktan sonra
hacca gitmiş, dönüşünde Meşhed'de Muhammed Tebâdegânî'ye inti-
sap ederek seyru sülûkünü tamamlamıştır. 78 yıl ömür sürdükten son-
ra 894'te (1489) vefat ettiği belirtilmektedir.36
33 Nevâî, Seyyid Hasan, s. 101-102; ayrıca bk. Nevâî, Nesâyim, s. 4 0 3 .
34 Nevâî, Seyyid Hasan, s. 104; ayrıca bk. Nevâî, Nesâyim, s. 404.
35 Nevâî, Mecâlis, s. 65-66.
36 Nevâî, Nesâyim, s. 4 0 0 - 4 0 1 .
 4. Derviş Muhammed Gâzergâhî (ö.?)
Ordu mensubu olduğu bildirilen Derviş Muhammed Gâzergâ-
hî'nin asıl adı Maksud Ali'dir. Nisbesinden Herat-Gâzergâh'tan oldu-
ğu anlaşılmaktadır. Gönlüne tasavvuf aşkı düşünce askeriyeden ayrıl-
mış ve Muhammed Tebâdegânî'ye intisap etmiştir. Kısa sürede şeyhin
ileri gelen müridleri arasına girdiği belirtilen Gâzergâhî'nin vefat tâ-
rihi kaydedilmemiştir.37
5. Ali Şir Nevâî (Ö.906/1501)
Klasik Çağatay edebiyâtmın en büyük temsilcisi olarak kabul edi-
len devlet adamı Ali Şir Nevâî, Muhammed Tebâdegânî'ye mürid ol-
duğunu 901'de (1495-96) tamamladığı Nesâyimü'l-mahabbe min §e-
mâyimi'l-fütüvve isimli eserinin girişinde kaydetmektedir.38 Adı ge-
çen eser Molla Abdurranman Camî'nin Farsça kaleme aldığı sûfîler
biyografisi Nefehâtü'l-üns'ün Çağatay Türkçesine yapılan genişletil-
miş bir tercümesi olup, Nevâî'nin bu tercümeye ilâve ettiği mutasav-
vıflar arasında Şeyh Muhammed Tebâdegânî ve halîfeleri de bulun-
maktadır. Gerek bu eserinde39 gerekse diğer bâzı eserlerinde Nevâî
Tebâdegânî'den hep sitâyişle bahseder. Şâirler tezkiresi Mecâlisü'n-ne-
fâyis'te onu "mürşid-i zaman", "zamânmın muktedâsı" gibi vasıflarla
anmış,40 Seyyid Hasan'la alâkalı yukarıda adı geçen Hâlât-t Seyyid
Hasan Big adlı risâlesinde de onun için "Cenâb-ı hakîkat-meâb, lcutb-
ı dâyire-yi tarîkat ve mürşid-i ehl-i şerîat u hakîkat, kâşif-i ulûm-ı rab-
bânî" gibi yüceltici ifâdeler kullanmıştır.41 Bununla birlikte Nefehâ-
tü'l-üns'ün Lâmiî Çelebi tarafından Osmanlı Türkçesine yapılan ge-
nişletilmiş tercümesinde Nevâî'nin kendisinin Molla Câmî'ye mürid
olduğunu ifâde eden bir beytinin olduğu görülmektedir.42 Çağdaş
araştırıcılardan Agâh Sırrı Levend ile 43 Ömer Okumuş da Nevâî'nin
37 Nevâî, Nesâyim, s. 4 0 2 - 4 0 3 .
38 Nevâî, Nesâyim, s. 9.
39 bk. Nevâî, Nesâyim, s. 59, 397.
40 Nevâî, Mecâlis,'s. 28, 65.
41 Nevâî, Seyyid Hasan, s. 101.
42 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 4 5 8 .
43 Agâh Sırrı Levend, Ali Şir Nevâî, Ankara 1965,1, 2 3 8 - 2 3 9 .
Câmî'ye mürid olduğunu ifâde etmektedirler.44 Hâmid Algar ise
onun, Câmî'nin de şeyhi bulunan Sa'deddin Kaşgarî'ye bağlı olduğu-
nu belirtir.45 Nitekim Câmî Nefehâtü'l-üns'ün hazırlanmasında Ne-
vâî'nin teşviklerinin etkili olduğunu mukaddimede belirtirken, onun
fakr ve fenâ yolunu şeçtiğinden sözettiği halde kendisine mürid oldu-
ğundan îmâ yoluyla bile bahsetmemiştir.46 Zeki Velidi Togan47 ve
Günay Kut gibi araştırıcılar da şeyhinin ismini zikretmeden Nakşiben-
diyye tarikatına mensup olduğunu ifâde etmektedirler.48 Bütün bu
kayıtlar Nevâî'nin Nakşibendiyye'ye mensu.p olduğunda şüphe bırak-
mamaktadır. Bu durumda onun, ehl-i sünnet çizgisini koruma nokta-
sında aralarında nisbî farklılıklar olmakla birlikte birbirine çok yakın
görüşlere sahip bulunan Zeyniyye ve Nakşibendiyye tarikatlarından
her birerine ayrı ayrı intisap ettiği anlaşılmaktadır.
Yukarıda kaydedilenlerden başka Muhammed Tebâdegânî'nin
Mevlânâ Muhammed Horasânî isimli bir başka halîfesi daha vardır.
Ancak bu zâtın tarîkat faaliyetleri daha çok Hicaz bölgesi ve civârın-
da olduğu için kendisine ilgili bölümde temas edilecektir.
B. Sadreddin Revvâsî (ö.?)
Horasan'ın Şugan vilâyetinden olan Sadreddin Revvâsî, Zeynüd-
din Hâfî'den sonra tarikatın Horasan bölgesi ve civârında yayılmasın-
da önemli etkisi olmuştur. Şeyhi Zeynüddin Hâfî gibi onun da hem
bâtın hem de zâhir ilminde devrin önde gelenlerinden biri olduğu be-
lirtilmektedir. Zâhir ilimlerini Semerkand Daru'l-ilmi'nin en büyük
âlimi, fıkıhta ikinci Ebû Hanife olarak tanınan Fazlullah Ebu'l-Ley-
sî'den okumuştur. Hakkında bilgi veren Ali Şir Nevâî, kendisinin de
Revvâsî'nin sohbetlerine iştirak ettiğini iftiharla belirtir. Yine Hâfî gi-
bi onun da rûyâ tâbirinde mâhir olduğu nakledimektedir. İrşad faali-
44 Ömer Okumuş, "Câmî, Abdurrahman", DÎA, VII, 95.
45 Hamid Algar, "Alâeddin Attâr", DİA, II, 320.
46 bk. Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 4.
47 A. Zeki Velidi Togan, "Ali Şîr", İA, I, 355.
48 Günay Kut, "Ali Şir Nevâî", DİA, II, 4 5 0 .
yetini çoğunlukla Herat'daki dergâhında sürdürdüğü anlaşılan Revvâ-
sî'nin, pek çok mürîdi halvet ve uzletle terbiye ettiği kaydedilir. Tesir-
li konuşmalar yaptığı vaaz meclislerine, halkla birlikte başta sultan ol-
mak üzere devlet ileri gelenlerinin sık sık katıldığı, yazılı ve sözlü ri-
câlarınm idâreciler tarafından mutlaka yerine getirildiği vurgulan-
maktadır.49 Müridleri arasında Bedahşan şâhının da bulunduğu ve
şeyhin ona Fusûsü'l-bikem dersleri verdiği Nevâî'nin kaydettiği bilgi-
ler arasındadır.50 Dervişlere tasavvufî risâleler okuttuğunu,51 zaman
zaman şiir yazmakla da meşgul olduğunu yine Nevâî'den öğrenmek-
teyiz. Yazdığı Farsça bir beytin Türkçe anlamı şöyledir:
Benim gözümün nurunun, senin yanağından olması ne güzel!
Kötü söz, senin yüzünden dâima uzak olsun!.51
Sadreddin Revvâsî döneminde de Zeyniyye tarîkatı Horasan'da
hem halk hem de ilmiye mensupları ve idâreci sınıf arasında yayılma-
sını sürdürmüştür. Seksen yaşlarında iken Herat'ta vefat eden şeyhin
cenâzesi memleketi Şugan'a götürülerek orada defnedilmiştir.53 Ken-
disinden sonra yerine kimin geçtiği tesbit edilememiştir.
C. Derviş Ahmed Semerkandî (ö.?)
Zeynüddin Hâfî'nin ileri gelen halîfelerinden Derviş Ahmed'in
tam adı Cemâleddin Ahmed b. Celâleddin Muhammed Semerkan-
dî'dir. Mâverâünnehir, Horasan, Irak, Kudüs ve Hicaz bölgelerine se-
yahetler ettiği bilinmekle birlikte54 daha çok Horasan bölgesinde fa-
aliyet gösterdiği anlaşılmaktadır. Hâfî'ye intisap etmeden önce uzun
49 Nevâî, Nesâyim, s. 4 0 5 - 4 0 6 .
50 Nevâî, Mecâlis, s. 29.
51 Nevâî, Nesâyim, s. 406.
52 bk. Nevâî, Mecâlis, s. 29.
53 Nevâî, Nesâyim, s. 4 0 6 ; a.mlf., Mecâlis, s. 29.
54 Reşehât Tercümesi, s. 150-151, 159.
müddet Nakşibendiyye büyüklerinden Alâeddin Attâr'ın
(Ö.802/1400) hizmetinde bulunmuştur. Hâfî'nin iş gören mürid ve
55
halîfelerinden biri olduğunu kaydeden Câmî, onun Fusus dersleri ver-
diğini ve ayrıca çok güzel konuşma kabiliyetine de sahip olduğunu be-
lirtir.56 Bu özelliğinden dolayı Şeyh Hâfî onu Herat Câmii'ne vâiz ta-
yin etmiş ve vaazlarinı dinlemeleri için halka tavsiyelerde bulunmuş-
tur. Bizzat kendisi de bir müddet bu vaazlara katılan Hâfî, kaydedil-
diğine göre, halktan bu halîfesine bîat etmelerini de istemiştir.57
Reşehât müellifi Ali b. Hüseyin Vâiz Kâşifî, Semerkandî'nin Receb
821'de (Ağustos 1418) Herat'ta Zeynüddin Hâfı'den icâzet almış ol-
makla birlikte, önceki şeyhi Alâeddin Attar'dan ayrıldıktan sonra ona
yazdığı Farsça mektupların muhtevâsına dayanarak, Attar'la gönül
bağının devam ettiğini, hatta onun hizmetinden uzaklaştığı için piş-
manlık duyduğunu ve çok huzursuz olduğunu belirtmekte,58 böylece
görünüşte Zeyniyye mensubu olsa bile onun gerçekte Nakşibendî ol-
duğunu ifâdeye çalışmaktadır. Bu bilgilere dayanan Hasan Lutfi Şu-
şud da eserinde Semerkandî'yi hâcegân (Nakşibendî) silsilesinin dik-
kate şâyan bir şahsiyeti olarak kaydetmektedir.59 Reşehât müellifi Re-
ceb 821'de Semerkandî'ye verildiğini söylediği icâzetnâmenin son
birkaç satırını eserinde kaydetmiştir. Zeynüddin Hâfı burada kendi
adını, yazıyı kaleme aldığı târihi ve bu yazıyı Ahmed Semerkandî'ye
yazdığını açıkça belirtmektedir.60 Ancak, bir nüshası Süleymâniye Kü-
tüphânesi'nde (Şehid Ali Paşa, nr. 1391) bulunan dört varaklık (vr.
84a-87b) bu yazının muhtevâsına bakıldığında, bunun bir icâzetnâme
değil, tarikata yeni giren bir kimseye yazılan nasîhatlardan ibâret ol-
duğu anlaşılmaktadır. Yukarıda Zeynüddin Hâfî'nin eserleri arasında
da kaydedilen küçük bir risâle mahiyetindeki bu yazıda ana hatlarıy-
la Semerkandî'ye yazılanlar şunlardır:
55 Reşehât Tercümesi, s. 151.
56 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 549.
57 Reşehât Tercümesi, s. 155.
58 Reşehât Tercümesi, s. 150-151.
59 Hasan Lûtfi Şuşud, İslâm Tasavvufunda Hâcegân Hânedânı, İstanbul 1958, s.
67.
 Terakki için sana dört şey gerekir: 1. Zâhiren ve bâtmen dün-
yayı terk. Bu, elini mülklerden kalbini emellerden temizle-
mekle olur (84a). 2. Zâhiren ve bâtmen takvâya mülâzemet.
Zâhirî takvâ hususunda sana yardımcı olacak olan şeyler ev-
lenmeyi terk, bekârlığa sabır ve insanlardan uzlettir (85a). 3.
Her şeyinle; kalbin ve kalıbınla Allah'a teveccüh (86b). 4.
Mâsivâullah'tan uzaklaşmak (87a). ,
Bu yazının muhteva ve târihine bakıldığında Ahmed Semerkan-
dî'nin Zeynüddin Hâfî'den Receb 821'de icâzet aldığı değil de, bu tâ-
rihte ya da bu târihten, kısa bir süre önce ona intisap ettiği anlaşılmak-
tadır. Bu durumda, 802 (1400) senesinde vefat ettiği bilinen Alâeddin
Attar'dan61 sonra Semerkandî'nin Hâfî'ye intisabı arasında uzun bir
süre geçtiği, dolayısıyla Semerkandî'nin Attar'a bağlılığını bildirdiği
mektupları Zeynüddin Hâfî'ye intisabından çok önce kaleme aldığı
ortaya çıkar. Öte yandan Reşehât müellifinin kaydettiği mektubun so-
nunda Muharrem 822 (Şubat 1419) târihinin bulunması,62 bunun o
târihten epey önce vefat etmiş olan Alâeddin Attar'a yazılmış olama-
yacağım da göstermektedir.
Güzel ve etkili konuşması sebebiyle halka vaaz ve nasîhat etmesi
için görevlendirilen Derviş Ahmed, bir müddet sonra kürsüden halka
vahdet-i vücûdun derin meselelerini anlatmaya başlayınca Zeynüddin
Hâfî tarafından ciddî bir biçimde uyarılmıştı. . Ne var ki Derviş şeyhi-
nin uyarısını dikkate almayarak konuşmalarını sürdürmüş, bunun
üzerine halk Hâfî'nin telkîniyle onun meclisini birer birer terketmiş-
ti. Bu sebeple şeyhiyle aralarında meydana gelen soğukluk zaman
içinde Hâfî'nin onu tekfire varan tenkidleri sebebiyle düşmanlığa dö-
nüştü.63 Reşehât müellifinin Nakşibendiyye şeyhi Ubeydullah Ah-
râr'dan naklen anlattığı bu olay, Ahrâr'ın Yâkub Çerhî'ye intisap et-
mek için Herat'tan ayrıldığı sırada meydana gelmişti.64 Reşehât'm bir
60 bk. Reşehât Tercümesi, s. 150-151.
61 bk. Algar, "Alâeddin Attâr", DİA, II, 3 1 9 - 3 2 0 .
62 Reşehât Tercümesi, s. 154.
63 Reşehât Tercümesi, s. 155.
64 Reşehât Tercümesi, s. 155.
başka yerindeki kayıttan, Ahrar'ın Çerhî'ye intisap etmek için He-
rat'tan 834 senesinde ayrıldığı ve üç ay sonra tekrar geri döndüğü an-
laşıldığına göre, 65 bu olayın meydana geldiği târih 834 (1430-31) se-
nesidir. Ubeydullah Ahrâr üç ay sonra Herat'a döndüğünde, büyük
bir yalnızlık içine itilmiş olan Derviş Ahmed olanları ona göz yaşları
içinde aktarır ve yardım ister.66 Ubeydullah Ahrar daha önceden pek
fazla tanımadığı halde Derviş Ahmed'e hemen sahip çıkarak vaazları-
na devam etmesini, halkın tekrar meclisini dolduracağını söyler ve
dediği gibi de olur.67<;Zeyniyye ile Nakşibendiyye arasında Ahrar ile
birlikte Horasan'da bir rekabetin başladığını gösteren bu olay, diğer
benzer olaylarla birlikte ileride Zeyniyye'nin etkisini yitiriş sebepleri
anlatılırken ele alınıp değerlendirilecektir. Derviş Ahmed'in vaaz
meclislerine Ubeydullah Ahrar'ın da katıldığı ve Derviş'in anlattığı
hakîkatları gerçek mânâda Şeyh Ebu Hafs Haddad, Şeyh Ebu Osman,
Şeyh Cüneyd ve Şeyh Şiblî gibi tasavvuf büyüklerinin anlayabileceği-
ni belittiği kaydedilmektedir.^8
Esâsen Derviş Ahmed'in hitâbette eriştiği olgunluk seviyesine rû-
hî/mânevî kemâlât bakımdan erişemediği, zaman zaman hissî ve nefsî
denilebilecek tavırlarından anlaşılmaktadır. Vaazını dinleyenlerden
birinin "Cemaatin anlayamayacağı şeylerden bahsetmenin ne faydası
var" diye itirazına, "Sen alçağın tekisin! Nereden biliyorsun herkesin
senin gibi himmetsiz ve anlayışsız olduğunu..." diyerek azarlaması,
namazı dikkatle kılmanın önemini anlatırken, "Bir danişmend, bir
âlim mescide gelip namazını acele ile kılar ve ardından it gibi gider Fî-
ruz Şâh'ın kapısında dönmeye başlar. Bunlara it demek bile günahtır.
İt ne suç işliyor ki bu âsîler ona benzesin! Bu gibiler Şâh'ın itlerinin
itleridir.." gibi üslup kullanması69 bunu göstermektedir. Onun böyle
nefsî tavırlarına Ubeydullah Ahrar da bir vaazı sırasında şâhid olmuş,
kendisinin yüksek hakîkatlerden bahsettiğini, cemâatin ise bunun kıy-
65 bk. Reşehât Tercümesi, s. 342.
66 Reşehât Tercümesi, s. 155-156.
67 Reşehât Tercümesi, s. 156.
68 Reşehât Tercümesi, s. 157.
69 Reşehât Tercümesi, s. 15-7-158.
metini anlamaktan âciz olduğunu belirterek gurûra kapıldığını gör- D. Mahmud Hisârî (ö.?)
müştür. Ahrar'ın naklettiğine göre, o vaazı sırasında böbürlendiği için {Zeynüddin Hâfî'nin halîfelerinden olduğu bildirilen Mahmud
Derviş Ahmed'in nutku tutulmuş ve kürsüden inmek zorunda kalmış- Hisârî'nin hayâtı ve faaliyetleri hakkında bilgi bulunamamıştır. Nis-
tır. 70 Zaman sonra kendi eksikliğini kendisi de farketmiş ve bir vaazı besinden Buhâra Hanlığı'na bağlı Hisar kasabasından olduğu anla-
sırasında cemâate şöyle itirafta bulunmuştur: Bundan böyle vaazları- şılmaktadır. Adı Reşehât'ta bir vesîle ile geçmekte ve Zeynüddin Hâ-
fî tarafından icâzetle memleketine gönderildiği belirtilmektedir. Yi-
ma ara vermek istiyorum. Zira vaaz ve nasîhat eden kimse, nefsin ar-
ne Reşehât'm kaydına göre icâzeti Abdurrahim Merzifonî ile birlik-
zularından tamâmen sıyrılıp, bunu sırf Allah rızâsı için yapmalıdır.
te aynı günde almıştır.74 İleride temas edileceği gibi, Hâfî Anadolu-
Benden ise nefsin arzusu henüz tamâmen zâil olmuş değildir. 7 1
lu halîfesi Abdurrahim Merzifonî'ye irşad icâzetini Muharrem
Reşehât müellifinin Derviş Ahmed Semerkandî'nin ilk şeyhi Alâ- 832'de (Ekim 1428) yazdığına göre 75 Mahmud Hisârî'ye de bu tâ-
eddin Attar'a muhabbeti sebebiyle Nakşî olduğunu ileri sürmesinin rihte yazmış demektir.>
isabetli olmadığı daha önce belirtilmişti. Acaba Derviş Ahmed yukarı-
da kaydedilen olaylardan sonra Zeynüddin Hâfî'yi bırakıp Nakşiben-
diyye'den Ubeydullah Ahrar'a intisap etmiş olabilir mi? Yukarıdaki
olayları bize nakleden Reşehât müellifi böyle bir intisaptan söz etme-
mektedir. Aksine Nefehât'ta anlatılanlara bakılırsa, Hâfî'nin son yılla-
rında Derviş Ahmed'in onunla birlikte olduğu anlaşılmaktadır. Câ-
mî'nin kaydına göre ömrünün sonlarında gelen bir vârid sebebiyle
Zeynüddin Hâfî üç gün üç gece tamâmen kendinden geçmiş, bunu ta-
kip eden bir yıla yakın bir zamanda da çok az konuşarak suskunluğu
seçmişti. İşte bu sırada Derviş Ahmed'e "Cezbe-i celînin ard arda hiç
kesilmeden geleceğine dair bir bilgiye rastladın mı?" diye sormuş, o
da rastlamadığını söylemişti.72 Öyle anlaşılıyor ki, 834 senesinde
meydana gelen yukarıdaki tatsız olaylardan sonra Ahmed Semerkan-
dî Zeynüddin Hâfî'den (Ö.838) özür dilemiş ve ölümüne kadar yine
onun hizmetine devam etmiştir. Semerkandî'nin Hâfî'den sonra mü-
rid yetiştirip yetiştirmediği husûsunda bir bilgiye rastlanmamıştır.
Muahhar kaynaklardan Tabibzâde'nin Silsilenâme'sinde o Hâfî'nin
halîfeleri arasında zikredilmiş, ancak ondan hilâfet alan herhangi bir
kimse kaydedilmemiştir.73

70 Reşehât Tercümesi, s. 158.

71 Reşehât Tercümesi, s. 159.
72 bk. Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 549.
74 Reşehât Tercümesi, s. 350-351.
73 bk. Tabibzâde, Silsilenâme, s. 53.
75 bk. Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 555.
 ZEYNİYYE'NİN HİCAZ BÖLGESİ İLE
SÛRİYE VE MISIR'DA YAYILIŞI

A. Şeyhüi-harem Abdülmu'tî Mağribî (Ö.904/1499)

1.
1 ve Mekke'de Zeyniyye Tekkesi
eynüddin Hâfî'nin önemli halîfelerinden Abdülmu'tî, Hicaz böl-
gesinde Zeyniyye tarikatının en etkili temsilcisi olarak dikkat çek-
mektedir. Hayâtı hakkında kaynaklarda yeterli bilgi yoktur. Lâmiî
Çelebi Mâlikî mezhebinden olduğunu ve Mağrib'de doğduğunu be-
lirtmiş,76 ancak Afrika'nın Mısır ötesi kuzey sâhili ile Endülüs'ün dâ-
hil olduğu oldukça geniş bir bölgeyi içine alan Mağrib'in 77 hangi vi-
lâyetinde dünyaya geldiğini kaydetmemiştir. İrşad için icâzet aldıktan
sonra Mekke'ye yerleşip tarîkat faaliyetlerini uzun yıllar burada sür-
dürdüğü için "şeyhü'l-harem" ünvânıyla tanınmıştır.78 Bâzı tabakât
kitaplarında "Mekkî" nisbesiyle kaydedilmesi de bu sebeple olmalı-
dır.79 Zeynüddin Hâfî'nin diğer halîfeleri gibi Abdülmu'tî de ilm-i bâ-
tınla birlikte ilm-i zâhiri tahsil edenlerdendir.80 Kerâmet ehli olarak

76 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 2 .

77 Şemseddin Sâmî, Kâmûsü'l-a'lâm Târih ve Coğrafya Lügati, İstanbul 1314,
"mağrib" md.
78 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 2 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 70; Tâcü't-tevâ-
rîh, II, 435.
79 bk. Gazzî, el-Kevâkib, I, 255.
80 Gazzî, el-Kevâkib, I, 255.
bilindiği ve çok geniş bir topluluğun kendisine mürid olduğu nakledi-
lir. Görüşüp dost olduğu kimseler arasında Kevâkib sâhibi Necmed-
din Gazzî'nin dedesi önemli âlimlerden Muhammed b. Muhammed
Gazzî de vardır.81 Ayrıca hac için Mekke'ye giden değişik tarikatlara
mensup meşâyih tarafından özellikle ziyâret edildiği anlaşılmaktadır.
Halvetiyye'nin ileri gelenlerinden Habîb Karamânî,82 Şâzeliyye'nin
meşhur şeyhi Ali b. Meymun Mağribî,83 Nakşibendiyye'nin önemli
şeyhlerinden Ubeydullah Ahrar ziyâretine gidenlerdendir. Ahrar ile
hacca her gelişinde buluştuklarını bizzat Abdülmu'tî kendisi belirtmiş-
tir. 84 Yüz yirmi seneden fazla ömür sürdüğü bildirilen ve Zeynüddin
Hâfî, Seyyid Kâsım Envâr, Hoca Ubeydullah Ahrar gibi meşâyihle gö-
rüşmüş olan Molla Mahmud Sindî bir hac esnâsında ziyâret ettiği Ab-
dülmu'tî'nin uzlethânesinde çok şiddetli mücâhede ve riyâzet yaptığı-
nı ve halkın arasına karışmadığını söylemekte, bu sebeple gönlü ona
ısındığı için zaman zaman sohbetlerine katıldığını belirtmektedir.85
Lâmiî Çelebi, Taşköprîzâde, Hoca Sâdeddin Efendi gibi güvenilir mü-
elliflerin kaydettiğine göre, Molla Mahmud Abdülmu'tî'nin yanında
bulunduğu bir şırada şeyh kendisine, daha önce görüştüğü Hoca
Ubeydullah Ahrar'ı tekrar görse tanıyıp tanıyamayacağını sorar. O da
tanıyabileceğini söyleyince şeyh Ahrar'ın Kâbe'yi tavaf etmekte oldu-
ğunu bildirir. Koşup kendisi de tavafa katılan Molla Mahmud, Ah-
rar'ı görür ve peşine takılır. Ahrar makam-ı İbrahim'de namaza du-
runca, o da tavâfını tamamlayıp namaza durur. Ancak namazı bitirdi-
ğinde Ahrar'ı tekrar göremez. Zaman sonra Semerkand'a gidip Ubey-
dullah Ahrar'ın sohbet meclisine katılır. Ahrar kendisine gördükleri-
ni kimseye söylememesini tembihler. Molla Mahmud bir müddet geç-
tikten sonra tekrar Mekke'ye gittiğinde Abdülmu'tî'nin etrafının
halkla dolduğunu görür. Bu defa görüşmelerinde Abdülmu'tî ağlaya-
81 Gazzî, el-Kevâkib, I, 255; II, 4.
82 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 7 8 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 266; Tâcü't-te-
vârîh, II, 541.
83 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 682.
84 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 260.
85 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 2 - 5 5 3 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 70-71; Tâ-
cü't-tevârîh, II, 4 3 6 .
rak, "Molla Mahmud biz Hoca'yı sana bildirdik, Hoca da bizi âleme
bildirdi" der. 8 6
İleride bahsi gelecek olan Zeyniyye şeyhlerinden Seyyid Velâyet
de 880 (1475) senesinde Abdülmu'tî'nin ziyâretine gitmiş ve şeyh
kendisine o sırada hazır bulunan ulemâ ve meşâyihten müteşekkil
topluluğa esmâü'l-hüsnâ okuması için icâzet vermiştir.87
Abdülmu'tî'ye ilmiyeden mürid olanlardan biri Lâmiî Çelebi'nin
hocası "Ahaveyn" diye meşhur olan sahn-ı semân müderrisi88 Mevlâ-
nâ Muhyiddin'dir. Lâmiî'nin kendisinden naklen kaydettiğine göre
onun intisabı şu şekilde gelişmiştir: Muhyiddin Efendi hac için Mek-
ke'de bulunduğu bir sırada Abdülmu'tî'nin halktan çok rağbet görme-
sini bir kusur olarak değerlendirip çoğu kimsenin aksine ziyâretine
gitmez. Bir müddet sonra gece vakti harem-i şerifte kalabalık bir top-
lantı olur ve Mevlânâ Muhyiddin burada ön safta yer alır. O sırada
Muhyiddin Efendi'nin içi susuzluktan yanmaya başlar, ancak kalaba-
lıktan dolayı bir yere gidip su içemez. Çâresiz beklerken safların ara-
sından bir dervişin elinde çanakla kendisine doğru geldiğini görür.
Derviş, "Şeyh Abdülmu'tî size gönderdi. Zemzem suyudur. Kana ka-
na içiniz" diyerek çanağı uzatır. İşte bu olaydan sonra Mevlânâ Muh-
yiddin, Abdülmu'tî'nin yanına gidip ona mürid olur.89
Abdülmu'tî'nin vefâtının Mekke'de 904 senesinde meydana gel-
diğini kaydeden Necmeddin Gazzî, ayrıca onun için 8 Rebîulevvel
905 (10 Ekim 1499) târihinde Şam'da Benî Ümeyye Câmii'nde gâib
namazı kılındığını belirtir.90 Abdülmu'tî'den sonra Mekke'de yerine
kimin geçtiği belirtilmemiştir. Ancak Kânûnî Sultan Süleyman'ın 944
târihli bir fermânından Abdülmu'tî'nin oğlu Şeyh Hasan'ın babasın-
dan sonra Mekke'de ikâmete devam ettiği anlaşılmaktadır.91 Açıkça
86 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 2 - 5 5 3 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 7 0 - 7 1 ; Tâ-
cü't-tevârîh, II, 436.
87 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 3 4 6 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 7 8 - 5 7 9 .
88 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 188.
89 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 553.
90 Gazzî, el-Kevâkib, I, 255.
91 bk. Topkapı Sarayı Müzesi Osmanlı Saray Arşivi Kataloğu-Fermanlar, I. Fasi-
kül (haz. î. Hakkı Uzunçarşılı-İbrahim Kemal Baybura-Ülkü Altındağ), Anka-
ra 1985, s. 8.
belirtilmemiş olmakla birlikte Abdülmu'tî'den sonra yerine oğlu Şeyh
Hasan'ın geçtiği düşünülebilir.
B. Ebulfütûh Nûreddin Ahmed (Ö.861/1457 civârı)
ve Medine'de Zeyniyye Tekkesi
Zeynüddin Hâfî'nin halîfelerinden Şeyh Ebulfütûh Nûreddin Ah-
med b. Abdullah b. Ebulfütûh el-Hakîm et-Tâvusî vâsıtasıyla Zeyniy-
ye'de ayrı bir silsilenin meydana geldiği ve bu silsileye mensup şeyh-
lerin Hicaz bölgesinde, özellikle de Medîne'de faaliyet gösterdikleri
görülmektedir. Ebulfütûh Nûreddin Ahmed'den sonra hilâfet Tâcüd-
din Abdurrahman b. Mes'ûd b. Muhammed el-Mürşidî el-Kâzerû-
nî'ye geçmiş,92 daha sonra ise silsile şu şekilde devam etmiştir: Seyyid
Gazanfer b. Ca'fer > Ebulmevâhib Ahmed b. Ali eş-Şinnâvî > Safiy-
yüddin Ahmed b. Muhammed ed-Decânî el-Kuşâşî > İbrâhim b. Ha-
san Kûrânî > Muhammed b. Ahmed b. Akîle el-Mekkî. 93
Kuşâşî ile Harîrîzâde'nin Zeynüddin Hâfî'nin halîfelerinden biri
olduğunu belirttikleri Ebulfütûh Nûreddin Ahmed'e94 Sehâvî de ese-
rinde yer vermiş, ancak onun bir çok şeyhten hırka giydiğini belirttik-
ten sonra, bunlardan birinin Ruknüddin Hâfî olduğunu belirtmiştir.95
Burada "Zeynüddin" yerine yanlışlıkla "Rüknüddin" yazıldığı ya da
Arapça yazılımında birbirine çok yakın olan bu isimlerin müstensih-
ler tarafından değiştirildiği hâtıra gelmektedir. Nitekim aynı müellif
Zeynüddin HâfT'yi anlattığı bölümde Nûreddin Ahmed'in (Tâvusî)
Mısır'da bulunduğu sırada Hâfî'nin sohbetlerine katıldığını belirtmiş-
tir. 96 Sehâvî ilgili bölümde Şeyh Ebulfütûh'un 790 senesine yakın bir
târihte doğduğunu ve yaklaşık 71 sene yaşadığını belirtmektedir.97
Buna göre şeyhin vefatı 861 senesi civârında meydana gelmiş demek-
92 bk. Kuşâşî, es-Simtu'l-mecîd, vr. 62a-b; Harîrîzâde, Tibyân, II, 106b.
93 Harîrîzâde, Tibyân, II, 106b.
94 bk. Kuşâşî, es-Simtu'l-mecîd, vr. 62a-b; Harîrîzâde, Tibyân, II, 106b.
95 Sehâvî, I, 360-361.
96 Sehâvî, IX, 261.
97 Sehâvî, I, 360-361.
tir. Çoğunlukla Hicaz bölgesinde faaliyet gösterdiği anlaşılan Ebulfü-
tûh'tan sonra silsile, yukarıda da görüldüğü gibi halîfesi Tâcüddin Ab-
durrahman ile devam etmiştir. Bu zâtın hayâtı ve faaliyetleri hakkın-
da kaynaklarda bilgi bulunamadığı için tarikatını hangi bölgede neş-
rettiği bilinmemekle birlikte, onun da Hicaz bölgesini kendisine hiz-
met alanı olarak seçtiği tahmin edilebilir. Şeyh Tâcüddin'den sonra
yerine geçen halîfesi Seyyid Gazanfer ve sonrasında işe silsileye men-
sup şeyhlerin ağırlıklı olarak Medîne'de faaliyet gösterdikleri görül-
mektedir.
Muhibbî'nin Hulâsatü 'l-esef de verdiği bilgiye göre aslen Buhâra-
lı olduğunu öğrendiğimiz Seyyid Gazanfer'in "Medenî" nisbesini de
almış olmasından Medîne'ye gelip yerleştiğini anlıyoruz. Yine Muhib-
bî, yanında yetişen zâtlardan birisinin Ebulmevâhib Ahmed b. Ali eş-
Şinnâvî olduğunu belirtmektedir.98 Bu bilgiyi Şinnâvî'nin el-Ikltdü'l-
ferîd fî tecrîdi't-tevhîd isimli eserine yazdığı Arapça şerhin baş tarafın-
da Abdülganî Nablûsî de vermiştir.99 Seyyid Gazanfer'in yanı sıra da-
ha başka şeyhlerden de hilâfet aldığı kaydedilen Şinnâvî 975 senesin-
de Mısır'da dünyaya gelmiş, ancak şeyhi gibi daha sonra Medîne'ye
yerleşerek tedris ve tarîkat faaliyetlerini çoğunlukla burada sürdür-
müştür.100 Kaleme aldığı eserlerden varlık ve tevhid konularını ele al-
dığı Risâle fi'l-vahdeti'l-vucûdiyye,101 Sâdihatü'l-ezel ve sânihatü'n-
nezel102 ile yukarıda adı geçen el-lklîdü'l-ferîd fî tecrîdi't-tevhîd103
isimli eserleri dikkat çekmektedir. Hicrî sene hesabıyla 53 sene yaşa-
yan Şinnâvî 8 Zilhicce 1028'de (16 Kasım 1619) Medine'de vefat et-
miş ve Bakîu'l-garkad mezarlığına defnedilmiştir.104
98 M. Emin el-Muhibbî, Hulâsatü'l-eser fî âyâni'l-karni'l-hâdî aşer (Dâru Sâdır),
Beyrut, ts., I, 2 4 3 - 4 4 .
99 Abdülganî Nablûsî, Tahrîku'l-tklîd fî fethi bâbi't-tevhîd, Süleymaniye Ktp.,
Hacı Mahmud, nr. 2 3 2 4 , vr. 3b.
100 Muhibbî, Hulâsatü'l-eser, I, 243-44; ayrıca bk. Nablûsî, Tahrîku'l-tklîd, vr.
3b-4a.
101 Muhibbî, Hulâsatü'l-eser, I, 244; Nablûsî, Tahrîku'l-tklîd, vr. 3b-4a.
102 Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud, nr. 2324, vr. (lb-34a).
103 Süleymaniye Ktp., Halet Ef., nr. 310, vr. (102a-109b).
104 Muhibbî, Hulâsatü'l-eser, I, 246.
 Şeyh Şinnâvî'den sonra mezkûr silsile Safiyyüddin Ahmed Kuşâşî
ile devam etmiştir. Şinnâvî'ye Medine'de intisap edip ondan hilafet
alan Kuşâşî105 aynı zamanda şeyhinin kızıyla da evlenmiştir.106 Ebul-
fütûh Nûreddin Ahmed ile gelen bu silsileden ayrı olarak es-Simtu'l-
mecîd isimli eserinde Kuşâşî iki ayrı silsile daha kaydetmiştir. Kuşâ-
şî'nin ilk silsiledeki gibi yine Şeyh Şinnâvî vâsıtasıyla aldığı bu silsile-
ler Zeynüddin Hâfî'ye şu şekilde ulaşmaktadır:
I. Ahmed b. Ali eş-Şinnâvî > babası Ali b. Abdülkuddûs eş-Şinnâ-
vî > Abdülvahhâb eş-Şârânî > Şeyhülislâm Zekeriyya el-Ensârî > Ah-
med b. Fakih Ali Dimyâtî > Zeynüddin Hâfî. 107
II. Ahmed b. Ali eş-Şinnâvî > Seyyid Sıbgatullah > Vecîhüddin >
Seyyid Muhammed > Haçı Huzur > Hediyyetullah Sermest > Kâdî
Hemedânî > Abdullah Şettârî > Seyyid Ali Hemedânî > Zeynüddin
Hâfî. 108
Bu silsilelerden Zeynüddin Hâfî'den sonra Ahmed b. Fakih Ali
Dimyâtî vâsıtasıyla devam eden birincisi, ileride üzerinde etraflıca du-
rulacağı gibi, esas itibariyle Zekeriyya Ensarî veya bir görüşe göre Ab-
dülvahhab Şârânî'den sonra farklı şahıslarla yürüyen ve faaliyetlerini
çoğunlukla Mısır ile Hicaz bölgesinde sürdürmüş olan bir koldur.
Seyyid Ali Hemedânî ile devam eden ikinci silsiledeki meşâyih hak-
kında ise pek fazla bilgi bulunamamıştır. Sâdece silsilenin sonlarında
yer alan Şeyh Vecîhüddin'in Hindistan'da faaliyet gösterdiği, Seyyid
Sıbgatullah'ın (Ö.16 Cemâziyelevvel 1015/19 Eylül 1606) onun ya-
nında sülûkünü ikmâl ettikten sonra 1005 (1597) târihinde Hicaz'a
gelip Medîne'ye yerleşerek tedris ve irşad faaliyetine başladığı, Ah-
105 Muhibbi, Hulâsatü'l-eser, I, 3 4 4 ; Nablûsî, Tahrîku'l-tklîd, vr. 3b; Yûsuf b.
Ismâil en-Nebhânî, Câmiu kerâmâti'l-evliyâ (nşr. İbrahim Atve ivaz), Beyrut
1 9 8 9 , 1 , 559; Harîrîzâde, Tibyân, II, 106b.
106 Kuşâşî, es-Simtu'l-mecîd, vr. 28a.
107 Kuşâşî, es-Simtu'l-mecîd, vr. 44a.
108 Kuşâşî, es-Simtu'l-mecîd, vr. 33a. Kuşâşî kayınpederi Şinnâvî'den Zeyniyye
ile birlikte daha bir çok tarikattan hilâfet almıştır. Bu tarikatların adını ve
silsilelerini es-Simtu'l-mecîd isimli eserinde kaydetmiştir (bk. vr. 28a-33b,
44a-45b, 52a-57a).
med Şinnâvî'nin de kendisinden burada el aldığı bilinmektedir.109 Bu
bilgiler ışığında tarîkat faaliyetlerinin Seyyid Sıbgatullah'tan itibâiren
Hicaz bölgesinde devam ettiği anlaşılmaktadır. Şeyh Vecîhüddin'den
önceki meşâyihin ise nerelerde faaliyet gösterdiği tesbit edilememiş-
tir. Ayrıca Seyyid Ali Hemedânî ile alâkalı bâzı belirsizlikler de söz ko-
nusudur. Zeynüddin Hâfî'nin halîfesi olarak kaydedilen ve kendisin-
den sonra silsilenin Hemedâniyye diye anıldığı anlaşılan Seyyid Ali
Hemedânî, eğer Kübreviyye tarikatının Hemedâniyye kolunu kuran
zât ise, o takdirde Hâfî'den hilâfet almış olması târihen çok zordur.
Zira Hemedânî devrin sultanlarının da itibarını kazanmış ünlü ve et-
kili bir şeyh olarak 6 Zilhicce 786'da (19 Ocak 1385) 72 yaşında ve-
fat ettiğinde110 Zeynüddin Hâfî'nin henüz daha otuzuna bile girme-
miş (doğumu: 757) bir genç olduğu bilinmektedir. Bu yaşlarda onun
irşad postuna oturmuş bir şeyh olup olmadığı bile belli değildir. Bu-
nunla birlikte silsilede adı geçen Hemedânî'nin Kübreviyye şeyhiyle
isim benzerliği olan bir başka zat olması ve Zeyniyye'de de Kübreviy-
ye gibi Hemedâniyye diye bir kolun meydana gelmiş olması muhte-
meldir. Ancak bu silsilenin yer aldığı Kuşâşî'nin es-Simtu'l-mecîd'i de
kaynakları arasında bulunan Harîrîzâde burada ismi geçen Hemedâ-
nî'nin Kübreviyye şeyhi olduğunu ve aynı silsilede adı geçen halîfesi
Abdullah Şettârî ile tarikatta bir de Şettâriyye kolu meydana geldiği-
ni belirtmektedir.111 Bu sebeple ikinci silsile ile alâkalı şimdilik kesin
bir şey söylenememektedir.
< Döneminde vahdet-i vücûdu savunanların imâmı olduğu belirti-
len Kuşâşî'nin çoğu tasavvufla ilgili olmak üzere muhtelif konularda
pek çok eser kaleme aldığı, bunlardan 50 kadarının kaynaklarda zik-
redildiği nakledilmektedir.112 Eserlerinden Kelimetü'l-cûd ale'l-kavli
bi vahdeti'l-vücûd isimli Arapça eseri vahdet-i vücûda dâirdir^13 el-
109 Muhibbî, Hulâsatü'l-eser, II, 243-244.
110 Tahsin Yazıcı, "Hemedânî, Emîr-i Kebîr", DİA, XVII, 186.
111 Harîrîzâde, Tibyân, III, 254b, 256b.
112 Muhibbî, Hulâsatü'l-eser, 1 , 3 4 5 ; ondan naklen Nebhânî, Câmiu kerâmâti'l-
evliyâ, I, 5 5 9 .
113 Eserin Süleymâniye Ktp., Reşid Ef., nr. 428'deki nüshası (vr. lb-33b) Mus-
tafa Tuncay tarafından Yüksek Lisans tezi olarak hazırlanmıştır. Marmara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (1997).
İfâde bima beyne'l-ihtiyâri'l-ilâhî ve'l-irâde isimli eseri ile Kitâbu sû-
reti's-saâde bi-tilâveti kitâbi'l-ibdâi ve'l-iâde isimli eserinde Muhyid-
din İbnü'l-Arabî'nin bazı görüşlerine açıklık getirmiştir.114 es-Simtu'l-
mecîd fî selâsili ehli'l-bey'ati ve ilbâsi'l-hırkati ve't-tasavvufi ve sülûki
ehli't-tevhîd adlı eserinde ise el aldığı bir çok tarîkatın muhtelif silsi-
lelerini kaydetmiştir.115 Ayrıca Abdülkerim Cîlî'nin el-însânü'l-kâmil
isimli eserinin 50-54 babları arasını,116 İbn Atâullah İskenderî'nin de
Hikem-i Atâiyye'sini şerhetmiştir.117 Adı geçen es-Simtu'l-mecîd isim-
li eserinde 12 Rebîulevvel 991'de (5 Nisan 1583) doğduğunu kayde-
den Kuşâşî,118 Hicrî sene hesabıyla 80 yaşın üzerinde iken 1071
(1661) senesinin sonunda vefat etmiş ve şeyhi gibi Medîne'de Bakî
mezarlığına defnedilmiştir.119
Şeyh Kuşâşî'den sonra silsile en önemli halîfelerinden İbrâhim b.
Hasan Kûrânî ile devam etmiştir.120 Aslen Şehrezurlu olan Kûrânî,
memleketinde ilm-i zâhiri ikmâl ettikten sonra Bağdat'a gidip bir
müddet kalmış, ardından Şam, Mısır, Hicaz'a seyahatler etmiştir. Şey-
hi Safiyyüddin Ahmed Kuşâşî'ye Medîne'de intisap ettiği ve ölümün-
den sonra buradaki zâviyede makamına geçtiği kaydedilmektedir.121
1025 yılında doğan İbrâhim Kûrânî 28 Receb 1101'de (7 Mayıs
1690) Medîne'de vefat etmiş ve irşad faaliyetini yürüttüğü zâviyede
defnedilmiştir.122 Kaynaklarda "Medenî" nisbesiyle de anılması123
114 Bu iki Arapça eser Süleymaniye Kütüphânesi'nde aynı mecmua içinde bu-
lunmaktadır (Reşid Ef., nr. 428).
n î Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1197, vr. (lb-76b). Burada Kuşâşî'nin
zikirle alâkalı bir risâlesi (vr. 77b-87b) daha vardır.
116 bk. Süleymaniye Ktp., Reşid Ef., nr. 4 2 8 , vr. (45b-82a). Burada Kuşâşî'nin
kelâma dair de birkaç risâlesi bulunmaktadır.
117 Muhibbî, Hulâsatü'l-eser, I, 345.
118 Kuşâşî, es-Simtu'l-mecîd, vr. 67a.
119 Muhibbî, Hulâsatü'l-eser, I, 346.
120 Kuşâşî, es-Simtu'l-mecîd, vr. 34b; Muhibbî, Hulâsatü'l-eser, I, 345; Nebhâ-
nî, Câmiu kerâmâti'l-evliyâ, I, 5 5 9 ; Muhammed b. Tayyib el-K_dirî, Neş-
ru'l-mesânî li ehli'l-harni'l-hâdî aşer ve's-sânî (nşr. Muhammed "Hâccî-Ah-
med Tevfik), Rabat 1986, III, 5-6; Harîrîzâde, Tibyân, II, 106b.
121 Neşru'l-mesânî, III, 5-6.
122 Neşru'l-mesânî, III, 6. Harîrîzâde vefat târihini 1108 olarak kaydetmişse de
('Tibyân, II, 106b), Neşru'l-mesânî1de gün ve ay verilerek kaydedilen 1101
târihi daha doğru olmalıdır.
Medîne'de uzun süre kaldığını gösterir. Harîrîzâde adını "Ebu'l-ur-
yân" lakabıyla birlikte kaydetmektedir.124
(Neşru'l-mesânfde 25'den fazla eserinin adı kaydedilen İbrâhim
Kûrânî de şeyhi Kuşâşî gibi çok eser telif eden mutasavvıf âlimlerden-
dir,^25 Döneminde bir kısım kelâmî ve tasavvufî konularla ilgili tartış-
maların içine girdiği anlaşılan Kûrânî, eserlerini de ağırlıklı olarak bu
iki ilim dalının mes'elelerine ayırmıştır. Ayrıca kelâm ehli ile tasavvuf
ehlini ortak bir noktada buluşturma gayreti içine girdiği de hissedil-
mektedir. Tahkîku't-tevfîk beyne kelâmi ehli'l-kelâm ve ehli't-tarîk
isimli bir eser kaleme almış olması bunun bir göstergesi sayılabilir.
Te'lif ettikleri arasında Matlau'l-cûd bi tahkîki't-tenzîh fî vahdeti'l-vü-
cöd,126 Mirkstü's-suûd ilâ sıhhati'l-kavl bi vahdeti'l-vücûd ve İşrâ-
ku'ş-şems bi ma'rifet-i şerhi'l-külliyâti'l-hams gibi 127 vahdet-i vûcûda
dâir eserleri bulunan Kûrânî, tasavvuf düşüncesinde şeyhi Kuşâşî'nin
izinden yürüyerek vahdet-i vücûd anlayışını savunanların başında gel-
diği anlaşılıyor. Bu hususla alâkalı kendisine sorulan muhtelif sorula-
rın cevâbı için İbnü'l-Arabî'nin Fütûhât ve Fusûs'undaki ilgili kısım-
lardan yararlanmak sûretiyle bir çok risâle kaleme almıştır. Arapça
olan bu risâlelerden on bir tânesi, kelâma dâir dört risâlesiyle birlikte
Bâyezid Devlet Kütüphânesi'nde (Veliyyüddin Efendi, nr. 1815) bir
mecmûa içinde bulunmaktadır. Tasavvufî mâhiyette olanların isimleri
şöyledir: 1. el-Meslekü'l-muhtâr fî evvelin sadera mine'l-Vâcib bi'l-ih-
tiyar (vr. 7b-32a) 2. er-Risâle (İbnü'l-Arabî'nin bâzı görüşleri hakkın-
da, vr. 65b-83b) 3. Meslekü't-ta'rîf bi tahkîki't-teklîf alâ meşrebi eh-
li'l-keşfi ve'ş-şuhûd (vr. 98b-110a) 4. Meşrau'l-vürûd ilâ matlai'l-cûd
(vr. 114b-120b) 5. îbdâü'n-ni'me bi tahkiki sebkı'r-rahme (vr. 121b-
126b) 6. Cilâü'n-nazar fî bekâi't-tenzîh maa't-tecellî fi's-suver (vr.
127b-129a) 7. Keşfü'l-mestûr (vr. 129b-130b) 8. el-İ'lân yedfeu't-te-
123 Neşru'l-mesânî, III, 5 ; Harîrîzâde, Tibyân, II, 106b.
124 Harîrîzâde, Tibyân, II, 106b.
125 Neşru'l-mesânî, III, 6-7.
126 bk. Süleymâniye Ktp., Cârullah, nr. 2 1 0 2 , vr. (178b'-220a). Burada ve Şehid
Ali Paşa bölümünde (nr. 2 7 2 2 ) Gürânî'nin çoğu kelâma dâir daha başka ri-
sâleleri de vardır.
127 Neşru'l-mesânî, III, 6-8.
nâkuz fî sûreti'l-a'yân (vr. 131b-132a) 9. et-Tevsîl ilâ enne ilmellâhi
bi'l-eşyâi ezelen ale't-tafsîl (vr. 132b-134a) 10. el-Meslekü'l-celî fî
hükmi şathi'l-velî (vr. 137b-146b) 11. Tenbîhü'l-ukûl alâ tenzihi's-sû-
fiyye an i'tikâdi't-tecsîm ve'l-aniyye(?) ve'l-ittihâd ve'l-hulûl (vr.
147b-156b).
İbrahim Kûrânî'den sonra Zeyniyye silsilesinin devam ettiği be-
lirtilen Muhammed b. Ahmed b. Akîle el-Mekkî'nin hayâtı ve faali-
yetleri hakkında bilgi bulunamamıştır. "Mekkî" nisbesinden Mekke-
li olduğu ya da en azından uzun müddet burada faaliyet gösterdiği
tahmin edilebilir. Tibyan müellifinin kaydından anlaşıldığına göre,
ileride temas edilecek olan Hâfî'nin halîfelerinden Ahmed b. Fakih
Ali Dimyâtî ile devam eden Zeyniyye'nin bir başka silsilesi de bu zât-
ta son bulmaktadır.128
C. Mevlânâ Muhammed Horasânî (ö. Zilhicce 925/ Aralık 1519)
: ve Mekke-Medîne-Halep Hattı
Zeyniyye'nin Hicaz bölgesi ile Suriye ve civârında yayılmasında
etkili olan önemli şahsiyetlerden biri, Zeynüddin Hâfî'nin Horasan
bölgesindeki ön önemli halîfesi Muhammed Tebâdegânî'nin halîfele-
rinden Muhammed Horasânî'dir. Tasavvuf yoluna girmeden önce iç-
ki meclislerinden ayrılmadığı belirtilen Horasânî, zaman sonra yap-
tıklarından pişman olmuş ve Tebâdegânî'ye mürid olarak tövbe etmiş-
tir. Çetin riyâzetler ve erbaînlerle sülûkünü ikmal ettikten sonra oruç-
lu ve yaya olarak hicaza gitmiş, uzun yıllar Mekke ve Medine'de ir-
şad faaliyetinde bulunmuştur.129 Necmeddin Gazzî onun yarım asır-
dan fazla Arab diyarında kaldığını ve uzun ömür sürdüğünü belir-
tir. 130 Hicaz bölgesinin yanı sıra ayrıca Halep'te de uzun müddet fa-
aliyet gösterdiği anlaşılmaktadır.131 Arab diyârında halkın çoğunun
128 Harîrîzâde, Tibyân, II, 106a-b/
129 Nevâî, Nesâyim, s. 4 0 3 ; ayrıca bk. a.mlf., Mecâlis, s. 153.
130 Gazzî, el-Kevâkib, III, 66.
131 Gazzî, el-Kevâkib, I, 91.
kendisine mürid olduğu belirtilen132 Horasânî'nin el verdiği kimseler
arasında Kasım Acemî (ö.934/1528'den sonra) 133 ile Muhammed b.
Ali Geylânî et-Turûsî (Ö.970/1562-63) de vardır.134 Muhammed Tu-
rûsî şeyhin vefatından sonra yine Zeyniyye meşâyihinden olan Seyyid
îsâ'ya (Şeyh Kutbuddin îsâ) intisap etmiştir.135 Ayrıca Kasım b. Zül-
zül'ün (Ö.942/1536), Horasânî'den el aldığı belirtilmemiş olmakla
birlikte güzel sesli olması sebebiyle şeyhin semâ meclislerinde ilâhîler
söylediği kaydedilmekte, 136 Yahya b. Mûsâ Erdebîlî'nin de
(Ö.953/1546) diğer bâzı meşâyihin yanı sıra Horasânî'nin sohbetleri-
ne de katıldığı belirtilmektedir.137 Açıkça ifâde edilmemiş olsa da bu
iki zâtın şeyhe intisap etmiş olmaları muhtemeldir.
Ali Şir Nevâî şâirler tezkiresi Mecâlisü'n-nefâyis'in dördüncü
meclisinde yer verdiği138 Muhammed Horasânî'nin Arap diyârından
tekrar memleketi Horasan'a döndüğünü ve halkın arasına çıkmayarak
çoğu vaktini sohbet ve ibâdetle geçirdiğini belirtmekte, kendisinin de
birkaç kez sohbetiyle müşerref olduğunu kaydetmektedir. Nevâî'nin
kaydından ayrıca şeyhin Horasan'da öldüğü ve oraya defnedildiği de
anlaşılmaktadır.139 Ancak Necmeddin Gazzî, Horasânî'nin 925 sene-
si Zilhicce ayında Halep'te öldüğünü ve buradaki kabri başına Emîr
Yûnus Âdilî tarafından bir imâret yaptırıldığını kaydetmiştir.140
132 Nevâî, Nesâyim, s. 4 0 3 .
133 Gazzî, el-Kevâkib, II, 2 4 3 .
134 Gazzî, el-Kevâkib, III, 66.
135 Gazzî, el-Kevâkib, III, 6 6 ; a.mlf., a.g.e., II, 2 3 4 .
136 Gazzî, el-Kevâkib, II, 2 4 1 - 2 4 2 .
137 Gazzî, el-Kevâkib, II, 2 5 9 .
138 Nevâî onun Farsça bir rubâîsini kaydetmiştir. Türkçesi şöyledir:
Bir müddet dostlardan ayrı kalacağım
Mihnet ve derde mübtelâ olacağım
Sevgili benimle bilişik etmezse
Kardeş ve bilişlere yabancı olacağım (Mecâlis, s. 153).
139 Nevâî, Nesâyim, s. 4 0 3 .
140 Gazzî, el-Kevâkib, I, 9 1 ; ayrıca bk. Muhammed Râgıb, Târîhu Haleb, V,
4 2 3 . Bu ikinci eserde Horasânî'nin Zeyniyye ile ilişkisinden söz edilmemiş,
aksine hırka silsilesinin Necmüddin el-Kebîr'e [Kubrâ?] dayandığı belirtil-
miştir (V, 4 2 2 ) .
 D. Abdülkerîm Halîfe (Ö.884/1479)
ve Halep'te Zeyniyye Tekkesi
Zeynüddin Hâfî'nin bir başka önemli halîfesi Şeyh Abdülkerîm
Efendi vasıtasıyla Zeyniyye tarîkatının Sûriye ve civârında, özellikle
de Halep'te yayıldığı anlaşılmaktadır. Abdülkerîm Halîfe'nin Zey-
nüddin Hâfî'nin yanında yetiştiğini ve Halep'te ikamet ettiğini çağda-
şı bulunan târihçi Âşıkpaşazâde'den öğreniyoruz.141 Âşıkpaşazâde
onun adını, ileride temas edilecek olan Şeyh Cüneyd-i Safevî olayını
anlatırken dolaylı olarak anmıştır. Hayâtı hakkında pek fazla bilgi bu-
lunmasa da, Halep'deki meşhur sîmâların anlatıldığı bâzı eserlerde
ona da yer verildiği görülmektedir. XVI. asır tarihçilerinden olan ve
Abdülkerîm Halîfe ile zâviyesinde görüştüğünü belirten İbnü'l-Han-
belî (Ö.971/1563) ve daha sonra ondan naklen Muhammed Râgıb'ın
belirttiğine göre, Abdülkerîm Efendi Şeyh Zeynüddin Hâfî'nin Arab
beldelerine yaptığı bir seyahat sırasında onunla buluşmuş ve bu tarih-
ten sonra şeyhe bağlı olduğunu ifâde sadedinde "Hâfî" nisbesiyle Ab-
dülkerîm Hâfî şeklinde anılmıştır.142 Zeynüddin Hâfî'nin Arab belde-
lerine yaptığı seyahatin tarihi verilmiyor; ancak onun 822'de (1419)
Mısır'da 143 824'te (1421) yine Mısır Kâhire'de 144 825'te de Kudüs'te
olduğu145 ve oradan Mekke'ye gittiği146 bilinmektedir. Abdülkerîm
Efendi onunla muhtemelen bu târihlerden birinde buluşmuştur.
Halep dışında faaliyet gösterip göstermediği tesbit edilemeyen
Abdülkerîm Halîfe'nin Halep'teki irşad faaliyetlerini Kınnesrîn ka-
pısı denilen yerde 147 eski mescidlerden Muhassab Mescidi'ni, mes-
141 Âşıkpaşazâde Derviş Ahmed, Âşıkpaşazâde Târihi [nşr. Âlî Bey], İstanbul
1332, s. 266.
142 İbnü'l-Hanbelî, Dürrü'l-habeb, I (ikinci kısım), 8 3 9 - 8 4 0 ; Muhammed Râ-
gıb, Târîhu Haleb, V, 301.
143 bk. Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 4 3 2 - 3 3 ; Nevâî, Nesâyim, s. 2 4 6 - 4 7 ; Reşe-
hât Tercümesi, s. 91-92.
144 bk. Sehâvî, IX, 261.
145 Zeynüddin Hâfî'nin Vasâya'l-Kudsiyye'yi Kudüs'te 825'te tamamlandığı,
müellif nüshasıyla mukabele edilmiş olan bir nüshasının sonunda kayıtlıdır
(bk. Süleymâniye Ktp., Darulmesnevî, nr. 157, vr. 37b).
146 Bu bilgi Vasâya'l-Kudsiyye'ye yapılan tercümelerin bir kısımının başında ka-
yıtlıdır. Meselâ bk. (Süleymaniye Ktp., Darulmesnevi, nr. 158, vr. 2a).
147 İbnü'l-Hanbelî, Dürrü'l-habeb, I (ikinci kısım), 839.
cid-tekke şeklinde kullanarak sürdürdüğü anlaşılmaktadır. Zamanla
müridlerin adedi artınca burayı ilâvelerle genişletmiştir. Şu an kab-
rinin bulunduğu kıble tarafının doğusundaki ilâve hücrenin kitabe-
sinde, burayı 855'te (1451) bizzat kendisinin yaptırdığını belirtmiş
ve adını Abdülkerîm b. Abdülazîz b. Abdullah şeklinde kaydetmiştir.
Ayrıca Hanefî mezhebinden olduğunu ve Zeynüddin Hâfî'ye bağlı
bulunduğunu da ifâde etmektedir.148 Halk arasında kerâmetiyle ta-
nınan Abdülkerîm Halîfe'nin sıtmaya tutulanları okuyarak ve bazı
formüller uygulayarak tedâvî ettiği, çokça rağbet edilen zâviyesi-
nin 149 kendisinden sonra Kerîmiyye Câmii diye anıldığı belirtilmek-
tedir. 150 Muhammed Râgıb halkın bu câmînin kıble duvarına Ab-
dülkerîm Halîfe tarafından Hz. Peygamber'in ayak izinin bulundu-
ğu sarı bir taşın konulduğuna inandığını ve teberrüken bu taşı ziyâ-
ret ettiklerini kaydetmektedir.151
Abdülkerîm Halîfe'nin Anadolu'dan kaçıp Haleb'e giden Şeyh
Cüneyd'i yakalatması için Mısır sultanı Çakmak'a haber gönderen iki
kişiden biri olması ve sultanın da bu haber üzerine harekete geçme-
si, 152 halk arasında olduğu kadar yöneticiler nezdinde de itibar sahi-
bi olduğunu gösteriyor. Onun uzun ve bereketli bir ömür sürüp yüz
yaşını aştıktan sonra vefat ettiği nakledilmekte,153 ancak kendisinden
sonra tarîkat silsilesinin devam edip etmediği belirtilmemektedir.
148 Muhammed Râgıb, Târîhu Haleb, V, 302. Muhammed Râgıb kitâbedeki is-
mi yukarıdaki gibi kaydettiği halde, şeyhin adını İbnü'l-Hanbelî'nin kaydı-
na uyarak "Abdülkerîm b. Abdullah" şeklinde kaydetmiştir.
149 İbnü'l-Hanbelî, Dürrü'l-habeb, I (ikinci kısım), 8 3 9 - 8 4 0 ; ondan naklen Mu-
hammed Râgıb, Târîhu Haleb, V, 301-302.
150 Muhammed Râgıb, Târîhu Haleb, V, 304. Halkın inanışına göre Abdülke-
rîm Halîfe'ye bir gece rüyasında Resûlullah'ın ayak izinin bulunduğu bir ta-
şı Hicaz'dan kumral bir adamın getireceği söylenmiş, ertesi gün camînin
önüne devesiyle gelen adamdan bu taşı almıştır (bk. a.g.e., aynı yer).
151 Muhammed Râgıb, Târîhu Haleb, V, 301.
1S1 Âşıkpaşazâde Târihi, s. 266. İleride temas edileceği gibi, Sultan Çakmak'a
Abdülkerîm Halîfe ile birlikte haber gönderen diğer zât Mevlânâ Ahmed
Bekrî'dir.
153 İbnü'l-Hanbelî, Dürrü'l-habeb, I (ikinci kısım), 839; ondan naklen Muham-
med Râgıb, Târîhu Haleb, V, 301.
 E. Seyyid Safiyyüddin Îcî (ö.?)
ve Hicaz-Sûriye-Mısır Üçgeni
Zeynüddin Hâfî'nin ileri gelen halîfelerinden olduğu anlaşılan
Seyyid Safiyyüddin154 ile birlikte Zeyniyye'de devam eden silsileye
mensup meşâyih de daha çok Hicaz, Suriye ve Mısır bölgesinde faali-
yet göstermiştir. Hayâtı hakkında bilgi bulamadığımız Seyyid Safiy-
yüddin,155 öyle anlaşılıyor ki, Zeynüddin Hâfî'ye Mısır'da bulundu-
ğu sırada intisap etmiştir. Sehâvî onun Mısır'da Hâfî'nin Farsça şiir-
lerini açıkladığı deslerine katıldığını kaydeder.156 Seyyid Safiyyüd-
din'den sonra posta oğlu Seyyid Muînüddin Safevî geçmiş, ondan da
Medîne'de 904 (1498-99) senesinde Hz. Peygamber'in (a.s.) huzû-
runda Ahmed b. Musâ Nebtînî hilâfet almıştır. Nebtfnî'nin faaliyetle-
rini çoğunlukla Medine şehrinde sürdürdüğü anlaşılmaktadır. Seyyid
Muînüddin'in kızından torunu allâme Seyyid îsâ b. Muhammed Îcî
Safevî (Şeyh Kutbuddin îsâ) uzun yıllar Mekke'de kaldıktan sonra git-
tiği Medîne'de adı geçen Şeyh Ahmed b. Musâ'ya intisap ederek on-
dan icâzet almış, böylece Zeynüddin Hâfî'den sonra büyük dedesi
Seyyid Safiyyüddin ile devam eden Zeyniyye silsilesine dâhil olmuş-
tur. 157
Seyyid îsâ 939 (1532-33) senesi civarında Medine'den Şam'a geç-
miş, burada hem tedris hem de tarîkat faaliyetlerinde bulunmuştur.
Oradan Kudüs'e giden Seyyid İsâ'nın Şam'da Muhyiddin İbnü'l-Ara-
bî'nin ve diğer bir kısım evliyânın kabrini ziyâret ettiği belirtilmekte-
dir. Ayrıca onun evliyâ kabirlerini ziyâret için Bağdat'a da gittiği nak-
ledilir.158 Bağdat seyahati sırasında kendisine halîfelerinden Muham-
med b. Ali Geylânî et-Turûsî refâkat etmiştir.159 Seyyid îsâ iki defa da
Anadolu'ya seyahat ederek İstanbul'da pâdişâh Kânûnî Sultan Süley-
man'la görüşmüştür. Birinci ziyâretinde padişah kendisine Mısır hazî-
nesinden 50 akçe maaş bağlatmış, ikinci ziyâretinde de buna 20 akçe
daha ilâve etmiştir. Ayrıca nesli kesilinceye kadar devam etmek üzere
çocukları için 24 akçe maaş tahsis etmiştir. İstanbul'dan tekrar Suri-
ye'ye dönen Seyyid îsâ Halep'te halîfelerinden Şeyh Muhammed Îcî
ile buluştu. Muhammed Îcî, Seyyid îsâ'dan Halep'te hilâfet alıp ardın-
dan Şam'a yerleşmiş olan şeyhlerdendi.160 Muhammed Îcî'nin kendi
adını verdiği oğlu Muhammed de Şam'da Seyyid îsâ'nın sohbetlerine
katılarak ondan ders okumuştur.161 Îcî, öyle anlaşılıyor ki, şeyhinin
İstanbul'dan döndüğünü duyunca onu Halep'te karşılamış ve birlikte
buradan Şam'a gitmişlerdir. Seyyid îsâ daha sonra Şam'dan Mısır'a gi-
derek oraya yerleşmiştir. 952'de (1545) Mısır'da hayatta olduğu an-
laşılan Seyyid îsâ'nın vefat târihi kaydedilmemiştir.162
Muhammed Îcî'nin dergâhını Şam'ın Sâlihiyye bölgesinde kurdu-
ğu ve burada tasavvufî faaliyetlerinin yanı sıra zâhir ilimlerini de
okuttuğu anlaşılmaktadır. Ondan ders alanlar arasında Allâme Mu-
hammed b. Muhammed Behnisî, 163 kırâatta yed-i tûlâ sâhibi olduğu
bildirilen Ahmed Aydûnî gibi âlimler vardır. Aydûnî'nin ondan Fars-
ça dersleri aldığı belirtilir.164 Pek çok fende mâhir olduğu kaydedilen
Molla Ahmed Kazvinî'nin (Ahmed b. Abdülevvel Kazvinî) onunla
dost olması,165 ilmî seviyesinin yüksekliğine bir işâret sayılabilir.
Emeviyye Câmii imamlarından Muhammed b. Ali Basravî,166 Nakşi-
bendiyye'nin âlim şeyhlerinden Zeynelâbidîn İbnü'l-Acemî gibi
önemli şahsiyetlerin vasiyyetleri gereği cenaze namazlarını kıldırmış
olması ise, 167 onun çevresinde takva ve kemâl ehli olarak tanındığını
göstermektedir. Ayrıca o, kaydedildiğine göre, Sultan II. Selim için 18
Razamazan 982'de (01 Ocak 1575) Şam'da kılınan gâib cenâze nama-

160 Gazzî, el-Kevâkib, II, 233-234.

154 Gazzî, el-Kevâkib, II, 233. Gazzî, el-Kevâkib, III, 37.
155 Muahhar kaynaklardan Tabibzâde'nin Silsilenâme'siııde Zeynüddin Hâ- 162 Gazzî, el-Kevâkib, II, 234.
fî'nin halîfeleri arasında zikredilen Safiyyüddin b. Mansur (s. 53) bu zât ol- 163 Gazzî, el-Kevâkib, III, 13.
malıdır. l fi4 Gazzî, el-Kevâkib, III, 125-126.
156 Sehâvî, IX, 261. 165 Gazzî, el-Kevâkib, II, 110.
157 Gazzî, el-Kevâkib, II, 233. 166 Gazzî, el-Kevâkib, II, 47-48.
158 Gazzî, el-Kevâkib, II, 233-234. 167 Gazzî, el-Kevâkib, II, 146.
159 Gazzî, el-Kevâkib, III, 66.
 zı için de imam olarak seçilmiştir ki, 168 bu, diğer kesimlerle birlikte
idâreciler nezdinde de mûteber bir şahsiyet olduğunu göstermektedir.
F. Ahmed b. Fakih Ali Dimyâti (Ö.877/1472-73)
ve Salâhiye ile Siryakosa Hânkâhları
Zeyniyye'nin Mısır ve Hicaz bölgesinde yayılmasında Zeynüddin
Hâfî'nin halîfelerinden Ahmed b. Fakih Ali b. Muhammed169 ile de-
vam eden silsilenin de önemli katkıları olduğu anlaşılmaktadır. "Dim-
yâtî" nisbesinden Mısırlı olduğu anlaşılan Şeyh Ahmed'in hayâtı ve
faaliyetleri hakkında yeterli bilgi bulunamamıştır. Şâfiî mezhebinden
olduğu ve "Zülbânî" diye tanındığı belirtilmektedir.170 Onun uzun
ömür sürdüğünü kaydeden Sehâvî, 877'de Kâhire'ye geldiğinde ziyâ-
retine gitmiş ve yüz yaşım seneler önce aştığını kendisine söylediğini
kaydetmiştir. Sehâvî'nin ayrıca sohbetine katılmak ve elini öpmek için
halkın birbiriyle yarıştığını kaydetmesi, onun geniş bir kitle tarafın-
dan tanındığını göstermektedir. Bu seyahatinden sonra Kâhire'de faz-
la kalmayıp memleketine dönen Şeyh Ahmed orada vefat etmiştir.171
Şeyh Ahmed Dimyâtî'nin hilâfet verdiği zâtlardan biri Mısırlı
meşhur âlim Şeyhülislâm Zekeriyya Ensarî'dir (Zekeriyya b. Kadı
Zeynüddin Ensârî, ö. 3 Zilkade 926/15 Ekim 1520). 1 7 2 Dimyâtî'nin
yanı sıra diğer bâzı meşâyihten de hilâfet aldığı kaydedilen Zekeriyya
Ensârî "Allâmetü'l-muhakkıkin", "Seyyidü'l-fukaha ve'l-muhaddi-
sin", "Câmiu beyne'ş-şerîa ve'l-hakîka" gibi unvanlarla anılır.173 Salâ-
168 Gazzî, el-Kevâkib, III, 156.
169 Sehâvî, II, 3 2 ; Harîrîzâde, Tibyân, II, 106a-b. Tibyân'da şeyhin künyesi
"Ebu'l-Abbas" şeklinde kaydedilmişse de, Sehâvî "Ebû Abdü'l-Bâsit" şeklin-
de kaydetmiştir (bk. belirtilen yerler).
170 Sehâvî, II, 3 2 ; Kuşâşî, es-Simtu'l-mecîd, vr. 44a. Necmeddin Gazzî "İbn Zül-
bânî" diye meşhur olduğunu kaydetmiştir (el-Kevâkib, I, 198).
171 Sehâvî, II, 32.
172 Sehâvî, II, 3 2 ; Gazzî, el-Kevâkib, I, 198; Harîrîzâde, Tibyân, II, 106a-b.
173 Gazzî, el-Kevâkib, I, 196.
hiye Dergâhı 174 ile ismi kaydedilmeyen daha başka dergâhların da
meşîhatini üstlenmek suretiyle tedris ve tasavvuf faaliyetlerini sürdü-
ren Ensârî'nin, 175 o dönemde vahdet-i vücûd görüşünün esaslı savu-
nucularından biri olduğu anlaşılmaktadır. Mısır'da İbnü'l-Fârız'ın
"Kasîde-i Tâiyye"si üzerine meydana gelen tartışmalar sırasında Mu-
hibbüddin İbnü'ş-Şıhne ve Burhâneddin el-Bikaî gibi bir çok âlim İb-
nü'l-Fârız'ı küfürle itham edince Kâfiyeci, Suyûtî, İbnü'l-Gars ve Ka-
sım b. Kutluboğa ile birlikte İbn Fârız'ı savunmuş,176 onun görüşleri-
nin yanı sıra Muhyiddin İbnü'l-Arabî ve diğer tasavvuf büyüklerinin
görüşlerini Şerhu'r-ravz isimli eserinde yanlış anlamalara sebebiyet
vermeyecek şekilde yorumlayarak açıklamıştır.177 Kaleme aldığı eser-
ler arasında Kuşeyrî Risâlesi'ne yazdığı şerh de (Şerhu Risâleti'l-Kuşey-
rî) bulunmaktadır.178
Zekeriyya Ensarî'den sonra Zeyniyye silsilesi Şeyh Necmeddin
Gaytf (Muhammed b. Ahmed Gaytf, Ö.983 veyâ 984/1576) ile devam
etmiştir.179 Harîrîzâde ayrıca bu silsilenin Zekeriyya Ensârî'den Ab-
dülvahhâb Şârânî'ye, ondan Necmeddin Gaytî'ye geçtiği şeklinde de
bir rivâyetin olduğunu belirtir. 180 Tam adı Muhammed b. Ahmed b.
Ali b. Ebu Bekir şeklinde kaydedilen Necmeddin Gaytî de dönemin
ileri gelen âlimlerindendir. Ensârî gibi o da "Şeyhülislâm" "Allâme"
ve "Asrın muhaddisi" gibi Unvanlarla anılmaktadır. Mısırlı olup Şâfiî
mezhebine mensuptur. Kitâbü'l-mi'râc isimli bir eserinin olduğu bil-
174 Salâhiye Dergâhı'nın kuruluşu, vakıfları ve burada görev yapan ulemâ/me-
şâyih hakkında geniş bilgi için bk. Âsim Muhammed Rızk, Hânkâvâtü's-sû-
fiyye fîMtstr, Kahire 1 9 9 7 , 1 , 127-158.
175 bk. Celâleddin Abdurrahman Süyûtî, Nazmu'l-tkyân fî a'yâni'l-a'yân, el-
Mektebetü'l-ilmiyye, Beyrut, ts., s. 113.
176 Sakallı, "İbn Kutluboğa", DİA, X X , 153
177 Gazzî, el-Kevâkib, I, 203. Arapça olan Şerhu'r-ravz'm büyük boy dört cild
hâlinde bir nüshası Süleymâniye Kütüphânesi'nde bulunmaktadır (H. Hüs-
nü Paşa, nr. 400).
178 Gazzî, el-Kevâkib, I, 2 0 2 . Zekeriyya Ensârî'nin Kuşeyrî Risâlesi'ne yazdığı
Arapça şerhin büyük boy 2 8 0 varaklık bir nüshası Süleymâniye Kütüphâne-
si'ndedir (Hacı Mahmud, nr. 1583).
179 Gazzî, el-Kevâkib, III, 5 1 ; Harîrîzâde, Tibyân, II, 106a.
180 Harîrîzâde, Tibyân, II, 106a.
dirilen Gayrî, tasavvufî faaliyetlerini İmam Şâfiî'nin kabri yakınında
bulunan ve daha önce şeyhi Zekeriyya Ensarî'nin meşîhatini yürüttü-
ğü Salâhiye Hankâhı ile Siryakosa Hankâhı'nda yürütmüştür. Mısır
meşâyihinin kendisini çok sevdiği, özellikle babasının şeyhi Nûreddin
Şûnî'nin ona ayrı bir muhabbet beslediği rivâyet edilmektedir.181
Necmeddin Gaytf den sonra Zeyniyye'nin bu silsilesi yine önem-
li âlimlerinden Gaytî'nin halîfesi Şeyh Sâlim Senhûrî (Sâlim b. Mu-
hammed İzzeddin, ö. 3 Cemâziyelâhir 1015/ 6 Ekim 1606) ile devam
etmiştir.182 Pek çok ilmi bünyesinde topladığı bildirilen Senhûrî Mı-
sırlı olup, döneminde Mâlikîlerin Mısır başkadılığını yapmıştır. Mı-
sır'la birlikte Şam ve Hicaz bölgesinden de sayısızca öğrencisi olduğu
nakledilmektedir.183 Tasavvufî faaliyetlerini hangi dergâhta sürdür-
düğü kaydedilmeyen Senhûrî'nin, şeyhi Necmeddin Gayrî ve şeyhinin
şeyhi Zekeriyya Ensârî'nin meşîhatini üstlendiği Salâhiye Hânkâ-
hı'nda sürdürmediği kesindir. Zira buranın vakfiyesinde Şâfiî mezhe-
binden olanlara şart koşulduğu belirtilmektedir.184
Senhûrî'den sonra Zeyniyye silsilesi şu şekilde devam etmiştir:
Şeyh Muhammed b. Alâeddin Bâbilî (Şemsüddin Bâbilî, ö. 1077/1666-
67) > Şeyh Ahmed en-Nahlî el-Mekkî (ö. 1130/1718) > Şeyh Mu-
hammed b. Ahmed b. Akîle el-Mekkî (ö.?). 185 Mısırlı olan Muham-
med b. Alâeddin Bâbilî şeyhi bulunan Sâlim Senhûrî'den zâhirî ilimle-
ri de tahsil ederek devrin en önemli fıkıh ve hadis âlimleri arasına gir-
miştir. Hadis hâfızı olması yanında cerh ve ta'dîl hususunda da olduk-
ça mahâretli olduğu kaydedilmektedir. Tedris ve tasavvuf faaliyetleri-
ni birlikte yürüttüğü anlaşılan Bâbilî, Salâhiye Medresesi'nde vazife-
lendirilmek istenmişse de, medresenin vakfiyesinde "Şâfiî ulemâsının
en bilginine verilmesi" şart koşulduğunu, kendisinin ise Şâfiî âlimlerin
en bilgini olmadığını belirterek bu vazîfeyi kabul etmemiştir. Bir çok
181 Gazzî, el-Kevâkib, III, 51-53.
182 Muhibbî, Hulâsatü'l-eser, II, 2 0 4 ; Harîrîzâde, Tibyân, II, 106a. Harîrîzâde
Senhûrî'nin vefatını 1025 olarak kaydetmişse de, Muhibbî'nin gün ve ay ve-
rerek kaydettiği 1015 târihi daha doğru olmalıdır.
183 Muhibbî, Hulâsatü'l-eser, II, 204.
184 Muhibbî, Hulâsatü'l-eser, IV, 40.
185 Harîrîzâde, Tibyân, II, 106a.
defa Hac için gittiği Mekke'de on yıl kadar kalmış olması,186 Ahmed
b. Fakih Ali Dimyâtî vâsıtasıyla devam eden bu silsilenin Mısır'la bir-
likte Hicaz ve civarında da yayıldığını göstermektedir. Şeyh Bâbilî'den
sonra silsilenin devam ettiği Şeyh Ahmed en-Nahlî el-Mekkî ve Şeyh
Muhammed b. Ahmed b. Akîle el-Mekkî'nin hayatı ve faaliyetleri hak-
kında bilgi bulunamamıştır. Ancak her ikisinin de "Mekkî" nisbelerin-
den Mekkeli oldukları ya da en azından Bâbilî'nin Hicaz bölgesinde
başlattığı faaliyetleri uzun süre burada sürdürdükleri tahmin olunabi-
lir. Şeyh Bâbilî talebelerine eser telifi ile zaman kaybetmemelerini, ön-
ceki âlimlerin yazdıklarını anlayıp bunları yaygınlaştırmalarının daha
faydalı olacağını tavsiye etmiş, eğer bir eser yeni bir şey getirmeyecek-
se ona harcanan zamanın israf olacağını vurgulamıştır. Sadrazam Fâzıl
Ahmed Paşa'nın talebi üzerine cihadla ilgili bir kitap kaleme aldığı
kaydedilen Bâbilî, dönemin ileri gelen âlimlerinden olmasına rağmen
te'lif için zaman harcamayarak bütün vaktini eğitime ayırmıştır. Onun
yanında yetişenler arasında Kahire'den Şeyh Mansur et-Tûhî, Şihâbüd-
din Ahmed el-Beşbîşî, Şemsüddin Muhammed b. Halîfe eş-Şevberî,
Şam'dan Şeyh Abdülkadir es-Suffûrî, Şeyh Muhammed el-Habbâz,
Şeyh Muhammed b. Ali el-Mektebî, Mekke'den Şeyh Ahmed b. Ab-
durraûf, Şeyh Abdullah b. Tâhir el-Abbâsî, Şeyh Ali el-Eyyûbî, Şeyh
Ali b. Ebül-beka, Şeyh İskender el-Makkarî, Şeyh Said b. Abdullah,
Şeyh Abdülmuhsin el-Kal'î, Şeyh İbrahim b. Mahmud ez-Zencebîlî,
Şeyh Ali Bâhâc, Medine'den Şeyh İbrâhim el-Hıyârî gibi zâtlar bulun-
maktadır.187 Kendisi Şâfiî mezhebinden olmasına rağmen İmâm-ı
Âzam'ı en üstün imam olarak nitelediği nakledilen Şeyh Bâbilî Hicrî
1000 senesinde doğmuş ve 1077'de vefat etmiştir.188
G. İbnü'l-Hümâm (Ö.861/1457)
ve Eşrefiyye-Şeyhûniye-Müeyyediyye Hânkâhları
Zeyniyye'nin Mısır ve civarında yayılmasında önemli katkıları ol-
duğu anlaşılan Zeynüddin Hâfî'nin ileri gelen bir başka halîfesi, usul
186 Muhibbî, Hulâsatü'l-eser, IV, 39-40; ayrıca bk. Neşru'l-mesânî, II, 155.
187 Muhibbî, Hulâsatü'l-eser, IV, 41.
188 Muhibbî, Hulâsatü'l-eser, IV, 42.
ve kelâm âlimlerinden Hanefi fakîhi Kemâleddin İbnü'l-Hümâm'dır.
790'da İskenderiye'de dünyaya geldiği kaydedilen İbnü'l-Hümâm'ın
âilesi aslen Sivaslıdır. Zeynüddin Hâfî'ye, anlaşıldığı kadarıyla, Mı-
sır'da bulunduğu sırada intisap etmiş ve şeyhle birlikte Kudüs'e git-
miştir. Hâfî'nin ona sâlih bir kul ve ilmiyle amel eden bir âlim olma-
sı yönünde duâ ettiği nakledilir.189 İbnü'l-Hümam'dan bahseden kay-
naklar pek çok ilim dalında akrânından üstün olduğunu belirterek
ona "allâme" vasfını lâyık görmektedirler.190 Onun Zeynüddin Hâ-
fî'nin yanı sıra İbrahim b. Ömer el-Edkâvî'den de zikir aldığı, ayrıca
İbnü'l-Arabî'nin Fusûsü'l-hikem'ini okutan Nasrullah b. Abdurrah-
man el-Ensârî ile sohbetlerde bulunduğu kaydedilmekte, allâme vas-
fının yanında "şeyhu'ş-şuyûh" ve "şeyhu'l-ârifîn" ünvanlarıyla da
anıldığı belirtilmektedir.191 İbnü'l-Hümâm 829'da (1426) el-Meli-
kü'l-eşref Barsbay'm Mısır'da kurduğu Eşrefiyye Medresesi'nin/Hân-
kâhı'nın 192 müderrisliği ve şeyhliğini yürütmek üzere görevlendirildi.
Burada yaklaşık dört yıl faaliyet gösterdikten sonra, kendisine sorul-
madan tasavvuf meşihatının öğrencisi Şemsüddin Emşâtî'ye verilme-
sine kızarak 13 Şâban 833'te (7 Mayıs 1430) görevini bıraktı. Kayde-
dildiğine göre, âdetleri üzere ikindi vakti zikir için toplanıldığında İb-
nü'l-Hümâm başından sarığını (taylesan) çıkarıp atarak, "Şâhid olun
şu sarığı başımdan çıkardığım gibi, kendimi de meşîhattan azlettim"
demiştir. Sultan ve adamlarının onca rica ve yalvarmalarına rağmen
tekrar geri dönmeyince, yerine yine Zeynüddin Hâfî'den icâzetli âlim
Emînüddin Aksarâyî getirilmiştir. İbnü'l-Hümâm bu olayın üzerinden
uzun müddet geçtikten sonra 847'de (1443) Şeyhûniye Hankâ-
hı'nın 193 şeyhliğini üstlendi, ancak kendi isteği ile buradaki görevini
189 Sehâvî, VIII, 127-128.
190 Meselâ bk. Sehâvî, VIII, 131; Celâleddin Abdurrahman Süyûtî, Husnü'l-
muhâdara fî târihi Mıstr ve'l-Kcihire (nşr. Muhammed Ebu'1-fazl İbrâhim),
1 9 6 7 , 1 , 4 7 4 ; Gazzî, el-Kevâkib, I, 226.
191 Ferhat Koca, "İbnü'l-Hümâm", DİA, X X I , 88.
192 Eşrefiyye Hânkâhı'nın kuruluşu, vakıfları ve burada görev yapan ulemâ/me-
şâyih hakkında geniş bilgi için bk. Asım Muhammed Rızk, Hânk&vâtü's-sû-
fiyye fîMtsır, Kahire 1997, II, 6 0 2 - 6 3 5 .
193 Şeyhûniyye Hânkâhı'nın kuruluşu, vakıfları ve burada görev yapan ule-
mâ/meşâyih hakkında geniş bilgi için bk. Asım Muhammed Rızk, Hâttkâvâ-
tü's-sûfiyye fî Mısır, Kahire 1 9 9 7 , 1 , 3 1 5 - 3 5 6 .
de bıraktı. 194 İslâm Ansiklopedisi'nde bu vazîfeden 858'de (1454) ay-
rıldığı kaydedilmiştir ki, 195 bu durumda adı geçen hânkâhta on sene-
yi aşkın bir müddet hizmet ettiği anlaşılır.196
İbnü'l-Hümâm'ın yetiştirdiği halîfeler arasında, kendisi gibi yine
"allâme" vasfı layık görülen Seyfüddin b. Kutluboğa da (Ö.14 Zilkade
881/ 28 Şubat 1477) bulunmaktadır. İbnü'l-Hümam Şeyhûniye'de
görevli iken hac için dergâhtan ayrıldığında yerine bu halîfesini bırak-
tığı nakledilir. Sultan Eşref Kayıtbay nezdinde de önemli bir itibara
sâhib olduğu anlaşılan Kutluboğa, şeyhi İbnü'l-Hümâm'ın talebi üze-
rine Hıbâniye'de bulunan Câmî'nin meşîhatini üstlenmiş, ancak kuru-
cusunun bâzı tasavvufî uygulamaları kendi arzu ettiği şekilde yönlen-
dirmek istemesi üzerine görevini bırakmıştır. Ayrıca ona Kanbay Çer-
kesî'nin türbesinin bulunduğu dergâhın şeyhliği teklif edildiği halde
bunu kabul etmemiş, ancak Burhaneddin İbnü'd-Deyrî'nin vefatından
sonra Müeyyediyye Dergâhı'nın şeyhliğini üstlenmiştir. Daha sonra
ise Kâfiyeci'nin ardından Şeyhûniye'ye şeyh olduğu ve ölünceye ka-
dar bu vazîfeyi yürüttüğü belirtilmektedir.197
194 Sehâvî, VIII, 130; Süyûtî, Husnü'l-muhâdara, I, 4 7 4 .
195 Ferhat Koca, "İbnü'l-Hümâm", DİA, XXI, 87.
196 İbnü'l-Hümâm hakkında bir çok akademik çalışma yapılmıştır. Bunların bir
kısmı için bk. Ömer Aydın, Türk Kelâmcıları, İstanbul 2 0 0 1 , s. 49-50.
197 Sehâvî, IX, 173-175; Süyûtî, Husnü'l-muhâdara, I, 478. "Allâme" diye anı-
lan bir başka meşhur âlim Hanefî fakihlerinden Kasım b. Kutluboğa'nın da
(Ö.879/1474) Eşrefiyye Dergâhı'na mensup bir sûfî olduğu kaydedilmekte-
dir (Talat Sakallı, "İbn Kutluboğa", DİA, X X , 153). Adı geçen dergahın me-
şîhatinin o dönemde genellikle Zeynüddin Hâfî'ye mensup âlimlerin elinde
bulunması, ayrıca Kutluboğa'nın İbnü'l-hümâm'ın talebesi olması ve Zeynî-
lerce okunmasına ayrı bir önem verilen Sühreverd'i'nin Avârifü'l-maârif in-
deki hadisleri tahrîç etmesi (Uludağ, "Avârifü'l-maârif", DİA, IV, 110) gibi
' hususlar dikkate alınırsa, onun da Zeyniyye'ye mensup olduğu düşünülebi-
lir. Ancak zikir aldığı şeyh belirtilmediği için bu hususta kesin bir şey söyle-
mek zordur.
 H. Emînüddin Aksarâyî (ö. 16 Muharrem 880/22 Mayıs 1475)
ve Mısır'ın Medrese-Dergâhları ZEYNÎLİĞİN ANADOLU VE RUMELİ'DE YAYILIŞI

Zeyniyye Tarikatı'nin Mısır ve civarında yayılmasında etkili olan

önemli âlimlerden bir diğeri de Hanefî fakîhi Emînüddin Yahya b.
Muhammed Aksarâyî'dir. 797'de Kahire'de doğmuş olmakla birlikte,
yukarıda bahsi geçen İbnü'l-Hümâm gibi o da aslen Anadolulu olup
ailesi Aksaray'dan Mısır'a göç etmiştir. Zamanında Hanefîlerin baş-
kadısı olduğu belirtilen Aksarâyî, Zeynüddin Hâfî'ye 824'te (1421)
Kahire'de bulunduğu sırada intisap eden âlimlerdendir.198 Çeşitli fa-
aliyetlerle birlikte bir müddet Sargıtmeşiyye Medresesi'nin199 ve Ba-
bülvezir'in dışındaki Emir Koca türbesinin bulunduğu dergâhın meşî-
hatini yürütmüş, pîrdaşı İbnü'l-Hümam'ın ayrılması üzerine de Eşre-
fiyye Dergâhı'nın hem müderrislik hem de şeyhliğini üstlenmiştir.
Kaydedildiğine göre Eşrefiyye Dergâhı'ndaki görevi İbnü'l-Hümam
gibi bir âlimden sonra teeddüben kabul etmek istememiş, ancak ısrar
edilince kabul etmek zorunda kalmıştır.200 Burada ve diğer dergâhlar- — A. Şeyh Muhammed (ö. 860/1456'dan önce)
da ne kadar faaliyet gösterdiği tesbit edilemeyen Aksarâyî, meşhur f^aynaklarda hayâtı ve faaliyetleri hakkında hiçbir bilgi bulunama-
Hanefî fakîhi Bedreddin Aynî'nin (ö. 855/1451) torunlarından Şihâ- yan Şeyh Muhammed'in, Zeynüddin Hâfî'nin Anadolu'da faali-
büddin'in ricâsı üzerine, Aynî tarafından kurulan medresenin (Med- yet gösteren bir halîfesi olduğu, eş-Şekâik ve Tâcü't-tevârîh gibi XVI.
resetü'l-Ayniyye) müderrislik ve şeyhlik görevini üzerine almış, Eşre- yüzyıl kaynaklarının Şihâbüddin Sivâsî (Ö.860/1456) bahsinde verdik-
fiye'deki görevini de oğlu Ebussuûd'a bırakmıştır.201 Bâzı kaynaklar- leri dolaylı bilgiden anlaşılmaktadır.204 Tabibzâde de şematik olarak
da kendisinden "şeyhu'ş-şuyûh" diye bahsedilen Akasarâyî'nin202 il- hazırladığı Silsilenâme'sinde Şeyh Muhammed'i Zeynüddin Hâfî'nin
mî yeterliliği sebebiyle Sultan Eşref Kayıtbay tarafından da takdir halîfeleri arasına yerleştirmiş, Şihâbüddin Sivâsî'yi de onun yegâne
edildiği ve sultanın kendisini ziyâret ettiği nakledilmektedir. Oğlu halîfesi olarak göstermiştir.205 Nişancı Târihi'nde ise Sivâsî'nin Zey-
Ebussuûd kendisinden önce vefat etmiştir.203 nüddin Hâfî'ye intisap ettiği ve sülûkünü onun yanında tamamladığı
belirtilmektedir.206 "Tefsîru'ş-şeyh" adıyla tanınan Uyûnü't-tefâsîr207

204 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 31; Tâcü't-tevârîh, II, 415. Bu kaynakların ver-

198 Sehâvî, IX, 2 6 1 ; X , 2 4 0 , ayrıca bk. Süyûtî, Husnü'l-muhâdara, I, 478.
diği dolaylı bilgiler, muahhar dönemde kaleme alınmış olan Osmanlı Müel-
199 Süyûtî, Nazmu'l-tkyân, s. 177-178; Muhammed b. Ahmed el-Hanefî, Bedâ-
lifleri ile (I, 90) Sefine'de de yer almıştır (I, 268).
iu'z-zuhûr fî vekâi'i-dühûr (nşr. Muhammed Mustafa), Kahire 1984, III,
205 Tabibzâde, Silsilenâme, s. 53.
107.
206 Nişancı Mehmedlıîendi, Nişancı Târihi, İstanbul 1290, s. 123.
200 Sehâvî, X , 2 4 1 ; ayrıca bk. Süyûtî, Nazmu'l-tkyân, s. 177, 178; İbn İyâs, Be- .
207 Tam adı Uyûnü't-tefâsîr li'l-fudalâi's-semâsîr olan bu eserin tanitımı ve de-
dâiu'z-zubûr, III, 107.
ğerlendirilmesi ile ilgili bk. Şükrü Arslan, "Şihâbüddin es-Sivâsî ve 'Uyûnu't-
201 Sehâvî, X , 242.
tefâsîr'indeki Metodu", Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, IX
202 bk. Gazzî, el-Kevâkib, I, 226.
(1990), s. 1 8 8 - 2 1 4 (Makale X . ve XI. sayılarda da devam etmektedir).
203 Sehâvî, X , 2 4 2 - 2 4 3 .
isimli meşhur tefsirin müellifi olan Sivâsî Taşköprîzâde, Hoca Sâded-
din ve Bursalı Mehmed Tâhir'e göre, memleketinde zâhirî ilimleri
tahsil ettikten sonra Hâfî'nin halîfelerinden Şeyh Muhammed'e inti-
sap ederek tasavvufî merhaleler katetmiş, daha sonra şeyhiyle birlik-
te Ayasuluğ'a (bugünkü Selçuk) gidip yerleşmişlerdir. Adı geçen şeh-
re hangi târihte gittikleri belirtilmemekle birlikte, hayatlarının sonla-
rına kadar faaliyetlerini burada sürdürdükleri anlaşılmaktadır.208
Yukarıdaki bilgilerin yanı sıra bizzat Şihâbüddin Sivâsî Cezzâbü'l-
kulûb isimli Arapça eserinin sonlarına doğru "hırka" giymenin zâhir
ve bâtın yönlerine işâret ettikten sonra, hırka giydiği şeyhini ve silsi-
lesini kaydetmiştir. Buna göre Sivâsî hırkayı Zeynüddin Mısrî'nin
elinden, Zeynüddin Mısrî Şeyh Abdünnûr'dan, o da Muhyiddin İb-
nü'l-Arabî'den giymiştir. İbnü'l-Arabî ise Şeyh Yûnus Cemâleddin Ab-
bâsî'den giydiğini söylemiştir. Yûnus Cemâleddin de Abdülkâdir Gey-
lânî'den giymiştir...209 Burada Zeynüddin Mısrî ile Zeynüddin Hâ-
fî'nin kastedildiği anlaşılmaktadır. Mısrî nisbesi, şeyhin Mısır'da da
kalmış olması sebebiyle olmalıdır. Ancak bu silsile Zeyniyye'nin bili-
nen hiçbir silsilesine uymadığı gibi, ismi geçen bir kısım şeyhin de bir-
birlerinden hırka giymesi târihen çok zor gözükmektedir. ^Meselâ
Şeyh Abdünnûi- eğer İbnü'l-Arabî'den (Ö.638/1240) hırka giymiş ise
Zeynüddin Mısrî'nin (Ö.838/1435) ondan hırka giymesi mümkün de-
ğildir. Eğer Zeynüddin Mısrî'nin hırkayı Abdünnûr'dan giydiği kabul
edilecek olsa o takdirde Abdünnûr'un İbnü'l-Arabî'den giymesi müm-
kün olmaz. O sebeple burada ifâde edilen hırka giyme olayının tasav-
vufî anlayışa göre rûhânî olarak mânâ âleminde gerçekleşen bir olay
208 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 31; Tâcü't-tevârîh, II, 4 1 5 ; Osmanlı Müellifleri,
1, 90.
209 Şihâbüddin Sivâsî, Cezzâbü'l-kulûb, Bâyezid Devlet Ktp., Veliyyüddin Efen-
di, nr. 3 2 5 7 , vr. 169b-170a-b. Silsile Abdülkâdir Geylânî'den sonra yukarı-
ya doğru şu şekilde devam etmektedir: Ebû Said el-Mübârek b. Ali Muhar-
rimî > Ali b. Muhammed el-Kureşî > Ebulferec et-Tarsûsî > Ebulfazl Ab-
dülvâhid b. Abdülaziz et-Temîmî > Ebu Bekir Muhammed b. Halfü'ş-Şiblî
> Cüneyd el-Bağdâdî > Serî es-Sakatî > Muruf el-Kerhî > Ali b. Mûsâ >
babası Mûsâ b. Ca'fer > babası Cafer b. Muhammed > babası Muhammed
b. Ali > babası Ali b. Hüseyin > babası Hüseyin > babası Ali b. Ebî Tâlib
> Hz. Peygamber (a.s.) > Hz. Cebrâil (a.s.) > Hz. Allah (c.c.).
olduğunu ve muhtemelen, icâzet/hilâfet almak suretiyle devam eden
tarîkat silsilesinden farklılığın buradan kaynaklandığını kabul etmek
gerekmektedir.^
Kaynaklardaki bilgiler bir bütün olarak değerlendirildiğinde Sivâ-
sî'nin önce Zeynüddin Hâfî'ye, ardından da halîfesi Şeyh Muham-
med'e intisap etmiş olabeleceği de bir ihtimal olarak düşünülebilir.
Şeyh Şihâbüddin Sivâsî'nin mürşidi Şeyh Muhammed'in hayâtı
hakkında bilgi verilmediği gibi vefat târihi de kaydedilmemiştir. An-
cak Bursalı Mehmed Tâhir'in ifâdesinden Şeyh Muhammed'in, Sivâ-
sî'den birkaç sene evvel vefat ettiği anlaşılmaktadır.210 Sivâsî'nin ve-
fat târihi ise ihtilaflıdır. Bu hususta Hicrî 780, 803, 860, 880 gibi bir-
birinden oldukça uzak târihler verilmiştir. Ancak bunların târihen
doğruya en yakın olanı Bursalı M. Tâhir'in bizzat gidip gördüğü me-
zar taşındaki 2 Rebîulevvel 860 (9 Şubat 1456) târihidir.211 Buna gö-
re Şeyh Muhammed 1456 senesinden önce vefat etmiş demektir.
Şihâbüddin Sivâsî'nin kaleme aldığı eserlerden tasavvufî mâhi-
yette olanları Risâletü'n-necât min şerri's-sıfât212 ile yukarıda adı
geçen Cezzâbü'l-kulûb213 isimli Arapça eserleridir. Cezzâbü'l-kulûb
Mehmed Rif'at el-Kâdirî el-Eşrefî tarafından Türkçe'ye tercüme
edilmiştir.214
B. Abdürrahim Rûmî/Merzifonî (ö. 865/1461'den sonra)
Zeyniyye'nin Anadolu'ya yayılmasında önemli katkıları olan bir
başka zât Abdürrahim Rûmî'dir. Merzifonlu olan Abdürrahim Efen-
di'nin tam adı Nizâmeddin Abdürrahim b. Emir Aziz olup babası Sa-
210 Osmanlı Müellifleri, I, 90.
211 Osmanlı Müellifleri, I, 91. Şükrü Arslan diğer vefat târihlerinin neden ola-
mayacağı husûsunu şu makalesinde incelemiştir: "Şihâbüddin es-Sivâsî ve
'Uyûnu't-tefâsîr'indeki Metodu", Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi
Dergisi, IX (1990), s. 188-214.
212 Süleymâniye Ktp., Hâlet Ef., nr. 2 4 6 , vr. (61b-77a).
213 Bâyezid Devlet Ktp., Veliyyüddin Ef., nr. 3257, vr. (143b-170b).
214 Süleymâniye Ktp., Hacı Mahmud, nr. 3263, vr. (42b-62b).
 rı Danigmend lâkabıyla tanınmıştır.215 Abdürrahim erginlik çağına
geldikten sonra Mısır'a gitmiş ve orada Şeyh Zeynüddin Hâfî'ye mü-
rid olmuştur.216 Hakkında müstakil bir çalışma yapmış olan Berin Ta-
şan'ın tesbitlerine göre onun Mısır'a seyahati 824 (1421) senesinde
gerçekleşmiştir. Taşan bu tesbitini Merzifonî'nin Mısır'a gitmek üze-
re yola çıktığında yazdığını ileri sürdüğü, bir mürşide aşk ve muhab-
beti ortaya koyan gazelinin sonundaki 824 târihine dayandırmakta ve
kaynaklarda onun Çelebi Sultan Mehmed dönemi (816/1413-
824/1421) şahsiyetleri arasında sayılmış olmasını da bu târihin doğ-
ruluğunu desteklediğini belirtmektedir.217 Ancak Taşan'ın görüşünü
dayandırdığı her iki husus da, bize göre, Abdurrahim Merzifonı'nin o
târihten önce şeyhle buluşmuş olmasını gerekli kılmaktadır. Zira
Merzifonî eş-Şekâik, Tâcü't-tevârih ve Nişancı Târihi gibi kaynaklar-
da Çelebi Sultan Mehmed devri şahsiyetlerinden biri olarak gösteril-
diğine göre 218 onun bu dönemde yeni yetişmekte olan bir kişi değil,
bir kısım özellikleriyle temâyüz etmiş bir şahsiyet olması gerekir. Oy-
sa Merzifonî Mısır seyahati öncesi henüz rüşd çağma yeni gelmiş bir
genç olarak takdim edilmektedir. Gerçi Âşıkpaşazâde Târihi'nde Mer-
zifonî bir sonraki padişah olan II. Murad devri (1421-1451) şeyhleri
arasında geçmekte, 219 dolayısıyla Taşan'ın ileri sürdüğü târihin doğ-
ruluk ihtimali buna göre kuvvetlenmektedir. Ancak bu durumda da
Merzifonî'ye âit olduğu söylenen gazeldeki üslup dikkati çekmekte;
onun burada bir şeyhe intisap etmek isteyen kimseden çok, daha ön-
ceden görüşüp tanıştığı şeyhe aşk ve hasretini ifade eden bir üslup ku-
landığı görülmektedir. Şöyle diyor:
Yine deryâ gibi cûş itdi ışkun
Başımı ışk ile hoş itdi ışkun
Kadeh sundı elüme içdüm anı
Delürdüm beni sarhoş itdi ışkun
21i Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 3 - 5 5 5 .
216 Tâcü't-tevârîh, II, 4 3 5 ; Mecdî, s. 89.
217 Berin Taşan, Merzifonlu Şeyh Abdürrahim Rumî, İzmir 1975, s. 16-17.
218 bk. Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 69; Tâcü't-tevârîh, II, 4 3 5 ; Nişana Târihi, s.
130.
219 Âşıkpaşazâde Târihi, s. 202.
Bu dörtlükdeki üslup, yukarıda da belirtildiği gibi, Merzifonî'nin
şeyhle daha önceden tanıştığı intibâını vermektedir. Bu durumda .Ev-
liyâ Çelebi'nin "Merzifonî Zeynüddin Hâfî'ye Bursa'da talebe oldu"
şeklindeki kaydı 220 önem kazanmaktadır. Gerçi eş-Şekâik'te Hâfî'nin
Anadolu'ya gelmediği şeklinde bir kayıt vardır,221 ancak bize göre, bir
çok beldeyi dolaşmış olan şeyhin Bursa'ya da gelmiş olması çok uzak
bir ihtimal değildir. Ayrıca Evliya Çelebi burada Merzifonî'nin mürid
olmasından değil talebe (tilmiz) olup bir çok fenni ikmal etmesinden
söz etmektedir. Bu durumda onun Hâfî'den Bursa'da ilm-i zâhir tah-
sil ettiği ve aşağıda temas edilecek olan icâzetnâmeden anlaşıldığına
göre de Mısır'da ona mürid olduğu söylenebilir. Bursa'da iken şeyhin
müridleri arasına girmemiş olması ise, yaşının küçüklüğü ve Hâfî'nin
kendisine önce ilm-i zâhiri tahsil etmesi gerektiği yönünde tavsiyesi
sebebiyle olmalıdır. Nitekim daha önce kaydedildiği gibi, buna ben-
zer bir hâdise Horasan'da yaşanmış, küçük yaşta kendisine intisap et-
mek isteyen Muhammed Tebâdegânî'ye Hâfî önce ilim tahsil etmesi-
ni tavsiye etmiş, daha sonra müridliğe kabul etmiştir.222
Abdurrahim Merzifonî'nin Mısır'da hizmetine girdiği şeyhiyle bir-
likte Horasan'a gidip orada sülûkünü tamamlayarak icâzet aldığı bilin-
mektedir.223 Lâmiî Çelebi bu icâzeti Nefehât Tercümesi'nde kaydet-
miştir.224 Orada belirtildiğine göre Merzifonî şeyhle birlikte Mısır'dan
Horasan'a giderek Dervişâbâd'da bulunan tekkede bir çok defa halve-
te girmiş, seyru sülük esnâsında Şeyh Hâfî'den Sühreverdî'nin Avâri-
fü'l-maârif ve İ'lâmü'l-hüdâ isimli eserlerini, Nevevî'nin Erbain'ini
(Kırk Hadis) ve şeyhin kendi eserleri Vasâya'l-Kudsiyye ile Menhecü'r-
reşâd'ı okumuştur. İcâzetin verildiği târih Muharrem 832 (Ekim 1428)
220 Evliya Çelebi, Seyâhatnâme, İstanbul 1314, II, 399.
221 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 71.
222 bk. Nevâî, Nesâyim, s. 396-397.
223 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 69; Reşehât Tercümesi, s. 3 5 1 ; Tâcü't-tevârîh, II,
4 3 5 ; Mecdî, s. 89.
224 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 3 - 5 5 5 . Arapça olan icâzetnâmenin bir nüs-
hası Süleymâniye Kütüphânesi'nde (Yazma Bağışlar, nr. 71, sonunda iki va-
rak), bir başka nüshası da Marmara Üniversitesi Kütüphânesi'nde bir mec-
mua içinde bulunmaktadır (Halcses, nr. 355, vr. lla-12a).
olarak sonunda belirtilmiştir. Ayrıca Nuruosmâniye Kütüphânesi'nde
(nr. 2650) bulunan bir yazmada da Zeyniyye tarikatının Abdurrahîm
Rûmî'ye kadar gelen bir silsilesi kayıtlıdır (vr. 2b-4b).
Abdürrahim Rûmî'yi icâzetle memleketine gönderirken Zeynüd-
din Hâfî, "Bir aşk kütüğünü yaktık, diyar-ı Rûm'a attık" demiştir.
832'de (1428) Merzifon'a gelip irşad faaliyetine başlayan Abdürra-
him Efendi'ye, dönemin Osmanlı pâdişâhı Sultan II. Murad sahip çık-
mış ve 835'te (1431-32) Merzifon'da bulanan imâretin evkafından
günlük beş akçe, yılda on müdjağırlık birimi) zahire olmak üzere
kendisine maaş bağlatmış, daha sonra 843'de (1439) günlük miktarı
sekiz akçeye çıkarmıştır. Abdürrahim Efendi'nin bir tarîkat şeyhi ola-
rak maaş kabul etmesi, tasavvufî prensipler açısından bâzı kimseler ta-
rafından uygun görülmeyip tenkid edilince, o bunlara şöyle cevap
vermiştir:
"Muhtelif elleri bir ele hasrettik, o lokma ile nefsin ağzını tut-
tuk." 225
Şiirlerinde "Rûmî" mahlasını kullandığı belirtilen226 Abdürrahim
Efendi'nin kaleme aldığı belirtilen İrşâdü'l-enâm, Divançe-i İlâhi-
yât227 ve Işknâme223 isimli eserlerden yalnızca manzum Işknâme bu-
lunabilmiştir.229 Evliya Çelebi Vasâyâ-yt Kudsiyye'yi de Merzifonî'ye
nisbet etmişse de 230 bu eserin Zeynüddin Hâfi'ye âit olduğu bilin-
mektedir. .
Kaynaklarda Abdürrahim Efendi'nin Merzifon'da vefat ettiği be-
lirtilmekle birlikte vefat târihi hakkında kesin bir şey söylenmemekte-
dir. Hediyyetü'l-ârifîn'de 850 (1446) civarı denilmiş, îslâm Ansiklo-
pedisi' nin (DİA) ilgili maddesinde de kesin olmadığı belirtildikten
225 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 5 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 69-70; Tâcü't-
tevârîh, II, 435.
226 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 70; Tâcü't-tevârîh, II, 4 3 5 . Evliya Çelebi ve Bağ-
datlı İsmâil Paşa mahlasını yanlışlıkla "Rûhî" diye kaydetmiştir (Seyahâtnâ-
me, II, 3 9 9 ; Hediyyetü'l-ârifîn, I, 562).
227 Hediyyetü'l-ârifîn, I, 562; Osmanlı Müellifleri, 1 , 1 1 1 ; Vassaf, Sefîne, I, 266.
228 Osmanlı Müellifleri, I, 111; Vassaf, Sefîne, I, 266.
229 bk. İstanbul Üniversitesi Ktp., TY, nr. 1359.
230 Seyahâtnâme, II, 399.
sonra yine bu târih verilmiştir.231 Hakkında müstakil çalışma yapmış
bulunan Berin Taşan ise vefatının 1460 yılları civarında olduğunu
tahminen söylemektedir.232 Ancak inceleme imkanı bulduğumuz
Merzifonî'nin İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi'ndeki Işknâme isim-
li manzum eserinin 865 (1461) senesinde telif edildiği belirtilmiştir.
Bu durumda onun 8 65'ten sonra vefat ettiğini kabul etmek gerekir.
Kabrinin önemli ziyâret mahallerinden biri olduğu ve kerâmetine ina-
nıldığı için özellikle ihtiyaç sahiplerinin burayı çokça ziyâret ettiği tâ-
rih kaynaklarında belirtilmektedir.
• Devrinde şöhretinin geniş çevreye yayıldığı anlaşılan Merzifo-
nî'ye intisap edenler arasında kelâm, tefsir ve fıkıh sahasında önemli
eserler vermiş olan Osmanlı'nın ileri gelen âlimlerinden "Hayâlî" lâ-
kaplı Şemsüddin Ahmed Efendi (ö. 875/1470[?]) dikkat çekmektedir.
Belirtildiğine göre bu zâtın Merzifonî'den zikir alması Edirne'deki Ye-
nicami'de gerçekleşmiştir.233 Bunun yanı sıra Atâî ve Tabibzâde,
Amasyalı Şeyh Abdürrahim b. Şeyh Mehmed ile kardeşi Şeyh Nuh b.
Şeyh Mehmed'in Merzifonî'nin halîfelerinden olduğunu kaydetmek-
tedirler.234 Atâî'nin verdiği bilgilere göre Şeyh Abdürrahim Hicrî 900
senesi civarında dünyaya gelip 976 (1568-69) senesinde vefat etmiş
ve halk arasında İmam Efendi diye tanınmıştır.235 Şeyh Nuh ise önce
zahir ilimleri tahsil ettikten sonra Merzifonî'ye intisap etmiş, 977 se-
nesinin Receb ayında (Aralık 1569) vefat etmiştir.236 Bu bilgiler dik-
kate alındığında her iki zâtın da Merzifonî ile görüşmüş olması târi-
hen mümkün değildir. Fakat bu iki zât Merzifonî'nin halîfelerinden
birisi eliyle, ya da meşâyihten olduğu anlaşılan babaları vâsıtasıyla ta-
rikata girmiş olabilirler. Ancak bu hususta kaynaklarda herhangi bir
bilgiye rastlanmamıştır. Nev'îzâde Atâî Kânûnî Sultan Süleyman'ın
Nahcivan seferine (III. İran seferi) hazırlanırken adı geçen Şeyh Nûh
231 Azamat, Nihat, "Abdürrahim-i Rûmî", DİA, I, 293.
232 Taşan, Abdürrahim Rumî, s. 37.
233 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 141; Tâcü't-tevârîh, II, 4 7 9 - 4 8 0 . Hayâlî için bk.
Adil Bebek, "Hayâlî", DİA, XVII, 3-5.
234 Atâî, s. 198, 202; Tabibzâde, Silsilenâme, s. 53.
235 Atâî, s. 198.
236 Atâî, s. 202.
ile buluşmak istediğini ve kendisine 1000 altın gönderdiğini kaydet-
mektedir ki, 237 bu o dönemde şeyhin şöhretini ve pâdişâh nezdinde-
ki itibârını göstermesi bakımından önemlidir.
Taşköprîzâde'nin kaydından Merzifonî'nin Ali isminde önemli bir
halîfesinin daha olduğu. anlaşılmaktadır. Nakledildiğine göre Şeyh
Merzifonî adı geçen halîfesiyle birlikte fetihten önce İstanbul'a git-
miş, Ayasofya'daki râhiplerle yaptığı münâzara sonucu kırk kadarının
Müslüman olmasını sağlamıştı. İnançlarını değiştirdiklerini hiç kimse-
ye söylemeyen bu râhiplerden altısının fetih sırasında hayatta olduğu
belirtilmektedir.238
C. Abdüllatîf Kudsî/Makdisî (ö. 856/1452)
Zeyniyye'nin Anadolu'da tesir alanını genişletmesi ve Rumeli böl-
gesinde yayılmasında Abdüllatîf Kudsî ve yetiştirdiği halîfelerinin çok
ciddî etkileri olmuştur. Kudsî'ye Zeyniyye mensuplarınca, daha önce
bahsi geçen Abdülmu'tî Mağribî ve Abdürrahîm Rûmî/Merzifonî ile
birlikte "Abâdile" ünvânı verilmiştir.239 Kudüslü olduğu için (doğu-
237 Atâî, s. 202-203. Şeyh Nuh pâdişâhın bu ihsânı karşısında, "Bu parayı tali-
bi olanlara versinler. Maksat duâ ise biz vazîfemizi biliriz" diyerek müstağ-
nî davranmıştır.
238 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 122-123. İstanbul'un muhasarası esnasında Ya-
hûdîlerin ve Hıristiyanların el altından Sultan II. Mehmed ile ittifak ettikle-
rine dâir bilgi (bk. M. Ertuğrul Düzdağ, Şeyhülislam Ebussuud Efendi Fet-
vaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı, İstanbul 1983, s. 104) bu noktada
önem kazanmaktadır. Râhiplerin Müslüman olup olmadıkları kesin olarak
bilinmese bile en azından bir kısımının gönlünün İslamiyet'e ısındırıldığı dü-
şünülebilir. Nitekim bir bölgenin fethi öncesinde dervişlerin gösterdiği faali-
yetlerin, o bölgenin fethedilmesine önemli katkılar sağladığı daha başka ör-
neklerle de bilinmektedir.
239 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 70; Atâî, s. 63. Abdullahlar anlamına gelen "Abâ-
dile", hadiste ve tasavvufta farklı anlamlarda kullanılan bir terimdir. Hadis-
te ilimleri ve özellikle verdikleri fetvâlarla meşhur olan Abdullah adlı dört
sahâbî; Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Zübeyr ve Ab-
dullah b. Amr b. Âs hakkında kullanılmıştır (Râşit Küçük, "Abâdile" (Ha-
dis), DİA, I, 7). Tasavvufta ise genellikle esmâ-i hüsnâdan birinin tecellîsine
mu: 786/1384) kaynaklarda daha çok "Makdisî" nisbesiyle anılan
Şeyh Abdüllatîf (Abdüllatîf b. Abdurrahman b. Ahmed) "İbn Ganim"
diye meşhur olmakla birlikte "İbn Benâne" diye de bilinir.240 Ayrıca
Molla Fenârî'nin söylediği bir şiirden, onun da Şeyh Hâfî gibi "Zey-
nüddin" lâkabıyla anıldığı anlaşılmaktadır.241 Önce, aralarında baba-
sının da bulunduğu bir çok âlimden ilm-i zâhir tahsil etmiş, daha son-
ra aklî ilimleri öğrendiği Abdülaziz Fernevî'ye intisap etmek sûretiyle
tasavvuf yoluna girmiştir. Yaklaşık on yıl hizmetinde bulunduğu şey-
hinden242 aynı zamanda irşad için icâzet de aldığı kaynaklarda belir-
tilmektedir.243
Sehâvî'nin kaydettiğine göre Abdüllatîf Kudsî 815'te (1412) Mağ-
rib bölgesine gitti ve en son bulunduğu Tunus'tan 817 târihinde
(1414) hac niyetiyle ayrıldı. Dönüşte tekrar Mağrib bölgesindeki şe-
hirleri dolaşmaya başladı. Trablus'un Müsrâtâ köyünde meşâyihin ile-
ri gelenlerinden İbrâhim Müsrâtî ile, Tunus'ta Muhammed el-Mağrı-
bî el-Esmer, Tilimsan'da Abdurrahman b. el-Bennâ, Şerîfüddin Ebû
Yahyâ, Ebu'r-rikâb diye bilinen Şeyh Hasan ve Ahmed b. Zâğû gibi
şeyhlerle buluştu. 820'den (1417) sonra döndüğü Kudüs'te Zeynüd-
din Hâfî ile tanıştı. 244 821'de Herat'ta olduğu anlaşılan Zeynüddin
Hâfî'nin 245 822'de ve 824'te Mısır'da olduğu,246 825 (1422) senesin-
mazhar olmuş kimseleri ifâde etmek için kullanılmıştır (Süleyman Uludağ,
"Abâdile" (Tasavvuf), DİA, I, 7). Atâî, Zeyniyye mensuplarının bu üç şeyhe
hadiste kullanıldığı gibi "Abâdile" dediğini belirtmektedir (Atâî, s. 63).
240 Sehâvî, IV, 3 2 7 .
241 bk. Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 26; Güldeste, 242. Kudsî'nin Tuhfetü vâhi-
bi'l-mevâhib isimli eserinin Süleymâniye Kütüphanesi'ndeki (Hacı Mah-
mud, nr. 3 0 0 7 ) bir nüshasında da vasıfları "Zeynü'l-Hakkı ve'l-milleti ve'd-
dîn" şeklinde kaydedilmiştir (vr. 1b). Keşfü'z-zunûn müellifi de bir kaç kez
zikrettiği Kudsî'nin adını bir yerde "Zeynüddin" lâkabıyla birlikte anmakta-
dır (I, 376).
242 Sehâvî, IV, 327.
243 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 551; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 66; Tâcü't-te-
vârîh, II, 4 3 4 ; Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 118a.
244 Sehâvî, IV, 327. Burada yanlışlıkla Zeynüddin Hâfî yerine Nûreddin Hâfî
yazılmıştır.
245 Zeynüddin Hâfî müridlerinden Ahmed Semerkandî için bir kısım nasihatle-
ri içeren Risâle'sini 821'de Herat'ta kaleme'aldığını, eserin sonunda belirt-
miştir. bk. Süleymâniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1391, vr. (84a-87b).
de ise Kudüs'te bir kısım risalelerini ve tarîkat prensipleri açısından
en önemli eseri Vasâya'l-Kudsiyye'yi tamamladıktan sonra Mekke'ye
gittiği bilinmektedir.247 Kudsî'nin Zeynüddin Hâfî ile Kudüs'te buluş-
ması, yukarıda kaydedilen târihlerden sonuncusunda; yâni Hâfî'nin
Kudüs'te bulunup ardından Mekke'ye gittiği 825 senesinde gerçekleş-
miş olmalıdır. Her nekadar Hâfî'nin Mısır'da bulunduğu 822 ve 824
senelerinde de Mısır öncesi ya da sonrasında Kudüs'e uğramış olabi-
leceği muhtemel ise de, Kudsî'nin adı geçen şehirde Hâfî ile buluşma-
sına temas eden Nefehât Tercümesi, eş-Şekâik ve Tâcü't-tevârîh gibi
kaynaklarda şeyhin buradan daha sonra Hicaz'a gittiği belirtilmekte-
dir ki, 248 bu kayıt 825 târihini kuvvetlendirmektedir. Adı geçen kay-
nakların verdiği bilgiye göre Abdüllatif Kudsî şeyhle tanıştıktan sonra
onu evinde misafir ederek, sohbetlerinden faydalanmış, ardından bir-
likte hacca gitmek istemiştir. Ancak şeyh, annesi rahatsız olduğu için
evinden ayrılmasını uygun görmemiş, hac dönüşü kendisini Hora-
san'a götürebileceğini söylemiştir. Horasan'da Şeyh Hâfî'nin gözeti-
minde halvet, riyâzet ve mücâhedelerle yeniden seyrü sülûke başlayan
Kudsî, buradan da şeyhin tavsiyesi üzerine Cam şehrine giderek Ah-
med Câmî-i Nâmekî'nin kabri yanında erbaîne girdi. Bu sırada yaşa-
dığı halleri Hâfî'ye düzenli olarak yazdığı mektuplarla bildirdi ve so-
nunda Şeyh Hâfî kendisine irşad için icâzet yazıp gönderdi.249 Zey-
246 822'de Mısır'da olduğuna dâir bk. Nevâî, Nesâyim, s. 2 4 6 - 2 4 7 ; Lâmiî, Ne-
fehât Tercümesi, s. 4 3 2 - 4 3 3 ; Reşahât Tercümesi, s. 91-92. 824'te ICahire'de
bulunduğuna dâir bk. Sehâvî, IX, 261.
247 Zeynüddin Hâfî'nin Vasâya'l-Kudsiyye'yi Kudüs'te 825'te tamamlandığı,
müellif nüshasıyla mukabele edilmiş olan bir nüshasının sonunda kayıtlıdır
(bk. Süleymâniye Ktp., Darulmesnevî, nr. 157, vr. 37b). Eseri tamamladık-
tan sonra Kudüs'ten Mekke'ye gittiği ise, esere yapılan tercümelerin bir kı-
sımının başında belirtilmiştir. Meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Darulmesnevi,
nr. 158, vr. 2a.
248 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 551; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 66; Tâcü't-te-
vârîh, II, 4 3 4 ; ayrıca bk. Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı (nşr. Kadir Atlan-
soy, "Edebiyat Târihi Kaynağı Olarak Bursa Vefeyâtnâmeleri I" isimli
makale içinde, OA, XVIII [1998], s. 51-67), vr. 2b; Güldeste, s. 95-96; Yâ-
digâr-t Şemsî, s. 365.
249 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 1 - 5 5 2 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 66-67;
Tâcü't-tevârîh, II, 4 3 4 ; Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 2b; Güldeste,
s. 96.
nüddin Hâfî'nin Arapça olarak yazdığı icâzetnâmenin bir nüshası Sü-
leymâniye Kütüphânesi'nde bulunmaktadır.250 Hâfî burada Abdülla-
tîf Kudsî'nin dinî ilimleri tahsil ettikten sonra bâzı şeyhlerin hizmetin-
de bulunduğunu, daha sonra ise kendisine intisap edip birlikte Ku-
düs'ten Horasan'a gittiklerini, sülûkünü ikmâl etmesi üzerine de
memleketine dönmesi, "Lâ ilâhe illallah" zikrini telkîn ederek tarîkat
hırkası giydirmesi husûsunda ona izin verdiğini ifâde etmektedir.
Sehâvî'nin kaydettiğine göre Abdüllatif Kudsî Horasan ve civarın-
da üç yıl kadar kaldıktan sonra Kudüs'e dönmüştür.251 Bu durumda
onun eğer 825'te Küdüs'ten ayrıldığı kabul edilecek olursa, icâzetle
»geri dönüşü 828 (1425) senesinde gerçekleşmiş demektir. Kudsî bir
müddet Kudüs'te kalıp ardından da Anadolu'ya gitmiştir.252 Sehâvî
ile Lârtıiî Çelebi ve Lâmiî'den sonraki Osmanlı müelliflerinin verdiği
bilgiler bir araya getirildiğinde Kudsî'nin Anadolu'ya en az iki kez se-
yahat ettiği ortaya çıkmaktadır. Sehâvî'nin kaydettiği seyâhat ilkine,
Lâmiî ve diğerlerinin kaydettikleri ise ikincisine işâret etmektedir. Se-
hâvî şeyhin Anadolu'da kaldığı süre zarfında, bir kısmı ileri gelen yö-
neticilerden olmâk üzere pek çok kimsenin sohbetini dinlemeye gel-
diğini, onu ziyâret etmek isteyenler arasında Sultan Murad'ın da (II.
Murad) bulunduğunu, ancak şeyhin sultanla buluşmaktan kaçındığı-
nı, gizlice geldiği halde sultanla yine görüşmediğini vurgulamakta, üç
yıl kaldıktan sonra Anadolu'dan Kudüs'e döndüğünü belirtmektedir.
Sehâvî ayrıca, Kudsî'nin Kudüs'e hangi târihte döndüğünü zikretme-
mekle birlikte, onun bu şehire döndükten sonra bir müddet ikâmet
ettiğini ve 840 (1436-37) senesinden sonra da oradan Kâhire'ye gidip
yerleştiğini kaydetmiştir.253 Öte yandan Sehâvî'nin bir başka kaydın-
dan Kudsî'nin 837 Ramazan'ında (1434) Kudüs'te olduğu anlaşıl-
maktadır.254 Bu bilgiler ışığında onun Anadolu'dan 837 senesinden
önce döndüğünü kabul etmek gerekir. Kudsî Kâhire'de el-Melikü'z-
zâhir Çakmak ile yakın dostluk kurmuş ve ona bir sohbet sırasında
250 Reşid Ef., nr. 1019, vr. (29a-31a).
251 Sehâvî, IV, 327.
252 Sehâvî, IV, 327.
253 Sehâvî, IV, 327.
254 Sehâvî, IV, 328.
 Memlûk sultânı olacağı müjdesini vermişti. Çakmak da şeyhe Ku-
düs'te bir zâviye binâsı tahsis edeceği sözünü- verdi. Ancak Memlûk
tahtına geçtiği halde bu sözünü yerine getirmedi. Kudsî de bunun üze-
rine Babü'l-kantara dışındaki buğday meydanında bulunan bir câmî-
de uzlete çekildi. 255
Abdüllatîf Kudsî ikinci Anadolu seyahati için Şam'dan, Lâmiî Çe-
lebi'nin kaydına göre 851 senesinin Şevval ayında (Aralık 1447) yola
çıkmış ve Zilkade ayında (Ocak 1448) Konya'ya varmıştır.256 Burada
sırasıyla Mevlânâ Celâleddin Rûmî, Sadreddin Konevî ve Şemsüddin
Tebrîzî'nin kabirlerini ziyâret ettiğini belirten Kudsî'nin257 irşad faali-
yetini Şeyh Sadreddin Konevî Zâviyesi'ne yerleşerek sürdürdüğü an-
laşılmaktadır.258 Kudsî Konya'da bulunduğu sırada Safeviyye Tarîka-
tı şeyhi Cüneyd-i Safevî müridleriyle birlikte adı geçen zâviyeye misâ-
fir olmuş ve bir müddet sonra Kudsî ile Cüneyd arasında önemli bir
tartışma meydana gelmiştir.259 Cüneyd'in mensup bulunduğu Safe-
viyye Tarîkatı kuruluşu itibâriyle sünnî bir karakter taşıdığı halde
Şeyh Cüneyd, oğlu Şeyh Haydar ve torunu Şah İsmâil ile birlikte aşı-
rı Şiî bir hüviyyet kazanmış ve tarîkattan çok siyâsî bir organizasyon
hâline gelmişti.260 İşte siyâsî gaye güttüğü farkedilen Cüneyd, Kara-
koyunlu ülkesinden çıkarıldıktan sonra Osmanlı topraklarına gelip
yerleşmek istemiş ancak Sultan II. Murad'dan yüz bulamayınca Kara-
man beyliğinin başkenti Konya'ya gitmişti.261 Sadreddin Konevî Zâ-
viyesi'ne misâfir olan Cüneyd'le uzun müddet görüşmeyen Kudsî, da-
ha sonra bir ikindi namazının ardından onunla bir araya gelmiş ve o
255 Sehâvî, i y 328.
256 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 0 ; ayrıca bk. Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 67-,
Tâcü't-tevârîh, II, 434.
257 kk- Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 0 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 67.
258 bk. Âşıkpaşazâde Târihi, s. 2 6 4 ; Kara, Mustafa, "Abdüllatîf el-Kudsî", DİA,
I, 2 5 7 .
259 Âşıkpaşazâde Târihi, s. 2 6 4 - 2 6 5 .
260 Safeviyye tarîkatında siyâsî g_ye güdülmeye başlanması ve Sünnî anlayıştan
Şiîliğe dönüş hakkında bilgi için bk. Reşat Öngören, "Sünnî Bir Tarîkattan
Şiî Bir Devlete: Safeviyye Tarîkatı ve îran Safevî Devleti", Bilgi ve Hikmet,
XI (1995), s. 82-93.
261 a.g.m., s. 84.
sırada yanlarında bulunan Âşıkpaşazâde'nin kaydettiğine göre arala-
rında şöyle bir diyalog yaşanmıştır:
Cüneyd: Ataya ashâbı mı evlâdır yoksa evlâdı mı?
Kudsî: Sual ettiğin makamda ashab evlâdır. Zîra ashab Kelâm-ı
Kadîm'de "muhâcirîn ve'l-ensâr" diye anılmıştır. Ve dahî rae-
zâhib-i erbaa (dört mezheb) ashaptan alınmıştır, evlattan değil.
Cüneyd: O âyetler ashab hakkında nâzil olduğu vakit sen ora-
da mı idin?
Kudsî: Sen bu îtikadla kâfir oldun. Bu îtikadla sana uyanlar da-
hî kâfir olur.
Bu tartışmadan sonra Konya'da kalamayacağını anlayan Şeyh Cü-
neyd ertesi gün sabahtan şehri terketti. Şeyh Kudsî ise Karamanoğlu
İbrâhim Bey'e bir mektup yazarak Cüneyd'in sûfîlikle alâkasının bu-
lunmadığını, inancının sapık, niyyetinin de emirlik olduğunu bildirdi.
İbrahim Bey Cüneyd'in ardından adamlarını gönderip yakalatmak is-
tedi ise de, o Haleb'e kaçmayı başardı. Bir müddet burada kaldıktan
sonra Mevlânâ Abdülbekrî ve Zeynüddin Hâfî'nin halîfelerinden Ab-
dülkerîm Halîfe, Mısır sultânı el-Melikü'z-zâhir Çakmak'a haber
gönderip "Senin vilâyetinde deccal zuhûr etti" dediler. Cüneyd, ken-
disini yakalamak için harekete geçen Sultan Çakmak'ın adamlarından
da kurtulup kaçmayı başardı.262
Abdüllatîf Kudsî Konya'da bir müddet kaldıktan sonra Bursa'ya
geçmiştir. Kaynaklarda onun Bursa'ya gidişiyle ilgili 850 (1446), 852
ve 855 gibi birbirinden farklı târihler verilir.263 Bunlardan 850 târihi
en zayıf ihtimaldir. Nitekim onun Konya'ya gelişinin bile bu târihten
sonra; Zilkade 851'de (Ocak 1448) gerçekleştiği bilinmekte,264 ora-
dan henüz ayrılmadan Şeyh Cüneyd'le karşılaşmış olması ise bu şehir-
262 Âşıkpaşazâde Târihi, s. 2 6 5 - 2 6 6 .
263 bk. Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 0 ; Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtt, vr.
3a; Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 119a; Güldeste, s. 96; Yâdigâr-ı Şemsî, s.
3 6 6 ; Vassâf, Sefine, I, 265.
264 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 0 .
de en azından 852 senesinin sonlarına kadar (1449) kaldığını göster-
mektedir. Zîra Cüneyd'in Anadolu'ya 1449'da geldiği belirtilmekte-
dir. 265 Lâmiî Çelebi ve ondan naklen Mehmed b. Sa'dî'nin kaydetti-
ği Recep 855 (Ağustos 1451) târihi, 266 doğruya en yakın olan târih-
tir. Recep ayında yola çıkan Kudsî Bursa'ya Şaban ayında varmış267 ve
Hisar'da Büyük Câmî yakınında bir eve yerleşmiştir.268 Yolda gider-
ken gördüğü bir rûyâda kendisine "Ehl-i mârifet senin yolunu gözlü-
yor, acele et!" dendiğini ve şehre ulaştığında Ramazan ayının sonuna
kadar ulemâ ve sulehâdan müteşekkil bir toplulukla halvete oturdu-
ğunu söylemesi,269 daha önce Bursa'da önemli miktarda Zeyniyye Ta-
rikatı müntesiplerinin oluştuğunu göstermektedir. Kudsî'nin faaliyet
gösterdiği muhit daha sonra bağlı bulunduğu tarikatın isminden do-
layı Zeynîler adını almıştır.270 Vefâtı 856 senesi Rebîulevvel ayının
başlarında (Mart 1452) meydana gelmiştir.271 Kabrinin yanma daha
sonra Zeyniyye Dergâhı inşâ edilmiştir.
Abdüllatif Kudsî diğer Zeyniyye meşâyihi gibi mürid yetiştirme-
nin yanı sıra eser te'lîfine de önem vermiştir. İsmi tesbit edilebilen
eserlerinden bir , kısmının nüshaları kütüphânelerde bulunmaktadır.
Bunlardan Hallü'r-rumûz ve mefâtîhu'l-künûz272 ile Tuhfetü vâhibi'l-
mevâhib fî beyâhi'l-maksmât ve'l-merâtib273 isimli Arapça eserlerin-
265 Faruk Sümer, Safevî Devleti'nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türkle-
rinin Rolü, Ankara 1992, s. 10.
266 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 550; Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3a.
267 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 550; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 67-68; Meh-
med b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3a.
268 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3a.
269 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 0 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 67-68; Meh-
med b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3a.
270 Kara, Mustafa, Bursa'da Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa 1 9 9 0 , 1 , 87.
271 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 2 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 69; Tâcü't-te-
vârîh, II, 4 3 5 ; Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3a; Güldeste, s. 97; Yâ-
digâr-ı Şemsî, s. 3 6 6 ; Vassâf, Sefîne, I, 265.
272 Süleymâniye Ktp., Lâleli, nr. 3745, vr. (3b-47a).
273 Süleymâniye Ktp., Hacı Mahmud, nr. 3 0 0 7 , vr. (lb-17a); Düğümlü Baba,
nr. 3 7 8 , vr. (lb-12a); Hâlet Efendi, nr. 797, vr. (25b-40b); ayrıca bk. Lâmiî,
Nefehât Tercümesi, s. 552. Keşfü'z-zunûn'da kaydedilen (I, 893) Risâle fî
makâmâti ibâdillâhi ve merâtibihim isimli eser muhtemelen yukarıda zikri
geçen Tuhfetü vâhibi'l-mevâhib... isimli eserdir.
de tasavvuf anlayış ve düşüncesini ortaya koymuş, yine Arapça olarak
kaleme aldığı Hâdi'l-kulûb ilâ likâi'l-mahbûb274 isimli eserinde ise ta-
savvufî meselelerle kelâmî konulan birlikte ele almıştır. Keşfü'l-itikad
fi'r-reddi alâ mezhebi'l-ilhad isimli eserinin bâtıl mezhep ve tarikatla-
ra karşı bir reddiyye olduğu, hoca-talebe münâsebetlerini anlattığı §i-
fâül-müteellim fî âdâbi'l-muallim ve'l-müteallim isimli eserinde ilmin
fazîleti, ilimlerin tasnifi, medrese ilimleri ve metod üzerinde durduğu,
Kitâbu'l-emr bi'l-ma'rûf ve'n-nehy ani'l-tnünker isimli eserinde de ge-
nel anlamda tebliğin usul ve imkânlarına temas ettiği belirtilmekte-
dir. 275 Kudsî'nin tesbit edilebilen diğer eserleri şunlardır: İlimlerin kı-
sımları hakkında el-Vesîle li'l-galati müzîle,276 İktibâsü ref'i'l-iltibâs fî
beyâni tarîki'n-nâs,277 Nefhatü'l-eshâr ve rthletü'l-eshâr alâ menhe-
ci'l-muhtâr ilâ meşhedi'l-envâr. Bu sonuncusu manzumdur.278 Kud-
sî'nin ayrıca oğlu için yazdığı el-Ikd isimli manzum bir eseri daha var-
dır ki, bunu yine kendisi ed-Dürrü'l-yetîm fî halli'l-îkdı'n-nazîm is-
miyle şerhetmiştir. Burada mürşidi Zeynüddin Hâfî'yi medhettiği be-
yitler de bulunmaktadır.279
Zeyniyye'nin Anadolu ve Rumeli'de yayılıp tutulmasında en
önemli katkının Abdüllatîf Kudsî/Makdisî ve halîfeleri vâsıtasıyla ol-
duğu yukarıda belirtilmişti. Öyle anlaşılıyor ki bu tarîkat Horasan,
Hicaz, Sûriye ve Mısır bölgelerinde olduğu gibi Anadolu ve Rume-
li'de de üst düzey âlimler tarafından temsil edilmiştir. İleride zikredi-
lecek olan zevât bunun en güzel isbâtı niteliğindedir.
274 Eserin Süleymâniye Kütüphânesi'nde iki nüshasının olduğu görünmekteyse
de bunlardan Dâru'l-Mesnevî, nr. 116'daki nüsha kayıp, Yazma Bağışlar, nr.
167'de bulunan nüsha ise noksandır. Sekiz varak kadar kalmış olan noksan
nüshanın başında kaydedilen bölümlerden eserin muhtevâsı anlaşılmakta-
dır: Sağlam itikad, zât, sıfat, ef'âl ve sem'iyyâtm isbâtı, şeyhlik mertebesi,
şeyh olmanın şartlan ve edepleri, mürîdin edepleri... Mevcut nüshada ke-
lâmla ilgili ilk bölüm bile bilmemektedir.
275 Kara, "Abdüllatîf Kudsî", DİA, I, 2 5 7 - 2 5 8 .
276 Keşfü'z-zunûn, II, 2010.
277 Keşfü'z-zunûn, I, 134-135.
278 Keşfü'z-zunûn, II, 1968.
279 Sehâvî, IV, 328. Sehâvî bu eserden 13 beyti kitabına almıştır.
 1. Muslihuddin Halîfe ve Edirne'de Zeyniyye Tekkesi
"Debbağlar imamı" diye meşhur olan Muslihuddin Halîfe'nin ha-
yatı ve faaliyetleri hakkında yeterli bilgi yoktur. Mecdî Efendi onu,
Debbağlar mahallesindeki Şeyh Şucâuddin Zâviyesi yakınında bulu-
nan mescidinde tam otuz yıl hizmet etmiş bir şeyh olarak tanıtmış an-
cak tarikatından söz etmemiştir.280 Nefehât Tercümesi, eş-Şekâik ve
Tâcü't-tevârîh gibi kaynaklarda da mensup olduğu tarikatın adı zikre-
dilmemiş, hakkında sadece birkaç satırlık bilgi ile yetinilmiştir. Fakat
adı geçen bu kaynaklarda belirtildiğine göre Abdüllatîf Kudsî'nin ha-
lîfelerinden Şeyh Vefâ tasavvuf yoluna ilk defa bu zâta intisap etmek
sûretiyle girmiş, daha sonra bizzat onun izni ve işâretiyle Abdüllatîf
Kudsî'ye mürid olmuştur.281 Bu olay, Muslihuddin Halîfe'nin Zeyniy-
ye'ye mensup olduğuna bir işâret olarak değerlendirilebilir. Ayrıca
Edirne'nin tarihî eserleri hakkında önemli bir çalışması bulunan Rıf-
kı Melûl Meriç de Tabak (Debbağ) Hacı Halil-Şeyh Şucâeddin Mahal-
lesi'ndeki Şeyh Muslihuddin Efendi Camii'nin önceleri Zeynî tekkesi
iken daha sonra câmiye çevrildiğini belirtmektedir ki, 282 bu da şeyhin
Zeyniyye'ye mensup olduğunu te'yid ediyor.283 Öte yandan Taşköp-
280 Mecdî, s. 129; ayrıca bk. Vassâf, Sefine, I, 269.
281 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 9 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 3 8 ; Tâcü't-te-
vârîh, II, 5 2 7 ; bu bilgi muahhar kaynaklardan Vassâf'ın Sefîne'sinde de tek-
rarlanmıştır (I, 269). Şeyh Vefâ hakkında müstakil bir çalışma yapmış bulu-
nan Abdülkadir Erdoğan kaynak göstermeden, Muslihuddin Halîfe'nin İr-
şadnâme isimiyle te'lif ettiği bir eserini Şeyh Vefâ'ya gönderdiğini ve Abdül-
latîf Kudsî ile temasa geçmesini orada tavsiye ettiğini belirtmektedir (Ab-
dülkadir Erdoğan, Fâtih Mehmed Devrinde İstanbul'da Bir Türk Mütefekki-
ri Şeyh Vefa Hayatt ve Eserleri, İstanbul 1941, s. 29). Mecdî Efendi ise eş-
Şekâik Tercümesi'nde "Mesmûdur.ki Şeyh Muslihuddin Efendi'nin İrşadnâ-
me isimiyle müsemmâ bir risâlesi var idi. Ol risâleyi Şeyh Vefâzâde'ye irsal
eyledi" demekte (Mecdî, s. 130), ancak eseri niçin gönderdiğini belirtme-
mektedir.
282 Rıfkı Melûl Meriç, Edirne'nin Tarihî ve Mimârî Eserleri Hakkında, İstanbul
1963, s. 3 7 , 4 5 , 50.
283 Muahhar kaynaklardan Sicill-i Osmânî'de ise Muslihuddin Halîfe'nin Hal-
vetiyye şeyhi olduğu belirtilmiştir (Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî, İstan-
bul 1308-15, Heppenheim, Bergstrasse 1971, IV, 491). Ancak burada Zey-
niyye Tarîkatı, daha önce işaret edildiği gibi, Halvetiyye'nin bir kolu olarak
rîzâde ve Hoca Sâdeddin'in ifâdelerinden Abdüllatîf Kudsî'nin onu
çok iyi tanıdığı ve onunla görüştüğü anlaşılmaktadır. Her gece yüz
rek'at namaz kılmayı ve her iki rekatte bir abdest tâzelemeyi âdet hâ-
line getirdiği nakledilen bu zât hakkında Şeyh Kudsî, "O hakîkat de-
nizlerinden bir denizdir" şeklinde hüsn-i şehâdette bulunmuştur.284
H. J. Kissling, muhtemelen kaynakların verdiği bu bilgilerden yola çı-
karak Şeyh Muslihuddin'i Kudsî'nin halîfelerinden biri olarak kaydet-
miştir.285 Öyle anlaşılıyor ki o, vefâtına kadar tekkesinde uzun müd-
det Zeyniyye adına faaliyet göstermiş ve tarikatın Rumeli bölgesinde
yayılmasında önemli katkıları olmuştur. Ancak kendisinden sonra ye-
rine kimin geçtiği ve burada hangi tarihe kadar tarîkat faaliyetlerinin
sürdürüldüğü bilinmemektedir. Belki de XVI. asır ve sonrasında Zey-
niyye'nin diğer bir çok bölgede olduğu gibi Edirne'de de etkisi kay-
bolmuş ve müntesibi kalmayınca mescid-tekke olarak kullanılan bina
câmiye çevrilmiştir.
2. Şeyh Sinan Ferevî ve Ferecik'te Zeyniyye Tekkesi
Sinan/Sinâneddin Ferevî ( ö . l l Rebîulevvel 890/28 Mart 1485)
Zeyniyye'nin Rumeli bölgesinde yayılmasını sağlayan önemli şeyhler-
den bir diğeridir. Bugün Yunanistan'ın Trakya kesiminde kalan Fe-
re/Ferecik (veya Fire) kasabasından olan Şeyh Sinan, torunlarından
birinin Mecdî Efendi'ye naklettiğine göre, tasavvuf yoluna Ayasluğî
Ahmed Çelebi diye bir şeyhe intisap etmek suretiyle girmiş, ancak on
dört yıl hizmetinde bulunduğu halde seyru sülûkünü tamamlayama-
yınca izin alıp yanından ayrılmıştır. Bu olaydan bir müddet sonra Fe-
recik'ten hac için yola çıktığında Bursa'ya uğrayan Şeyh Sinan, bura-
da Abdüllatîf Kudsî ile tanıştı. Hasta ve son anlarını yaşamakta olan
Şeyh Kudsî onu müridliğe kabul etti ve hacca gitmekten vazgeçmesi-
ni söyledi. Biraz tereddütten sonra şeyhin talebine uyarak hacca git-
kabul edildiği için böyle söylendiği anlaşılmaktadır. Zira aynı yerde, Zeyniy-
ye'den olduğu kesin olarak bilinen Abdüllatîf Kudsî için de Halvetiyye şey-
hi denilmiştir.
284 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 112; Tâcü't-tevârîh, II, 460.
28s Zejnîje Orden, s. 166-167.
 mekten vazgeçen Sinan Efendi, dergâhta tam iki hafta samimiyetle
şeyhe hizmet etti. Hastalığı ağırlaştığı bir sırada Kudsî müridlerine Si-
nan Efendi için bir icâzetnâme yazmalarını söyledi ise de, müridler,
muhtemelen şeyhin bu talebi rahatsızlığı sırasında yapması ve Sinan
Efendi'nin de onlar nazarında henüz iki haftalık bir derviş olması se-
bebiyle yazmadılar. Ancak şeyh ısrar edip kendilerini azarlayınca yaz-
mak zorunda kaldılar. İcâzetle memleketine dönen Sinan Efendi, Ge-
libolu'ya vardığında Abdüllatîf Kudsî'nin vefat haberini aldı. Hemen
Bursa'ya geri dönmek istedi ise de Gelibolu'daki bâzı meşâyihin tav-
siyesine uyarak şeyhinin emri yerine gelsin diye memleketine gitti.
Burada bir yıl kaldıktan sonra Abdüllâtîf Kudsî'nin rûhâniyetinden is-
tifâde etmek için Bursa'ya gidip kabrini ziyâret etti. Bu sırada berâbe-
rinde getirdiği küçük oğlu vefat edince Kudsî'nin ayağı ucuna defne-
dilmiştir.286
Mecdî'nin kaydettiği Şeyh Sinan'ın Abdüllâtîf Kudsî'ye halîfe ol-
duğunu gösteren bu bilgilerin yanı sıra, Zeyniyye ricâlinden Şeyh
Mehmed b. Sa'dî de (ö. Cemâziyelevvel 1040/Aralık 1630) onun
Kudsî'den hilâfet aldığını belirtmiştir.287 Diğer yandan eş-Şekâik, Tâ-
cü't-tevârîh ve muhtemelen bunlara dayanan Atâî Zeyli'nât Sinan Fe-
revî'nin, ileride bahsi gelecek olan Kudsî'nin halîfelerinden Tâcüddin
Karamânî'nin halîfesi olduğu kaydedilmektedir.288 Bu konudaki fark-
lı kayıtlar muhtemelen Şeyh Sinan'ın Kudsî'den hilâfet alması için iki
haftalık sürenin yeterli olamayacağı düşüncesinden kaynaklanmıştır.
Ancak onun daha önce bir başka şeyhin on dört sene hizmetinde bu-
lunduğunu da göz ardı etmemek gerekir. Tasavvuf târihinde herhangi
bir şeyhe yıllarca hizmet ettikten sonra gittiği bir başka şeyhin yanın-
da çok kısa sürede sülûkünü ikmâl eden bir çok kişi bulunmaktadır.
Meselâ Zeynüddin Hâfî'nin şeyhi Nûreddin Abdurrahman Şirsî, da-
ha önce kaydedildiği gibi, bunlardan birisidir. Bununla birlikte tasav-
vuf târihinde hizmetinde bulunduğu şeyhin vefâtı üzerine yarım kalan
sülûkünü şeyhin halîfesi yanında ikmâl edenler de vardır. Dolayısıyla
. 286 Mecdî, s. 2 5 9 .
287 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4a.
288 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 244; Tâcü't-tevârîh, II, 5 3 0 ; Atâî, 80.
Sinan Efendi'nin Kudsî'nin vefatından sonra Bursa'da makamına ge-
çen Tâcüddin Karamanî'nin yanında sülûkünü tamamladığı da düşü-
nülebilir. Ayrıca Şeyh Sinan'ın her yıl gittiği Bursa'da birkaç gün ka-
larak bâzı kabirleri ziyâret ettiği ve buradaki zevâtın rûhâniyetinden
de istifâde ettiği belirtilmektedir.289
Taşköprîzade babası ve dayısından naklen, Şeyh Sinan'ın tarîkat
âdâbına riâyette çok titiz davrandığını, bu sebeple Bursa'daki dergâhı
ziyâreti sırasında burada postnişîn olan Hacı Halîfe'nin tarîkat âdabı-
na ters bir şey yapmamaları için müridlerini uyardığını kaydetmekte,
Taşköprîzâde'nin dayısı ve aynı zamanda Hacı Halîfe'nin yeğeni 290
olan Abdurrahman b. Seyyid Yûsuf'un da (Kuşçu Abdî Çelebi,
Ö.954/1547) aralarında bulunduğu bâzı küçük müridleri edebe aykırı
davranırlar diye şeyhin huzûruna çıkarmadığını belirtmektedir.291
Atâî'nin "kutbü'l-aktâb ve'l-evtâd" diye andığı292 Şeyh Sinan
Efendi, Ferecik'te kurduğu Zeyniyye tekkesinde 11 Rebîulevvel 890
(28 Mart 1485) târihinde meydana gelen vefâtına kadar irşad faaliye-
tini sürdürmüş, zengin-fakir, şehirli-köylü pek çok kesimden müridi
terbiye etmiştir. Sohbetleri ve duâlarıyla orduların muzaffer olması
için Fâtih Sultan Mehmed tarafından bir kaç kez sefere götürülmüş
olması, 293 başta pâdişâh olmak üzere devlet ricâli nezdinde iyi bir îti-
bar sâhibi olduğunu göstermektedir. Vefâtından sonra da halk arasın-
da uzun süre şöhretinin devam ettiği, kabrinin özellikle ihtiyaç sahip-
leri tarafından sıkça ziyâret edildiği belirtilmektedir.294 Buna rağmen
kurduğu tekkesi hakkında pek fazla bilgiye sahip değiliz. Mehmed b.
Sa'dî (ö. Cemâziyelevvel 1040/Aralık 1630) Bursa Vefeyâtı'nda Şeyh
Sinan'dan söz ederken "Ferecik nam kasabada Şeyh Sinan'ın Zeynî ta-
rîkine mensup meşhur bir zâviyesi vardır ve hâlen evlâdı elindedir"
289 Mecdî, s. 259.
290 İsmâil Beliğ'in kaydettiğine göre, Taşköprîzâde'nin dayısı Kuşçu Abdî Çele-
bi'nin annesi, Şeyh Hacı Halîfe'nin kızkardeşidir (Güldeste, s. 284-285).
291 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 4 4 - 2 4 5 ; ayrıca bk. Tâcü't-tevârîh, II, 5 3 0 - 5 3 1 .
292 Atâî, s. 80.
293 Mecdî, s. 259.
294 Mecdî, s. 259.
demektedir.295 Evliyâ Çelebi Ferecik'te XVII. asırda üç mescid ve iki
âdet tekkenin bulunduğunu, mescidlerden birinin Şeyh Sinan Mesci-
di adını taşıdığını kaydetmekte,296 1310 (1892-93) târihli Edirne Sal-
nâmesi'nde de Ferecik'te bulunan dört adet tekkeden birinin adının
Şeyh Sinan Tekkesi olduğu belirtilmektedir.297 Acaba Evliyâ Çele-
bi'nin haber verdiği tekkelerden biri Şeyh Sinan tarafından kurulan
tekke midir? Kaydettiği mescid adını Sinan Ferevî'den mi almaktadır?
Ya da Salnâme'de adı geçen tekke Sinan Efendi'nin faaliyet gösterdi-
ği tekke midir? Bu hususta şimdilik bir şey söylenememektedir.298
Şeyh Sinan'ın vefâtından sonra makâmına kimin geçtiği tesbit edi-
lememiştir. Ancak oğlu Ali Efendi'nin (Şeyh Ali b. Sinan, Ö.970/1562-
63), Bursa'daki dergâhta 900-919 (1494-1513) yılları arasında faali-
yet gösterdiği bilinen Safiyyüddin Halîfe'den 299 icâzet aldıktan sonra
babasının Ferecik'deki zâviyesinde posta oturduğu ve vefâtma kadar
burada irşad faaliyetini sürdürdüğü nakledilmektedir. İstanbul'da
devrin âlimlerinden zâhirî ilimleri tahsil ettikten sonra tasavvuf yolu-
na girdiği bildirilen Şeyh Ali, rûyâ tâbirindeki mahâreti ve zâhir ve bâ-
tın ilimlerindeki yetkinliğiyle tanınmıştı. Müridleri terbiye ile birlikte
halk için vaaz meclisleri de tertip etmekteydi. Halvetiyye şeyhlerin-
den Nûreddinzâde diye tanınan Mustafa Muslihiddin (ö. Zilkade
98l/Mart 1574), kendisini çekemeyen bâzı kimselerin şikâyeti üzeri-
ne yakalanıp hapsedilmesi için ferman çıkartılacağını öğrendiğinde300
295 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtt, vr. 4a.
296 Seyâhatnâme, XVIII, 78.
297 Machiel Kiel, "Ferecik", DİA, XII, 3 7 2 - 3 7 3 .
298 Ekrem Hakkı Ayverdi de Ferecik'deki tekkeleri sıralarken "Şeyh Siyah[?]
Tâcüddin Tekkesi" diye bir tekkeden söz etmiştir (Ekrem Hakkı Ayverdi,
Avrupa'da Osmanlı Mîmârî Eserleri [IV] Bulgaristan Yunanistan Arnavud-
luk, İstanbul 1982, s. 207). Siyah kelimesinin önündeki soru işâreti Ayver-
di'ye âittir. Osmanlıca yazılışında "Sinan" ile "Siyah" kelimeleri birbirine
çok yakındır. Belli ki kelimede noktalar karıştığı için tam okunamamıştır.
Kanâatime göre bunun Sinan diye okunması akla daha yakındır. O takdirde
bu tekkenin adının da Sinan Efendi'den gelmiş olabileceği bir ihtimal olarak
düşünülebilecektir.
299 İleride Safiyyüddin Halîfe'den bahsedilecektir.
300 Bu olayla ilgili bilgi için bk. Reşat Öngören, Osmanlılar'da Tasavvuf: Ana-
dolu'da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl), İstanbul 2000, s. 4 8 - 4 9 .
Şeyh Ali'nin dergâhına giderek onunla istişâre etmiş, gizlenmesinin
mi yoksa İstanbul'a gitmesinin mi daha uygun olacağını sormuştu? Ri-
vâyete göre Ali Efendi kendisine İstanbul'a gitmesinin daha doğru
olacağını belirterek, orada itibarla karşılanacağını hatta kendisine bir
zâviye tahsis edileceğini haber vermiş, dediği gibi de olmuştu. Kânû-
nî Sultan Süleyman devrinin sonlarına doğru (970/1562-63) vefât
eden Şeyh Ali'den sonra 301 makamına kimin geçtiği tesbit edileme-
miştir.302
3. Molla Fenârî (Şemsüddin Muhammed b. Hamza,
ö. Receb 834/ Mart 1431)
Osmanlı Devleti'nin ilk şeyhülislâmı olarak bilinen mutasavvıf-
âlimlerden Molla Fenârî, Muhyiddin İbnü'l-Arabî'den sonra vücud
301 Atâî, s. 80.
302 Bursalı Mehmed Tahir Bey Zeyniyye şeyhlerinden olduğunu söylediği Edir-
neli Ömer b. Hamza'nın Enîsü'l-celîs isimli edebiyat, târih ve ahlâka dâir
Arapça eseri adı geçen Şeyh Ali b. Sinan Efendi adına kaleme aldığını, an-
cak eserin yanlışlıkla İmam Suyûtf'ye nisbet edilerek neşredildiğini belirt-
mektedir (Osmanlı Müellifleri, I, 113-114). Süleymâniye Kütüphânesi'nde
(Hacı Mahmud, nr. 1995) bulunan yazma bir nüshasının başına sonradan
Ömer b. Hazma el-Üveysî şeklinde not düşülmüştür. Müellif eseri ihvan ve
dostlarının ricası üzerine yazdığını girişte belirtmekteyse de Ali b. Sinan adı-
na yazdığına dâir herhangi bir ifâdesi bulunmamaktadır. Öte yandan M. Ta-
hir Bey eserin 986'da (1578) yazıldığını belirtmekte, aynı bilgiyi muhteme-
len ondan naklen Hüseyin Vassaf da Sefine'de kaydetmektedir (I, 269). An-
cak Atâî'nin kaydına göre Şeyh Ali b. Sinan'ın vefat târihi 970/1562-63'dir
(Zeyl-i Şekdik, s. 80). Arada on beş seneden fazla bir zamanın bulunması,
eserin Ali b. Sinan adına yazılıp yazılmadığı hususunda tereddütler uyandı-
maktadır. Muhtelif kütüphanelerde bir çok matbu nüshası bulunan eserin
(Mesela bk. İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, nr. 596; Be-
yazıd Devlet Ktp., Veliyyüddin, nr. 4 0 1 0 ; Süleymâniye Ktp., Hacı Mahmud,
nr. 1792, Tırnovalı, nr. 843; Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Ktp.,
Genel, nr. 1270; 3 5 2 4 ; 3815), Bursalı'nm dediği gibi İmam Suyûtî'ye nisbet
edildiği görülüyor. Ancak bunlardan Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakülte-
si Kütüphânesi'ndeki nüshalardan 1270 numaradaki nüshanın başına sonra-
dan "Edirne'de Firecikli vaiz Ali b. Sinan Efendi'nin eseri" şeklinde not dü-
şülmüştür. Diğer bir kısmında da Osmanlı Müellilferi referans gösterilerek
Edirneli Ömer b. Hamza'nın eseri olduğuna dair notlar yazılmıştır.
bulan Ekberiyye mektebinin en önemli temsilcilerinden biri olması
yanında, değişik tarikatlardan da el almış bulunan bir şahsiyettir. Bu
tarikatlar şimdiki tesbitlerimize göre Rifâiyye,303 Ebheriyye (Evhadiy-
ye-Safeviyye/Erdebîliyye)304 ve Zeyniyye'dir. Fenârî'nin Zeyniyye'ye
intisap ettiğini görebildiğimiz kadarıyla ilk olarak, Hoca Sâdeddin
Efendi Tâcü't-tevârîh'te kaydetmiş, ancak şeyhinin adını zikretme-
miştir.305 Bursa Vefeyâtı ile daha sonraki kaynaklardan Osmanlı Mü-
ellifleri ve Sefîne-i Evliyâ'da ise onun Abdüllatîf Kudsî'ye mürid oldu-
ğu belirtilmiştir.306 Çağdaş müelliflerden A. Zeki Velidî Togan ve İ.
Hakkı Uzunçarşılı da Kudsî'ye intisap ettiğini belirtmektedirler.307
Öte yandan Taşköprîzâde eserinde Abdüllatîf Kudsî'nin Anadolu'ya
gelişi üzerine onu medih sadedinde Fenârî'nin söylediği "Kadimte bi-
lâde'r-Rûmi yâ hayra kadimin=Ey Anadolu'ya gelenlerin en hayırlı-
sı" diye başlayan dokuz beyitlik Arapça şiirini, Kudsî'nin de ona "Elâ
yâ imâme'l-asri yâ hayra kâimin=Ey zamanımızın önderi..." şeklinde
başlayan on beyitlik cevâbını kaydetmiş, ancak Fenârî'nin intisabın-
dan söz etmemiştir.308 Ismâil Beliğ de Fenârî'nin Kudsî için söylediği
şiiri "Abdüllatîf Kudsî hazretlerine muhib ve dildâde olup..." şeklinde
bir ifâdeyle Kudsî'ye muhabbetinin bir semeresi olarak değerlendir-
miştir.309 Ancak Beliğ'in XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde (1722) kale-
me aldığı Güldeste'deki "muhib" kelimesini "mürid" anlamında kul-
303 bk. Kemâl b. Ahmed Ahlatî, Münevvirü'l-ezkâr fî zikri silsile-i meşâyîh, Üs-
küdar Selim Ağa Ktp., Kemankeş, nr. 253, vr. 17a.
304 Molla Fenârî Ebheriyye tarikatından üç ayrı silsile ile icazet almıştır. Silsile-
lerden biri Safeviyye (Erdebiliyye) tarikatı üzerinden, diğer ikisi de Evhadiy-
ye tarikatı üzerinden Ebheriyye'ye ulaşmaktadır (bk Harîrîzâde, Tibyân, I,
32b, 172b; II, 221b). Bu silsileler ve Molla Fenârî'nin intisap ettiği diğer ta-
rikatlarla ilgili geniş bilgi için bk. (Reşat Öngören, "Osmanlı Devleti'nin İlk
Şeyhülislâmı Molla Fenârî'nin Tasavvufî Yönü", Türkler, Yeni Türkiye Yayın-
ları, Ankara 2 0 0 2 , XI, 114-119).
305 Tâcü't-tevârîh, II, 4 1 3 .
306 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3a; Osmanlı Müellifleri, I, 3 9 0 ; Vassâf,
Sefîne, I, 267.
307 A. Zeki Velidî Togan, Umumî Türk Târihine Giriş, İstanbul 1981, s. 377-
378; Uzunçarşılı, Osmanlı Târihi, I, 533.
308 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 26-27.
309 Güldeste, s. 2 4 2 .
lanmış olabileceğini de düşünmek gerekir. Nitekim XVI. yüzyılın
ikinci yarısında Mehmed Mecdî Efendi (Ö.1591) tarafından yapılan
eş-Şekâiku'n-nu'mâniyye tercümesi ile XVII. yüzyılın ilk yarısında
Mehmed b. Sa'dî (ö. Cemâziyelevvel 1040/Aralık 1630) tarafından
kaleme alınan Türkçe Bursa Vefeyâtı'nda "muhib" kelimesinin "mü-
rid" anlamında kullanıldığı görülmektedir.310 Eğer Fenârî Abdüllatîf
Kudsî'ye mürid olmuş ise, muhtemelen bu, Sehâvî tarafından kayde-
dilen ilk Anadolu seyâhati sırasında gerçekleşmiştir. Bursa Vefeyâtı,
Yâdigâr-ı Şemsî ve Sefîne'deki Kudsî ile Bursa'ya yerleştiğinde (ikinci
seyahat) buluştuğuna dâir kayıtların,311 o târihte Fenârî hayatta olma-
dığı için yanlışlığı ortadadır. İlk seyahat sırasında Kudsî ile Sultan II.
Murad'ın görüşmek için yanına kadar gitmiş olması, 312 şeyhin Os-
manlı topraklarına girdiğini hatta başkent Edirne'de bir müddet kal-
dığını göstermekte,313 bu arada sohbetlerine katılan önemli kişiler 314
arasında Osmanlı ileri gelenlerinin de bulunduğu anlaşılmaktadır.
Dolayısıyla Molla Fenârî Kudsî'ye bu seyâhati sırasında intisap etmiş
olabilir. Bunun yanı sıra çağdaş araştırmacılardan Hüseyin Hüsâmed-
din (Yasar) kaynak belirtmeksizin Molla Fenârî'nin 821'de büyük oğ-
lu Muhyiddin Muhammed Şah Çelebi ile birlikte çıktığı hac yolculu-
ğunda Mısır'a giderek Horasan'dan Zeynüddin Hâfî'nin gelmesini
beklediğini,315 822'de Hâfî ile birlikte Kudüs'ten hacca gidip tekrar
Kudüs'e döndüklerini kaydetmektedir.316 Görebildiğimiz kaynaklar-
310 bk. Mecdî, s. 2 5 9 ; Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4b. Mecdî Efendi
tercümesinde "muhib" kelimesi çoğul hâliyle "ahibbâ" şeklinde kullanılmış-
tır.
311 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3a; Yâdigâr-ı Şemsî, s. 3 6 6 ; Vassâf, Se-
fîne, I, 265.
312 Sehâvî, IV, 327.
313 Abdüllatîf Kudsî'nin Edirne'de "debbağlar imamı" diye tanınan Şeyh Mus-
lihuddin hakkında "O hakîkat denizlerinden bir denizdi. Devamlı tefekkür
ve istiğrak hâlinde bulunurdu" şeklindeki hüsn-i şehâdeti de (Taşköprîzâde,
eş-Şekâik, s. 112; Tâcü't-tevârîh, II, 4 6 0 ) adı geçen şehirde bu şeyhle görüş-
tüğünü, dolayısıyla Edirne'de kaldığını göstermektedir.
314 Sehâvî, IV, 3 2 7 .
315 Hüseyin Hüsâmeddin, "Molla Fenârî", Türk Târih Encümeni Mecmûası
ÇTTEM), XCV (1926), s. 383.
316 Hüseyin Hüsâmeddin, "Molla Fenârî", TTEM, XCVI (1928), s. 148.
da Fenârî'nin 822 senesinde hacca gittiği, 317 Medîne'de bulunduğu
sırada orada vefat eden Nakşibendiyye şeyhi Muhammed Pârsâ'nm
cenâze namazına katıldığı,318 hac dönüşü Kudüs'e, oradan da Mısır
sultânının dâveti üzerine Kâhire'ye giderek sultanla ve ileri gelen
âlimlerle görüştüğü belirtilmiş,319 yine bu târihte Zeynüddin Hâfî'nin
o bölgede olduğu, Mısır'da hazırlatıp getirdiği beyaz taşı Pârsâ'nın
kabri başına diktirdiği tesbit edilmiştir.320 Ancak bu kaynaklarda Fe-
nârî'nin Zeynüddin Hâfî ile görüşüp görüşmediği husûsuna temas
edilmemiştir. Kenâatimize göre Fenârî'nin bu sırada Zeynüddin Hâfî
ile buluşmuş olması kuvvetle muhtemeldir. Ancak sırf görüşmüş ol-
malarından yola çıkarak ona mürid olduğu söylenemez. Nitekim Hü-
seyin Hüsâmeddin de herhangi bir intisaptan söz etmemiştir.
Şeyhülislâlık makamına kadar yükselmiş bir âlim olan Molla Fe-
nârî'nin el aldığı tarîkatlar arasında Zeyniyye'nin de bulunması, bu
tarîkatın Anadolu'da halkla birlikte devlet ricâli ve ilmiye mensupları
arasında yayılmasına önemli katkılar sağlamış olmalıdır. Tarîkat şeyh-
leri gibi başına tâc giydiği belirtilen Fenârî'nin 321 mürid yetiştirmek-
le meşgul olup olmadığı bilinmemektedir.
Velûd bir yazar olan Molla Fenârî'nin tasavvuf kelâm, mantık,
tefsir, fıkıh, usûl-i fıkıh, Arap dili ve edebiyâtı gibi konularda pek
çok eser kaleme aldığı görülmektedir. Bursalı Mehmed Tâhir eserle-
rinin adedinin yüzü geçtiğini belirtir. 322 Sadreddin Konevî'nin vü-
cûd, vücud mertebeleri vb. konuları ele aldığı Miftâhu'l-gayb isimli
Arapça eserine Misbâhu'l-üns adıyla yine Arapça olarak bir şerh yaz-
317 İbn Hacer el-Askalânî, İnbâü'l-gumr bi-enbâi'l-umr, Beyrut 1986, VII, 3 7 8 ;
Tâcü't-tevârîh, II, 4 1 1 ; Güldeste, s. 240.
318 Nevâî, Nesâyim, 2 4 6 - 2 4 7 ; Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 4 3 3 ; Reşehât Tercü-
mesi, s. 91-92.
319 İbn Hacer, İnbâü'l-gumr, VII, 378; ayrıca bk. Tâcü't-tevârîh, II, 4 1 1 ; Gül-
deste, s. 240.
320 Nevâî, Nesâyim, 2 4 6 - 2 4 7 ; Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 4 3 3 ; Reşehât Tercü-
mesi, s. 91-92.
321 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 25.
322 Osmanlı Müellifleri, I, 390.
323 Bu eserin ilmî neşri Konevî'nin metniyle birlikte Muhammed Hâcevî tara-
fından gerçekleştirilmiştir (İran 1416 h.)
mış, 323 burada tasavvufî anlayışla kelâmî görüşleri birbirine yaklaş-
tırmaya çalışmıştır. Fâtiha sûresinin tefsîri sadedinde kaleme aldığı
Aynü'l-a'yân isimli eserinde de 3 2 4 muhtelif mes'eleleri anlatırken ta-
savvufla kelâmı mezcettiği görülmektedir. Yine Arapça olarak kale-
me aldığı bir risâlesinde de 325 tasavvuf ehlini ve uyguladıkları âdab
ve erkânı savunmuştur. Giriş kısmında risâleyi yazmasının sebebini
şöyle açıklamaktadır: "Bâzı kimseler tasavvuf ehlinin yaptıklarını
bid'at, tavırlarını gösteriş ve aldatma, sözlerini de yalandan ibâret
zannetmektedirler. Oysa ben biliyorum ki onlar Peygamber'den mî-
ras olarak aldıklarını uyguluyor, Kitap ve Sünnet'in gösterdiği sağ-
lam ve emin bir yolda yürüyorlar." 326 Vefâtına "Cennetü'l-firdevs"
terkibinin târih düşürüldüğü (834) Fenârî'nin kabri Bursa'da kendi
yaptırdığı câmînin hazîresindedir.327
4. Mevlâ Musannifek (Alâeddin Ali b. Muhammed,
ö. 875/1470-71)
Zeyniyye'nin Anadolu'ya yayılmasında Alâeddin Ali b. Muham-
med eş-Şahrûdî el-Bistâmî'nin de önemli katkıları olduğu anlaşılmak-
tadır. Çok genç yaşta eser te'lîfiyle meşgul olduğu için "Musannifek"
lâkabıyla anılan Şeyh Alâeddin Ali, Horasan'ın Bistam şehrinin Şah-
rud köyünden olup nesli Fahreddin Râzî'ye dayanır. İlim tahsilini do-
kuz yaşında gittiği Herat şehrinde tamamlamıştır. Zeyniyye tarîkatı
şeyhlerinden olduğu ve irşad icâzetini Zeynüddin Hâfî'nin bir halîfe-
324 Arapça olan bu eser Hicrî 1325 senesinde İstanbul'da neşredilmiştir.
325 Sûfiyyenin Libas ve Etvâr ve Meslekine Dâir îtirâzâta Reddiye, Süleymâniye
Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 71, vr. (lb-18b). Eserin giriş kısmında müellif adı-
nı Muhammed b. Hamza şeklinde kaydetmiş ve neslinin Şihâbüddin Sühre-
verdî'den geldiğini belirtmiştir (vr. 2a).
326 Molla Fenârî eserin sonunda konuyla ilgili kaynakları zikretmiştir. Bunlar
arasında Zeynüddin Hâfî'nin de bir risâlesi (adı zikredilmemiş) bulunmak-
tadır. Fenârî'nin tasavvufî mâhiyette kaleme aldığı diğer eserleri için bk.
Mustafa Aşkar, Molla Fenârî ve Vahdet-i Vücûd Anlayışı, Ankara 1993, s.
93-96.
327 Güldeste, s. 2 4 1 ; Osmanlı Müellilferi, I, 390.
sinden aldığı belirtilmekle birlikte, 328 şeyhinin adı kaydedilmemiştir.
Bununla birlikte onun 848'de (1444), Herat'tan Anadolu'ya geldiği
bilinmektedir.329 Herat şehrine ise ilim tahsili için gittiği çocukluk ve
gençlik döneminden sonra ikinci olarak, Hoca Sâdeddin'in kaydına
göre 838'de, 330 Taşköprîzâde'ye göre ise 839'da (1435-36) 3 3 1 gitmiş
ve eserlerinden bir kısmını burada telif etmiştir. Buna göre Herat'a
Zeynüddin Hâfî'nin vefat ettiği sene ya da vefâtından bir sene sonra
gittiği ve burada en az on sene kaldığı anlaşılmaktadır. O târihlerde
mezkûr şehirde faaliyet gösteren Zeynüddin Hâfî'nin iki önemli halî-
fesi vardır: Muhammed Tebâdegânî ve Sadreddin Revvâsî.332 Eğer
Musannifek Anadolu'ya gelmeden önce Zeyniyye tarikatına girmiş
ise, muhtemelen, ilmiye mensuplarının da büyük rağbet gösterdiği bu
iki zâttan birine intisap ederek sülûkünü tamamlamıştır. Eğer He-
rat'ta tarikata girmedi ise o takdirde 848'de (1444) Anadolu'ya geldi-
ğinde, Zeynüddin Hâfî'nin buradaki halîfelerinden Abdüllatîf Kudsî
ile karşılaşarak intisap etmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Zîra Mu-
sannifek'in hangi târihlerde olduğu lcaydedilmemekle birlikte Kon-
ya'da müderrislik yaptığı belirtilmektedir.333 Abdüllatîf Kudsî'nin de
bu şehirde bir müddet faaliyet gösterdiği yukarıda kaydedilmişti.
Musannifek'in sûfî abâsı ve tâcı giydiği ve irşad için icâzetli oldu-
ğu açıkça belirtilmekle birlikte 334 tasavvufî faaliyetlerini nerelerde
sürdürdüğü, kendisinden sonra halîfe bırakıp bırakmadığı kaydedil-
memiştir. Fıkıh, tasavvuf, kelâm, mantık, tefsir, hadis, gramer gibi sa-
halarda Arapça ve Farsça pek çok önemli eser kaleme almış olan Mu-
sannifek, Fâtih Sultan Mehmed ve sadrâzamı Mahmud Paşa tarafın-
dan da takdir edilen mutasavvıf-âlimlerdendi. Vezirler için bir kısım
nasîhatları ihtiva eden Farsça Tuhfetü'l-Mahmûdiyye'yi Mahmud Pa-
şa için kaleme almış, yine Farsça olan tefsîrini de (el-Muhammediyye
328 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 163-164, 166; Tâcü't-tevârîh, II, 4 9 1 - 4 9 2 , 494.
329 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 164; Tâcü't-tevârîh, II, 4 9 3 .
330 Tâcü't-tevârîh, II, 4 9 3 .
331 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 164.
332 bk. "Tarikatın Horasan'da Yayılışı" bölümü.
333 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 165; Tâcü't-tevârîh, II, 4 9 4 .
334 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 166; Tâcü't-tevârîh, II, 4 9 4 .
fî tefsîri'l-Kur'an) Fâtih'in talebi üzerine te'lîf etmiştir.335 Tasavvufî
mâhiyette olan Arapça Hallü'r-rumûz ve keşfü'l-künûz isimli eseri
ise 336 Osmanlı klasik döneminde tasavvufla kelâmın mezcedildiğini
gösteren önemli eserlerden biridir. Burada "âriflerin önderi, şeyhi-
miz, tâliplerin mürşidi, şeriat bayrağını yücelten" gibi vasıflarla andı-
ğı Zeynüddin Hâfî'nin Risâle-i Kudsiyye isimli eserinden de alıntı
yapmıştır (22a). Musannifek'in tasavvufî mâhiyette olan bir diğer ese-
ri ise Mesnevî'nin bâzı kısımlarına yazdığı Farsça şerhtir.337 Hicrî 803
senesinde doğan Musannifek 875 senesinde İstanbul'da vefat etmiş ve
Eyüp'te Ebû Eyyûb el-Ensârî'nin kabri civârına defnedilmiştir.338
5. Tâcüddin İbrâhim Karamânî ve Bursa Zeyniyye Hânkâhı
Abdüllatîf Kudsî'den sonra Bursa'da makamına oturan halîfesi
Tâcüddin İbrâhim Karamânî'dir (ö. Safer 872/Eylül 1467). Aslen Ma-
navgatlı olan Tâcüddin İbrâhim, Yahşî Fakih diye bilinen bir zâtın oğ-
ludur. Eğirdir'de Pîrî Halîfe Hamîdî'nin (Pîr Muhammed Hûyî) ya-
nında zâhir ilimleri tahsil etmekte iken, Abdüllatîf Kudsî'nin Kon-
ya'ya geldiğini duyup hocasıyla birlikte ziyâretine gitmişler ve birlik-
te zikir almışlardır. Hoca ve talebe bir müddet Kudsî'nin hizmetinde
bulunduktan sonra Eğirdir'e dönmek istediklerinde, şeyh Pîrî Halî-
fe'ye "Molla Tâcüddin'i bize bırakınız" diyerek onu yanına almıştır.
Bir müddet Konya'da kaldıktan sonra Kudsî ile birlikte Bursa'ya gi-
den Tâcüddin İbrâhim, burada seyru sülûkünü ikmâl etmiş ve Kud-
sî'nin 1452'de vefâtı üzerine makamına oturmuştur.339
Kaydedildiğine göre Abdüllatîf Kudsî'nin vefâtından sonra Tâ-
cüddin İbrâhim müridleriyle birlikte şeyhin kabri yanında uzun müd-
335 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 164-165; Tâcü't-tevârîh, II, 493-494.
336 866'da (1462) Edirne'de kaleme alınan bu eserin bir nüshası için bk. İstan-
bul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin, nr. 5 1 3 , vr. lb-213b.
337 Eserin Süleymâniye Kütüphânesi'nde (Nâfiz Paşa, nr. 604'de vr. lb-119a)
bulunan bir nüshası muhtemelen müellif hattıdır.
338 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 163, 165; Tâcü't-tevârîh, II, 492, 494.
339 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 5 - 5 5 6 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 113; Tâ-
cü't-tevârîh, II, 4 6 0 - 4 6 1 ; Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3a; Baldırzâ-
de, Vefeyâtnâme, vr. 73a-74a; Güldeste, 97-98; Yâdigâr-ı Şemsî, s. 367.
det evrâd u ezkâra devam etmiştir.340 Bunun üzerine Kudsî'yi çok es-
kiden tanıyıp seven îranlı tüccarlardan Hoca Bahşâyiş kabrin etrafın-
daki arsayı satın alarak dervişler için zâviye, mescid ve abdesthâne
yaptırdı.341 Daha sonra buraya bâzı hayır sahipleri, gelirleriyle derviş-
lerin ihtiyaçları karşılanmak üzere bir kısım dükkan, ev ve değirmen
vakfetmiş,342 Fâtih Sultan Mehmed tarafından da Yıldırım Câmii'ne
giden sudan bir parmak bu külliyeye verilmesi emredilmiştir.343 Tek-
kenin yanındaki suyun vaktiyle bizzat Abdüllatîf Kudsî tarafından bu-
lunduğu söylenir. Şeyh Ahmed Gazzî bu suda zemzem lezzeti olduğu-
nu belirtmektedir.344 Mehmed b. Sa'dî'nin açıklamalarından, burada
zâviye ve mescid olarak iki ayrı bina değil, her iki ihtiyaca da cevap
verecek şekilde tek bir bina yaptırıldığı anlaşılmaktadır.345 Güldeste
ve Yâdigâr müelliflerinin mescidden söz etmeksizin, sâdece zâviye
yaptırıldığım belirtmiş olmaları da bunu te'yid etmektedir.346 Ayrıca
buraya Şeyh Tâcüddin'in izni ile Bursalı Hoca Ramazan tarafından
bir mescid yaptırılarak kubbesi kurşunla kaplatılmış, daha sonra bu
mescid Kazasker Muallimzâde Ahmed Efendi tarafından Bursa kadısı
olduğu sırada câmiye çevrilerek Muallimzâde Câmii adım almıştır.347
Bunların yanı sıra kaynaklarda belirtildiğine göre Tâcüddin Karamâ-
nî'nin bir ara Uludağ'a çıkarak inzivâya çekildiği mahale, Kastamonu-
340 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3b.
341 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 6 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 114; Tâcü't-te-
vârîh, II, 4 6 1 ; Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3b.
342 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3b.
343 Kara, Bursa'da Tarikatlar ve Tekkeler, I, 108.
344 Kara, Bursa'da Tarikatlar ve Tekkeler, I, 108.
345 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3b.
346 Güldeste, 98; Yâdigâr-ı Şemsî, s. 3 6 7 . Atâî'nin kaydından Bursa'daki dergâ-
hın Abdüllatîf Kudsî tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktaysa da (s. 63), yuka-
rıdaki bilgiler bunun böyle olmadığını göstermektedir. Bununla birlikte
Atâî'nin kaydını, Bursa'da ilk olarak Zeyniyye âit bir zâviye Abdüllatîf Kud-
sî tarafından kurulmuştur şeklinde anlamak da mümkündür.
347 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3b; ayrıca bk. Baldırzâde, Vefeyâtnâ-
me, vr. 74b; Güldeste, 9 8 ; Yâdigâr-ı Şemsî, s. 367. Kazasker Muallimzâde
Ahmed Efendi'nin babası Muallimzâde Şeyh Muslihuddin Mustafa, yukarı-
da zikredilen Zeyniyye Dergâhı'nda posta oturmuş olan şeyhlerdendir. İle-
ride kendisinden bahsedilecektir.
lu Hoca Rüstem tarafından derviş hücreleri yaptırılmıştır.348 "Sûfîler
yaylağı" diye meşhur olan bu mahalde bir de hamamın bulunduğu,
çevresinde daha sonra bir çok bina yaptırıldığı belirtilmektedir.349
Baldırzâde'nin Vefeyâtnâme'si ile Güldeste ve Yâdigâr"daki kayıtlar-
dan Hoca Rüstem'in derviş hücrelerini Bursa'da Zeyniyye hankâhı
yanında yaptırdığı anlaşılmaktaysa da, 350 önceki kaynakların verdiği
bilgiler daha doğru olmalıdır.
t Zeyniyye adına bu şekilde binâların yaptırılmış olması, tarikatın
Bursa'da geniş bir taraftar bulduğunu gösteriyor. Dergâhta görevli
Çanakçı Dede'nin "Bir gecede halvetteki dervişlere 110 çanak yemek
dağıttım" şeklindeki sözü de 351 Zeyniyye'ye gösterilen rağbetin bir
ifâdesidir. Tâcüddin İbrâhim'e mürîd olduğu anlaşılan Veliyyüddinzâ-
de Ahmed Paşa'nın 352 Rumeli'de bir harp sırasında komuta ettiği as-
kerlerin mağlup olacağından korkunca şeyhinin rûhâniyetinden yar-
dım istemiş olması, 353 Tâcüddin Efendi'nin etkisini ve mânevî nüfû-
zunu göstermesi bakımından önemlidir.) Ayrıca Veliyyüddinzâde'nin
yazdığı bir şiir de, şeyhin paşa üzerindeki tesirini gösteren önemli bir
belge niteliğindedir:
Emîn-i mahzen-i esrâr Şeyh Tâcüddin
Bahâr-ı ravza-i envâr Şeyh Tâcüddin
Dili hazâin-i hikmet kilidine miftah
348 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 6 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 114; Tâcü't-te-
vârîh, II, 4 6 1 . Muhtemelen Şeyh Tâcüddin'in müridlerinden olan Bostancı
Dede'den naklen kaydedildiğine göre, Tâcüddin Efendi bir ara gizlice Ulu-
dağ'a çıkarak ıssız bir yerde inzivâya çekilmiş, dervişler kendisini günlerce
aradıktan sonra bulabilmişlerdi. Daha sonra bu mahal Zeyniyye mensupları
tarafından bir ziyâretgâh hâline getirilmiş ve Hoca Rüstem tarafından bura-
ya derviş hücreleri yaptırılmıştır (bk. kaydedilen yerlerde).
349 Tâcü't-tevârîh, II, 461.
350 Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 74a; Güldeste, 98; Yâdigâr-ı Şemsî, s. 367.
351 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 6 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 114; Tâcü't-te-
vârîh, II, 4 6 1 ; Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3b.
352 Ahmed Paşa'nın, ileride kaydedileceği gibi, Tâcüddin Efendi'den sonra da
Şeyh Vefâ'ya intisap ettiği anlaşılmaktadır.
353 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4a.
 Emîn-i Ahmed-i Muhtâr Şeyh Tâcüddin
Cemâli gülşen-i cennetten ide müstağni
Kime ki arz ide dîdâr Şeyh Tâcüddin
Harîni-i Kâbe-i dilde sorulsa mürşid-i Hak
Çağıra her der ü divar Şeyh Tâcüddin
Pür oldu Gülşen-i Ravz'a nevâ-yı Mantık-ı Tayr
Çün oldu bu deme Attar, Şeyh Tâcüddin
Nesîm-i lutf-i deminden zülâli feyzi ile
Cihânı eyledi gül-zâr Şeyh Tâcüddin
Dem-i Mesih ki hulk-i Muhammedi'den olur
Tabîb-i her dil-i bîmâr Şeyh Tâcüddin
Fenâ vü fakr harîminde oldu Merve haki
Safây-ı Kâbe-i esrâr Şeyh Tâcüddin
Ya bahr-i rahmet-i Hakdır ki lutf-i mevcile ider
Nisâr-ı gevher-i şeh-vâr Şeyh Tâcüddin
Ya âlem-i dil ü cân yapmağ içun olmuşdur
Binâ-yı âleme mîmar Şeyh Tâcüddin
Uyandı subh-i ezelde ki hâb-ı gafletten
Bu halkı eyleye bîdâr Şeyh Tâcüddin
Mürid olursan ona ol ki irâdetin itti
Medâr-ı kubbe-i devvâr Şeyh Tâcüddin
Kabul-i nâfesin açsa nesîm-i hulk ile ider
Cihân-ı nâfe-i Tatar Şeyh Tâcüddin
Belâ vü derde giriftardur dil-i bîmâr
Demidürür ki ide timar Şeyh Tâcüddin
Hucûm-i leşker-i gamdan halâs olur Ahmed
Olur ise ona gam-har Şeyh Tâcüddin.354
Yâdigâr müellifi Mehmed Şemsüddin Bursa'daki dergâhta ilk
postnigîn olarak Abdüllatîf Kudsî'yi göstermişse de, 355 dergâhın Kud-
sî'nin vefâtından sonra yaptırılmış olması bunun yanlışlığını ortaya
koymaktadır. Ayrıca Bursa Vefeyâtı'nâa dergâhta ilk posta oturanın
354 Ahmet Paşa Dîvânı (nşr. Ali Nihat Tarlan), Ankara 1992, s. 41-42.
355 Yâdigâr-ı Şemsî, s. 365.
Tâcüddin İbrâhim olduğu açıkça belirtilmiştir.356 Safer 872 târihinde
meydana gelen ve'fâtına kadar Hicrî takvim hesâbıyla 16 sene irşad fa-
aliyetinde bulunan Tâcüddin İbrâhim'in kabri Abdüllatîf Kudsî'nin
yanındadır.357 Yukarıda adı geçen Veliyyüddinzâde Ahmed Paşa tara-
fından kabri üzerine türbe yaptırılmıştır.358
Anadolu'nun yanı sıra Arap ve Acem'den de pek çok mürîde sa-
hip olduğu kaydedilen Şeyh Tâcüddin'in 359 yetiştirdikleri arasında
Süleyman Halîfe, Boyabatlı Şeyh Kemâl, Mevlâ Ayas ve kendisinden
sonra makamına oturan Hacı Halîfe gibi zâtlar bulunmaktadır. Hak-
kında yeterli bilgi elde edemediğimiz Süleyman Halîfe Taşköprîzâ-
de'nin belirttiğine göre, İstanbul'da Zeyrek Câmii yakınına yerleşerek
inzivâ hayâtını tercih etmiş, şeyhi Tâcüddin İbrâhim'den icâzet aldığı
halde irşadla meşgul olmamıştır.360 Ayvansarâyî onun inzivâya çekil-
diği mescidin kiliseden çevrildiğini belirtmekte ve adını "Şeyh Süley-
man Mescidi" şeklinde kaydetmektedir. Ayvansarâyî ayrıca şeyhin
kabrinin de orada olduğunu belirtmiştir.361 Zâhir ilimlerine de vâkıf
olan Süleyman Halîfe'nin evlenmeyip mücerred bir hayat sürdüğü
nakledilmektedir. Kendisine neden mürid yetiştirmediği sorulduğun-
da, "Şeyhim bana, eğer bir tâlib senden irşad edilmeyi ister, sen de
onun irşâdının başkası eliyle olamayacağını anlarsan o zaman mürid-
liğe kabul et, diye nasîhat etmişti. Şimdiye kadar böyle birisine rastla-
madım" diye cevap vermiştir.362 H. J. Kissling, eş-Şekâik'te onun
356 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3b; ayrıca bk. Şemseddin Sâmî, Kâmû-
sü'l-a'lâm, III, 1607.
357 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 6 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 114; Tâcü't-te-
vârîh, II, 4 6 1 ; Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3b; Güldeste, 98; Yâdi-
gâr-ı Şemsî, s. 367.
3ÎS Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4a. Yukarıda sözü edilen Rumeli'deki
savaş sırasında Şeyh Tâcüddin'in mânevî yardımıyla galip geldiğine inana-
rak sefer sonrası şeyhin kabrinin üstüne türbe yaptırmıştır (bk. kaydedilen
yerde).
359 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3b.
360 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 249.
361 Hâfız Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü'l-cevâmi', İstanbul 1 2 8 1 , 1 , 131.
362 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 249.
Şeyh Sinan Halîfe diye bir halîfesinden bahsedildiğini363 belirterek,
Süleyman Halîfe'nin irşad faaliyetinde bulunduğunu, yukarıdaki söz-
lerinin ise küskünlükten kaynaklanan bir mübâlağa olabileceğini ileri
sürmüşse de, 364 Sinan Halîfe'nin şeyhi olduğu belirtilen Süleyman
Halîfe'nin, söz konusu olan Zeyniyye şeyhi Süleyman Halîfe olduğu
belli değildir.
Tâcüddin Karamânî'nin bir diğer halîfesi Şeyh Kemâl Boyabatlı-
dır. Hayâtı ve faaliyetleri hakkında kaynaklarda bilgi bulunamamıştır.
Taşköprîzâde, ulemâdan "İbnü'ş-şeyh" diye bilinen oğlu Mevlâ Ab-
dullah vesilesiyle onun adını zikretmekte ve Şeyh Tâcüddin'in halîfe-
lerinden biri olduğunu haber vermektedir.365 Oğlunun da müderris-
likten emekli olduktan sonra tarîkat şeyhlerinin sohbetlerine katıldı-
ğını belirtmişse de intisâbından ve tarikatından söz etmemiştir.366
Tâcüddin Karamanî'nin bir başka halîfesi Bursalı Mevlâ Ayas
(Ö.861/1457) Fâtih Sultan Mehmed'in küçüklüğünde hocalığını ya-
pan önemli âlimlerdendir.367 Aynı zamanda hattat olduğu da belirtil-
mektedir.368 Şeyh Tâcüddin'den irşad için icâzet aldıktan sonra Bur-
sa'da zamânmı ilim ve ibâdetle geçirdiği, özellikle mütâlaa ettiği ki-
tapların kenarına notlar düşerek bir kısım hâşiyeler vücûda getirdiği
kaydediliyor.369 Zeyniyye meşâyihi nezdinde "zamânın kutbu" olarak
kabul edildiği anlaşılmaktadır.370 Yavuz Sultan Selim devri ricâlinden
363 bk. Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 542.
364 Kissling, Zejnîje Orden, s. 170.
365 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 514.
366 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 515.
367 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 169; Tâcü't-tevârîh, II, 4 9 5 .
368 Müstakimzâde Süleyman Sa'deddin, Tuhfe-i Hattâtîn, İstanbul 1928, s.
133-134.
369 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 169; Tâcü't-tevârîh, II, 495-496.
370 eş-Şekâik'in iki ayrı yerinde (s. 170, 3 4 7 - 4 4 8 ) ve Tâcü't-tevârîh'te kaydedil-
diğine göre (II, 4 9 6 ) ileride bahsi gelecek olan Zeyniyye meşâyihinden Âşık-
paşazâde, beraberinde hacca götürdüğü müridlerinden Seyyid Velâyet'e,
Arafat'ta imamın sağında bulunan kişinin zamanın kutbu olduğunu söylemiş
ve "Bak bakalım o zâtın kim olduğunu tanıyabilecek misin?" demiştir. Sey-
yid Velâyet dikkatlice baktığında imamın sağında duran kişinin, o sene hac-
ca gitmeyip Bursa'da kalmış olan Mevlâ Ayas olduğunu farketmiş.
"Bursa İmamı" diye bilinen Şeyh Muslihuddin Efendi'nin (ö. ?) seyru
sülûkünü Mevlâ Ayaş'ın yanında tamamladığı belirtildiğine göre, 371
mürid yetiştirmekle de meşgul olduğu anlaşılmaktadır. Ancak onun
vâsıtasıyla Zeyniyye'de ayrı bir silsilenin meydana gelip gelmediği tes-
bit edilememiştir. Müstakimzâde vefâtınm "kurretü'l-ayn" terkibinin
delâlet ettiği 861 (1457) senesinde Bursa'da meydana geldiğini kay-
detmektedir.372
a. Hacı Halîfe (Abdullah Kastamonî, ö. Cemâziyelâhir
894/Mayıs 1489)
Hacı Halîfe diye bilinen Kastamonulu Şeyh Abdullah, Tâcüddin
İbrâhim'den sonra Bursa Zeyniyye Dergâhı'nda makâmına oturmuş
olan önemli halîfesidir.373 Şeyhin ismi ve lâkabı hakkında kaynaklar-
da bir ihtilaf bulunmamakla birlikte, Lâmiî Çelebi'nin adım "Abdul-
lah b. Hacı" şeklinde,374 İsmâil Beliğ'in ise "Hacı Halîfe b. Vefâ" şek-
linde kaydetmiş olması, 375 babasının ismi husûsunda ittifak olmadığı-
nı göstermektedir. Önce zâhir ilimlerini tahsil eden Hacı Halîfe, da-
ha sonra Şeyh Tâcüddin'e intisap etmek sûretiyle tasavvuf yoluna gir-
miş ve sülûkünü tamamlayarak icâzet almıştır.376 Kaynaklarda alçak
gönüllü, cömert, ilimle mârifeti şahsında birleştirmiş bir şahsiyet şek-
linde takdim edilen şeyhin, rûyâ tâbirinde mâhir olduğu özellikle be-
lirtilir. Bir kısım önemli meselelerde ilmiyye mensuplarının sık sık
kendisine danışmaları, ayrıca ilm-i zâhirde de üstünlüğünü göster-
mektedir. Kendisiyle ilmî istişârelerde bulunanlar arasında, zamanın
Bursa kadısı meşhur sahn müderrislerinden Kadızâde de [Mevlâ
Kasım] vardır.377 Târihçi Hammer onu "hakîm mutasavvıf" vasfıyla
371 bk. Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 4 2 9 .
372 Müstakimzâde, Tuhfe-i Hattâtîn, s. 134.
373 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 6 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 4 0 - 2 4 1 ; Tâ-
cü't-tevârîh, II, 5 2 9 - 5 3 0 ; Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4a; Baldırzâ-
de, Vefeyâtnâme, vr. 77a; Güldeste, s. 99; Harîrîzâde, Tibyân, II, 107a; Yâ-
digâr-ı Şemsî, s. 3 6 8 ; Vassâf, Sefîne, I, 266.
374 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 556.
375 Güldeste, s. 99.
376 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 4 0 - 2 4 1 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 2 9 - 5 3 0 ; Güldeste,
s. 99; Yâdigâr-ı Şemsî, s. 368.
377 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 6 , 5 5 8 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 4 1 - 2 4 3 ;
Tâcü't-tevârîh, II, 530.
anmış ve irâde-i ilâhiyye ve cebir ile ilgili bir risâle kaleme aldığını be-
lirtmiştir.378 -Küçüklüğünde babasıyla birlikte Hacı Halîfe'yi ziyâret
edip elini öptüğünü belirten Lâmiî Çelebi, onun sözlerini bir dervişi-
nin derlediğini bildirmekteyse de, 379 bu derlemenin günümüze ulaşıp
ulaşmadığı bilinmemektedir.
eş-Şekâik müellifi Taşköprîzâde'nin "Şöhreti ufukları tutan şeyh"
diye tanıttığı Hacı Halîfe 380 ile birlikte Bursa'daki Zeyniyye hânkâhı-
mn "Hacı Halîfe Zâviyesi" diye de anılmaya başlamış olması, 381 şey-
hin şöhreti yanında etkisini de göstermesi bakımından önemlidir. An-
cak buna rağmen hayâtı hakkında kaynaklarda pek fazla bilgi verilme-
miştir. Mecdî'nin kaydına göre bir ara kâfir diyârında (isim zikredil-
memiştir) esir edilip hapsedilmiş, bu sırada bir rahibin,müslüman ol-
masını sağlamıştır. Esâretten kurtulması ise, ülkenin ileri gelen âilele-
rinden birine mensup olduğu anlaşılan bir kızın derdine duâsıyla ça-
re bulduğu için, âile fertlerinin yardımıyla gerçekleşmiştir.382
Hacı Halîfe'nin Bursa'daki dergâhtan başka Giresun'un Espiye il-
çesine bağlı Tekke köyünde Yavuz Sultan Selim'in annesi Gülbahar
Hâtun'un (ö.911/1505-06) desteğiyle kendi adına kurulan tekkede
de 383 bir müddet faaliyet gösterdiği anlaşılmaktadır. Ancak burada
hangi târihlerde şeyhlik yaptığı ve kendisinden sonra yerine kimin
geçtiği tesbit edilememiştir. Tekkenin adının 929 (1523) târihli tapu
378 Hammer, III, 240.
379 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 557.
380 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 182.
381 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 244; Kara, Bursa'da Tarikatlar ve Tekkeler, I,
109.
382 Mecdî, s. 258.
383 bk. Naci Yüngiil, "Giresun'un Espiye İlçesinde Yavuz Sultan Selim'in Te'sîs
Ettiği Gülbahar Hâtûn Tekkesi Vakfına Âit Vesîkaların Değerlendirilmesi",
VD, X V (1982), s. 106; Hâşim Karpuz, "Giresun'un Espiye İlçesine Bağlı
Tekke Köyündeki Gülbahar Hâtûn 'Hacı Abdullah' Zâviyesine Bağlı Yapı-
lar", VD, X V (1982), s. 117. Hâşim Karpuz kaydedilen makalesinde Hacı
Abdullah Halîfe'nin Nakşibendiyye'ye mensup olduğunu belirtmişse de (s.
119), Nakşibendiyye'ye mensup Hacı Halîfe'nin [Menteşeli] başka bir zât
olduğu ve Kanûnî Sultan Süleyman devrinde faaliyet gösterdiği bilinmekte-
dir (bk. Öngören, Osmatıltlar'da Tasavvuf, s. 134-135).
defterinde "Hacı Abdullah Halîfe Zâviyesi" diye kaydedildiği halde,
950 (1543) târihli vakfiyede "Gülbahar Hâtûn Tekkesi" diye kayde-
dilerek, 384 Hacı Halîfe'ye ya da herhangi bir Zeyniyye şeyhine nisbet
edilmemiş olması, buranın Zeyniyye ricâlinin tasarrufu altında devam
edip etmediği husûsunda şüphe uyandırmaktadır.
Hacı Halîfe Cemâziyelâhir 894 (Mayıs 1489) senesinde Bursa'da
vefat etmiş ve şeyhi Tâcüddin İbrâhim Karamânî'nin yanına defnedil-
miştir.385 Yanında yetişen çok sayıda mürîdi arasında sadrâzamlardan
İbrâhim Paşa, kazaskerlerden Alâeddin Ali Fenârî, kadılardan Şüca'
Çelebi, müderrislerden Mehmed Efendi ve üveysî-meşrep Rüstem
Halîfe gibi şahsiyetlerin bulunması, Zeyniyye'nin bu dönemde halkın
yanı sıra devlet ricâli ve ilmiye mensuplarının ileri gelenleri arasında
da yayılmaya devam ettiğini göstermektedir.
Hacı Halîfe'ye mürid olduğu bildirilen İbrâhim Paşa
(Ö.905/1499), Sultan II. Bâyezid döneminde sadrâzamlığa kadar yük-
selmiş bir devlet adamı olup, Osmanlı Devleti'ne kuruluşundan îtibâ-
ren bir çok âlim ve devlet adamı yetiştirmiş olan Çandarlı âilesine
mensuptur. Taşköprîzâde ve Hoca Sâdeddin'e göre babası Sadrâzam
Halil Paşa Fatih Sultan Mehmed tarafından azledildikten sonra İbrâ-
him Çelebi de kadılık vb. vazifelerden peyderpey azledilerek en dü-
şük makam olan ihtisab eminliğine kadar indirilince devlet hizmetin-
den ayrıldı ve Hacı Halîfe'nin dergâhına intisap etti. Sâhip olduğu ih-
tişamdan sonra derviş lcıyâfetine bürünerek çok çetin riyâzetlere kat-
lanması sebebiyle, aklını kaçırdığına dâir yayılan söylentiler Fâtih Sul-
tan Mehmed'e kadar ulaşmıştı. Bir gün şeyhi Hacı Halîfe kendisini
çağırdı ve İstanbul'a gidip Amasya kadılığını talep etmesini söyledi.
Bunun üzerine başkente giden paşa, sultan tarafından çok güzel kar-
şılanmış, ancak Amasya kadılığını talep etmesine çok şaşırmıştı. Zîra
sultan daha yüksek bir mansıp talep etmesini bekliyordu. Hatta o sı-
rada sultanın kendi kendine "Henüz aklı tam yerine gelmemiş" şek-
384 Yüngül, a.g.m., aynı yer.
385 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 8 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 4 4 ; Tâcü't-te-
vârih, II, 530.
ünde mırıldandığı nakledilmektedir.386 Kadılık talebi yerine getirilen
İbrâhim Efendi'yi Amasya'da sancak beyi Şehzâde Bâyezid karşıladı
ve kendisine, "Bu görevi benim hâtırım için kabul ettiğini biliyorum"
diyerek teşekkür etti. 387 Bâyezid'in bu şekilde teşekkür etmesinden,
daha önce Hacı Halîfe ile görüştüğü ya da bir şekilde haberleştiği ve
ondan bizzat İbrâhim Efendi'yi istediği anlaşılmaktadır. Bu olay aynı
zamanda Hacı Halîfe ile şehzâdenin çok iyi ilişkiler içinde olduğunu
da göstermektedir. Zaman sonra Bâyezid İstanbul'da tahta oturunca
İbrâhim Efendi de İstanbul'a gitmiş ve devlet hizmetinde sadrazamlı-
ğa kadar yükselmiştir.388
Hacı Halîfe'ye intisap ettiği bildirilen Alâeddin Ali Fenârî (Ali Çe-
lebi, ö. 903/1497 civârı) ise Fâtih Sultan Mehmed ve Sultan II. Bâye-
zid devirlerinde kazaskerlik yapmış olan önemli âlimlerdendir.389 Os-
manlı Devleti'ne Çandarlı âilesi gibi bir çok ilmiye ricâli ve devlet
adamı yetiştirmiş olan Fenârî âilesine mensup olup daha önce bahsi
geçen Osmanlı'nın ilk şeyhülislâmı Molla Fenârî'nin torunudur. Kay-
nakların ifâdesinden Hacı Halîfe'ye intisâbının resmî vazifelerinden
ayrıldıktan sonra gerçekleştiği anlaşılmaktadır.390 Ancak onun II. Bâ-
yezid döneminde (tahta geçişi: 886/1481) tâyin edildiği Rumeli Ka-
zaskerliği'nde sekiz sene kaldığı391 dikkate alınırsa, bu vazifeden ay-
386 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 0 3 - 2 0 4 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 1 2 - 5 1 4 . Münir Ak-
tepe Îbrahîm Çelebi'nin Amasya'ya, o târihte adı geçen şehirde sancak beyi
olan II. Bâyezid'in lalalığı için tâyin edildiğini belirtmekte ve bunun 1468
senesinde meydana geldiğini söylemektedir (Münir Aktepe, "Çandarlı İbrâ-
him Paşa", DİA, VIII, 214). Zikredilen bu târihe göre yukarıda kaydedilen
hâdise Hacı Halîfe'nin Bursa'daki dergâhta posta oturduğu ilk sene meyda-
na gelmiş demektir.
387 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 0 4 - 2 0 5 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 1 4 .
388 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 0 5 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 1 4 .
389 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 181-182; Tâcü't-tevârîh, II, 5 0 2 ; Gazzî, el-Kevâ-
kib, I, 2 7 8 - 2 7 9 ; Güldeste, s. 2 4 6 - 2 4 7 .
390 bk. Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 182; Tâcü't-tevârîh, II, 5 0 3 ; Gazzî, el-Kevâ-
kib, I, 278-279. Kaynakların verdiği bilgilere dayanarak Hamdi Döndüren
de onun resmî vazifelerinden sonra tasavvuf yoluna girdiğini belirtmiştir
(Hamdi Döndüren, "Fenârî, Alâeddin", DİA, XII, 337).
391 bk. Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 182; Tâcü't-tevârîh, II, 5 0 2 ; Gazzî, el-Kevâ-
kib, I, 278.
rılışmın en erken Hacı Halîfe'nin vefat ettiği 894 (1489) senesinde
meydana geldiği ortaya çıkar. Bu durumda şeyhe hayâtının sonunda
intisap ettiğini kabul etmek gerekecektir. Oysa aynı kaynaklarda ve
ilâveten Nefehât Tercümesi'nde onun şeyhin denetiminde halvete gi-
rip çile çekerek tasavvufta belli bir merhale katettiği kaydedilmekte-
dir. 392 O sebeple Fenârî'nin Hacı Halîfe'ye intisabı daha erken bir tâ-
rihte ve muhtemelen, Fatih Sultan Mehmed tarafından getirildiği ilk
kazaskerliğinden yine aynı pâdişâh tarafından azledildikten sonra 393
gerçekleşmiş olmalıdır.
Hacı Halîfe'nin yanında yetişenlerden Şücâ Çelebi (Şeyh Şücâed-
din İlyas ö. 914/1508) kadılık mesleğini bırakıp Hacı Halîfe'ye mürîd
olanlardandır. Halk arasında "Niyâzî" diye tanınmıştır. Şeyhinden ir-
şad için icâzet aldığı bildirilmekle birlikte nerede faaliyet gösterdiği
kaydedilmemiştir. 914 senesinde Bursa'da vefat ettiği belirtilmekte-
dir. 394 Mecdî Efendi bin adet gazelini ihtiva eden Türkçe bir divânı-
nı gördüğünü söylemektedir.395
Hacı Halîfe'nin ilmiyeden bir başka müridi Şeyh Mehmed Efendi
(Ö.902 veya 903/1497-98) Fâtih Sultan Mehmed'in hocalarından
meşhur Hocazâde'nin 396 oğludur. Önce zâhir ilimlerini tahsil edip
babası hayatta iken Bursa'da müderris ve kadı olmuş, daha sonra ise
tedrîsi ve kadılığı bırakıp Hacı Halîfe'ye intisap etmek sûretiyle tasav-
vuf yoluna girmiştir. Kaynaklarda Hacı Halîfe'ye ne zaman mürid ol-
duğu ve hizmetinde ne kadar kaldığı belirtilmemiştir. Ancak "Şeyh
Mehmed" diye anılmasından seyru sülûkünü tamamladığı anlaşılmak-
tadır. 397 Ayrıca Lâmiî Çelebi'nin çocukken babasıyla birlikte ziyâret
ettiği Hacı Halîfe'den naklen kaydettiği bir rûyâ, Mehmed Efendi'nin
392 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 7 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 182, 2 4 2 ; Tâ-
cü't-tevârîh, II, 5 0 3 ; Gazzî, el-Kevâkib, I, 2 7 8 - 2 7 9 .
393 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 181; Tâcü't-tevârîh, II, 5 0 2 ; Gazzî, el-Kevâkib, I,
2 7 8 ; Güldeste, s. 246.
394 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 3 4 9 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 8 0 ; Baldırzâde, Vefeyât-
nâme, vr. H O b - l l l a .
395 Mecdî, s. 355.
396 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 128; Tâcü't-tevârîh, II, 471.
397 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 139; Tâcü't-tevârîh, II, 478.
şeyhe kaç yaşlarında iken intisap ettiği husûsunda ipucu vermektedir.
Nakledildiğine göre Mehmed Efendi Hacı Halîfe'ye ^rûyâsında bir
Frenk çocuğunun yirmi yedi sene bir kalede hapis yattığını gördüğü-
nü anlatmış, Hacı Halîfe de rûyânın tâbiri sadedinde ona bulûğ çağı-
na kaç yıl önce girdiğini hesaplamasını söylemiş, sonuçta Mehmed
Efendi'nin tam yirmi yedi sene önce bulûğa erdiği anlaşılmış.398 Bu
durumda onun şeyhe en az otuz beş yaşın üzerinde iken mürid oldu-
ğu anlaşılmaktadır. Taşköprîzâde ve Hoca Sâdeddin'in kaydettiğine
göre, Şeyh Mehmed daha sonra Bursa'dan Acem diyârına gitmiş ve
orada vefât etmiştir.399
Hacı Halîfe'ye müntesip olan bir diğer önemli zât Rüstem Halî-
fe'dir (ö.917/1511). Göynüklü olmakla birlikte, muhtemelen Bur-
sa'da ikâmet ettiği için "Bursevî" nisbesiyle anılmıştır. Hacı Halîfe'ye
intisap etmiş olmakla birlikte esâsen üveysî-meşrep bir sûfî olduğu be-
lirtilmektedir. Sohbetlerine katılan Lâmiî Çelebi'nin kaydettiğine gö-
re, kendisine getirilen hediyelere mutlaka daha fazlasıyla mukabelede
bulunan çok cömert bir zât idi. Zaman zaman Hızır'la (a.s.) görüştü-
ğüne inanılmakta, hâlini gizlemek için sıbyan mektebinde Kur'an ho-
calığı yaptığı nakledilmektedir. Lâmiî Çelebi ayrıca bizzat müşâhede
ettiği kerâmetlerini eserinde kaydetmiştir.400
Taşköprîzâde, şeriatı uygulamadaki hassâsiyetiyle tanınan Nebî
Halîfe (ö.940/1534'den önce) ile 401 Bursa'da imamlık yaptığı belirti-
len ve âlim, âbid, zâhid gibi vasıflarla anılan Şeyh Lütfullah Efen-
di'nin de (Lütfi Halîfe, ö. ?) Hacı Halîfe'nin yanında yetiştiğini kay-
detmektedir.402 Ancak bu iki zât hakkında diğer kaynaklarda bilgi bu-
lunamadığı gibi, seyru sülüklerini tamamladıktan sonra mürid yetişti-
rip yetiştirmedikleri de tesbit edilememiştir. Ayrıca yukarıda kaydedi-
lenlerin yanı sıra Hacı Halîfe'ye intisap edip icâzet aldığı bildirilen
398 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 557.
399 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 139; Tâcü't-tevârîh, II, 478.
400 bk. Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 6 2 - 5 6 3 ; ondan naklen Taşköprîzâde, eş-
Şekâik, s. 3 5 0 - 3 5 1 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 8 1 - 5 8 2 ; Baldırzâde, Vefeyâtnâme,
vr. lOOb-lOlb.
401 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 4 3 5 .
402 bk. Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 4 3 6 .
"Çelebi Halîfe" diye meşhur Cemâl Halvetî, Ö.899/1493-94, 403 daha
sonra Halvetiyye tarikatına girmiş ve bu tarikata mensup birkaç şey-
hin hizmetinde bulunduktan sonra en son Pîr Muhammed Erzincâ-
nî'den hilâfet almıştır.404 Dolayısıyla o Halvetiyye ricâlinden sayıl-
mıştır.405 Yine, Hacı Halîfe'ye intisap etmek suretiyle tasavvuf yolu-
na girmiş olan Halim Çelebi'nin de (Mevlâ Abdülhalîm b. Ali,
Ö.922/1516) esas yetişmesi, daha sonra Acem diyârında irşad halkası-
na girdiği Nakşibendiyye'den Şeyh Mahdûmî'nin yanında olduğu
için, 406 o da Nakşibendiyye ricâlinden sayılmaktadır.407 Öte yandan
H. J. Kissling'in eş-Şekâik'te zikri geçen Bekir Halîfe'yi 408 Hacı Halî-
fe'nin halîfelerinden biri olarak kaydetmesi yanlıştır.409 Zîra mezkûr
kaynakta da açıkça görüldüğü gibi, orada ismi geçen Hacı Halîfe,
Zeyniyye şeyhi değil, Nakşibendiyye ricâlinden olan Menteşeli Hacı
Halîfe'dir.410
aa. Muhyiddin Esved ve Karaca Muhyiddin Zâviyesi
Bursa'da Abdüllatîf Kudsî ile başlayan Zeyniyye silsilesi, ileride
temas edileceği gibi, Hacı Halîfe'den sonra makâmına geçen Bolulu
Çelebi vâsıtasıyla Zeyniyye Hânkâhı'nda devam etmiş olmakla birlik-
te, Hacı Halîfe'nin bir başka halîfesi Muhyiddin Esved (Muhyiddin
Efendi Zeynî, Ö.925/1519) tarafından411 Karanfilli Bayır denilen yer-
403 Hulvî, Lemezât, s. 4 2 8 ; Harîrîzâde, Tibyân, I, 246b; Vassâf, Sefine, III, 230.
404 bk. Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 7 9 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 267-268;.
Harîrîzâde, Tibyân, I, 246b-247a.
405 bk. Öngören, Osmanltlar'da Tasavvuf, s. 4 2 vd.
406 Mecdî, s. 386; ayrıca bk. Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 380.
407 bk. Öngören, Osmanltlar'da Tasavvuf, s. 143-144. Mehmed Akkuş'un,
muhtemelen ilk intisâbma bakarak Halim Çelebi'yi Hacı Halîfe'nin mürid-
leri arasında sayması (Mehmed Aklcuş, "Hacı Halîfe, Şeyh", DİA, X i y 476)
doğru değildir. Ayrıca Abdülkerîm Abdülkâdiroğlu'nun Halim Çelebi'nin
Hacı Halîfe'ye intisap ettiğini zikrettiği halde esas yetişmesinin Nakşiben-
diyye'den Şeyh Mahdûmî'nin yanında olduğunu belirtmemesi bir noksan-
lıktır (Abdülkerim Abdülkâdiroğlu, "Halîmî Çelebi", DİA, XV, 343).
408 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 5 3 6 - 5 3 7 .
409 Kissling, Zejnîje Orden, s. 175.
410 bk. Öngören, Osmanltlar'da Tasavvuf, s. 135.
411 Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 161a; Tabibzâde, Silsilenâme, s. 5 4 ; Yâdigâr-ı
Şemsî, s. 479. Baldırzâde şeyhin vefâtı için "Yavuz Sultan Selim devrinin
de bir başka Zeyniyye tekkesi daha kurulmuştur. Yâdigâr-ı Şemsî'de
Karaca Muhyiddin Zâviyesi diye kaydedilen bu tekkede. Muhyiddin
Efendi'den sonra yerine Hacı Halîfe'nin diğer bir halîfesi Şeyh Abdül-
ganî Efendi (Ö.940/1533-34) geçmiş, 412 ondan sonra da posta Abdül-
ganî Efendi'nin müderris oğlu Mehmed Çelebi (ö.?) oturmuştur.413
Seyru sülûkünü kimin yanında tamamladığı belirtilmeyen Mehmed
Çelebi'den sonra bu tekkede irşad faaliyetinin devam edip etmediği
bilinmemektedir. İsmâil Beliğ 1728 yılında son şeklini verdiği Güldes-
te'rim kenarına düştüğü kayıtta, adı geçen zâviyeden ve yanındaki
mescidden o dönemde bir eser bulunmadığını beyan etmektedir.414
ab. Bolulu Çelebi (Şeyh Muhyiddin Mehmed, Ö.900/1494-95)
Hacı Halîfe'den sonra Zeyniyye Dergâhı'nda makamına halîfesi
Şeyh Muhyiddin Mehmed geçmiştir. "Bolulu Çelebi" diye tanınma-
sından Bolu'da doğduğu anlaşılan bu zâtın, önce zâhir ilimlerini tah-
sil ederek müderris olduğu, daha sonra ise tedrîsi bırakıp tasavvuf yo-
luna girdiği nakledilmektedir. Çok fazla cezbe ve istiğrâka sâhip oldu-
ğu belirtilir. Kabri şeyhi Hacı Halîfe'nin yakınındadır.415 Hilâfet ver-
sonları" derken Tabibzâde 925 (1519) târihini vermiştir ki, bu, Baldırzâ-
de'nin kaydına uygun düşmektedir. Yâdigâr'da ise "Sultan Bâyezid devri
sonlarında" denildikten sonra 911 (1505) senesi zikredilmiştir.
412 Yâdigâr-t Şemsî, s. 4 7 9 ; ayrıca bk. Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 124b; Gül-
deste, s. İ 7 1 - 1 7 2 . Abdülganî Efendi, Baldırzâde Vefeyâtnâme'sinin kullandı-
ğımız Esad Efendi nüshasında (Süleymâniye Kütüphânesi, nr. 1 3 8 1 ,
vr.l24b) istinsah hatası olarak Abdünnebî şeklinde kaydedilmiştir. Ancak
Âşir Efendi nüshasında (Süleymâniye Kütüphânesi, nr. 265, vr. 109a) Ab-
dülganî şeklinde kayıtlıdır.
413 Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 125a; Güldeste, s. 172; Tabibzâde, Silsilenâme,
s. 54; Yâdigâr-ı Şemsî, s. 479. Tabibzâde Silsilenâme'de Mehmed Çelebi'nin
babasını "Abdülganî" yerine "Abdünnebî" şeklinde kaydetmişse de, bunun
yukarıda işâret ettiğimiz Baldırzâde Vefeyâtnâme'sinin hatalı nüshasından
(Esad Efendi, 1381) veyâ Hacı Halîfe'nin yukarıda zikri geçen Nebî Halîfe
isimli halîfesiyle karıştırılmasından kaynaklanmış olması muhtemeldir.
414 Güldeste, s. 172.
415 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 3 4 9 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 8 0 ; Güldeste, s. 100;
Yâdigâr-t Şemsî, s. 3 6 9 ; ayrıca bk. Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4a;
Atâî, s. 6 3 - 6 4 ; Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 154b; Vassâf, Sefîne, I, 266.' Bo-
lulu Çelebi'nin vefât târihi eş-Şekâik'te Hicrî 9 0 0 , Tâcü't-tevârîh'te 900'ün
diği zâtlardan birisi Hacı Halîfe'nin yeğeni olup küçük yaşta Hacı Ha-
lîfe'ye intisap ettiği anlaşılan ve aynı zamanda Taşköprîzâde'nin dayı-
sı olan müderrislerden Mevlânâ Abdurrahman b. Seyyid Yûsuf'dur
(Kuşçu Abdî Çelebi, Ö.954/1547). 416 Ancak Mevlânâ Abdurrah-
man'm mürid yetiştirdiğine dâir herhangi bir kayda rastlanmamıştır.
Bolulu Çelebi'den (Şeyh Muhyiddin Mehmed, Ö.900/1494-95)
sonra Zeyniyye Hankâhı'nda posta Safiyyüddin Halîfe (Şeyh Safiy-
yüddin Mustafa, Ö.919/1513) oturmuştur.417 Çankırı'da dünyaya ge-
len Safiyyüddin Halîfe'nin, Hz. Ebû Bekir'in neslinden olduğu rivâ-
yet edilir. Bursa'da II. Murad Medresesi'nde okumakta iken hocası
Fenârîzâde Ali Efendi'nin (Alâeddin Ali Fenârî, Ö.903/1497 civârı)
Bursa kadılığına getirilmesi üzerine medreseden ayrılarak,418 o zaman
Zeyniyye Dergâhı'nda postnişîn olan Hacı Halîfe'ye (Ö.894/1489) in-
tisap etti. İrşad iznini ise Hacı Halîfe'den sonra makamına geçen ha-
lîfesi Bolulu Çelebi'den almıştır.419 Safiyyüddin Halîfe adı geçen tek-
kede 919 (1513) yılında meydana gelen vefâtına kadar yirmi sene gi-
bi uzun bir müddet irşad faaliyetinde bulundu.420 Yetiştirip hilâfet
başı şeklinde kaydedilmiş, sonraki kaynaklardan Güldeste ile Yâdigâr-ı Şem-
sî'899 olarak kaydedilmiştir (bk. zikredilen yerlerde).
416 bk. Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 4 5 ; Mecdî, s. 2 5 8 ; Tabibzâde, Silsilenâme,
s. 54. Mevlânâ Abdurrahman'ın küçük yaşta Hacı Halîfe'nin dergâhına in-
tisap ettiği eş-Şekâik'in kaydından anlaşılıyor. Bolulu Çelebi'den hilâfet al-
dığı ise Tabibzâde'nin Silsilenâmesi'nde görülmektedir (bk. zikredilen yer-
ler). Taşköprîzâde'nin dayısı olan Mevlânâ Abdurrahman'ın Hacı Halîfe'nin
kızkardeşinin oğlu olduğunu ise Baldırzâde Mehmed ile (Vefeyânâme, vr.
121b) İsmâil Beliğ haber vermektedir (Güldeste, 284-285).
417 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 3 5 0 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 8 1 ; Mehmed b. Sa'dî,
Bursa Vefeyâtı, vr. 4a; Atâî, s. 64; Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 115b-116a;
Güldeste, s. 101; Yadigâr-ı Şemsî, s. 3 6 9 ; Vassâf, Sefîne, I, 266.
418 Güldeste, s. 101.
419 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 3 5 0 ; Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4a;
Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 115b-116a; Güldeste, s. 101; Yadigâr-ı Şemsî,
s. 3 6 9 ; Vassâf, Sefîne, I, 266.
420 İsmâil Beliğ Güldeste'Ae. Safiyyüddin Halîfe'nin 899 yılında posta oturup
yirmi sene irşad faaliyetinde bulunduğunu kaydettiği halde, şeyhin vefâtının
9 2 9 (1523) yılında meydana geldiğini belirtmektedir (s. 100-101). Oysa
kaydedilen irşad müddetine göre vefâtının eş-Şekâik'te zikredildiği gibi (s.
350) 919 olması gerekir.
verdiği zâtlardan birisi, Ferecik'te babası Şeyh Sinan tarafından kuru-
lan tekkede posta oturan Şeyh Ali b. Sinan'dır (Ö.970/1562-63). 421
Devrin diğer meşâyihi gibi, hem zâhirî hem de bâtını ilimlere vâ-
kıf olan ve aynı zamanda hüsn-i hatta da mahâreti olduğu bildirilen
Şeyh Safiyyüddin'den sonra tekkenin meşîhati, şeyhin vasiyyetine bi-
nâen Hacı Halîfe'den icâzetli Hocazâde Muslihuddin Efendi'ye (Şeyh
Muslihuddin Mustafa, ö.930'lu yıllarda/1524-1534) geçmişse de, yo-
ğun bir vecd ve istiğrak hâli yaşayan Hocazâde altı ay gibi kısa bir sü-
re sonra makamını Tosyalı Şeyh Nasuh Efendi'ye (Ö.923 veya
924/1517-1518) bırakarak Kudüs'e gitmiş ve orada vefat etmiştir.422
Tosyalı Nasuh Efendi 423 seyru sülûkünü Şeyh Tâcüddin İbrâhim Ka-
ramânî'nin (Ö.872/1467-68) yanında tamamlayıp hilâfet alan âlimler-
dendir. Aynı zamanda hattat ve şâirdir.424 Risâletü'l-edviyye fî tarîka-
ti's-sûfiyye425 ile mürîdin mürşidine karşı davranışları ve tarîkat âdâ-
bmdan bahseden küçük Risâletü'l-edebiyye isimli eserleri kaleme al-
mıştır.426 Mezkûr tekkede üç sene kadar faaliyet gösterdikten sonra
421 Atâî, s. 80. ;
422 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 4 3 4 ; Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4a-b;
ayrıca bk. Atâî, s. 64; eş-Şekâik'in bir başka yerinde (s. 429), Güldeste'de (s.
101) ve Yâdigâr-ı Şemsî'de (s. 3 6 9 - 3 7 0 ) Hocazâde'den bahsedilmeksizin Sa-
fiyyüddin Halîfe'den sonra irşad postuna Nasuh Efendi'nin oturduğu kay-
dedilmiştir.
423 îsmâil Beliğ,'Nasuh Efendi'nin Tus şehrinden olduğunu belirtmiş (Güldeste,
s. 1 0 1 , 1 0 3 ) ve muhtemelen ona dayanan Tabibzâde de şeyh için "Tûsî" nis-
besini kullanmıştır (Silsilenâme, s. 54). Ancak bunun "Tosya" ile "Tus" ka-
rıştırilarak yanlışlıkla yazıldığı anlaşılmaktadır. Nitekim Mehmed b. Sa'dî
onun Tosyalı olduğunu açıkça belirtmektedir (Bursa Vefeyâtı, vr. 4a-b).
424 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 4 2 9 ; Kissling, Zejnîje Orden, s. 172.
425 Keşfü'z-zunûn, I, 844; Osmanlı Müellifleri, I, 113. Eser Osmanlı Müellifle-
rinde Risâletü'l-edviyye fî tarîkati'l-Muhammediyye şeklinde kaydedilmiş-
tir.
426 Süleymâniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 818'de bulunan bir buçuk varaklık (vr.
122b-123b) bu eser, Osmanlı Müellifleri'nde Risâletü'l-âdâbiyye şeklinde
kaydedilmişse de (I, 113), müellifi eserin başında adını Risâletü'l-edebiyye
olarak kaydetmektedir. Nasuh Efendi'nin oğlu Abdülmecid Efendi de ule-
mâdan olup Arapça ve Türkçe manzum ve mensur olmak üzere bir çok eser
kaleme almıştır. Süleymâniye Kütüphânesi'nin Şehid Ali Paşa bölümü (nr.
272, vr. lb-98b) ile Reşid Efendi bölümünde (mecmûa, nr. 1019, vr. lb-26a;
makamını halîfesi Muallimzâde Mustafa Efendi'ye (Şeyh Muslihud-
din Mustafa el-Edhemî, Ö.930 veya 933/1527) 427 bırakarak memle-
ketine gitmiş ve orada vefat etmiştir.428 Bursa Vefeyâtt'nda kaydedil-
diğine göre Nasuh Efendi, beş vakit namazdan sonra okunan evrâdın
tesiriyle aşkı gâlib geldiği için kendi isteğiyle makamından ayrılmak
istediğinde, dervişlerden bir kısmı yerine Muallimzâde Mustafa Efen-
di'nin geçmesini isterken, diğer bir kısmı da Tireli Mustafa Halîfe'nin
geçmesini istemişlerdir. Bunun üzerine Nasuh Efendi dervişlerin isti-
hâreye yatmalarını söylemiş, görülen rûyâ üzerine makamını Mual-
limzâde'ye bırakmıştır. Mustafa Halîfe'yi ise icâzetle memleketi Ti-
re'ye gönderdiği kaydedilmektedir. 429 Mehmed b. Sa'dî'nin
(ö. 1040/1630) "Hâlen ol diyarda Zeyniyye'ye mensup zâviyesi... ev-
lâdı elindedir. Meşhur ve müteârif makamdır" şeklindeki ifâdesinden
Mustafa Halîfe'nin burada kurduğu zâviyenin XVII. asrın ilk yarısın-
da faal olduğu anlaşılmaktaysa da, 430 Mustafa Halîfe'den sonra bura-
31b-59b; 61b-73b; 95a-106b) bâzı sûre ve âyetlerin Arapça tefsîrleri, yine
Reşid Efendi bölümü, nr. 136'da Kırk Hadis Şerhi (31 varak), aynı bölüm,
nr. 592'de Türkçe kısmen manzum Esmâü'l-hüsnâ Şerhi (94 varak) bulun-
maktadır. Akıl, ilim, amel, hikmet, tıb, insan, Kur'an vb. muhtelif konuları
ele aldığı Ravzatü'l-ezhâr ve cennetü'l-esmâr isimli Arapça eserin bir nüsha-
sı adı geçen kütüphânenin Şehid Ali Paşa bölümünde (nr. 1481, 3 2 2 varak),
bir başka nüshası da Esad Efendi bölümündedir (nr. 1416, 2 6 9 varak). Yine
muhtelif konuları ele aldığı Kıyâfetnâme isimli Türkçe kısmen manzum ese-
ri ise Hafid Efendi bölümünde bulunmaktadır (nr. 4 7 9 , vr. 149a-166b).
427 Muallimzâde'nin vefat târihi eş-Şekâik'te kırklı yıllar olarak kaydedilmişse
de (s. 435), doğruya daha yakın olanı Baldırzâde ile Belîğ'in verdiği 9 3 0 (Ve-
feyâtnâme, vr. 155a-b; Güldeste, s. 102) vaya Atâî'nin verdiği 933 târihidir
(s. 173). Zîra Muallimzâde'den sonra irşad postuna geçen Emîr Ali'nin ve-
fâtı Güldeste'de 938 olarak (s. 103), eş-Şekâik'te ise 9 4 0 civârı diye geçmek-
tedir ki (s. 436), bu târihler Güldeste' nin veya Atâî'nin verdiği târihi destek-
ler mâhiyettedir.
428 Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 120b, 155a-b; Güldeste, s. 101; Yâdigâr-ı Şem-
sî, s. 370.
429 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtt, vr. 4b. Rivâyete göre îstihâreye yatan der-
vişler rûyâlarında Muallimzâde Mustafa Efendi'yi hokkabazlık ederken gör-
müşler. Ertesi gün bunu Nasuh Efendi'ye anlattıklarında, şeyhden "Seccâde
hokkabazındır" cevâbını almışlar (a.g.e., aynı yer).
430 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtt, vr. 4b.
da kimlerin irşad postuna oturduğu bilinmemektedir.
Nasuh Efendi'nin Bursa'daki dergâhta yerine geçen Muallimzâde
Mustafa Efendi Manisa'da dünyaya gelmiştir.431 Babasının adı Yûsuf
olup, 432 nesli İbrâhim b. Edhem'e dayanmaktadır.433 Zâhir ilimlerini
tahsil ettikten sonra tasavvuf yoluna girmiş, aynı zamanda iyi bir kı-
râat âlimi olarak tanınmıştır. Kur'ân-ı Kerîm'i yedi, hatta on kırâat
üzere okuduğu kaydedilir. Kırk sene hatimle terâvih namazı kıldırdı-
ğı gelen rivâyetler arasındadır. Hacı Halîfe ve Şeyh Vefâ'nın sohbetle-
rine katılmış,434 ancak irşad iznini Nasuh Efendi'den almıştır.435 Ve-
fâtına kadar bu tekkede faaliyet gösteren Muallimzâde'nin yetiştirdik-
leri arasında, Zeyniyye Hânkâhı'nın yanındaki mescidi câmîye çevir-
diği daha önce belirtilen oğlu Kazasker Ahmed Efendi de bulunmak-
tadır. 436 Muallimzâde'den sonra posta, Nasuh Efendi'nin diğer halî-
fesi Şeyh Emir Ali (Seyyid Ali Efendi, Ö.938/1531-32) oturmuştur.437
Seyyid Celâleddin Kirmânî neslinden olduğu bildirilen Emir Ali, ta-
savvuf yoluna girmeden önce ilmini ikmâl edip müderris olmuştu.
Muhtelif medreselerde müderrislik yaptıktan sonra emekli olmuş ve
Tosyalı Şeyh Nasuh Efendi'ye intisap ederek seyru sülûkünü tamam-
lamıştır.438 Baldırzâde'ye göre, icâzet aldıktan sonra Nasuh Efen-
di'nin arzusuyla Tosya'ya gidip bir müddet orada da faaliyet göster-
431 Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 155a; Güldeste, s. 102; Yâdigâr-t Şemsî, s. 370.
432 Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 155a.
433 Atâî, s. 173; Tabibzâde, Silsilenâme, s. 54.
434 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 4 3 4 - 4 3 5 ; Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 155a.
435 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 4 3 4 ; Güldeste, s. 102; Yâdigâr-t Şemsî, s. 370.
Sefîne'de hilâfeti Hacı Halîfe'den aldığı kaydedilmişse de (I, 2 6 7 ) , târihî açı-
dan diğer kaynakların kayıtları akla daha yakındır.
436 Tabibzâde, Silsilenâme, s. 54.
437 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 4 3 6 ; Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4a;
Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 120b; Güldeste, s. 1 0 2 - 1 0 3 ; Yâdigâr-t Şemsî, s.
3 7 0 - 3 7 1 ; Vassâf, Sefîne', I, 267. eş-Şekâik'te Emir Ali'nin vefâtı için " 9 4 0 ci-
vârı" şeklinde kesin olmayan bir târih verildiği için, Güldeste ve Yâdigâr'm
kaydettiği 9 3 8 târihi tercih edilmiştir.
438 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 4 3 6 ; Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 107a; Güldes-
te, s. 102-103; Yâdigâr-t Şemsî, s. 3 7 0 - 3 7 1 .
miştir.439 Babası Seyyid Hüseyin Efendi'nin de Emir Sultan Dergâ-
hı'na müntesip olduğu belirtilmektedir.440
Emir Ali'nin yanında yetişenlerden biri "Kara Abdurrahman" di-
ye bilinen Konyalı Mevlâ Abdurrahman b. Mustafa'dır (ö. Şevval
976/Nisan 1569). Kırâat ve tecvid ilmine vâkıf, mûsikî ilminde döne-
min tanınmış kişilerinden olduğu bildirilen Mevlâ Abdurrahman aynı
zamanda şeyhi Emir Ali'ye dâmad da olmuştur. Bursa'daki dergahta
seyru sülûküne devam ile birlikte ilm-i zâhir tahsîlini sürdürmüş, gir-
diği devlet hizmetinde adım adım yükselerek Sahn müderrisliğine ka-
dar çıkmıştır.441 Emir Ali'nin 938'de (1531-32) vefâtından sonra ir-
şad postuna halîfesi Şeyh Mehmed Çelebi (Ö.969/1561-62) oturmuş-
tur. Mehmed Çelebi ile birlikte Zeyniyye Hânkâhı'nın meşîhati 1171
(1758) senesine kadar Hicrî sene hesabıyla tam 233 yıl yukarıda adı
geçen Safiyyüddin Halîfe'nin evlâdı elinde kalmıştır. Hz. Ebû Bekir
neslinden gelen bu âilenin yetiştirdiği on kadar şeyh, belirtilen târih-
ler arasında dergâhta irşad faaliyetini sürdürmüştür. Yâdigâr-ı Şem-
sî'nin kaydına göre bunların isimleri ve meşîhat yılları şöyledir: 442
Şeyh Mehmed Çelebi (938-969)
Şeyh Abdülaziz Efendi (969-996)
Şeyh Abdullah Efendi (996-1006)
Şeyh Mehmed b. Abdullah (1006-1018)
Şeyh Mehmed b. Sa'dî (1018-1040)
439 Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 107a. Atâî, Halvetiyye ricâlinden olduğunu be-
lirttiği Tosyalı Nasuh Efendi'nin Boyabatlı Şeyh Sinan (Ö.976/1568) diye bir
halîfesinden söz etmektedir (Atâî, s. 199). H. J. Kissling Atâî'nin burada Na-
suh Efendi'yi yanlışlıkla Halvetiyye tarikatına nisbet ettiğini, esasen onun
yukarıda zikri geçen Zeyniyye şeyhi Tosyalı Nasuh Efendi olduğunu, dola-
yısıyla Boyabatlı Şeyh Sinan'ın da Zeyniyye'ye mensup olması gerektiğini
ileri sürmüştür (Kissling, Zejnîje Orden, s. 172). Adı geçen Şeyh Sinan,
Atâî'nin belirttiğine göre, şeyhinden icâzet aldıktan sonra Gezencik köyün-
de bir zâviye kurmuş ve burada irşad faaliyetini sürdürmüştür (Atâî, aynı
yer).
440 Yâdigâr-ı Şemsî, s. 370.
441 Atâî, s. 121-122.
442 Yâdigâr-ı Şemsî, s. 371-374.
 Şeyh Kemâl[eddin] Efendi (1040-1076)
Şeyh "Mehmed b. Kemâl (1076-1091)
Şeyh Mehmed b. Mehmed (1091-1135)
Şeyh Sa'deddin Efendi (1135-1157)
Şeyh Mustafa Efendi (1157-1171)
Şeyh Mehmed Çelebi, Safiyyüddin Halîfe'nin oğludur. Önce asrın
ileri gelen âlimlerinden zâhir ilimlerini tahsil etmiş, sonra ilmiye mes-
leğini bırakarak, yukarıda bahsi geçen Muallimzâde'ye intisap etmek
sûretiyle tasavvuf yoluna girmiştir. Bir müddet Muallimzâde'nin der-
gâhında kalan Mehmed Çelebi, daha sonra Emir Ali Efendi'nin ya-
nında seyru sülûkünü tamamlamıştır. Mehmed Çelebi'den sonra
makamına, küçük birâderi Şeyh Abdülaziz Efendi (Ö.996/1588) geç-
miştir. Abdülaziz Efendi de ağabeyi gibi tasavvuf yoluna girmeden ön-
ce zâhirî ilimleri ikmâl etmiş ve müderris olmuştu.443 Seyru sülûkünü
ağabeyi Mehmed Çelebi'nin yanında tamamladığı anlaşılmaktadır.444
Güldeste müellifinin "Umdetü'l-meşâyîh" diye vasıflandırdığı
Şeyh Abdülaziz Efendi'ye 445 mürid olanlardan biri, "Vahidî" diye ta-
nınan Abdülvâhid b. Süleyman Çelebi b. Kara Dâvud'dur (ö.?). Ab-
dülvâhid Efendi'nin ilmiye mesleğinden ayrılıp tasavvuf yoluna girdi-
ği belirtilmektedir.446 Abdülaziz Efendi'nin yanında yetişenlerden bir
diğeri ise, Şeyhî ve Tabibzâde'nin kayıtlarına göre Şeyh Abdülganî
443 Atâî, 7 5 - 7 6 ; Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 131a-b; Güldeste, s. 103-104; Yâ-
digâr-t Şemsî, s. 370-371. Atâî, Mehmed Çelebi'nin vefat târihi için " 9 7 0 ci-
vârı", Abdülaziz Efendi'nin vefâtı için ise " 9 9 0 civârı" şeklinde kesin olma-
yan ifâdeler kullandığı için, diğer kaynaklardan Güldeste ve Yâdigâr'm kay-
dettiği birincisi için 969, ikincisi için 9 9 6 târihleri tercih edilmiştir.
444 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4a; Şeyhî Mehmed Efendi, Vekâyiu'l-
fuzalâ (nşr. Abdülkâdir Özcan), İstanbul 1989, III, 53. Baldırzâde Vefeyât-
nâme' sinin Âşir Efendi nüshasında (nr. 265) Safiyyüddin Halîfe'nin bir baş-
ka oğlu Abdüllatîf Efendi kaydedilmiş (vr. 112a) ve hâmişinde onun da Zey-
niyye'ye müntesip olduğu belirtilmiştir.
44s Güldeste, s. 5 1 7 .
446 Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 139b; Güldeste, s. 5 1 7 ; ayrıca bk. Tabibzâde,
Silsilenâme, s. 54.
Efendi'dir (Ö.1020/1611). 447 Güldeste ve Yâdigaf da ise Abdülganî
Efendi'nin Bilecik'te bulunan Zeyniyye şeyhi Resul Efendi'nin yanın-
da sülûkünü ikmâl ettiği ve ardından Bursa'ya gelerek Ali Paşa Tekke-
si olarak da bilinen Kasım Subaşı Zâviyesi'nde posta oturduğu belir-
tilmiştir.448 Abdülganî Efendi'den sonra adı geçen zâviyede irşad pos-
tuna dâmâdı ve halîfesi Ankaralı Ahmed Kilîmî'nin (ö. Ramazan
1057/ Ekim 1647) oturduğu husûsunda ise kaynaklar ittifak halinde-
dir. 449 Tasavvuf yoluna girmeden önce zâhir ilimlerini tahsil ettiği be-
lirtilen Ahmed Kilîmî'den sonra mezkûr tekkenin tasarrufu Zeyniyye
ricâlinin elinden çıkarak başka tarîkat mensuplarının eline geçmiş,450
belli bir zaman sonra binâsı da ortadan kalkmıştır. İsmâil Beliğ 1728
yılında son şeklini verdiği eseri Güldeste'nin kenarına düştüğü zâviye
ile ilgili notta "Elyevm binâdan eser yoktur" demektedir.451
Şeyh Abdülaziz Efendi'den sonra makamına Şeyh Mehmed Çele-
bi'nin oğlu Şeyh Abdullah Efendi (5.1006/1597-98) oturmuştur.452
Abdullah Efendi tarîkat icâzetini, Vekâyiu'1-fuzalâ'nin kaydından an-
laşıldığına göre, , babası Mehmed Çelebi'den almıştır.453 Abdullah
Efendi'den sonra irşad postuna oğlu Şeyh Mehmed Efendi (Mehmed
b. Abdullah, 5.1018/1609) geçmiştir.454 Mehmed b. Abdullah'ın da
447 Şeyhî, s. 53; Tabibzâde, Silsilenâme, s. 54.
448 Güldeste, s. 183; Yâdigâr-ı Şemsî, s. 4 6 4 ; ayrıca bk. Vassâf, Sefine, I, 267.
Mehmed Süreyya Bey ise onun Resul Efendi'nin yanında sülûkünü tamam-
ladıktan sonra Ali Paşa yakınında bulunan Zeynîlere âit Sabûrî Tekkesi'nde
posta oturduğunu belirtmektedir (Sicill-i Osmânî, III, 341). Adı geçen bu
tekkenin Kasım Subaşı Tekkesi'nin bir başka adı mı? yoksa tamamen ayrı bir
tekke mi? olduğu husûsu tam anlaşılamamıştır. Mehmed Süreyya ayrıca Ab-
dülganî Efendi'nin Amasyalı olduğunu ve vefâtının 1028'de (1619) meyda-
na geldiğini belirtmiştir.
449 Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 57a-b; Güldeste, s. 183; Şeyhî, s. 149; Yâdigâr-
ı Şemsî, s. 464.
450 bk. Güldeste, s. 184; Yâdigâr-ı Şemsî, s. 464-465.
451 Güldeste, s. 183.
452 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4a; Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 139b-
140a; Güldeste, s. 105; Yâdigâr-ı Şemsî, s. 372.
453 Şeyhî, s. 53.
454 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4a; Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 121a,
182a-b; Güldeste, s. 105-106; Yâdigâr-ı Şemsî, s. 372.
hilâfeti babasından aldığı anlaşılmaktadır.455 Ondan sonra seccâdeye
bir başka Şeyh Mehmed (Mehmed b. Sa'dî Hoca, ö. Cemâziyelevvel
1040/Aralık 1630) oturmuştur. Mehmed b. Sa'dî, Menâkıb-t Zeyniy-
ye adıyla da bilinen küçük risâlesi Bursa Vefeyâtı'nda kendisinden ön-
ce Bursa Hânkâhı'nda posta oturan şeyhleri kaydetmiş, kendisinin de
Safiyyüddin Halîfe'nin akrabâsından olduğunu ve Şeyh Mehmed b.
Abdullah'tan sonra dergâhın meşîhatini üstlendiğini belirtmiştir.456
Güldeste, Vekâyiu'l-fuzalâ ve Yâdigâr gibi kaynaklarda onun bir önce-
ki şeyh Mehmed b. Abdullah'ın yanında yetiştiği kaydedilmişse de, 457
bu doğru değildir. Şeyhin kendisi yukarıda zikredilen eserinde, daha
önce adı geçen Şeyh Abdülaziz Efendi'ye intisap etmek sûretiyle ta-
savvuf yoluna girdiğini, ayrıca ilim mesleğinde ilerleyerek müderris
ve kadı olduğunu, Şeyh Mehmed b. Abdullah'ın 1018'de meydana
gelen vefâtı üzerine Zeyniyye mensuplarının talebi ile kadılıktan ayrı-
lıp İstanbul'da Şeyh Vefâ Zâviyesi'nde postnişîn olan Şeyh Ahmed
Efendi'nin yanında tecdîd-i tövbe ederek icâzet aldıktan sonra Bur-
sa'daki dergâhta irşad postuna oturduğunu kaydetmiştir.458 Şeyh
Mehmed b. Sa'dî'den sonra yerine oğlu Şeyh Kemâl/Kemâleddin
Efendi (ö. 29 Şâbân 1076/6 Mart 1666) geçti. Babası gibi kadılıktan
vazgeçip tekkenin meşîhatini üstlenen Kemâl Efendi'nin, 459 açıkça
belirtilmemiş olmakla birlikte, irşad icâzetini babasından aldığı anla-
şılmaktadır. Kemâl Efendi'den sonra meşîhat silsilesi babadan oğula
intikal ederek şu şekilde devam etmiştir: Şeyh Mehmed (Mehmed b.
Kemâl, ö. 17 Zilkade 1091/9 Aralık 1680) > Şeyh Mehmed (Meh-
med b. Mehmed b. Kemal, Ö.1135/1723) 460 > Şeyh Sa'deddin
(Sa'deddin b. Mehmed, Ö.1157/1744). 461 Şeyh Sa'deddin'den sonra
455 Şeyhî, s. 53.
456 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4a.
457 Güldeste, s. 106; Şeyhî, s. 58; Yâdigâr-ı Şemsî, s. 372. Vekâyiu'l-fuzalâ'da is-
mi Şeyh Mehmed Kâdî Burûsevî şeklinde kaydedilmiştir (Şeyhî, s. 53).
458 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4a.
459 Güldeste, s. 1 0 6 - 1 0 7 ; Şeyhî, s. 5 6 2 ; Yâdigâr-ı Şemsî, s. 373.
460 Güldeste, s. 107; Şeyhî, s. 5 7 6 ; Yâdigâr-ı Şemsî, s. 373. Şeyh Mehmed b. Ke-
mâl'in, babasının yanında yetiştiğini Şeyhî kaydetmiştir (bk. aynı yer). Şeyh
Mehmed b. Mehmed'in, babasından icâzet aldığım ise Yâdigâr haber ver-
mektedir (bk. aynı yer). Şeyh Mehmed b. Kemal döneminde zâviye, câmî,
yerine geçen kardeşi Şeyh Mustafa Efendi (Ö.1171/1758) 462 dergâhın
meşîhatini üstlenen Şeyh Safiyyüddin Halîfe âilesine mensup Son
şeyhdir. Mustafa Efendi'den sonra posta oturup vefâtına kadar Hicrî
sene hesâbıyla on sekiz sene irşad faaliyetini sürdüren Şeyh Ahmed
Efendi'nin (Ö.1189/1775)463 icâzeti kimden aldığı belirtilmemiştir.
Yâdigâr müellifinin kayıtlarından anlaşıldığına göre, Ahmed Efen-
di'den sonra Bursa'daki Zeyniyye Dergâhı'nın kontrolü Zeyniyye ri-
câlinden çıkarak başka tarîkat mensuplarının eline geçmiştir.464 7 Sa-
fer 1175'te (7 Eylül 1761) Ahmed Efendi zamanında câmî, türbe ve
şeyh odası ile birlikte elden geçirilerek tamir edilen zâviye,465 1925'te
tekke ve zâviyelerin ilgasından sonra harap olmuş ve 1934 yılında Va-
kıflar idâresi tarafından yıkılarak ortadan kaldırılmıştır.466
Yukarıda kaydedilenlerden başka Bursa Orhaneli'de de (Atranos)
Zeyniyye'ye mahsus bir zâviyenin olduğu görülmektedir. XIX. asrın
ortalarına doğru buranın meşîhatini bir süre Şeyh Hacı Ali Baba
(Ö.1264/1848) üstlenmiştir.467 Ancak zâviyenin kim tarafından ve ne
zaman kurulduğu, burada kimlerin faaliyet gösterdiği tesbit olunama-
mıştır. Ayrıca Lemezât-ı Hulviyye'de Akkirman'dan Bursa'ya gelip
burada Emir Sultan tarîkine girdiği, sonra Edhemîler'e katıldığı, ar-
dından da Bektâşîler'den el alıp mezkûr şehirde dergâhını kurduğu
belirtilen Ramazan Baba'mn (Ö.1010/1601-02), 468 aynı zamanda
Zeyniyye tarîkatından da icâzet aldığı belirtilmiştir.469 Yâdigâr'da
türbe ve derviş odalarının esaslı bir tamirden geçtiği ve bu iş için 62.533 akçe
harcandığı nakledilmektedir (bk. Ayverdi, Osmanlı Mîmârisi, s. 3 5 2 ; Hasan
Basri Öcalan, Bursa'da Tasavvuf Kültürü P<VII. Yüzyıl], Bursa 2 0 0 0 , s. 159).
461 Yâdigâr-t Şemsî, s. 3 7 4 ; ayrıca bk. Vassâf, Sefîne, I, 267. Şeyh Sa'deddin'in
açıkça ifâde edilmemiş olmakla birlikte, irşad icâzetini babasından aldığı an-
laşılmaktadır.
462 Yâdigâr-t Şemsî, s. 374.
463 Yâdigâr-ı Şemsî, s. 374.
464 bk. Yâdigâr-ı Şemsî, s. 3 7 5 - 3 7 9 .
465 Ayverdi, Osmanlı Mîmârisi, s. 352.
466 Yâdigâr-ı Şemsî, s. 379.
467 Yâdigâr-ı Şemsî, s. 378.
468 Hulvî, Lemezât, s. 608.
469 Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 100b; Güldeste, s. 230. Baldırzâde Vefeyâtnâ-
me'sinin kullandığımız Süleymâniye Kütüphânesi, Es'ad Efendi nüshasında
"Ramazan Baba Dergâhı" adıyla kaydedilen ve meşîhatini üstlenen
şeyhlerin isimleri de zikredilen dergâhın470 bir Bektâşî tekkesi olarak
faaliyet gösterdiği anlaşılmaktadır.
6. Pîrî Halîfe Hamîdî ve Eğirdir'de Zeyniyye Tekkesi
Zeyniyye tarikatının Anadolu'da yayılmasını sağlayan Abdüllatîf
Kudsî'nin bir diğer halîfesi Pîr Muhammed'dir. "Pîrî Halîfe" diye şöh-
ret bulan bu zâtın hayâtı hakkında kaynaklarda yeterli bilgi buluna-
mamıştır. Aslen İran'ın Huy şehrinden olup Hamîd-ili'ne gelerek yer-
leştiği için "Hamîdî" nisbesiyle de anılmaktadır. Sadreddin Kone-
vî'nin en-Nusus isimli eserine yazdığı Arapça Zübdetü't-tahkîk ve
nüzhetü't-tevfîk isimli şerhin 471 giriş kısmında kendi adını Pîr Mu-
hammed b. Kutbuddin el-Hûyî el-Hanefî şeklinde kaydetmiş, ayrıca
daha önce zikri geçen Bursa Zeyniyye Dergâhı postnişîni Tosyalı Şeyh
Nasuh'un oğlu Abdülmecid Efendi'nin tefsirle alâkalı bir eserinin472
başında da adı Şeyh Pîr Muhammed b. Şeyh Kutbuddin b. Şeyh Pîr
Hasan el-Hûyî ez-Zeynî el-Hüseynî şeklinde kaydedilmiştir. Bu kayıt-
(nr. 1381) Ramazan Baha'nın hizmet ettiği şeyhler kaydedilirken "meşâyih-
i Zeyniyye" ibâresi yanlışlıkla "meşâyih deyninde" gibi yazılmışsa da
(vr.lOOb), Âşir Efendi nüshaları ile (nr. 265, vr. 89a; nr. 2 7 0 , vr. 33b) Tâhi-
rağa nüshasında (nr. 4 2 0 , vr. 60a) açıkça "meşâyih-i Zeyniyye" şeklinde ka-
yıtlıdır.
470 Yâdigâr-ı Şemsî, s. 3 5 5 vd. Yâdigâr müellifi Mehmed Şemsüddin Efendi, Ra-
mazan Baba'yı anlatırken Baldırzâde Mehmed'in Vefeyâtnâme'si ile İsmâil
Beliğ'in Güldeste'sinde Zeyniyye mensupları ile ilgili "Bu tâife namaz ve
oruca ehemmiyet vermezler" şeklinde hiç de uygun olmayan bir kayıt bu-
lunduğunu, oysa bu tarikatın zühd ve takvayı emrettiğini belirtmektedir (s.
355). Ancak Şemsüddin Efendi'nin adı geçen kaynaklarda kaydedilen bilgi-
yi yanlış anladığı anlaşılmaktadır. Zira incelememiz sonucu gördük ki ora-
da namaz ve oruç hususunda gevşek davrandığı söylenen grup Zeynîler de-
ğil, Kalenderîler'dir (bk. Vefeyâtnâme, vr. 102a; Güldeste, s. 230).
471 Süleymâniye Ktp., Fâtih, nr. 2 7 0 8 (195 varak, büyük boy, 19 satır). Osman
Ergin bu eserin muhtelif kütüphanelerde ondan fazla nüshasını tesbit etmiş-
tir (bk. Osman Ergin, "Sadreddin al-Kunavî ve Eserleri", Şarkiyat Mecmu-
ası, II [1957], s. 73-74).
472 Süleymâniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 1019.
tan Pîrî Halîfe'nin sâdâttan olduğu ve kendisi gibi babasıyla dedesinin
de meşâyih zümresine mensup bulunduğu anlaşılmaktadır. Abdülme-
cid Efendi'nin eserinde şeyhin vefâtmın da 4 Zilkade 864 (8 Ağustos
1460) târihinde meydana geldiği belirtilmiştir.
Pîrî Halîfe, daha önce de temas edildiği gibi, Abdüllatif Kudsî'nin
ikinci Anadolu seyahati sırasında Konya'ya geldiğini duymuş, Eğir-
dir'de Mutavvel okuttuğu öğrencisi Tâcüddin İbrâhim Karamânî ile
birlikte ziyâretine giderek şeyhe intisap etmiş ve bir müddet hizmetin-
de bulunduktan sonra öğrencisi Tâcüddin'i şeyhin yanına bırakıp
kendisi Eğirdir'e dönmüştür.473 Esâsen Pîr Muhammed Eğirdir'in
Yazla mahallesinde Hamîd-ili vâlisi Hızır Bey tarafından XV yüzyılın
ilk yarısında kayın atası Şeyhülislâm Berdaî adına yaptırılan zâviyede,
Berdaî'den sonra halîfesi sıfatıyla faaliyet göstermekteydi.474 Ayrıca
Abdüllatîf Kudsî'den de hilâfet alarak 475 mezkûr tekkede irşad hizme-
tine devam etmiştir. Müridlerine aynı zamanda zâhir ilimlerini de öğ-
rettiği anlaşılmaktadır. Sadreddin Konevî'nin en-Nusûs adlı eserini
bir grup ihvânıyla müzâkere ettiğini, bu kitaba yazdığı şerhin girişin-
de belirtmektedir. Şerhi 18 Şâban 856'da (3 Eylül 1452) bitirdiğini de
sonunda belirtmiştir. Süleymâniye Kütüphânesi'ndeki nüshanın (Fâ-
tih, nr. 2708) sonunda istinsah târihinin Muharrem 864 (Kasım
473 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 5 - 5 5 6 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 113; Tâ-
cü't-tevârîh, II, 4 6 0 - 4 6 1 ; Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3a; Güldes-
te, 9 7 - 9 8 ; Yâdigâr-ı Şemsî, s. 367.
474 Şerîf Efendi, Menâkıbü'l-evliyâ, Süleymâniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi,
nr. 4 5 5 2 , vr. 6b-10b; ayrıca bk. Böcüzâde Süleyman Sâmi, Kuruluşundan
Bügüne Kadar İsparta Târihi I-II (nşr. Suat Seren), İstanbul 1983, s. 131.
Hangi tarîkata mensup olduğu belirtilmeyen Şeyhülislâm Berdaî'nin Ha-
mîd-ili vâlîsi Hızır Bey'in daveti üzerine Acem diyârından Eğirdir'e geldiği,
ayrıca Ankara'da Bayrâmiyye tarikatının kurucusu Hacı Bayrâm-ı Velî ile de
görüştüğü kaydedilmiştir (Şerîf Efendi, a.g.e., aynı yer). Hacı Bayram ile gö-
rüştüğüne göre Eğirdir'e XV. asrın ilk yarısında geldiği anlaşılmaktadır. An-
cak Hızır Bey'in Hamîd-ili'ndeki emirliğinin XIV asrın ortalarında
( 7 5 9 / 1 3 5 8 ) sona erdiği belirtilmektedir (Sait Kofoğlu, "Hamîdoğulları",
DİA, XV, 473). Bu durumda Hızır Bey adının ya yanlışlıkla kaydedildiği, ya
da X V asrın ilk yarısında Hamîd-ili'nde bir başka Hızır Bey'in idâreci oldu-
ğunu kabul etmek gerekir.
475 Şerîf Efendi, Menâkıbü'l-evliyâ, vr. 10b.
1459) olarak kaydedilmiş olması, eserin müellifi hayatta iken istinsah
edildiğini göstermektedir. Pîrî Halîfe'den sonra Eğirdir'deki tekkede
makamına oğlu Mehmed Çelebi oturmuştur.476
a. Şeyh Mehmed Çelebi (Muhyiddin Mehmed
b. Pîrî Halîfe, Ö.898/1493)
Uzun müddet Eğirdir'deki tekkede faaliyet gösterdiği anlaşılan
Mehmed Çelebi'nin şöhreti, bulunduğu şehrin sınırlarını aşmış ve
Hamîd-ili bölgesinde "kutb" olarak şüyû bulmuştu.477 Babası Pîrî Ha-
lîfe gibi onun hakkında da kaynaklarda yeterli bilgi bulunamamıştır.
Yukarıda işâret edilen Abdülmecid Efendi'nin eserinin başında Pîrî
Halîfe'nin vefat târihi kaydedildikten sonra, oğlu Mehmed Çelebi de
"Zamanın gavsı, asrın kutbu, Hızır'la (a.s.) arkadaşlık eden, ilm-i le-
dün sâhibi, kerâmetleri ve acâib menkıbeleriyle tanınmış kâmil bir
şeyh" şeklinde anılmış ve vefâtının 898 (1493) senesinde meydana
geldiği belirtilmiştir.478 Şiirlerinin toplandığı bir dîvânının olduğu bil-
dirilmektedir 4 7 9 Hilâfet verdiği kişiler arasında Hacı İvaz 480 ve Hay-
reddin Dede 481 gibi isimler vardır. Vefâtından sonra da mânevî tasar-
rufunun devam ettiğine inanılan482 Mehmed Çelebi'den sonra Eğir-
476 Şerîf Efendi, Menâkıbü'l-evliyâ, vr. 12b. Lemezât müellifi Hulvî, Gülşeniy-
ye-i Halvetiyye'nin kurucusu İbrahim Gülşenî'nin İstanbul'daki halifesi Ha-
san Zarîfî'nin (ö. 9 7 7 / 1 5 6 9 - 7 0 ) İbrahim Efendi'den önce Zeyniyye şeyhi Pî-
rî Halîfe'den hilâfet aldığını kaydetmişse de (s. 539), bu tarihen mümkün
değildir. Muhtemelen onun sözünü ettiği Pîrî Halîfe, XVI. asrın ilk yarısın-
da Anadolu'da faaliyet göstermiş olan Nakşibendiyye şeyhi Pîrî Halîfe (ö.
960 veya 9 6 1 / 1 5 5 4 ) olmalıdır (bk. Öngören, Osmanltlar'da Tasavvuf, s.
104, dipnot: 4 4 3 ; 140, 201)
477 Şerîf Efendi, Menâkıbü'l-evliyâ, vr. 12b.
478 Süleymâniye Ktp., Reşid Efendi, nr. 1019. Burada Pîrî Halîfe'nin oğlu "Şeyh
Muhyi'l-milleti ve'd-dîn el-Hamîdî ez-Zeynî el-Hüseynî" şeklinde kaydedil-
miştir. İsminden önce zikredilen özelliklerden, kastedilen zâtın Mehmed
Çelebi olması gerektiği ve tam adının Muhyiddin Mehmed olduğu anlaşıl-
maktadır.
479 Menâkıbü'l-evliyâ'da Dîvân'ından bâzı bölümler kaydedilmiştir (bk. 25a-
29a).
480 Şerîf Efendi, Menâkıbü'l-evliyâ, vr. 16b.
481 Şerîf Efendi, Menâkıbü'l-evliyâ, vr. 12b.
482 Şerîf Efendi, Menâkıbü'l-evliyâ, vr. 23b.
dir'deki tekkenin bir müddet boş kaldığı,483 daha sonra ise posta kı-
zı tarafından torunu Burhâneddin Efendi'nin (Ö.970/1562-63) otur-
duğu görülmektedir.
Mehmed Çelebi'den sonra Eğirdir'deki tekkede posta oturan
Burhâneddin Efendi hakkında en geniş bilgi, torunu Şerîf Efendi ta-
rafından hazırlanan Menâkıbü'l-evliyâ isimli eserde bulunmakta-
dır. 484 Burada Burhâneddin Efendi'nin menkıbeleri, tarîkat faaliyetle-
ri, silsilesi ve nesebi anlatılmıştır. Ayrıca bu bilgilerin çok az bir kısmı,
bâzı yanlışlıklarla birlikte Atâî'nin Şekâik Zeyli'nde de yer almıştır.485
Nesebi Hz. Peygamber'e dayanan Burhâneddin Efendi'nin, dede-
si Mehmed Çelebi vefat ettiği sırada 17-18 yaşlarında bir genç oldu-
ğu belirtilmektedir. O yaşta irşad postuna oturmaya kalkışınca, dede-
sinin yaşlı dervişleri kendisine hilâfet ve icâzet olmadan şeyhlik edile-
meyeceğini söyleyerek îtiraz ettiler. Burhâneddin Efendi bunun üzeri-
ne Bursa'daki Zeyniyye Dergâhı'nda postnişîn olan Şeyh Nasuh Efen-
di'nin terbiyesine girdi ve seyru sülûkünü tamamlayarak icâzet al-
dı. 486 Bursa'dan Eğirdir'e gittikten sonra da dedesinin kabri başında
mücâhedesine devam ettiği belirtilmektedir.487 Bu sebeple onun, za-
hirî nisbetle Nasuh Efendi'den mânevî nisbetle de Pîrî Halîfe'den icâ-
zet aldığı kabul edilmiştir.488 Nasuh Efendi'nin mezkûr dergâhta
1513-1516 târihleri arasında faaliyet gösterdiği dikkate alınacak olur-
sa, Burhâneddin Efendi'nin bu târihlerde icâzet alıp Eğirdir'deki tek-
483 Şerîf Efendi, Menâkıbü'l-evliyâ, vr. 42a.
484 Bir nüshası Süleymâniye Kütüphânesi'nde (Hacı Mahmud Efendi, nr. 4 5 5 2 )
bulunan Türkçe elli varaklık bu eser, aslında Burhâneddin Efendi'nin mü-
ridlerinden Halîfezâde diye bilinen Mehmed Çelebi tarafından hazırlanmış-
tır. Ancak Şerîf Efendi bunun bâzı bölümlerine ilâve ve çıkartmalarla düzelt-
meler yapmış ve sonuna da beş varak ilâvede bulunmuştur. Bâzı kataloglar-
da Menâktb-ı Şeyh Burhâneddin şeklinde de kaydedilen (meselâ bk. Târih
Coğrafya Yazmalar Kataloğu, s. 5 0 7 - 5 0 8 ) bu eserde Şeyh Burhâneddin'in
yanı sıra dedesi Şeyh Mehmed Çelebi, büyük dedesi Pîrî Halîfe ve onun ka-
yın atası Şeyhülislâm Berdaî'nin menâkıbmdan da söz edilmektedir.
485 bk. Atâî, s. 77-78.
486 Şerîf Efendi, Menâktbü'l-evliyâ, vr. 42a-b; ayrıca bk. Atâî, s. 77-78.
487 Şerîf Efendi, Menâktbü'l-evliyâ, vr. 42b.
488 Şerîf Efendi, Menâktbü'l-evliyâ, vr. 5b-6a.
kede posta oturduğuna hükmetmek gerekir. Atâî Burhâneddin Efen-
di'nin Pîrî Halîfe'den sonra posta oturduğunu yazmışsa da, 489 bu tâ-
rihen mümkün değildir. Zîra Pîrî Halîfe onun, yukarıda da görüldü-
ğü gibi dedesinin babasıdır.
Yirmi yaşlarında iken posta oturan Burhâneddin Efendi 490 vefâtı-
na kadar uzun bir müddet irşad faaliyetinde bulunmuş ve her kesim-
den insanın îtibar ettiği bir şeyh konumuna gelmiştir. Kânûnî Sultan
Süleyman'ın sadrâzamlarından Rüstem Paşa, sadâretten önce bir ara
pâdişâhın gazabına uğrayıp Teke sancağına tâyin edildiği sırada, şöh-
retini duyduğu bu şeyhi ziyâret ederek himmet ve duâsmı almak iste-
miştir.491 Rivâyete göre Rüstem Paşa önce, İsparta'da faaliyet göste-
ren Nakşî şeyhi Pîrî Halîfe'den (Ö.960 veya 961/1553-54) yardım is-
temiş, Pîrî Halîfe ise kendisine sadrazamlık müjdesi verdikten sonra,
"Size kurtuluş yolunu esas Eğirdir'deki Şeyh Burhâneddin hazretleri
gösterebilir. Ben onun yanında bir damlayım" demiştir.492 Burhâned-
din Efendi'nin de Pîrî Halîfe gibi Rüstem Paşa'ya sadrazamlık müjde-
si verdiği ve paşanın orada şeyhe intisap ettiği kaydedilmektedir.493
489 Atâî, s. 78.
490 Şerif Efendi, Menâktbü'l-evliyâ, vr. 34a.
491 Şerif Efendi, Menâktbü'l-evliyâ, vr. 31b.
492 Böcüzâde, İsparta Târihi, s. 116.
493 Şerif Efendi, Menâktbü'l-evliyâ, vr. 31b. Rüstem Paşa'nın daha sonra Nak-
şibendiyye meşâyihinden Hakîm Çelebi'ye de bîat ettiği görülmektedir (bk.
Gelibolulu Mustafa Alî, Künhü'l-ahbâr, İstanbul Üniversitesi Kütüphânesi,
TY, nr. 5959, vr. 478a). Menâktbü'l-evliyâ'da "Baba Çelebi" diye tâbir edi-
len ve Rüstem Paşa'nın kalbini çeldiği bildirilen zât, muhtemelen mezkûr
Hakîm Çelebi'dir. Kaydedildiğine göre Paşa'nın bu zâta bîatı ile ilk şeyhi
olan Burhâneddin Efendi'ye meyli azalmış, bunun üzerine şeyh kendisine in-
cinerek, yaptığı duâ ve teveccühten vazgeçmiştir. Ancak Paşa daha sonra
şeyhe aracılar gönderip, duâ ve himmetinin devâmını ısrarlı bir şekilde ta-
lep etmiş ve tekrar gönlünü almayı başarmıştır (bk. Şerif Efendi, a.g.e., vr.
32b). Burada "Baba Çelebi" ile, Hakîm Çelebi'nin yanında yetişmiş olan
Mahmud Çelebi de kastedilmiş olabilir. Zîra Mahmud Çelebi'ye Rüstem Pa-
şa'nın hocası olması hasebiyle "Baba Efendi" de denildiği belirtilmektedir
(bk. Öngören, Osmanlılar'da Tasavvuf, s. 137). Ancak kaynaklarda Mah-
mud Çelebi'nin şeyhlik yaptığına dâir bir kayda rastlanmamıştır.
Rüstem Paşa bu olaydan bir müddet sonra sadrâzam olunca, şey-
hi Burhâneddin Efendi'ye karşı-güven ve îtimâdı daha da arttı. Bur-
hâneddin Efendi bir ara İstanbul'a sadrâzamın ziyâretine gittiğinde,
paşa şeyhin başkentte faaliyet göstermesi için ricâda bulunmuş ve
kendisine Küçük Ayasofya Zâviyesi'ni tahsis etmiştir. Burhâneddin
Efendi sadrâzamı laramayarak bir yıla yakın burada faaliyet gösterdi
ve ilmiye mensuplarından pek çok kimse kendisine mürid oldu. An-
cak daha sonra devlet erkânına yakın olmaktan hoşlanmamış ve Eğir-
dir'deki tekkeyi de boş bırakmamak için geri dönmek istediğini bil-
dirmiştir. Rüstem Paşa, öyle anlaşılıyor ki şeyhinin memleketine dön-
mek istediğini Kânûnî Sultan Süleyman'a arzedince, pâdişâh şeyhe
Eğirdir gölü içinde bulunan Nis adasındaki gayri müslimlerin haracın-
dan 30 akçe maaş bağlanmasına karar vermiştir.494
Burhâneddin Efendi, tekkesinde tevhid ve tekbirlerle kalbleri coş-
turur, ara sıra ettiği vaazlarla da halkı irşâda çalışırdı.495 Onun irşad
halkasında kardeşi Mehmed Çelebi, 496 oğlu Mahmud Efendi, 497 Ulu-
borlu'dan Abdülvahhâb Efendi, 498 İznikli Şeyh Mustafa Selâmî
(Ö.993/1585), 4 " Şeyh Velî (Ö.1026/16 1 7), 5 0 0 Şeyh Turhan (Turhan
Dede, Ö.1027/1618), 501 Halîfezâde diye bilinen Muhyiddin Mehmed
Çelebi 502 ve Abdüllatîf Mahrûlc (Ö.1009/1600-01) 503 gibi zâtlar yetiş-
miştir.
Bunlardan Burhâneddin Efendi'nin kardeşi Mehmed Çelebi'nin
mürid yetiştirmekle meşgul olup olmadığı bilinmemektedir. Kadılık
yapmakta olan oğlu Mahmud Efendi ise mesleğini sürdürmeyi tercih
etmiş, vasiyyet ettiği halde babasının makamına geçmemiştir. Bunun
üzerine Burhâneddin Efendi'nin küçük oğlu Ahmed Efendi, yukarıda
494 Şerif Efendi, Menâktbü'l-evliyâ, vr. 31b-32a.
495 Atâî, s. 78.
496 Şerif Efendi, Menâktbü'l-evliyâ, vr. 47a-b.
497 Şerif Efendi, Menâktbü'l-evliyâ, vr. 46a.
498 Şerif Efendi, Menâktbü'l-evliyâ, vr. 46b.
499 Atâî, s. 3 6 1 - 3 6 2 ; Kissling, Zejnîje Ordetı, s. 173.
500 Atâî, s. 605; Kissling, Zejnîje Orden, s. 173-174.
501 Atâî, s. 651; Kissling, Zejnîje Orden, s. 174.
502 Şerif Efendi, Menâktbü'l-evliyâ, vr. 42b-43a.
503 Hulvî, Lemezât, s. 6 0 7 ; Tabibzâde, Silsilenâme, s. 54.
adı geçen Abdülvahhâb Efendi'nin yanında seyru sülûkünü tamamla-
yarak irşad postuna oturmuş ve yirmi yıldan fazla hizmet etmiştir.so4
Buna göre Burhâneddin Efendi'den sonra oğlu Ahmed Efendi posta
geçinceye kadar Eğirdir'deki tekkenin meşîhatini halîfelerinden Ab-
dülvahhâb Efendi'nin üstlendiği anlaşılmaktadır. Abdülvahhâb Efen-
di'nin daha sonra irşad faaliyetini nerede sürdürdüğü tesbit edileme-
miştir. îznikli Mustafa Selâmî Efendi (Ö.993/1585) ise medrese ilim-
lerini tahsil ettikten sonra evvela Bayrâmiyye şeyhlerinden Bahâed-
dinzâde Efendi'nin (Muhyiddin Mehmed b. Bahâeddin, ö. 952/1545)
hizmetine girmiş, ardından Burhâneddin Efendi'ye intisap ederek sü-
lûkünü tamamlamıştır. Herhangi bir Zeyniyye tekkesinde faaliyet
gösterdiğinden söz edilmemekle birlikte, Fâtih ve Süleymâniye câmî-
lerinde vâizlik yaptığı, bu arada Fâtih'in Yavuz Sultan Selim semtinde
bulunan Bayrâmiyye'ye mensup Şeyh Yavsî Efendi/Yavsî Baba Tekke-
si'nin (Sivâsî Tekkesi) meşîhatini vefâtına kadar yürüttüğü kaydedil-
mektedir.505 Bu durumda Zeyniyye'ye girmeden önce intisap ettiği
Bayrâmiyye şeyhinden icâzet de aldığı anlaşılıyor. Te'lif ettiği eserle-
rinden biri Mevlîd-i Şerîf manzûmesidir.506 Kabri Edirnekapı'daki
Emir Buhârî Câmii'nin hazîresindedir.507
Burhâneddin Efendi'nin diğer halîfelerinden Şeyh Velî
(Ö.1026/1617) Hamîd-ili'ne bağlı Ağras kasabasındandır. Hilâfet al-
dıktan sonra irşad faaliyetini kasabasında kurduğu mescid ve zâviye-
sinde sürdürmüş, halk arasında kerâmetleriyle tanınmıştır.508 Kendi-
sinden sonra yerine kimin geçtiği tesbit edilememiştir. Yine Hamîd-
ili'nden Şeyh Turhan'ın (Ö.1027/1618) ise mürid yetiştirmekle meşgul
olup olmadığı bilinmemektedir. Cezbesi gâlib bir şeyh olarak tanıtılan
Turhan Dede'nin hiç kimseden hediye kabul etmediği, aksine halka
ikramlarda bulunduğu belirtilmektedir.509 Halîfezâde diye tanınan
Muhyiddin Mehmed Çelebi ise, Burhâneddin Efendi ve dedelerinin
504 Şerîf Efendi, Menâktbü'l-evliyâ, vr. 46a-47b.
505 Atâî, s. 3 6 1 - 3 6 2 ; ayrıca bk. Osmanlı Müellifleri, I, 81.
506 Osmanlı Müellifleri, I, 81.
507 Atâî, s. 362; Osmanlı Müellifleri, I, 81.
508 Atâî, s. 605.
509 Atâî, s. 651.
menkıbelerini ihtivâ eden Menâkıbü'l-evliyâ'nin ilk derleyicisidir. Yu-
karıda da belirtildiği gibi daha sonra bu esere Burhâneddin Efendi'nin
torunlarından Şerîf Efendi tarafından bâzı ilâve ve çıkartmalarla son
şekli verilmiştir. Halîfezâde'nin mürid yetiştirmekle iştigal ettiğine
dâir bir kayda rastlanmamıştır. Burhâneddin Efendi'nin bir diğer ha-
lîfesi Vefâ Dergâhı'ndaki hücresinde yanarak vefât eden Abdüllatîf
Mahrûk'a ileride Şeyh Vefâ bölümünde temas edilecektir.
b. Muhyiddin Kocevî (ö. 885/1480)
Pîrî Halîfe'den sonra Eğirdir'deki telekede makamına oturan oğlu
Mehmed Çelebi ile devam eden silsile Zeyniyye tarikatının ağırlıklı
olarak Hamîd-ili bölgesinde yayılmasını sağlarken, Pîrî Halîfe'nin bir
başka halîfesi Muhyiddin Kocevî ile de başkent İstanbul'da yayılması-
nı sağlamıştır. Tasavvuf yoluna girmeden önce zâhir ilimlerini tahsil
ettiği bilinen Şeyh Muhyiddin, Eğirdir'de hizmetinde bulunduğu Pîrî
Halîfe'den icâzet aldıktan sonra İstanbul'a giderek510 Fâtih'in Aşıkpa-
şa mahallesinde Karanlık Mescid diye bilinen mescidi ve yanına da zâ-
viyesini kurmuş ve 885'te (1480) meydana gelen vefâtına kadar irşâd-
la meşgul olmuştur. Kabri mescidin yanındadır.511 İlm-i zâhirle ilm-i
bâtın arasını cemettiği kaydedilen şeyhin, bütün gününü müridlerinin
terbiyesi ile geçirdiği, dünyevî menfaatlere asla tenezzül etmediği ve
halk arasında kerâmet sâhibi olarak tanındığı belirtilmektedir.512 Ve-
fâtını müteakip adı geçen tekkede makamına "Gündüz/Gündüzlü
Muslihuddin" diye bilinen halîfesi Şeyh Muslihuddin Mustafa (ö. ?)
geçmiştir.513 Şeyh Muslihuddin Mustafa'nın Kânûnî Sultan Süleyman
devri meşâyihinden olduğu belirtilmekle birlikte hayâtı, faaliyetleri ve
vefât târihi hakkında kaynaklarda bilgi verilmemiştir. Zâhir ilimlerini
tahsil ettikten sonra tasavvuf yoluna Abdüllatîf Kudsî'nin
(Ö.856/1452) ileri gelen halîfelerinden Tâcüddin İbrâhim Karamâ-
nî'ye (Ö.872/1467-68) intisap etmek sûretiyle girmiş, onun vefâtın-
dan sonra ise Muhyiddin Kocevî'nin irşad halkasına katılmıştır.514
510 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 4 8 ; Ayvansarâyî, Hadîkatü'l-cevâmî, 1 , 1 7 3 ; ay-
rıca bk. Kissling, Zejnîje Orden, s. 169.
511 Ayvansarâyî, Hadîkatü'l-cevâmî, I, 173.
512 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 4 8 - 2 4 9 .
513 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 5 3 7 ; Âlî, Künhü'l-ahbâr, vr. 379a.
Muslihuddin Efendi'den sonra mezkûr tekkede irşad faaliyetinin de-
vam edip etmediği bilinmemektedir.
Muhyiddin Kocevî'nin bu zâttan başka iki kişiye daha icâzet ver-
diği tesbit edilmiştir. Bunlardan biri halk arasında "Şeyh Kara Ali" di-
ye bilinen Alâeddin Ali'dir (Ö.929/1523). Önce Kastamonulu Hacı
Halîfe'ye (Ö.894/1489) intisap eden Alâeddin Ali, onun vefâtından
sonra Muhyiddin Kocevî'nin hizmetine girmiştir. Her iki şeyhten de
icâzet aldığı bildirilmekte, ancak mürid yetiştirmediği, evinde uzlete
çekilerek ibâdetle meşgul olduğu rivâyet edilmektedir.515 Muhyiddin
Kocevî'den icâzet alan diğer kişi ise Bigalı Hacı Ahmed b. Seydî'dir
(ö.?). Zâhir ilimlerini Balıkesirli Mevlânâ Hacı Hasanzâde Mehmed
Câmî'den öğrenen Hacı Ahmed Efendi'nin Avârifü'l-maârif i genişle-
terek Türkçe'ye tercüme ettiği ve ayrıca Esrâr-ı Fâtiha isimli bir eser
te'lîf ettiği belirtilmektedir.516
7. Âşıkpaşazâde ve Âşık Paşa Külliyesi
Abdüllatîf Kudsî'nin bir diğer önemli halîfesi Derviş Ahmed Âşı-
kî (ö. 889/1484'ten sonra), 517 büyük dedesi Âşık Paşa'ya nisbetle
Âşıkpaşazâde adıyla anılmaktadır. Hayâtı hakkında kaynaklarda faz-
la bilgi bulunamayan Âşıkpaşazâde'nin Abdüllatîf Kudsî'ye intisâbı,
muhtemelen Kudsî'nin ikinci Anadolu seyâhati esnâsında Konya'da
Sadreddin Konevî Zâviyesi'nde kaldığı sırada gerçekleşmiştir. Nite-
kim adı geçen tekkede, daha önce temas edilen Şeyh Kudsî ile Şeyh
Cüneyd arasındaki tartışma sırasında Âşıkpaşazâde yanlarında oldu-
ğu bilinmektedir. Önemli eseri Tevârih-i Âl-i Osman'da (Âşıkpaşazâ-
de Târihi) canlı şâhidi olduğu bu olayı aktardıktan sonra şöyle de-
mektedir: "Hoca Hayreddin, Cüneyd'in koltuğuna girüp odasına al-
514 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 537.
515 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 3 5 2 ; Tâcü't-tevârîh, II, 582.
516 Osmanlı Müellifleri, I, 58; ayrıca bk. Kara, Bursa'da Tarikatlar ve Tekkeler,
I, 111; Uludağ, "Avârifü'l-maârif", DİA, IV, 110.
517 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 346. Âşıkpaşazâde'nin hangi tarihte vefat ettiği
kesin bilinmemektedir. Hüseyin Vassâf onun 908'de (1502) vefat ettiğini
yazmıştır (Sefîne, I, 265).
dı gitti. Fakîr dahî Şeyh Abdüllâtîf'in koltuğuna girüp odasına aldım
gittim." 518
Âşıkpaşazâde'nin Kudsî'den icâzeti Konya'da mı yoksa Bursa'ya
gittikten sonra mı aldığı tesbit edilememekle birlikte, İstanbul fethe-
dildikten sonra Fâtih'te bugünkü Haydar mahallesindeki mescid-tek-
kesinde irşad faaliyetini sürdürdüğü bilinmektedir.519 Daha sonra câ-
miye dönüştürülmüş bir mescid, bir tekke, iki türbe, bir çeşme ve ha-
zîre bölümleriyle "Âşık Paşa Külliyesi" adını alan bu manzûmenin ku-
ruluş dönemi tam aydınlatılabilmiş değildir. Baha Tanman'ın kanâati-
ne göre külliyenin merkezini oluşturan mescid, adı geçen Âşıkpaşazâ-
de adına 1464-1479 târihleri arasında Sarây-ı Atîk ağalarından Hüse-
yin b. Abdullah tarafından inşâ ettirilmiştir.520 Kaynaklarda "Aşık Pa-
şa", "Emirler", "Seyyid Velâyet" gibi çeşitli adlarla anılan tekkenin de
kuruluş târihi tam olarak tesbit edilememiştir.521 Âşıkpaşazâde'den
sonra bu tekkede makamına halîfesi ve dâmâdı Seyyid Velâyet otur-
muştur.522
a. Seyyid Velâyet (ö. Muharrem 929/Aralık 1522)
Nesli Hz. Hüseyin'e dayanan Seyyid Velâyet523 Kirmastı (Bugün
Bursa'nın Mustafakemalpaşa kazası) kasabasında dünyaya gelmiş ve
874 (1469-70) senesinde şeyhi Âşıkpaşazâde'nin kızı Râbia Hâtun'la
evlenmiştir. Molla Gûrânî'den hadis dersleri aldığı kaydedilen Seyyid
Velâyet'in üç defa hacca gittiği ve bu yolculuklar esnâsında Mısır'da
518 Âşıkpaşazâde Târihi, s. 2 6 5 .
519 bk. Ayvansarâyî, Hadîkatü'l-cevâmî, I, 154. Sefîne-i Evliyâ'da Abdüllatîf
Kudsî'nin halîfelerinden Şeyh Ahmed Zeynî isminde birisinin Fâtih'deki
Âşıkpaşa Mescidi'nde irşad faaliyetinde bulunduğu ve Muharrem 846'da
(Mayıs 1442) vefatı üzerine mescidin hazîresine defnedildiği belirtilmişse de
(Vassaf, I, 265) bunun yanlışlığı açıktır. Zira belirtilen tarihte henüz İstan-
bul fethedilmiş değildi.
s2° M. Baha Tanman, "Âşık Paşa Külliyesi", Dünden Bugüne İstanbul Ansiklo-
pedisi (DBİA), I, 364.
521 Tanman, "Âşık Paşa Külliyesi", DBİA, I, 365.
522 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 3 4 6 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 7 8 - 5 7 9 ; Vassâf, Sefîne,
V, 248.
523 Hz. Hüseyin vâsıtasıyla Hz. Ali'ye ulaşan nesep silsilesi için bk. Taşköprîzâ-
de, eş-Şekâik, s. 3 4 5 - 3 4 6 ; Vassâf, Sefîne, V, 248.
Şeyh Seyyid Vefâ b. Seyyid Ebû Bekir 524 ve Mekke'de Zeynüddin Hâ-
fî'nin ileri gelen halîfelerinden Şeyh Abdülmu'tî ile görüştüğü belirtil-
mektedir. Seyyid Vefâ kendisine kelime-i tevhîdi telkîn ederek irşad
için icâzet vermiştir. Şeyh Abdülmu'tî ise Mekke'de meşâyih ve âlim-
lerden oluşan bir topluluğun huzûrunda esmâü'l-hüsnâ okuması için
izin vermiştir.525
Âşıkpaşazâde ve dâmâdı Seyyid Velâyet'in saray çevreleriyle iyi
ilişkiler içerisinde oldukları anlaşılmaktadır. Yukarıda adı geçen zâvi-
yeye II. Bâyezid'in kızı Sûfî Sultan Hanım olarak tanınan Fatma Sul-
tan tarafından 907 Cemâziyelâhirinde (Aralık 1501) tahsis edilen va-
kıflarla bir kısım gelirler sağlanarak kandil vb. giderlerin, şeyh ve der-
vişlerin yiyecek masraflarının karşılanmış olması526, bunun açık bir
göstergesidir. Bu, aynı zamanda dönemin pâdişâhı Sultan II. Bâyezid
ile de iyi ilişkiler içersinde olduklarını göstermektedir. Nitekim Taş-
köprîzâde ve Hoca Sâdeddin'in kayıtlarına göre, Yavuz Sultan Selim
babası Sultan II. Bâyezid'in saltanatı kendisine bırakmakta tereddüt
ettiğini görünce, işin âkıbetini öğrenebilmek için devrin şeyhlerine
mürâcaat ettiğinde hepsinden saltanat müjdesi almış, ancak Seyyid
Velâyet Yavuz'a mesâfeli durup mürâcaatına cevap vermemişti. Daha
sonra zorla huzûra çıkarılınca ona, "Yakında sultan olacaksın, ama
ömrün uzun olmayacak" dediği rivâyet edilmektedir.527
Taşköprîzâde ve Hoca Sâdeddin tarafından daha başka keramet-
leri de kaydedilen Seyyid Velâyet, henüz hayatta iken zâviyenin me-
şîhatini oğlu Mustafa Çelebi'ye bırakmış ve vefâtından bir yıl önce
928 Muharreminde (Aralık 1521) zâviyeye pek çok vakıf tahsis et-
524 Müstakimzâde bu şeyhin Bekriyye-i Gücdüvâniyye tarikatından olduğunu
kaydetmektedir (Müstakimzâde Süleyman Sa'deddin, Meşâyihnâme-i İslâm,
Süleymâniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1 7 1 6 / 1 , vr. 3a).
525 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 3 4 6 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 7 8 - 5 7 9 ; Vassâf, Sefine,
V, 2 4 8 .
526 bk. İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri 953 (1546) Târihli (nşr. Ömer Lütfi Bar-
kan-Ekrem Hakkı Ayverdi), İstanbul 1970, s. 275-276. Vakfiyede dervişle-
rin cumâ geceleri şeyhin huzurunda toplanarak teşbih ve tehlil etmeleri ve
Hz. Muhammed'e salâtü selâm getirmeleri şart koşulmuştur.
527 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 3 4 7 ; Tâcü't-tevârîh, II, 579.
miştir.528 9 29 yılı Muharreminde (Aralık 1522) 73 yaşında iken mey-
dana gelen vefâtından529 yaklaşık beş buçuk sene sonra da eşi Râbia
Hatun, Gemâziyelevvel 934 (Mart 1528) târihli vakfiyede belirtildiği-
ne göre zâviyeye sekiz hücre ilâve ettirmiştir.530 Seyyid Velâyet'in ce-
nâze namazı ulemâ ve meşâyihten büyük bir cemâatin iştirakiyle Şey-
hülislâm Zenbilli Ali Efendi tarafından kıldırılmıştır.531 eş-Şekâik ve
Tâcü't-tevârîh başta olmak üzere bâzı kaynaklarda Seyyid Velâyet'ten
sonra makamına oğlu Seyyid Derviş Mehmed'in (Şeyh Mehmed,
Ö.942/1535-36) geçtiği belirtilmişse de, 532 yukarıda zikredilen Seyyid
Velâyet'in Muharrem 928 târihli vakfiyesinde meşîhatin, oğlu Musta-
fa Çelebi'nin (ö.?) uhdesinde olduğu ifâde edilmiştir.533 Adı geçen
kaynakların belirttiği Seyyid Derviş Mehmed ise muhtemelen Musta-
fa Çelebi'den sonra postnişîn olmuştur. M. Baha Tanman, Derviş
Mehmed'den sonra da posta Seyyid Velâyet'in dâmâdı ve halîfesi Ga-
zâlîzâde Şeyh Abdullah Efendi'nin (ö. Zilhicce 977/Mayıs 1570) otur-
duğunu belirtmiştir.534 Ancak Şeyh Abdullah'tan önce eğer irşad pos-
tuna kimse oturmamış ise tekkenin bir müddet boş kaldığına hükmet-
mek gerekir. Zîra Şeyh Abdullah'a eserinde yer veren Atâî, onun tah-
sîlini tamamladıktan sonra müderrislik ve çeşitli yerlerde kadılık hiz-
metinde bulunduğunu, 959 (1552) senesinde İstanbul'a giderek birkaç
kez Galata vâlîsi olduğunu kaydetmiş, ardından azledilmek sûretiyle
emekliye ayrıldığını belirtmiştir. Bu arada seyru sülûkünü Seyyid Velâ-
yet'in yanında tamamladığı ve şeyhine dâmad olduğu da ifâde edil-
mekte, ancak tekkede şeyhlik yaptığından söz edilmemektedir.535
Şeyh Abdullah'ın hangi târihte emekli edildiği zikredilmemiş olsa da,
528 İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri, s. 275.
529 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 3 4 6 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 8 0 .
530 bk. İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri, s. 278.
531 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 3 4 6 - 3 4 7 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 8 0 .
532 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 3 4 7 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 8 0 ; Sicill-i Osmânî, IV,
609.
533 bk. İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri, s. 275. Vakfiyede şöyle denilmektedir:
"...Ba'dehum irşâda kadir bir kimesne zâviyede halîfe olup evkâf-ı mezbûrei
mutasarrıf ola. Hâliyâ hilâfet vâkıfın oğlu Mustafa Çelebi uhdesindedir".
534 Tanman, "Âşık Paşa Külliyesi", DBİA, I, 366.
535 Atâî, s. 132-133.
en azından 959 senesinin sonlarından önce tekkenin meşîhatini üst-
lenmiş olması mümkün değildir.-Bu da tekkenin yirmi seneye yakın
boş kaldığını gösterir. Şeyh Abdullah muhtemelen emekliliğinden son-
ra tekkenin meşîhatini 977 Zilhiccesinde (Mayıs 1570) meydana ge-
len vefâtına kadar yürütmüş olmalıdır. Ondan sonra buranın bir müd-
det daha Seyyid Velâyet'in neslinden gelenlerin tasarrufunda kaldığı
belirtilmekteyse de, 536 meşîhati kimlerin üstlendiği bilinmemektedir.
8. Şeyh Vefâ ve Vefâiyye-i Zeyniyye
Zeyniyye'nin Anadolu ve Rumeli'de yayılmasında etkili olan Ab-
düllatîf Kudsî'nin bir başka önemli halîfesi Şeyh Vefâ diye meşhur
Konyalı Muslihuddin Mustafa'dır (Ö.896/1491). Kaynaklarda adı
"Ebulvefâ", "İbnülvefâ/İbn Vefâ" veya "Vefâzâde" gibi değişik şekil-
lerde de anılmaktadır. Hatta aynı kaynakta bu farklı şekillerden bir
kaçının kullanıldığı da görülür. Kendisiyle görüşme imkânı bulan Lâ-
miî Çelebi'nin kaydettiğine göre, Şeyh bir kitabının kapağına adını
Mustafa b. Ahmed es-Sadrî el-Konevî şeklinde yazmış, ardından da
"Vefâ" diye tanındığını belirtmiştir.537 Şiirlerinde de "Vefâ" mahlası-
nı kullandığı görülmektedir. Konya Meram'da adına yaptırılan câmi- ^
in İ. H. Konyalı tarafından incelenen Arapça vakfiye sûretlerinde is-
mi farklı tarihlerde farklı şekillerde kaydedilmiştir. Muharrem 864
(Kasım 1459) tarihli sûrette "Muslihuddin Ebulvefâ Çelebi Mustafa"
şeklinde, 875 tarihli sûrette babası ve dedesiyle birlikte zikredilen is-
minden sonra "eş-şehîr bi Veled-i Vefâ" kaydıyla, 879 tarihli sûrette
"İbn Vefâ" kaydıyla, 885 tarihli sûrette ise "Şeyh Vefâ" şeklinde geç-
mektedir.538 Müridi Safâyî de şeyhini medih için yazdığı şiirinde:
536 Tanman, "Âşık Paşa Külliyesi", DBİA, I, 366.
537 Lâmiî Çelebi, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 9 ; ayrıca bk. Taşköprîzâde, eş-Şekâik,
s. 2 3 8 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 2 7 . Şeyh Vefâ'nın Arapça olarak yazdığı ibâre şu
şekildedir: "Ketebehü'l-fakîr Mustafa b. Ahmed es-Sadrî el-Konevî el-
med'uvvu bi-Vefâ". Lâmiî Çelebi şeyhin bir başka yerde de adını "el-Fakîr
Mustafa el-ma'rûf bi-Vefâî" şeklinde kaydettiğini belirtmektedir (bk. a.g.e.,
s. 562).
538 İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleriyle Konya Tarihi, Konya
1964, s. 552-553.
Ki ismi Mustafa b. Hacı Yahya
Vefâ derler ona meşhurdur amma
demektedir.539 Gelibolulu Mustafa Âli ise Künhü'l-ahbâr'ın bir
yerinde "Şeyh Vefâ", bir yerinde "Şeyh Ebulvefâ", bir başka yerinde
"Şeyh İbn Vefâ" olmak üzere, yukarıdaki vakfiyede olduğu gibi bir-
den fazla şekli kullanmıştır.540 Müridlerinden Sinan Paşa Tazarrünâ-
me'sinde "İbnülvefâ" ve ikisi bir arada "Ebulvefâ İbnülvefâ" şekille-
rinde, 541 bir başka müridi Veliyyüddinoğlu Ahmed Paşa Dîvan'ında
"Vefâ" ve "Vefâzâde" şekillerinde,542 şeyhin evrâd ve ezkârının top-
landığı Evrâd-ı Şeyh Vefâ isimli eserin girişinde de "Ebulvefâ eş-Şeyh
Vefâ b. Mevlâ Şemsüddin Ahmed b. Hacı Yahya es-Sadru'l-Konevî"
şeklinde anılmaktadır.543 Fâtih Sultan Mehmed'in Abdülkâdir Erdo-
ğan tarafından incelenen Arapça vakfiyesinde ise "Vefâzâde" denil-
miştir.544 953 (1546) târihli İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri'nde
"Şeyh Ebulvefâ" şeklindedir.545 Taşköprîzâde ise onu eş-Şekâik'te
"Şeyh Vefâ" başlığı ile kaydetmiş, ardından "İbn Vefâ" diye şöhret
bulduğunu belirtmiştir.546 eş-Şekâik mütercimi Mecdî Efendi de bâ-
539 Safâyî, Vasâyâ, vr. 10b. Şiirde geçen Hacı Yahya, Şeyh Vefa'nın babası değil
dedesidir. Burada kâfiye zarûretinden dolayı babası yerinde zikredilmiş ol-
malıdır.
540 Âlî, Künhü'l-ahbâr, vr. 167b, 380a, 478a.
541 Sinan Paşa, Tazarrûnâme (nşr. A. Mertol Tulum), İstanbul 1971, s. 289-291.
542 Ahmet Paşa Dîvânı, s. 38, 40.
543 Süleymâniye Ktp., Fâtih, 2561, vr. 2b.
544 Abdülk_dir Erdoğan, Fâtih Mehmed Devrinde İstanbul'da Bir Türk Mütefek-
kiri Şeyh Vefa Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1941, s. 7. Abdülkâdir Erdoğan'ın
bu eseri, Şeyh Vefâ ile ilgili Türkçe ilk monografi olma özelliğini taşımakta-
dır. Fâtih kürsî şeyhlerinden Abdürrezzak Efendi'nin 1165'te (1752) Arap-
ça olarak kaleme aldığı Tuhfetü'l-ahbâb isimli dört varaklık eser ise (Süley-
maniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3622, vr. 184a-187a), Şeyh Vefa ile ilgili eş-
Şekâik'te anlatılanların hemen hemen tekrarından ibarettir.
545 bk. s. 159.
546 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 237. Taşköprîzâde eserin muhtelif yerinde şeyhin
adını "İbn Vefâ" olarak kaydetmiştir (bk. s. 176, 177, 240, 268, 269). Atâî
ZeyVinde de bir yerde "İbn Vefâ..." (s. 21-22) bir başka yerde "Şeyh Vefâ..."
(s. 192) denilmektedir.
zan "İbn Vefâ" bâzan "Vefâzâde" demektedir.547 Bütün bu kayıtlar
gösteriyor ki, yukardaki şekillerden her biri, özellikle farklı bir anlam
yüklenmeksizin şeyhi ifâde için kullanılmıştır. Yani "Ebulvefâ" denil-
mesi, Vefâ isminde bir oğlu olduğundan dolayı olmadığı gibi, "İbn Ve-
fâ" ya da "Vefâzâde" denilmesi de Vefâ adında babası veya dedesi ol-
duğu için değildir. Nitekim dönemin kaynaklarında bu hususa işâret
eden her hangi bir kayıt da bulunmamaktadır. Yukarıdaki örneklerin
bazısında "Ebulvefâ"nın şeyhin künyesi olarak kullanıldığı anlaşıl-
maktaysa da, diğer örnekler dikkate alındığında bunun pek yaygın ol-
madığı görülmektedir. Şeyh şiirlerinde mahlas olarak "Vefâ"yı kullan-
dığı için, bu şekli diğerlerinden muhtemelen daha yaygın olarak kul-
lanılmış olmalıdır. • her iklimin keyfiyyeti" vb. şeklinde devam etmektedir.556 Bu eserle-
Kaynaklarda Şeyh Vefâ'nın zâhirî ilimlerde mâhir, astronomiye
vâkıf, mûsikîyi iyi bilen, "vefk" 548 yazmakla tanınmış, Arapça, Farsça
ve Türkçe olmak üzere üç dilde şiirler yazan önemli bir mürşid-i kâ-
mil olduğu belirtilmekle birlikte, 549 tahsil dönemi ve hocalarıyla ilgi-
li bilgi verilmemektedir. Türkçe bâzı şiirlerini şerheden Cebbarzâde
Mehmed Ârif Efendi'nin kaydettiğine göre, zâhir ilimlerini gençliğin-
de babasıyla birlikte gittiği Osmanlı'nın o dönemdeki başkenti Edir-
ne'de tahsil etmiştir.550 Abdülkadir Erdoğan ise kaynak göstermeksi-
zin onun Konya'da okuduğunu belirtmektedir.551 Lâmiî Çelebi şey-
hin ilmî seviyesini ifâde için "Câmi-i ulûm-i zâhir ve bâtın idi. Ekser-
i fünûnda yed-i ulyâsı var idi" demekte,552 evrâdının derlendiği ese-
547 Mecdî, s. 130, 196, 433. Abdülkadir Erdoğan da farklı kullanımlar için bâzı
klasik kaynak ve vakfiyelerden örnekler zikretmiştir (bk. Şeyh Vefa, s. 7-9)
548 Vefk çizilmiş bir kare içindeki bölümlere gerekli harf ya da rakamların yer-
leştirilmesi sûretiyle yapılan bir nevî muskadır ki, üzerinde taşıyanın her tür-
lü kaza ve belâdan korunacağına inanılır (Geniş bilgi için bk. Taşköprîzâde
Ahmed Isâmüddin, Mevzûâtü'l-ulûm [trc. Kemâleddin Mehmed], İstanbul
1 3 1 3 , 1 , 427).
549 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 9 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 238; Tâcü't-te-
vârîh, II, 5 2 7 - 5 2 8 ; Osmanlı Müellifleri, I, 181; Vassâf, Sefine, I, 269.
sso Cebbarzâde Mehmed Ârif b. Şâkir, Dâfiu'z-zulem li kulûbi'l-ümem: Şerhu
nutk-i Şeyh Vefâ, Hacı Selimağa Ktp., Hüdâyî Efendi, nr. 5 4 4 , vr. 2b-3a.
551 Erdoğan, Şeyh Vefa, s. 11.
552 Lâmiî, Nefehât Tercürhesi, s. 559.
rin girişinde ise "Zamanın allâmesi, usûl ve furûa vâkıf, Kur'an ve ha-
dislerin rumuzlarını çözen, müfessirlerin efendisi, muhaddisleriri da-
yanağı" gibi vasıflarla anılmaktadır.553 Dönemin önemli mütefekkir-
lerinden Sinan Paşa da onu müctehid âlimlerden saymıştır.554 Kaleme
aldığı eserleri de Vefâ'nın muhtelif fenlere vâkıf olduğunu göstermek-
tedir. Örneğin Rûznâme astronomiye dâirdir.555 Melhame uzaydaki
yıldız ve gezegenlerin durumlarına göre insanların yeryüzünde davra-
nışları hakkında bilgi vermektedir. Eserdeki konu başlıkları "Ay ve
Güneş on iki burcdan her hangi birine gelince nasıl amel edilir?",
"Haftanın yedi gününde ne yapmak ve neden sakınmak gerekir?"
"On iki Rum aylarının keyfiyeti", "Gökteki gezegenlerin sıfatları ve
rin yanı sıra, o devirde Paskalya gününü belirlemede aralarında ihti-
laf eden Hıristiyanların Şeyh Vefâ'ya danışarak günlerini belirlemiş
olmaları da onun ilm-i nucûmdaki ihtisasının herkes tarafından kabul
edildiğini göstermektedir.557 Şeyh Vefâ'nın tesbit edilebilen diğer
eserlerinden Şiirler Risâlesi, Makâm-ı Sülük ,ve Sâz-ı îrfârı tasavvufî
mâhiyette olup manzumdur.558 Arapça, Farsça ve Türkçe olarak üç li-
san üzere yazdığı beyitlerinden meydana gelen ilk risâle mevzularına
göre bölümlere ayrılmış ve her bölüme bir başlık konulmuştur. Eserin
başında "Şeyh Vefâ'ya Ait Şiirler Risâlesi" şeklinde kayıt vardır.559
Türkçe beyitlerinden birisi şöyledir:
553 Vefâ, Evrâd-ı Vefâ, vr. 2a-b.
554 İleride Sinan Paşa anlatılırken bu konuya temas edilecektir.
555 İstanbul'un enlem ve boylamına göre tertip edilmiş cedvellerden meydana
gelen bu eserin bir çok nüshası bulunmaktadır (Meselâ bk. Millet Ktp., Ali
Emîrî, nr. 2 2 1 ; Süleymâniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 3 0 9 1 , vr. 63a-69b).
Eserin Miftâh-ı Rûznâme (Erdoğan, Şeyh Vefâ, s. 17) ve Hüsnü'l-iktifâ li hal-
li Rûznâme-i Şeyh Vefâ (Osmanlı Müellifleri, I, 181) isimli şerhleri vardır.
556 Türkçe olan eserin bir nüshası Süleymâniye Kütüphânesi'nde bulunmakta-
dır (Yazma Bağışlar, nr. 3 0 9 1 , 6 2 varak).
557 Cebbarzâde, Dâfiu'z-zulem, vr. 3b; Vassâf, Sefine, I, 270.
558 Hoca Sâdeddin Efendi bir de Vefâ'nın Hâşiye-i Tecrîd'e hâşiye yazdığını ve
kendisinin bu eseri gördüğünü ifâde etmektedir (Tâcü't-tevârîh, II, 528).
559 Bir nüshası Süleymâniye Kütüphânesi'nde (Fâtih, nr. 3899) bulunan bu eser
105 varaktır.
 Oh oh ne tatlu ola yol Mustafa yolu Şeyh Vefâ isimli eserindedir.564 Muhtemelen şeyhin sohbetlerinde
Ah ah kimin eline gire bu safâ yolu (vr. 91b). dinlediklerini nazmetmek sûretiyle meydana getirdiği bu eserinde Sa-
fâyî daha başka şiirlerinde de Vefâ'yı "Vâkıf-ı esrâr-ı Rahmân", "Maz-
Eser şu beyitle son bulmaktadır: har-ı rûh-i Muhammed", Kutb-i devrân" gibi üstün vasıflarla övmüş-
tür. 565 Ayrıca eserde Sultan II. Bâyezid'e de övgüler bulunmakta ve
Üzerine salât-t selâmtn ale'd-devâm pâdişâh "zıll-i Rahmân" şeklinde tavsif edilmektedir.566
Kim menba-i Vefâ ve safâ durur müdâm. Şeyh Vefâ'nın "Derviş olayım dersen" nakaratlı Türkçe sekiz ru-
bâîsi Cebbarzâde diye bilinen Mehmed Ârif b. Şâkir tarafından Dâ-
Makâm-ı Sülük isimli eserde de Türkçe 396 beyit bulunmakta ve fiu'z-zulem li kulûbi'l-ümem: Şerhu nutki Şeyh Vefâ adıyla şerhedil-
tasavvufta yedi makam; seyr ilallah, seyr lillah, seyr alallah, seyr ma- miştir.567 İlk kıtası şöyledir:
allah, seyr fillah, seyr anillah, seyr billah sırasıyla anlatılmaktadır.560
Sâz-t İrfan'âz ise Vefâ'nın Türkçe bir çok rubâîleri ve diğer manzûme-
Evvel tevhidi zikret
leri vardır. Bu eser Makâm-ı Sülük'le birlikte aynı numarada kayıtlı-
Sonra cürmünü fikret
dır. 38 varak olan eserde rubâîler harf sırasına göre tasnif edilmiştir.
Var yoluna doğru git
Süleymâniye Kütüphânesi'nin Ayasofya bölümünde iki nüshası daha
Derviş olayım dersen
vardır (nr. 1851, 1853). 1851 numaradaki nüsha Sırru esrâri'l-beyân
ve burcu seyri rûhi'l-insân adıyla kayıtlıdır. 1853 numaradaki nüsha-
da "Vefâ" mahlasının geçtiği son beyit bulunmadığı için olmalı, Bur- İslâm Ansiklopedisi'nde Mecdî'den naklen (s.252) Şeyh Vefâ'nın
salı Mehmed Tâhir Bey eserin Vefâ'ya yanlışlıkla nisbet edildiğini ile- Firavun'un îmânı konusunda da bir risâle yazdığı kaydedilmişse
ri sürmüş, sonunda Bahrî nâmında bir şâire ait olduğu belirtiliyor de- de, 568 işaret edilen yerde böyle bir bilgiye rastlanmamıştır. Ayrıca Ab-
miştir.561 Abdülkâdir Erdoğan da İbrahim Efendi bölümündeki Sâz-t dülbâkî Gölpınarlı Yûnus Emre ile ilgili eserinde kaydettiği "Yânayım
İrfan'm Vefâ'ya âit olduğunu kaydetmekle birlikte, Ayasofya nüshası
için Tâhir Bey'in ifâdesine uymuştur.562 Oysa Ayasofya bölümündeki 564 Bir nüshası Süleymâniye Kütüphânesi'nde (Ayasofya, nr. 2154) bulunan bu
eser İbrâhim Efendi bölümündekinin aynısıdır. Sadece Ayasafya bölü- eser 64 varak olup Türkçe'dir. Şeyh Vefâ ile ilgili şiir şöyledir:
mündeki nüshada, yukarıda belirtildiği gibi, diğerinde bulunan mah- Sana bir hoş kelâmım var muhakkak
İşittim okudum şeyhimden el-hak
laslı son beyit bulunmamaktadır. Erdoğan ayrıca Ayasofya nüshasının
Ki ismi Mustafa b. Hacı Yahyâ
Vefâ'ya âit olmadığım te'yid için, eserde olduğunu söylediği Şeyh Ve- Vefâ derler ona meşhurdur amma
fâ'yı medih sadedinde yazılmış bir şiiri kaydetmekte ise de, 563 bu şiir Bilinmiş Şâm u Mm u Hind ü Çin'de
orada değil Vefâ'nın müridlerinden Safâyî'nin Manzûme-i Vasâyâ-yı Eğerçi cây-t Kostantin içinde
Mudakkıktır muhakkiktir muhakkak
Mükemmel mürşîd-i kâmildir elyak (vr. lOb-lla).
560 Bir nüshası Süleymaniye Kütüphânesi'nde (İbrahim Efendi, nr. 652) bulu-
565 bk. Safâyî, Vasâyâ, vr. İ l a .
nan bu eser 14 varaktan ibarettir. Eseri Ömer Ali Yıldırım İstanbul Üniver-
566 Safâyî, Vasâyâ, vr. 6b-10b.
sitesi İlahiyat Falcültesi'nde bitirme tezi (2002) olarak hazırlamıştır.
567 Şâban 1319'da (Kasım 1901). tamamlanan bu Türkçe şerhin müellif nüsha-
561 Osmanlı Müellifleri, I, 181. sı Üsküdar'da Hacı Selimağa Kütüphânesi'ndedir (Hüdâyî, nr. 5 4 4 , vr. lb-
562 Erdoğan, Şeyh Vefâ, s. 9. 43b).
563 Erdoğan, Şeyh Vefâ, s. 9-10.
568 Ömer Fâruk Harman, "Firavun", DİA, XIII, 120.
iy şem'-i rûşen yânayım" nakaratlı sekiz kıta murabbaın Yûnus'a yan-
lışlıkla atfedildiğini, aslında bunların Şeyh Vefâ'ya ait olduğunu belirt-
miştir.569 Ancak son kıtada "Sabâyı" mahlasının kullanılmış olması,
bunların Vefâ'ya değil de onun şâir müridlerinden Edirneli Sabâyî'ye
ait olabileceğini düşündürmektedir.570 Nitekim sondan bir önceki kı-
tanın "Cümle uşşâka Vefâ matluptur" şeklindeki ilk mısraı da şâirin
Vefâ'nın müridlerinden biri olması ihtimâlini kuvvetlendirmektedir.
Şeyh Vefâ'nın tasavvuf yoluna girmesi Edirne'de "Debbağlar İma-
mı" diye meşhur olan ve yukarıda bahsi geçen Muslihuddin Halîfe'ye
intisap etmek sûretiyle gerçekleşmiştir.571 Bu zâtın hizmetinde ne ka-
dar kaldığı bilinmeyen Şeyh Vefâ'nın, daha sonra bizzat şeyhin izni ve
işâretiyle Abdüllatîf Kudsî'ye intisap ettiği kaydedilmektedir.572 Bu
ikinci intisabın Edirne'de mi yoksa Bursa'da veya Konya'da iken mi
gerçekleştiği bilinmemekle birlikte, Vefâ'nın, Kudsî henüz hayatta
iken irşad faaliyetine başladığı Mehmed b. Sa'dî tarafından haber ve-
rilmektedir.573 Mehmed b. Sa'dî ayrıca Kudsî'nin Vefâ'yı İstanbul'a
gönderdiğini söylüyorsa da, 574 bunun yanlışlığı, İstanbul'un fethinin
569 Abdülbâkî Gölpınarlı, Yûnus Emre ve Tasavvuf, İstanbul 1961, s. 3 6 1 - 3 6 2 .
İlk kıta şöyledir:
Âşık oldum bende-i cânâneyim
Bahra düşdüm tâlib-i dür-dâneyim
Bâl ü perden geçmişem pervâneyim
Yânayım iy şem'-i rûşen yânayım
570 Son kıta şöyledir:
Yâr didüm sen yüreğüm yârana
Bin Sabâyî gibi olsa yâre ne
Çün neyistâna od urdum çâre ne
Yânayım iy şem'-i rûşen yânayım
Abdülkadir Erdoğan da bazı telaffuz farklılıkları ve noksanlıklarla (Örneğin
birinci kıta üçüncü mısradan başlamış, "Safâyî" mahlasının geçtiği son kıta
ise kaydedilmemiştir) söz konusu marabbaları Şeyh Vefâ'ya nisbet ederek
kaydetmiştir (Şeyh Vefâ, s. 17-18).
571 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 9 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 3 8 ; Tâcü't-te-
vârîh, II, 5 2 7 ; Vassâf, Sefine, I, 269.
572 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 9 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 3 8 ; Tâcü't-te-
vârîh, II, 5 2 7 ; Vassâf, Sefine, I, 269.
573 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtt, vr. 4a.
574 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4a.
Kudsî'nin vefâtından sonra gerçekleştiği bilindiği için açıktır. Şeyh Ve-
fâ'nın irşad için icâzet aldıktan sonra ilk olarak o tarihte Karamano-
ğulları'nın idâresinde bulunan memleketi Konya'da faaliyet gösterdi-
ği anlaşılmaktadır. Karamanoğlu İbrahim Bey onun için Meram'da
bir cami ve hânkâh yaptırmıştır. Buraya Şeyh Vefâ başta olmak üzere
yakınları ve bağlıları tarafından vakıflar tayin edilmiş, Konya Osman-
lıların eline geçtikten sonra da Fâtih Sultan Mehmed'in hükmüyle,
vakfedilen bütün bağlara bahçelere mevsiminde su verilmesi ve vakıf
işlerinde çalışanların her türlü vergiden muaf tutulması kararlaştırıl-
mıştır.575 Ayrıca İ. H. Konyalı adı geçen câmiye/mescide Muharrem
864 (Kasım 1459) tarihinde konulduğu belirtilen atmış bir adet kita-
bın listesini incelemiştir ki, bunlar arasında altı adet tam Mushaf ve
cüz halinde iki takım Kur'ân-ı Kerim'le birlikte Kasîde-i Bürde, İlâhi-
nâme-i Şeyh Senâî, Fusûsü'l-hikem, Tercüme-i Vasâyây-ı Şeyh Sadred-
din, Sultan Veled'in Mesnevi'si, Gazeliyât-ı Mevlânâ, Dîvân-t Âşıkpa-
şa, Resâil-i İlm-i Meşâyih gibi eserler 576 dikkat çekmektedir.
Şeyh Vefâ daha sonra Konya'dan İstanbul'a gitmiştir. Ancak han-
gi tarihte gittiği kesin olarak bilinmemektedir. eş-Şekâik ve Sefine'ye
göre onun İstanbul'a gidişi, bir ara deniz yoluyla hacca gitmek için
Antalya'dan bindiği geminin korsanlar tarafından kaçırılıp Rodos
adasına götürülerek kızkardeşi ve bazı arkadaşlarıyla birlikte esir edil-
mesi üzerine, adı geçen Karamanoğlu İbrahim Bey tarafından fidyesi
ödenip kurtarıldıktan sonra meydana gelmiştir.577 Abdülkadir Erdo-
ğan, İbrahim Bey'in Vefâ'yı esâretten kurtarmış olması ve faaliyetleri
için ona câmî yaptırmış olması gibi yardımlarını dikkate alarak, o ha-
yatta iken şeyhin Konya'dan Osmanlı'nın yeni başkentine gitmesine
ihtimal vermemekte, ancak 868'de (1464) meydana gelen vefâtından
sonra İstanbul'a yerleşmiş olabileceğini düşünmektedir ki, 578 bunun
aksini doğrulayacak elimizde bir bilgi yoktur.
575 Konyalı, Konya Tarihi, s. 5 5 2 - 5 5 6 .
576 Konyalı, Konya Tarihi, s. 552.
577 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 4 0 ; Vassâf, Sefine, I, 270. Bu olayı Taşköprîzâ-
de'den önce Lâmii Çelebi (Nefehât Tercümesi, s. 5 6 0 ) ve ayrıca Hoca Sâded-
din Efendi de kaydetmiştir (Tâcü't-tevârîh, II, 528). Ancak onlar şeyhin İs-
tanbul'a bu olaydan sonra gittiğini açıkça belirtmemişlerdir.
578 Erdoğan, Şeyh Vefâ, s. 11-12.
 X Şeyh Vefâ İstanbul'da da Fâtih Sultan Mehmed'in büyük yardım
ve desteğini gördü. Pâdişâh onun için, daha sonra adına nisbetle Vefâ
diye anılacak olan semtte bir câmî ve çifte hamam yaptırmıştır. Bazı
kaynaklarda câmînin Sultan II. Bâyezid tarafından yaptırıldığı kayıtlı
ise de, 579 buranın Fâtih Sultan Mehmed tarafından yaptırıldığı husû-
sunun vakfiyelerde açıkça belirtildiği kaydedilmektedir.580 Câmînin
çift fonksiyonlu olduğu; herkese açık olmakla birlikte Şeyh Vefâ ve
dervişleri tarafından tevhidhâne olarak kullanıldığı son yapılan araş-
tırmalarla netlik kazanmıştır.581 İsmail E. Erünsal tarafından Türkçe
tercümesi ve bir değerlendirme yazısı ile birlikte neşredilen Arapça
vakfiyeden anlaşıldığına göre, Fatih Sultan Mehmed şeyhe ayrıca için-
deki binalarla birlikte câmînin yakınında bulunan arâziyi ve Çorlu ka-
zasına bağlı Kepelim köyünü temlik etmiş, Şeyh Vefâ da câmînin ya-
nındaki arâzi üzerinde derviş hücreleri, kütüphâne, dervişler için ev-
ler ve imâret niteliğinde bir mutfak yaptırmıştır? Daha sonra Receb
890 (Temmuz 1485) tarihinde Fâtih'in temlik ettiği arâziler ile kendi
kitaplarını ve bu arâziler üzerinde yaptırdığı bazı binaları vakfetmiş-
tir. 582 Vakfedilen kitapların tasavvufun yanı sıra tefsir, hadis, fıkıh,
579 Mesela bk. Ayvansarâyî, Hadîkatü'l-cevâmî, I, 130. Abdülkâdir Erdoğan,
Ayvansarâyî'nin câmînin yapılış senesi ile ilgili "Câmî-i Hâkânî" terkibinin
( 8 8 1 / 1 4 7 6 ) tarih düşürüldüğünü kaydettiği halde II. Bâyezid tarafından
yaptırılmış olmasını söylemesi bir çelişkidir diyor ve haklı olarak bu tarihin
Fâtih dönemini gösterdiğini hatırlatıyor. Erdoğan ayrıca bu yanlışın Ayvan-
sarâyî'den önce Evliya Çelebi tarafından yapıldığını belirtmişse de (Erdo-
ğan, Şeyh Vefâ, s. 21-22), Evliyâ Çelebi Seyâhatnâme'de câminin Fâtih tara-
fından yaptırıldığını söylemektedir (I, 304). Seyâhatnâme'den önceki kay-
naklarda da câminin Fâtih tarafından yaptırıldığı kaydedilmiştir (Mesela bk.
Nişana Târihi, s. 153; Tâcü't-tevârîh, I, 5 8 0 ; Âlî, Künhü'l-ahbâr, vr. 85b.
580 bk. İsmail E. Erünsal, "Şeyh Vefâ ve Vakıfları Hakkında Yeni Bir Belge", İs-
lâm Araştırmaları Dergisi/Turkish Journal oflslamic Studies, I (1997), s. 61-
62; ayrıca bk. M. Baha Tanman, "Şeyh Vefâ Külliyesi", DBİA, VII, 174.
581 Erdoğan, Şeyh Vefâ, s. 24; Tanman, "Şeyh Vefâ Külliyesi", DBİA, VII, 174.
582 Erünsal, "Şeyh Vefâ ve Vakıfları...", s. 55-62. İsmail E. Erünsal neşrettiği
vakfiyedeki bilgiler doğrultusunda, daha önce ileri sürülen derviş hücreleri,
imâret niteliğindeki mutfak ve kütüphânenin Sultan II. Bâyezid tarafından
yaptırıldığı şeklindeki görüşleri de (bk. Tanman, "Şeyh Vefâ Külliyesi",
DBİA, VII, 174) tashih etmiştir. Ayrıca bu bilgiler Künhü'l-ahbâr (vr. 85b)
kelâm, felsefe, mantık, belâğat, gramer, tıb, astronomi gibi muhtelif
ilim dallarına âit oluşu Şeyh Vefâ'nın ilgi alanının genişliğini gösterdi-
ği gibi, ilmî seviyesine de işâret etmektedir.583 Buraya ayrıca Sultan II.
Bâyezid tarafından da medrese hücreleri yaptırıldığı belirtilmekte-
dir. 584 Baha Tanman Câminin kuzeyinde "U" şeklinde sıralanan hüc-
relerden bir kısımının derviş hücreleri, bir kısımının da medrese ola-
rak kullanılmış olabileceğini tahminen söylemekte ve buranın XIII.
yüzyıldan itibaren gelişimi izlenen ortak avlulu câmi-medreseler ve
câmi-tekkeler zincirinin İstanbul'daki ilk halkaları, ayrıca Mimar Si-
nan'ın tasarladığı benzer nitelikteki yapıların öncüleri olarak değer-
lendirilmesi gerektiğini vurgulamaktadır.585 Ayrıca câminin mihrap
çıkıntısına bitişik olup, mihraptan açılan bir kapıyla içine girilen hal-
vethânenin de (çilehâne), İstanbul'da tesbit edilebilen en eski târihli
halvethâne olduğunu belirtmektedir.586 Şeyh Vefâ'nın vakıflarıyla il-
gili belgeyi neşreden Erünsal, "II. Bâyezid tarafından yaptırıldığı bili-
nen Vefâ medresesi ve türbesiyle ilgili herhangi bir vakıf kaydı veya
vakfiye bulunmamaktadır" diyor.587 Baha Tanman'ın, hücrelerden
bir kısımının medrese olarak kullanılmış olabileceği şeklindeki görü-
şü ve Erünsal'ın neşrettiği belgeyle derviş hücrelerinin Şeyh Vefâ ta-
rafından yaptırıldığının anlaşılması, medrese hücreleri olarak kullanı-
lan bölümün Sultan II. Bâyezid tarafından yaptırılmış olmasını şüphe-
ye Nişancı Târihi (s. 153) gibi kaynaklarda, câmî ile birlikte derviş hücrele-
rinin de Fâtih tarafından yaptırıldığı şeklindeki kayıtların yanlış olduğunu
da ortaya koymaktadır.
583 Vakfiyede kitapların ilim dallarına göre adetleri şu şekilde kaydedilmiştir:
Tefsir, kavâid-i Kur'an ve tecvîde dâir elli dokuz adet, ehâdîs-i nebeviyyeye
dair elli adet, usûl-i fıkha dâir on iki adet, furû-ı fıkha dâir otuz beş adet,
ilm-i meşâyihe dâir yüz adet, ilm-i meânîye dâir dokuz adet, ilm-i nahve dâ-
ir dokuz adet, ilm-i sarfa dâir üç adet, tıbla ilgili on dört adet, lugatla ilgili
on dört adet, ilm-i hikmete dâir yedi adet, ilm-i kelâmla ilgili beş adet, ilm-
i mantık ve hilafla ilgili üç adet, ilm-i hey'etle ilgili yedi adet. Ayrıca biri cüz
halinde olmak üzere otuz dört adet Kur'an-ı Kerîm, Türkçe ve Farsça yirmi
bir adet Dîvan (Erünsal, "Şeyh Vefâ ve Vakıfları...", s. 56).
584 Erdoğan, Şeyh Vefâ, s. 24.
585 Tanman, "Şeyh Vefâ Külliyesi", DBİA, VII, 174-175.
s86 Tanman, "Halvethâne", DİA, XV, 391.
587 Erünsal, "Şeyh Vefâ ve Vakıfları...", s. 62.
li kılmaktadır. İleride temas edilecek bâzı olaylar da bu şüpheyi güç-
lendirmektedir. Ancak bu hususta yeni bilgi ve belge elde etmeden ke-
sin bir şey söylemek zordur.
Fâtih Sultan Mehmed'le dostluklarının çok ileri boyutlara ulaştı-
ğı anlaşılan Şeyh Vefâ'nın sadrazam Karamânî Mehmed Paşa ile de
yakın münâsebet içinde olduğu anlaşılmaktadır. Sadrâzamın Vefâ'ya
kaza ve belâlardan korunmak için bir "vefk" hazırlatıp başı üstünde
taşıdığı kaynaklarda nakledilir.588 Paşanın mezartaşı kitâbesini de
Şeyh Vefâ'nın hazırladığı belirtilmektedir.589 Ayrıca, Latffı'nin ifâde-
sine bakılırsa Vefâ'ya sâdece Sadrâzam Mehmed Paşa değil, sultanlar
ve diğer idâreciler de vefk hazırlatıyorlardı.590
Abdülkadir Erdoğan "Şeyh Vefâ'nın ne Fâtih Mehmed ne de oğ-
lu II. Bâyezid ile bir defa bile görüşmediğinde Vefâ'ya temas eden bü-
tün müverrihler müttefiktirler" şeklinde bir iddia ortaya atmış, sonra
da bunun doğru olup olamayacağını eserinde tartışmıştır.591 Ancak
kaynaklardaki bilgiler dikkatlice incelendiğinde Erdoğan'ın bu iddi-
asının yanlış anlamadan kaynaklandığı görülmektedir. Meselâ bu hu-
susa temas eden Lâmii Çelebi, Şeyh Vefâ'nın ömrünün sonlarına doğ-
ru tamamen uzlete çekildiğini, inzivâda iken ümerâ ve âyân bile gel-
se, ne kadar rica edilirse edilsin dışarıya çıkmadığını ifâde etmekte, 592
Taşköprîzâde de daha açık olarak şöyle demektedir: Halveti sohbete
tercih eder, ancak belli vakitlerde dışarı çıkardı. İdâreciler onunla gö-
rüşmek için gelirler, oncak o belirlediği vakitten önce yanlarına çık-
mazdı... Fâtih Sultan Mehmed onunla buluşmak istedi, kabul etmedi.
Aynı şekilde Sultan II. Bâyezid de görüşme talebinde bulundu onu da
kabul etmedi.593 Bu bilgiler bir bütün halinda ele alınırsa, şeyhin gö-
588 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 8 0 - 5 8 1 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 6 8 - 2 6 9 ;
Yusuf Sinan b. Yakub, Menâkıb-ı Şerif ve Tarikatnâme-i Pirâtt ve Meşâyih-i
Tarîkat-ı Aliyye-i Halvetiyye, 1290, s. 20; Tâcü't-tevârîh, II, 5 4 3 - 5 4 4 ; Hul-
vî, Lemezât, s. 4 3 1 ; Harîrîzâde, Tibyân, I, 247a-b.
589 Erdoğan, Şeyh Vefâ, s. 8.
590 Latifi, Tezkire-i Latîfî (nşr. Ahmed Cevdet), İstanbul 1314, s. 47.
591 Erdoğan, Şeyh Vefâ, s. 12-13.
592 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 559.
593 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 238.
rüşme talebini reddetmesinin, inzivâ hâline rastladığı zamanlarda ol-
duğu anlaşılır. Yoksa adı geçen kaynaklarda sultanlarla hiç görüşme-
miştir şeklinde bir kayıt yoktur. Onun inzivâda iken bu şekilde dav-
ranması, tarikatın kurucusu Zeynüddin Hâfî'nin Vasâya'l-Kudsiyye
isimli eserinde ortaya koyduğu halvet şartlarından kaynaklanmış ol-
malıdır. Hâfî mezkûr eserinde "Halvette bulunan kimse kapısını kim-
seye açmamalı, ziyâret ve teberrük kastı için gelenlere izin vermeme-
lidir. Nitekim Resûlullah (a.s.) Hıra mağarasında vahiyden önce kim-
seyle musâhabe etmemiştir" 594 demektedir.
Taşköprîzâde yukarıdaki bilgilerden sonra şunu da ilâve etmiştir:
"Şeyh Vefâ vefat ettiğinde (ö.896/1491) Sultan II. Bâyezid cenâzesine
katıldı ve onu görmeyi çok arzu ettiği için, meşrû değildir şeklindeki
itirazlara aldırmadan yüzünü açıp baktı." 595 Eserini Taşköprîzâde'den
daha sonra kaleme almış olan Hoca Sâdeddin Efendi'nin ise, cenâze-
deki bu olayı "Şeyhi müşâhedeleri müyesser olmadığı cihetten galebe-
i iştiyakları iktizâ etmiş ki..." 596 şeklinde bir ifâdeyle kaydetmiş olma-
sından, Sultan II. Bâyezid'in onu daha önce hiç görmediği mânası çık-
maktadır. Ancak bunu, Abdülkadir Erdoğan'ın belirttiği gibi, sultanın
hayatta iken şeyhin sohbetine katılamadığı şeklinde597 yorumlamak
gerekir. Zira târihçi Hammer'in kaydettiğine göre, Fâtih Sultan Meh-
med'in cenâze namazım Şeyh Vefâ kıldırmış ve II. Bâyezid de bu me-
rasime iştirak etmiştir.598 Şeyhi tekkesinde görmedi ise cenâzede gör-
müş olmalıdır. Sohbetine katılamamış olması ise Vefâ'nın hayatının
sonlarına doğru halveti sohbete tercih etmesinden kaynaklanmış ola-
bilir. II. Bâyezid'in bazı davetlerine katılmamış olması da muhtemelen
bu sebepledir. Kaydedildiğine göre pâdişâh kırk bin dirhem göndere-
rek şeyhi kızının nikahına çağırmış, o ise bunu kabul etmeyip Zeyniy-
ye ricâlinden Şeyh Muhyiddin Kocevî'nin fakîr ve mubârek bir zat ol-
duğundan bahisle onu davet etmelerini söylemiştir. Bunun üzerine ni-
594 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 27b.
595 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 238.
596 Tâcü't-tevârîh, II, 528.
597 Erdoğan, Şeyh Vefâ, s. 13.
598 Hammer, III, 244.
kah Muhyiddin Kocevî'nin huzurunda kıyılmıştır.599
Burada Şeyh Vefâ'nın Siıltan II. Bâyezid ile görüşmemiş olmasının
siyasî sebeplerine de işâret etmek gerekir. Kaynaklarda kaydedildiğine
göre, II. Bâyezid Amasya'da vâlî iken, Şeyh Vefâ'nın çok iyi münâsebet-
ler kurduğu Sadrâzam Karamânî Mehmed Paşa'nın Şehzâde Cem tara-
fını tutarak kendisini babası Fâtih'in yanında katline sebebiyet verecek
ölçüde sürekli çekiştirdiği haberini almış ve Amasya'da kendisine gü-
vendiği Halvetiyye şeyhi Çelebi Halîfe'den (Cemâl Halvetî,
ö.899/1494) sadrâzamın bertaraf edilmesi husûsunda mânevî yardım
istemiştir. Dervişleriyle birlikte bu iş için seferber olan Çelebi Halîfe,
sadrâzamın Şeyh Vefâ tarafından hazırlanan vefk sâyesinde mânevî ko-
ruma çenberi içinde bulunduğunu, ancak kendisi ve dervişlerinin gay-
retleriyle bu dâirenin içine girmeyi başardıklarını söyleyerek yakında
helak olacağını Şehzâde Bâyezid'e haber vermiş, bir müddet sonra da
Fâtih Sultan Mehmed'in âniden ölümünün ardından sadrâzam yeniçe-
riler tarafından şehid edilmiştir.600 Olayın kaynaklarda kaydedildiği
539 Taşköprîzâde,. eş-Şekâik, s. 239. Eğirdir'deki Pîrî Halîfe'den icâzetli olarak
İstanbul Fâtih'te faaliyet gösteren Şeyh Muhyiddin Kocevî hakkında daha
önce bilgi verilmişti. Şeyh Vefâ'nın bu zâta karşı ayrı bir ilgisinin olduğu an-
laşılmaktadır. Nitekim irşad faaliyetinde bulunmak için İstanbul'a ilk geldi-
ğinde de onu ziyâret için dervişlerini gönderdiği nakledilmektedir (Taşköp-
rîzâde, a.g.e., s. 240).
600 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 8 0 - 5 8 1 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 6 8 - 2 6 9 ;
Yusuf Sinan b. Yakub, Menâktb-t Şerîf ve Tarîkatnâme-i Pîrân ve Meşâyih-i
Tarîkat-ı Aliyye-i Halvetiyye, 1290, s. 19-20; Tâcü't-tevârîh, II, 5 4 2 - 5 4 4 ;
Hulvî, Lemezât, s. 4 3 0 - 4 3 2 ; Harîrîzâde, Tibyân, I, 247a-b. Kaydedilen bu
kaynaklarda belirtildiğine göre, Mehmed Paşa Fâtih Sultan Mehmed'in ve-
fâtından birkaç gün sonra yeniçeriler tarafından şehîd edildiğinde, pâdişâ-
hın vefâtı sırasında telaştan başındaki vefk ın bir bölümü terle ıslanıp silindi-
ği için onu tekrar yazsın diye bir dervişiyle Şeyh Vefâ'ya göndermiş imiş (bk.
zikredilen yerler). Bu olay Alman Türkolog H. J. Kissling tarafından bâzı
makalelerinde Fâtih Sultan Mehmed ve sadrazamının öldürülmesi için der-
vişlerin kurduğu bir komplo şeklinde takdim edilmişse de (bk. "Zejnîje Or-
den...", s. 177; "Halvetî Tarîkatı II" [trc. M. Serhan Tayşî], Bilim ve Sanat
Vakfı Bülteni, XXXIII (1994), s. 30-32), tarafımızdan hazırlanan bir m a k j e
ile adı geçenin meseleyi saptırdığı, ileri sürdüğü iddianın hiçbir muknî ve
kesin delîle dayanmadığı ortaya konmuştur (bk. Reşat Öngören, "Fâtih Sul-
tan Mehmed'in Ölümü Üzerine Bâzı İddiâlar", Kubbealtı Akademi Mecmû-
ast, II [1997], s. 28-33).
şekliyle meydana gelip gelmediği ayrı bir konu olmakla birlikte, bura-
dan Şeyh Vefâ'nın sadrazam tarafını tuttuğununu rahatça söyleyebili-
riz. İşte böyle bir olaydan sonra babasının yerine geçen Sultan II. Bâye-
zid'e karşı Vefâ'nın biraz mesâfeli durmayı yeğlediği de düşünülebilir.
Hatta böyle bir tavır şeyhten sonra halîfeleri tarafından da sürdürül-
müş ise, bu, Vefâ ile oluşan silsilenin tarikattaki diğer silsilelere göre et-
kisini daha erken yitirmesine de sebep olmuş olabilir.
Sert görünmesine rağmen çok alçak gönüllü ve hoşsohbet olduğu
belirtilen Şeyh Vefâ'ya o dönemde intisap eden bir çok devlet adamı,
mütefekkir ve sanatkârın olduğu görülmektedir. Bunlardan Sinan Pa-
şa (Ö.891/1486),601 Molla Lütfi (ö. Rebîulâhir 900 /Ocak 1495), 6 0 2
Veliyyüddinoğlu Ahmed Paşa (ö. 902/1496-97), 603 Şeyhülislâm Zen-
billi Ali Efendi (Ö.932/1526)604 gibi ileri gelen mütefekkir-âlimler, Sa-
fâyî, 605 Balıkesirli Zâtf, 606 Edirneli Sabâyî,607 Rumelili Şem'î, 608 Hat-
tat Kasım, 609 Hattat Abdülmuttalip b. Seyyid Murtazâ 610 gibi önem-
li şâir ve sanatkârlar dikkat çekmektedir.
601 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 6 0 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 176; Mecdî,
196; Tâcü't-tevârîh, II, 4 9 9 .
602 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 8 1 ; Tâcü't-tevârîh, II, 548.
603 Ahmed Paşa, Dîvân'ında Şeyh Vefâ ile ilgili bir şiirinde ona mürid olduğu-
nu dile getirmiştir. İleride bu şiiri kaydedilecektir.
604 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 8 6 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 5 0 ; Müstakimzâde Sü-
leyman Sa'deddin, Devhatü'l-meşâyih: Osmanlı Şeyhülislâmlarının Biyogra-
fileri (nşr. Ziya Kazıcı), İstanbul 1978, s. 15.
605 Bu şâir Manzûme-i Vasâyâ-yı Şeyh Vefâ (Süleymâniye Ktp., Ayasofya, nr.
2 1 5 4 ) isimli eserinde Zeyniyye Tarîkatı'nın silsilesini manzum olarak Şeyh
Vefâ'ya kadar zikrettikten sonra şöyle demektedir:
Eriştim ben âhir Vefâ'ya
Bi-hamdillâhi sallû Mustafâ'ya (vr. 18a).
606 Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü'ş-şuarâ (nşr. İbrahim Kutluk), Ankara
1 9 7 8 , 1 , 382.
607 Sehî, Heşt Bihişt: SehîBeg Tezkiresi (nşr. Günay Kut), Harvard Üniversitesi,
Amerika 1978, s. 206.
608 Sehî, Tezkire, s. 108; Latîfî, Tezkire, s. 210; Âşık Çelebi, Meşâiru'ş-şuarâ or
Tezkere of Aşık Çelebi (nşr. G. M. Meredith-Owens), London 1971, vr.
251b; Kınalızâde, Tezkire, I, 5 2 5 .
609 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 5 2 6 - 5 2 7 ; Müstakimzâde, Tuhfe-i Hattâtîn, s.
366. Hattat Kasım, Hattat Hamdullah'ın talebesidir. Sultan II. Bâyezid za-
manında saraya muallim olarak tayin edilmiştir.
 {Şeyh Vefâ'nın müridlerinden adı geçen Sinan Paşa (Sinanüddin §eyh-i âlem âfitâb-ı evliyâ
Yusuf b. Hızır, Ö.891/1486) İstanbul'un ilk kadısı Hızır Bey'in oğlu Mürşid-i Hak muktedâ-yt asfiyâ
olup Sahn müderrisliği yapmış önemli âlimlerdendir. Fâtih Sultan Şeyh-i heft iklim ü kutbü'l-âlemin
Mehmed onu kendisine husûsî hoca yaptıktan sonra vezirliğe ve Vâstl-ı hazret cemâlü'l-ârifîn
sadrâzamlığa kadar yükselttiği için "Hoca Paşa" diye meşhur olmuş- (...)
tur. 611 Latîfî'nin ifâdesinden,612 Şeyh Vefâ'ya intisabının vezirlikten Sâlikâtı-t dîne üstad olmış ol
azledildiği 881 (1476-77) târihinden 613 sonra gerçekleştiği anlaşıl- Ktdve-i ebdâl ü evtâd olmış ol
maktadır. Tasavvufî mâhiyette kaleme aldığı Tazarrûnâme1de614 şey- Âb-ı hayvân katre-i bahr-t dili
hi Vefâ'ya da yer vermiş ve onu çok üstün vasıflarla övmüştür.615 Hızr-veş ilm-i ledünnî hâsılı
"Şol zât-ı mutahher, ki zamanımıza kutb olmuş", "Şol Bâyezid-vakit, (...)
ki âriflere server olmuş", "Şol Cüneyd-zeman, ki zühd ehline mih- Ol Muhammed-sîret ü Îsî-kadem
ter olmuş", "Şol âlim-i âmil, ki şeriat tahtına sultan olmuş", "Şol Milk-i dîn içre emîr-i muhteşem
şeyh-i mürşid ki, tarîkat ehline hân olmuş" şeklindeki tavsifleri bun- (...)
lardan bazılarıdır>Ayrıca şeyhe karşı hayranlığını, aşağıya bir kısmı- Cihan halkı kamu lütfün esîri
Kapunda bende olmuştur emîri
nı alacağımız beyitlerle dile getirmiş, ona gönülden tazarrû ve niyaz-
İrer lütfün nesîmi mürde câna
da bulunmuştur:
Bakar rahmet gözü âsî olana
Ne var bir gez nazar ben kula salsan
610 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 5 4 7 - 5 4 8 ; Baldırzâde, Vefeyâtnâme, vr. 109a (Ve- N'ola lutf eyleyup gönlümi alsan
feyâtnâme' nin Âşir Efendi [nr. 265] nüshasında bu zât "Seyyid Abdüllatîf" Beni kurtarıvirsen bu belâdan
şeklinde kayıtlıdır [vr.97a]). İbnü's-seyyid Murtaza diye tanınan Hattat Ab- Halâs itsen beni bend-i hevâdan
dülmuttalib'in Türkçe ve Farsça olmak üzere iki dilde şiirler de yazdığı be-
Bıraksam dünye fikrini ben elden
lirtilmektedir. Şeyh Vefâ vefat ettikten sonra Kübreviyye tarikatından Şeyh
Yahya Tuzlavî'ye intisap etmiş ve ondan irşad için icâzet almıştır (Adı geçen Elüm alsan çıkarsan eğri yoldan
eserlerin kaydedilen yerleri; ayrıca bk. Öngören, Osmanltlar'da Tasavvuf, s. Elâ î şeyh-i kâmil mürşid-i Hak
221). Elâ î kutb-i âlem şeyh-i mutlak
611 Mecdî, 196; Tâcü't-tevârîh, II, 4 9 8 - 4 9 9 ; ayrıca bk. Taşköprîzâde, eş-Şekâik, (...)
s. 174.
Sana ışkın viren Hak ışkı-y-içün
612 Latîfî, Tezkire, s. 193.
613 bk. Tâcîzâde Sa'dî Çelebi, Münşeât (nşr. Necati Lugal-Adnan Erzi), İstanbul
Senün üstünde Allah hakkı-y-içün
1956, s. 60. (...)
614 Sinan Paşa'nın gönül dünyasını ve tasavvuf anlayışını göstermesi bakımın- Beni al vehm-i Şeytânî elinden
dan oldukça önemli olan bir kısmı mensur bir kısmı manzum bu Türkçe Beni kurtar bu vesvese yolundan
eser, A. Mertol Tulum tarafından Sinan Paşa'nın hayâtı ve eserleriyle ilgili
(...)
bir giriş yazısıyla birlikte neşredilmiştir (İstanbul 1971). Abdülbâkî Gölpı-
narlı bu eserin Konya Mevlânâ Müzesi'nde bulunan ve ilk bölümü noksan İçümden sen çıkargıl kâyinâtı
olan bir nüshasını yanlışlıkla Emîrî diye bir şâire nisbet etmiştir (bk. Konya Yugıl benden gidergil bu sıfâtı
Mevlânâ Müzesi Yazmaları, Ankara 1972, III, 462-464). Basiret gözini sen açıvirgil
615 bk. Sinan Paşa, Tazarrûnâme, s. 2 8 9 - 2 9 5 . Bu zâhir göze toprak saçıvirgil
(...)
Elünde çün senün iksîrün ola
Tjer itmekte neçün taksîrün ola
(...)
Elündedür ki bir tedbîr idesin
Bu ben hâki temam iksîr idesin
Eğer dirsen dilün söyler bu sözi
İçinde hiç görünmez ışjk sûzt
Talebdeysen alâmet böyle olmaz
Mürîd-isen irâdet böyle olmaz
Çalışursın turup dünya işîle
İçün top tolu dünya teşyişîle
Bununla dost fikri kaçan olur
Bu vech-ile Hak'a vuslat mı olur
Taleb ehli taleb fikrinde gerek
Hak isteyen anun zikrinde gerek
Cevâbum bu ki haktur ne ki dirsin
Benüm. de hayretüm budur ki dirsin
Benüm de umduğum budur ki senden
Gidersin bu hâli ben kulundan
Beni girçek Hak'a tâlib idesin
Dîl ü cândan sana rağtb idesin
(...)
Bilürsün kalb işi Hakk'un elinde
Nice dilerse anun dileğinde
Hak'un da dileği hâs kullarında
Nice dilerler-ise ellerinde
Dilegüm bu durur ki dileyesin
Benüm gönlümi Hakk'a döndüresin
Beni lütfunla dâyim yâd idesin
Duân-ile beni dil-şâd idesin
Beni unutmayasın sen dilünden
İnâyet eksük itme ben kulundan
(...)
Ümîdüm ol durur ki ölüm deminde
Cenâbunda meded bula bu bende
İnâyet yetişe senden bu kula
Ki âhır hâli îmân-ile ola
Şu demde ki nefesten kala bir dem
İriştür himmeti î şeyh-i mükerrem
Cihân içre seni Hak dâyim itsün
Vücûdunla cihânı kâyim itsün
(...)
Hemîşe feyzun ola halka sâyil
Kapunda olmaya mahrûm sâyil.
Bu beyitlerinde Şeyh Vefâ'ya karşı samîmî inanç ve güvenini dile
getiren Sinan Paşa, şeyhini başkalarına karşı da değişik mahfillerde sa-
vunmuş, onun üstünlüğünü hep dile getirmiştir. Kaydedildiğine göre
bir ara İstanbul ulemâsı, Hanefi mezhebinden olan Vefâ'nın namaz-
larda Şâfiîler gibi Besmele'yi açıktan okuması ve celse-i istirâhate
oturmasını mezhepleri birbirine karıştırmak (halt-ı mezâhib) şeklinde
değerlendirmiş ve şeyhi uyarmak maksadıyla Şeyhülislâm Molla Gü-
rânî başkanlığında bir câmîde toplanmışlardı. Davetliler arasında bu-
lunan Sinan Paşa toplantının sebebini Molla Gûrânî'den öğrendiğin-
de ulemâya dönüp, "Şeyh Vefâ size 'Bu hususta ben böyle ictihad et-
tim' derse ne diyeceksiniz?" diye sormuş, Gûrânî'nin "O müctehid
mi?" şeklindeki itirazına da şu şekilde cevap vermiştir: "Evet o,
Kur'an'ın tefsirine yedi türlü bâtınî mânasıyla birlikte vâkıf olup kü-
tüb-i sittedeki hadisleri de ezbere bilmektedir. Ayrıca ictihad şartları-
nı da çok iyi biliyor." Gûrânî'nin "Sen bu şekilde şehâdet eder mi-
sin?" şeklindeki mukabelesine de "Evet" deyince, Gûrânî ulemâya
"Haydi gidelim. Sinan Paşa gibi bir şâhidi olan zâta bu hususta karşı
çıkmak doğru olmaz" demiştir.616 Lâmiî Çelebi ise Sinan Paşa'nın
şeyhe yapılan itirazlara karşı Maârif nâme'sinde özetle şöyle yazdığını
belirtmektedir: "Ona riyâzet kuvvetiyle ilm-i zâhirde bir hâlet gele ki,
bu iki meselede hak böyle idigine îtikad kıla. Pes bu meselelerde ol
müctehid olmuş olur.. Alimler bu kadar ihtilafla İmâm-ı Azam mez-
hebinden çıkmazlar. Görmezmisin ki Hanefiyye imamları bile nice
616 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 177, 2 3 9 ; Tâcü't-tevârîh, II, 4 9 9 - 5 0 0 .
meselede ona muhalefet ederler... Zâhir ve bâtını kâmil bir azîzin bu
kadar muhâlefetinde[n dolayı] neden kavga çıkar? Her kim ona ta'n
ederse sırf tassup ve cehâletindendir. Her kim ona sû-i zan ederse
kendi dalâletindendir."617
Şeyh Vefâ'nın ulemâdan diğer müridi Tokatlı Molla Lütfi ise Si-
nan Paşa'nın talebelerinden, Şeyhülislâm Kemalpaşazâde'nin de hoca-
larındandır.618 Sinan Paşa vezirliği sırasında onu Fâtih Sultan Meh-
med'e tavsiye ederek saray kütüphanesine hâfız-ı kütüp olarak tayin
ettirdi. Daha sonra Sultan II. Bâyezid zamanında sahn müderrisliğine
kadar yükselmiştir.619 Kaydedildiğine göre, sabahtan medreseye gidip
ikindiye kadar ders verir, oradan Şeyh Vefâ Tekkesi'ne giderek akşam
namazına kadar Buhârî okutur, oradan da evine giderdi. Buhârî ders-
leri sırasında çoğu zaman gözyaşlarını tutamadığı nakledilmektedir.
Geçmiş bâzı âlimler ile dönemin bir kısım ulemâsını alaya alip tenkid
ettiği için kendisine düşman olan âlimlerin garazına uğrayıp îdam et-
tirildiği belirtilmektedir. İdam gerekçesi "Namaz ayakta durmak ve
eğilip bükülmekten ibarettir. Hiçbir yararı yoktur" şeklindeki ifâdesi
sebebiyle "zındık ve mülhid" sayılmasıdır. Oysa Molla Lütfi'nin bu
617 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 560. Sinan Paşa eş-Şekâik ve Tâcü't-tevârîh'te
kaydedildiği şekliyle Vefâ'nın zâhir ilmindeki derecesine işâret etmekte, Ma-
ârifnâme'deki beyanlarında ise bâtın ilmine vukûfuna vurgu yaparak onu sa-
vunmaktadır. Bunlar doğru olmakla birlikte, kanaatime göre, şeyhin kayde-
dilen bu uygulaması, ileride Zeyniyye'nin âdab ve özellikleri anlatılırken de
üzerinde durulacağı gibi tarikatın kurucusu Zeynüddin Hâfî'nin el-Vasâya'l-
Kudsiyye isimli eserinde ortaya koyduğu şu prensip sebebiyle olmalıdır:
"Şeyhlerin yolu, bir meselede değişik mezheplere mensup fakihlerin görüş-
lerini bir araya getirip uygulamaktır. Eğer bir araya getirmek mümkün ol-
mazsa, evlâ olanı tercih eder" (vr. 5b-6a). Nitekim Şeyh Vefâ da müridlere
vitir namazını tarif ederken, Hâfî'nin adı geçen eserde belirttiği şekliyle (bk.
18a) Hanefîler'e göre olan Kunut duaları ile Şâfiîler'e göre olan Kunut du-
âları cem edilerek birlikte okunur demekte, misvak kullanımını açıklarken
de, bir kimse ister Hanefî isterse Şâfiî olsun namazlardan önce misvak kul-
lanır demektedir (Vefâ Muslihuddin Mustafa, Evrâd-ı Vefâ, Süleymâniye
Ktp., Fâtih, nr. 2 5 6 1 , vr. 5b; 121a-b).
618 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 279, 3 7 8 ; Tâcü't-tevârîh, II, 547.
619 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 7 9 - 2 8 0 ; Nişanct Târihi, s. 172; Tâcü't-tevârîh,
II, 5 4 7 .
sözü söylediği mecliste bulunanlardan Taşköprîzâde'nin amcasının
anlattığına göre, Molla Lütfi Buhârî dersi sırasında, Hz. Ali'nin aya-
ğına bir harpte saplanan okun, ancak namaza durduktan sonra çılca-
rılabildiğini göz yaşları içinde anlatmış, sonra da "İşte gerçek namaz
budur. Bizim namazımız ise ayakta durmak ve eğilip bükülmekten
ibârettir. Bunun hiçbir faydası yoktur" demiştir. Şâhidler ise bu cüm-
leyi kasıtlı olarak yukarıdaki gibi nakletmişlerdir.620 eş-Şekaik müelli-
fi ve ondan naklen Hoca Sâdeddin Efendi, Molla Lütfi'yi idama gö-
türen olayı yukarıdaki gibi kaydetmiş olsalar da, îdam sebebinin sade-
ce bundan ibâret olmadığı, Molla Lütfî ile ilgili yapılan bir kısım araş-
tırmalardan anlaşılmaktadır.621 Bu hususta en son Şükrü Özen'in ya-
yınladığı İslâm hulcûku açısından zındıklık suçunu ele alan ve Molla
Lütfi'nin idamının fıkhîliğini sorgulayan makalesi önemli bilgiler ih-
tiva etmektedir. Yine de Özen'in idamla ilgili değerlendirmesi sonuç
olarak şu şekildedir: "Osmanlı hukukçuları muteber saydıkları fıkıh
eserlerine bakarak dava konusunda bir karara varmaya çalışmışlar, fı-
kıh kitaplarının yeterli olmadığı noktalarda ise padişah fermanları ile
gedikleri doldurmuşlardır. Böylece hulcûkî zemini inceden inceye bir
ağ gibi örerek hasımları Molla Lütfi'yi yok etmeye adım adım ilerle-
mişlerdir. Maamafih Müslüman mezarlığına defnedilmesi, onun ida-
mı hak ettiği konusunda çağdaşlarını bile ikna edemediğinin en büyük
kanıtıdır. Nitekim kendi çağında ebced hesabıyla düşülen tarihlerde
ve kendisinden söz eden tarih kaynaklarında çoğunlukla 'şehîd' diye
anılması bunu teyit eder." 622
620 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 280-281.; ayrıca bk Tâcü't-tevârîh, II, 547-548.
Molla Lütfî'den önce aynı anlama gelen sözleri hocası Sinan Paşa da söyle-
miştir (bk. Sinan Paşa, Tazarrûnâme, s. 113).
621 Mesela bk. İsmâil E. Erünsal, "Fâtih Devri ICütüphâneleri ve Molla Lütfi
Hakkında Birkaç Not", Târih Dergisi, XXXIII (1980-81), s. 57-78; Ahmet
Yaşar Ocak, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (1S-17. Yüzyıllar),
İstanbul 1998, s. 3 4 6 - 3 4 7 ; Şükrü Özen, "İslâm Hukukuna Göre Zındıklık
Suçu ve Molla Lutfî'nin İdamının Fılchîliği", İslâm Araştırmaları Dergisi, VI
(2001), s. 17-62.
622 Şükrü Özen, "İslâm Hukukuna Göre Zındıklık Suçu ve Molla Lutfî'nin İda-
mının Fıkhîliği", İslâm Araştırmaları Dergisi, VI (2001), s. 61-62.
 900 Rebîulâhirinde (Ocak 1495) gerçekleştirilen îdâmı öncesinde Der medh-i Şeyh Vefâ Aleyhirrahme:
kelime-i şehâdet getirmeye başladığı belirtilen Molla Lütfi'nin vefâtı-
na "Velekad mütte şehîden", 623 "Hilâf-ıjrâkî bûd" 624 gibi terkipler
tarîh düşürülmüş, Zeyniyye ricalinden Şeyh Muhyiddin Kocevî vefât (Arşdan çok yücedir rif'ati dervişlerin
haberini aldığında, "Ben şâhidim ki, Molla Lütfî zendeka ve ilhaddan Kimse bilmez nicedir izzeti dervişlerin)
berîdir" demiştir.625 Taşköprîzâde eserinde Molla Lütfi'den zuhur (...)
eden bâzı kerâmetleri kaydetmiştir.626 Can sattp her birisi oldu belâ müşterisi
Aşk şehrinde budur san'ati dervişlerin
Şeyh Vefâ'nın âlim ve şâir müridlerinden Ahmed Paşa (ö.
902/1496-97) Sultan II. Murad'm kazaskerlerinden Veliyüddin Efen- (...)
di'nin oğludur. Değişik medreselerde müderrislik yaptıktan sonra Fâ- Âb ü gilden çû mizacında eser yok bunların
tih Sultan Mehmed döneminde önce kazasker, daha sonra da pâdişa- Neyle yoğruldu aceb tîneti dervişlerin
ha musâhib ve hoca oldu. Devlet hizmetindeki başarılarından dolayı (...)
ayrıca kendisine vezirlik rütbesi de verilen Ahmed Paşa, İstanbul'un Himmet-i Şeyh Vefâ'dan meded irmezse diriğ
fethi sırasında ordunun mâneviyatının yükseltilmesinde görev almış- Ahmed'in haddi değil midhati dervişlerin
tı. Daha sonra bazı dedikodular yüzünden Fâtih'in gazabına uğrayıp (...)
tutuklarimışsa da, padişaha yazdığı meşhur "kerem" redifli kasidesiy- Cennetin kapısıdır halveti dervişlerin
le hapisten kurtulmuş ve ardından muhtelif şehirlerde sancak beyi Yer ü gök tapışıdır himmeti dervişlerin
olarak görev almıştır.627 Dîvan'mda Zeyniyye ricalinden Şeyh Tâcüd- (...)
din İbrahim için daha önce kaydedilen medhiyesinin yanı sıra Şeyh Ayağı taprağını tâc ede hurşîd-i felek
Vefâ için de medhiyyesi bulunmaktadır. Bu şiirlerden anlaşıldığına gö- Kime bendem der ise hazreti dervişlerin
re Ahmed Paşa önce Şeyh Tâcüddin'e mürid olmuş, muhtemelen
(...)
onun vefatından sonra da Şeyh Vefâ'ya intisap etmiştir. Vefâ ile ilgili
Ehl-i zâhir gözüne gerçi elem gibi gelir
bir şiirinde:
Dil ü can lezzetidir zahmeti dervişlerin
(...)
Ya irgür ben müridini murâda / Ya gönlümden çtkar dünya Ahmedâ âb-ı hayât-ı ebedi ister isen
hevâsm628
Gel gör uş hâk-i der-i halveti dervişlerin
Der medh-i Vefâzâde Aleyhirrahme:
Şeklindeki ifâdesi bunu açıkça göstermektedir. "Der medh-i Şeyh
Sen ol âyine-i nûr-ı Hudâstn
Vefâ" ve "Der medh-i Vefâzâde" şeklinde iki ayrı başlık altında kay-
Ki her bir sûrete ma'nî-nümâsın
dettiği şiirlerinden bir kısım şöyledir:
Dilin Hikmet kilidinin dilidir
Emîn-i mahzen-i sırr-ı Hudâstn
623 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 280; Tâcü't-tevârih, II, 5 4 7 . Rumûz-ı 'Küntü kenz'in râz-dârı
624 Nişanct Târihi, s. 172-173.
Emânet-dâr-ı genc-i Mustafâsm
625 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 8 1 ; Tâcü't-tevârîh, II, 548.
626 bk. Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 8 0 - 2 8 2 . Senindir nutk-i îsâ hüsn-i Yûsuf
627 Günay Kut, "Ahmed Paşa, Bursalı", DİA, II, 111. Ki hem cân-bahşsın hem dil-rübâsm
628 Ahmet Paşa Dîvâni, s. 40. Yed-i kudretle verdin her müride
 Hızır seccâdesin Mûsâ asâsırı kın dostuydu. Ancak Karamanî Mehmed Paşa Fâtih Sultan Mehmed'e
Deminden feyz alır ilm-i ledünnî sadrazam olunca, Sinan Paşa'ya yakınlığı var diye kademe kademe de-
Ki sen serçeşme-i ayn-ı bekasın recesini indirmek sûretiyle onu cezalandırdı. Bunun üzerine Ali Efen-
Şeriat farkının ser-tâcı sensin di müderrisliği bırakarak Şeyh Vefâ'nın hizmetine girdi.633 Sadraza-
Hakikat burcuna şems-i duhâsın mın ona bu şekilde davranması, Sinan Paşa'nın sadrazamlıktan azle-
Nihâyet buldu sende her amel kim dilmiş bir kişi olarak zamanın idaresi tarafından makbul bir kişi sayıl-
Nihâl-i Sidreden sen müntehâsın maması sebebiyle olmalıdır. Nitekim Sinan Paşa'nın yeniden itibarlı
Devâsın derdime zahmıma merhem şahıslar arasına girmesi Sultan II. Bâyezid'in ona vezirlik rütbesini iâ-
Buyursan nola derdimin devâsın de etmesiyle gerçekleşmiştir.634
Murâdım şem'in uyar kim gam-ı dil
Mükedder ktldı bu bezmin saf âsin Fâtih Sultan Mehmed'den sonra yerine geçen oğlu Sultan II. Bâ-
Ya irgür ben müridini murâda yezid tarafından tekrar devlet hizmetine alınan Ali Cemâlî Efendi,
Ya gönlümden çıkar dünyâ hevâsın muhtelif yerlerde müderrislik ve müftîlik yaptıktan sonra Efdalzâ-
Şeh-i a'zamsın ey şeh an beni kim de'nin 908'de (1503) vefâtı üzerine şeyhülislâmlığa getirildi. Halkı
Unutmaz lutf ıssı şeh gedasın bekletmemek için evinden sarkıttığı zenbile bırakılan suallerin cevap-
Muhammed hakkı Ahmed düştü hâke larını tekrar zenbille sarkıttığı için "Zenbilli" diye meşhur oldu. 635
Elini al ki zıll-i Kibriyâsın629 Bütün vaktini okumak, okutmak, fetvâ vermek ve ibâdet etmekle ge-
çirmeyi prensip edinen Ali Cemâlî Efendi'nin kaleme aldığı risâleler-
den birisi, tasavvuf ehlinin uyguladığı "devrân" ile zikretmenin câiz
Şeyh Vefâ'nın âlim müntesiplerinden Zenbilli Ali Efendi (Ali Ce-
olduğuna dâirdir.636 Ali Efendi'nin ayrıca bu hususta müsbet fetvâlar
mâlî, Ö.932/1526) ise Sultan II. Bâyezid, Yavuz Sultan Selim ve Kanû-
nî Sultan Süleyman gibi üç dirâyetli pâdişâh döneminde şeyhülislâm- kaleme aldığı da bilinmektedir.637
lık yapmış etkili bir şahsiyettir. Memeleketi Karaman'daki ilk tahsilin- Dönemin ileri gelen mütefekkir ve sanatkârlarını tekkesine çek-
den sonra İstanbul'da Şeyhülislâm Molla Hüsrev'den ve Bursa'da Hü- meyi başaran Şeyh Vefâ "İlâ rahmeti rabbihi" terkibinin delâlet ettiği
samzâde diye bilinen Muslihuddin Mustafa b. Hüsam'dan ders oku-
du ve ona damat oldu. 630 Bu iki hocadan Molla Hüsrev'in, Şeyh Ve-
633 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 286; Tâcü't-tevârîh, II, 5 5 0 ; Müstakimzâde,
fâ tarafından takdir edildiği için zaman zaman ziyâret edildiği,631 Hü-
Devhatü'l-meşâyih, s. 15.
samzâde'nin de Zeyniyye'ye müntesip olduğu632 bilinmektedir. Ali 034 İsmâil Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Târihi, Ankara 1983, II, 659.
Efendi'nin daha sonra Şeyh Vefâ'ya intisap etmesinde bu zâtların da 635 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 8 7 - 2 8 8 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 5 0 - 5 5 1 ; Müstakim-
tesirinin olduğu düşünülebilir. Ali Efendi ayrıca Sinan Paşa'nın da ya- zâde, Devhatü'l-meşâyih, s. 15-16.
636 Arapça olan bu birkaç varaklık eserin kütüphânelerde pek çok yazma nüs-
hası vardır, bk. Süleymâniye Ktp., Fâtih, nr. 2 8 9 1 , vr. 12b-14b; Pertev Paşa,
629 Ahmet Paşa Dîvânı, s. 38-41. nr. 621, vr. 93b-94b; aynı bölüm, nr. 628, vr. 115a-117b; bir nüshası da
630 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 8 6 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 4 9 - 5 5 0 . Londra'da İndia Office Library and Records (İOLR), Or. 12933'de (vr. lb-
631 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 88. 3a) bulunmaktadır. Bursalı Mehmed Tâhir, Zenbilli'nin bu hususta biri
632 Osmanlı Müellifleri, I, 275. M. Tahir Bey Hüsamzâde'nin eserleri arasında manzum diğeri mensur olmak üzere iki risâle kaleme aldığını belirtmektedir
Zevkıyye isimli ahlak ve tasavvuftan bahseden bir eserinin bulunduğunu be- (Osmanlı Müellilferi, I, 320).
lirtmektedir (bk. a.g.e., zikredilen yer). 637 bk. Öngören, Osmanltlar'da Tasavvuf, s. 370.
896'da (1491) vefat etmiş ve câmiinin hazîresine defnedilmiştir.638
Sonradan buraya türbe inşâ edilmiştir.
a. Vefâiyye-i Zeyniyye
^Şeyh Vefâ'dan sonra yerine halîfesi Ali Dede geçmiş639 ve Vefâ ile
birlikte Zeyniyye tarikatında oluşan silsile "Vefâiyye" adıyla devam et-
miştir.640 Öyle anlaşılıyor ki, tarikatın bu kolunda Şeyh Vefâ tarafından
tertip edilen evrâd okunmuş641 ve diğer zikirlerin yanı sıra Vefâ'nın ih-
das ettiği Allah Vâhid Ahad Samed isimlerinin zikriyle soldan sağa dö-
nerek icrâ edilen ve "Şeyh Vefâ Devri" diye bilinen zikir şekli de 642 uy-
gulanmıştır. Vefâ'dan sonra meşîhati üstlenen Şeyh Ali Dede hakkında
kaynaklarda yeterli bilgi bulunmamaktadıoTaşköprizâde onun hiç ev-
lenmediğini,643 Mecdî Efendi de Sultan II. Bâyezid devrinin sonlarına
kadar yaklaşık yirmi sene irşad faaliyetinde bulunduktan sonra "Rûhu-
na rahmet" terkibinin delâlet ettiği 917'de (1511-12) vefat ettiğini ve
Şeyh Vefâ'nın yanma defnedildiğini bildirmektedir.644 Fâtih ve II. Bâ-
yezid devri İstanbul'unun en önemli tarîkat merkezlerinden birinde
638 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 6 0 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 4 0 ; Tâcü't-te-
vârîh, II, 5 2 8 : ;
639 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 3 5 1 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 8 2 ; Âlî, Künhü'l-ahbâr,
vr. 167a; Mir'âtü'l-mekâstd, s. 39; Tabibzâde, Silsilenâme, s. 53.
640 bk. Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 4 8 6 ; Mir'atü'l-mekâstd, s. 4 0 ; Osmanlı M « j
ellifleri, II, 17; Öngören, Osmanltlar'da Tasavvuf, s. 196-197.
641 Vefâ'nın tertip ettiği evrâdın 1167'de (1754) istinsah edilmiş bir nüshası Sü-
leymâniye Kütüphânesi'nde bulunmaktadır (Yazma Bağışlar, nr. 2 2 2 [11 va-
rak]). Ö. T. İnançer Şeyh Vefâ'nın söz konusu evrâdı bizzat bestelediğini be-
lirtmektedir (Ömer Tuğrul İnançer, "Zeynîlik (Zikir Usûlü ve Mûsikî)",
DBİA, VII, 553). Ayrıca Şeyh Vefâ'nın namazlardan önce ve sonra okuduğu
duâlar, namazlarda okuduğu sûreler, kıldığı nâfile namazlar, tavsiye ettiği
virdler dervişlerin takip etmesi için bir araya getirilmiştir. Bu derlemenin de
bir nüshası Süleymâniye Kütüphânesi'ndedir (Fâtih, nr. 2 5 6 1 , [277 varak]).
Burada tavsiye edilen sûrelerin, uzun olsa bile baştan sona kadar yazılmış ol-
ması (meselâ, İsrâ, Secde, Zümer, Zuhruf gibi) eserin hacmini büyütmüştür.
Eserin noksan bir nüshası da aynı kütüphânenin Kadızâde bölümünde (nr.
3 3 2 ) bulunmaktadır.
642 Vassâf, Sefîne, I, 274.
643 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 3 5 1 .
644 Mecdî, s. 356. Sicill-i Osmânî'de Ali Dede'nin vefat tarihi 9 1 0 (1504) ola-
rak kaydedilmiştir (IV, 491).
yirmi sene gibi uzunca müddet hizmet etmiş olan bir şeyh hakkında
kaynakların bilgi vermemiş olması, Şeyh Vefâ'dan sonra dergâhın eski
etkisini devam ettiremediği şeklinde yorumlanabilir.
Ali Dede'nin hilâfet verdiği zâtlardan birisi Rumelili Mevlânâ
Şem'î'dir (ö.945/1538'den önce). Devrin önemli şâirlerinden olan
Şem'î, önce Şeyh Vefâ'ya intisap etmiş,645 onun vefâtından sonra ise
Ali Dede'nin yanında sülûkünü tamamlayıp irşad faaliyetinde bulun-
mak üzere Edirne'ye gitmiştir.646 Vefâtma yakın tekrar İstanbul'a dön-
düğü anlaşılan Şâir Şem'î, Vefâ'daki dergâhta dervişlerin toplu zikir ic-
râ ettikleri sırada vefât etmiştir.647 Dönemin bir başka şâiri Edirneli
Mevlânâ Yakînî'nin de Ali Dede'ye mürid olduğu belirtilmektedir.648
Şeyh Ali Dede'den sonra Vefâ'daki tekkede irşad makâmına, Taş-
köprîzâde ve Mehmed Süreyya'nın kayıtlarına göre Şeyh Abdüllatîf
Efendi (Abdüllatîf Vefâî Rûmî, Ö.929/1523) geçmiştir.649 Ahmed
Rif'at Efendi'nin verdiği meşâyih silsilesinde ise Abdüllatîf Efen-
di'den önce Şeyh Dâvud Vefâî Rûmî'nin (ö.?) posta oturduğu, ondan
sonra Abdüllatîf Efendi'nin irşad makamına geçtiği görülmektedir.650
Şeyh Vefâ'nın halîfelerinden olduğu kaydedilen Dâvud Vefâî vefât et-
tiğinde Şeyh Vefâ türbesine defnedilmiştir.651 Zaman zaman cezbeye
kapılarak çok büyük sayhalar attığı rivâyet edilen Abdüllatîf Efendi
de 652 Şeyh Vefâ'nın halîfelerindendir.6S3 Dâvud Vefâî gibi o da Ve-
fâ'nın yanına defnolunmuştur.654
645 Sehî, Tezkire, s. 108; Latffî, Tezkire, s. 2 1 0 ; Âşık Çelebi, Meşâiru'ş-şuarâ, vr.
251b; Kınalızâde, Tezkire, I, 525.
646 Sehî, Tezkire, s. 109.
647 Âşık Çelebi, Meşâiru'ş-şuarâ, vr. 251b; Kınalızâde, Tezkire, I, 525.
648 Sehî, Tezkire, s. 275. Aşağıdaki beyitler Yakînî'ye aittir:
Gamzen cefâsı âşıka ayn-ı vefâ gelür / Bîmâra iltifâtı tabîbün devâ gelür
Gamzen hayâli ile gönül kendûden geçer / Andukça hak-i pâyüni gözüm do-
lagelür
649 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 4 4 0 ; Sicill-i Osmânî, IV, 4 9 1 .
650 Mir'âtü'l-mekâsıd, s. 39.
651 Erdoğan, Şeyh Vefâ, s. 25.
652 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 440.
653 Nişancı Târihi, s. 195.
654 Mecdî, s. 4 3 3 .
 Mehmed Süreyya "Hekîm Çelebi" diye bilinen Mehmed Efen-
di'nin 655 babası Ahmed Efendi'nin Şeyh Vefâ'nın ikinci halîfesi oldu-
ğunu ve vefat ettiğinde şeyhin yanında defnedildiğini belirtmekte-
dir. 656 Hayâtı ve faaliyetleri hakkında bilgi vermediği Ahmed Efendi
için "ikinci halîfe" ifâdesiyle Mehmed Süreyya, öyle anlaşılıyor ki,
şeyhin ikinci ileri gelen halîfesi demek istemiştir. Yoksa bu ifâde ile
Vefâ tekkesinde Ali Dede'den sonra yerine geçen ikinci halîfesi mânâ-
sım kasdetmiş olamaz. Zira aynı yerde Ali Dede'nin yerine Abdüllatîf
Efendi'nin geçtiğini bildirmektedir.
Abdüllatîf Efendi'den sonra Vefâ tekkesinde meşîhati kimin üst-
lendiği bilinmemektedir. Şeyh Vefâ'dan sonra halîfeleri vâsıtasıyla de-
vam ettirilmeye çalışılan Vefâiyye silsilesi, anlaşıldığı,kadarıyla Vefâ
dönemindeki tesirini kısa süre içinde iyice yitirmiştir. Hatta Hüseyin
Vassâf, Halvetiyye şeyhi Sünbül Sinan Efendi'nin (ö. Muharrem
936/Eylül 1529) Cuma günleri devrân esnâsında zikrin bitimine ya-
fan "Şeyh Vefâ Devri"ni icrâ ettiğini ve Vefâ Dergâhı meşîhatımn Sün-
bülîler'e intikal ettiğini kaydetmektedir.657 Ancak Vassâf'ın belirttiği
655 Nakşibendiyye şeyhlerinden olan Hekîm Çelebi Mehmed Efendi için bk.
Öngören, Osmanltlar'da Tasavvuf, s. 135-140.
656 Sicill-i Osmânî, IV, 4 9 1 . Abdülkadir Erdoğan Şeyh Vefâ Türbesi'nde üç san-
dukanın bulunduğunu, bunlardan birinin Şeyh Vefâ'ya, diğerlerinin de halî-
felerinden Ali Dede ile Dâvud Vefâî'ye âit olduğunu kaydetmekte (Şeyh Ve-
fâ, s. 25), Baha Tanman da aynı bilgileri tekrarlamaktadır (Tanman, "Şeyh
Vefâ Külliyesi", DBÎA, VII, 175; ayrıca bk. Ömer Tuğrul İnançer-M. Baha
Tanman, "Zeynîlik", DBÎA, VII, 552). Oysa Şeyh Vefâ Türbesi'nde üç değil
beş sandûkanın olduğu görülmektedir. Bunlardan dördüncü sandûkanın,
yukarıda kaydedildiği gibi, Abdüllatîf Efendi'ye, beşincisinin ise Hekîm Çe-
lebi'nin babası Ahmed Efendi'ye âit olması gerekir. Hekim Çelebi'nin ken-
di mezarı da türbenin hemen dışında bulunmaktadır. Taşköprîzâde, Sultan
II. Bâyezid devrinin ileri gelen âlimlerinden Muhyiddin Mehmed b. İbrâhim
Niksârî'nin de (Ö.901/1496) Şeyh Vefâ'nın kabrinin yanına defnedildiğini
bildirmekteyse de, (eş-Şekâik, s. 2 7 4 - 2 7 5 ) bunu kabrin yanına değil yakını-
na defnedildi şeklinde anlamak daha doğru olur kanaatindeyim.
657 Vassâf, Sefîne, I, 274. Ayrıca Halvetiyye'nin bir kolu olan Cerrâhiyye'nin
kurucusu Nûreddin Cerrâhî'ye Şeyh Vefâ'nın bu devri ilham ettiğine inanıl-
makta, dolayısıyla Cerrâhî âyini sırasında da "Vefâ Devri" uygulanmaktadır
(Süleyman Uludağ, "Devran", DİA, IX, 249). Ö. T. İnançer Cerrâhiyye âyi-
ni sırasında Vefâ Devri'nin nasıl yapıldığını şu şekilde târif etmiştir: "Hay"
bu durumun, süresi tam olarak bilinmemekle birlikte, geçici bir müd-
det için olduğu anlaşılmaktadır. Zira burada Şeyh Abdüllatîf (Mah-
rûlc) Zeyniyye ricâlinden Eğirdir'de faaliyet gösteren Burhâneddin
Efendi'nin (Ö.970/1562-63) yanında sülûkünü ikmâl ettikten son-
ra 658 Cemâziyelevvel 1009'da (Kasım 1600) hücresinde yanarak ve-
fât edinceye kadar meşîhati üstlenmiş, ondan sonra da irşad faaliyeti-
ni Muharrem 1042'de (Ağustos 1632) vefâtına kadar oğlu yürütmüş-
tür. 659 Uzun ömür sürdüğü bildirilen Abdüllatîf Efendi'nin 660 meşî-
hati hangi tarihte üstlendiği belirtilmemekle birlikte, en geç, şeyhi
Burhâneddin Efendi'nin vefâtını (970) müteâkip buraya geldiği ve
yaklaşık kırk yıl faaliyet gösterdiği tahmin edilebilir. Lemezât' da uzun
zaman İstanbul'da irşad postunda oturduktan sonra Şam'a gidip bir
müddet Ümeyye Câmii'nde imam-hatiplik yaptığı, ardından tekrar İs-
tanbul'a dönerek Vefâ Zâviyesi'ne yerleştiği kaydedilmektedir.661 Yi-
ne aynı kaynakta "Yâ Rab, beni ateşe atma, dünyada yak fakat âhiret-
te yakma" diye zaman zaman dua ettiği, bu duası kabul edildiği için
gece tennur içinde yatmakta iken sıçrayan bir kıvılcımın yorganı tu-
tuşturmasıyla vücûdunun bir çok yerinin yandığı ve ertesi gün vefat
ettiği, kabrinin de Vefâ Zâviyesi'nin haziresinde olduğu belirtilmiş-
tir. 662 Kendisinden sonra yerine geçen oğlunun adı kaynaklarda zik-
redilmemiştir. Ancak Bursa'daki Zeyniyye Dergâhı şeyhlerinden
Mehmed b. Sa'dî Efendi kaleme aldığı Bursa Vefeyâtı'nda Şeyh Meh-
med b. Abdullah'ın 1018'de meydana gelen vefâtı üzerine Zeyniyye
mensuplarının talebiyle kadılıktan ayrılıp İstanbul'da Şeyh Vefâ Zâvi-
devrânından sonra âyini yönetenin "Yâ Mevlâm hây hây hû" demesiyle âyi-
nin "Vefâ Devri" başlar. Sağ el öne, sol el arkaya uzatılarak el ele tutuşulup
kutuphâne solda bırakılacak biçimde, halka hâlinde yürünür. Devir esnâsın-
da da zâkirler ilâhî okurlar. Birkaç devirden sonra Vefâ Devri biter... Sonra
"Hû" zikrine başlanır (Ömer Tuğrul İnançer, "Cerrâhîlik [Zikir Usûlü ve
Mûsikî]", DBÎA, II, 416).
658 Hulvî, Lemezât, s. 6 0 7 ; Tabibzâde, Silsilenâme, s. 5 4 .
659 Atâî, s. 4 6 8 ; Sicill-i Osmânî, IV, 491. Lemezât müellifi Hulvî, Abdülatîf
Efendi'nin vefatını 1006 (1597-98) olarak kaydetmiştir (s. 607).
660 Atâî, s. 4 6 8 ; Hulvî, Lemezât, s. 607. Hulvî yüz yaşını aştığını belirtmiştir.
661 Hulvî, Lemezât, s. 607.
662 Hulvî, Lemezât, s. 607.
yesi'nde postnişîn olan Şeyh Ahmed Efendi'nin yanında tecdîd-i töv-
be ederek icâzet aldıktan sonra Bursa'daki dergâhta irşad postuna
oturduğunu kaydetmiştir.663 Bu durumda adı geçen Şeyh Ahmed
Efendi'nin Abdüllatîf Efendi'den sonra yerine geçen oğlu olduğu or-
taya çıkmaktadır. Ahmed Efendi'den sonra meşîhati kimin üstlendiği
ise tesbit olunamamıştır.
Bursalı Mehmed Tâhir, Anadolu'da muhtelif medreselerde müder-
rislik yapmış olan Muğlalı Şeyhzâde Vefâî'nin (Mevlâ Muhammed
Muhyiddin, Ö.940/1533-34) Zeyniyye'nin Vefâiyye koluna müntesip
olduğunu kaydetmektedir.664 Tarîkatı hangi şeyhten aldığı belirtilme-
miştir, ancak kendisi gibi babası Şeyh Mahmud Muğlavî'nin de (ö.?)
"Vefâî" nisbesiyle kaydedilmesinden,665 babasının Vefâiyye koluna
mensup olduğu ve tarîkatı da babasından aldığı düşünülebilir. Bunun-
la birlikte, kaynaklarda Şeyh Mahmud'un mürid yetiştirip yetiştirme-
diğine dâir bir bilgiye rastlanmamıştır. Eğer böyle bir faaliyeti olduy-
sa, muhtemelen memleketi olan Muğla'da gerçekleştirmiştir. Zira
Muğla, Anadolu'da Şeyh Vefâ koluna mensup Zeynîler'in XVI. asrın
ilk yarısında etkilerini sürdürdükleri nâdir merkezlerden biri olarak
göze çarpmaktadır. Nitekim Gölpınarlı, Şâhidî'nin Gülşen-i Esrâr' ma
dayanarak, Muğla'da Mevlevîler gibi semâ eden Şeyh Vefâ dervişleri-
ne rastlandığını, bunlardan Melâmî meşrep Hayreddin Efendi'nin
(ö.?) yanı sıra, tekkesindeki irşad faaliyetleriyle şehzâde ve beylerin
büyük hürmetini kazanmış olan Şeyh Bedreddin'in etkili olduğunu
kaydetmektedir.666 Suraiya Faroqhi de, faaliyetinin 1500-1530 yılları
arasında olduğunu tahmin ettiği Şeyh Bedreddin'in, kendi adıyla anı-
lan mescidine (Şeyh Bedreddin Mescidi) yapılmış önemli bağışlardan
Muğla'da büyük saygı gördüğünün anlaşıldığını belirtmektedir.667 Şâ-
hidî'nin beyanlarından anlaşıldığına göre, Şeyh Bedreddin müridlerini
663 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4a.
664 Osmanlı Müellifleri, II, 17. Şeyhzâde Vefâî'nin kaleme aldığı eserlerden bi-
risi Hazînetü'l-fedâil ve sekînetü'l-ef'âdil'dır. Diğer eserleri için bk. aynı eser,
II, 17-18.
665 bk. Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 4 8 5 .
666 Abdülbâkî Gölpınarlı, Mevlânâ'dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul 1983, s. 245.
667 Suraiya Faroqhi, "Menteşeoğullarından Osmanlılara Muğla", Târih İçinde
Muğla (derleyen, İlhan Tekeli), Ankara 1993, s. 28.
terbiye ederken kurduğu semâ ve tevhid meclislerinin yanı sıra, bâzı
dervişlerine tefsir dersleri de vermekte, ayrıca o devirde hemen bütün
tarikatlarda âdet olan Mesnevi dersleri okutmaktaydı.668
D. Diğer Zeynîler
Anadolu ve Rumeli topraklarında gösterdikleri faaliyetlerle tari-
katlarının yayılmasını sağlayan Zeyniyye mensuplarının yanı sıra,
kaynaklarda bu tarikata mensup olduğu belirtildiği halde şeyhleri ve
kendileri hakkında yeterli bilgi verilmeyen ya da bu tarikata girdiği
açıkça belirtilmemekle birlikte dolaylı bilgiler ışığında müntesip ol-
dukları anlaşılan şahıslar da vardır. Bunları şu şekilde sıralamak müm-
kündür:
Derviş Mehmed b. Hızır Şah b. Gâzî-yi Balat Abdüllatîf Efendi
(ö. 878/1473'ten sonra)
Kaynaklarda Derviş Mehmed ile babası Hızır Şah ve dedesi Ab-
düllatîf Efendi'nin Zeyniyye tarikatına mensup olduklarını gösteren
bâzı işâretler bulunmaktadır. Balat şehrinde (Balıkesir'e bağlı) kadı ol-
duğu için "Balat Kadısı" diye tanınan Sultan II. Murat devri âlimle-
rinden Abdüllatîf Efendi, eş-Şekâik mütercimi Mecdî'nin ifâdesine
göre, Zeyniyye'nin kurucusu Zeynüddin Hâfî'nin derlediği "Evrâd-t
Zeyniyye'yi bir güzel kitab eylemiştir."669 Hızır Şah ise Bursa Zeyniy-
ye Dergâhı şeyhlerinden Mehmed b. Sa'dî'nin kaydına göre, Zeyniy-
ye şeyhlerinden birine intisap eden ve vasiyeti gereği adı geçen dergâ-
hın hazîresine gömülen âlimlerdendir.670 Taşköprîzâde ise onun Balat
medresesinde müderrislik yaptığını, Sultan II. Murad'ın kendisini
Bursa'da yaptırdığı medreseye davet ettiği halde mazeret bildirip gel-
668 Gölpınarlı, Mevlânâ'dan Sonra Mevlevîlik, s. 134.
669 Mecdî, s. 124. Buradaki ifâdeden Evrâd'ı şerh mi, tercüme mi yoksa istin-
sah mı? ettiği tam anlaşılamamakla birlikte, bu eserle yakından alakadar ol-
duğu anlaşılmaktadır.
670 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4b; ayrıca bk. Baldırzâde Mehmed, Ve-
feyâtnâme, Süleymâniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1381, vr. 98a.
mediğini ve 853'te (1449) Balat'ta vefat ettiğini kaydetmiştir. Ancak
gömüldüğü yerle ilgili herhangi bir şey söylememektedir.671 Hızır
Şah'ın oğlu Derviş Mehmed ise yine Mehmed b. Sa'dî'nin kaydettiği-
ne göre, babası gibi Zeyniyye şeyhlerinden birine intisap eden ve va-
siyeti üzerine Bursa'daki dergâhın hazîresine gömülen müderrisler-
dendir 672 Taşköprîzâde onun Bursa'da Sultaniye Medresesi'nde mü-
derrislik yaptığını ve kerâmet ehli, duâsı makbul bir zât olarak tanın-
dığını belirtmektedir.673 Nakledildiğine göre dervişler gibi abâ giyer,
başına şemle sarardı. Fatih Sultan Mehmed'in itibar edip güvendiği
kimselerdendi. Fatih Uzun Hasan'la savaşmak için sefere çıktığında
Bursa'da onu karşılayanlar arasında Derviş Mehmed de vardı. Mer-
kep üzerinde yolun kenarında beklerken padişah kendisini tam far-
ketmeden selam verip yanından geçmiş, sonra Sadrazam Mahmud Pa-
şa'ya, "Bu zat Derviş Mehmed değil miydi?" diye sormuştur. Sadra-
zam, "Evet o" deyince, sultan "Arkasından yetiş ve benim için dua et-
mesini söyle" demiştir.674 Derviş Mehmed Fatih'in Uzun Hasan'la
muharebeye çıktığı tarihte hayatta olduğuna göre, vefatının 878'den
sonraki bir tarihte meydana geldiği anlaşılmaktadır.
Sadrâzam Mahmud Paşa (ö. 879/1474)
A. Süheyl Ünver incelediği ve fakat adını kaydetmediği bir yazma-
ya dayanarak Fatih Sultan Mehmed'in sadrâzamlarından Mahmud
Paşa'nın Zeyniyye tarikatına intisap ettiğini yazmıştır.675 Sadrâzamla
ilgili bir menâkıbnâmede ise onun Kâdiriyye şeyhi Eşrefoğlu Rûmî'ye
671 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 96.
672 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4b. Burada, muhtemelen müstensih ha-
tası sebebiyle, Derviş Mehmed'e ait bazı bilgilerle babası Hızır Şah'a ait bil-
giler birbirine karışmıştır. Ancak eş-Şekaik'ten takip edildiğinde bu karışık-
lık ayırtedilebilmektedir.
673 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 168-167. [Burada baskı hatası sebebiyle Derviş
Mehmed'e ait bilgiler 168. sayfadan başlayıp 167. sayfada devam etmekte
ve 169'da son bulmaktadır].
674 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 167; Baldırzâde Mehmed, Vefeyâtnâme, Süley-
• mâniye Ktp., Esad Efendi, nr. 13 81, vr. 98a. Bu kaynaklarda onun ayrıca bir
kısım kerametlerinden bahsedilmektedir.
675 Ünver, "Mahmud Paşa", Fâtih ve İstanbul, c. II (1954), sy. (7-12), s. 193.
müntesip olduğu belirtilmektedir.676 Bununla birlikte Mahmud Pa-
şa'nın Kâdiriyye'nin yanı sıra Zeyniyye'ye de girmiş olabileceğini gös-
teren bazı işâretlere rastlanmaktadır: Meselâ Zeyniyye ricâlinden
Mevlâ Musannifek, vezirler için bir kısım nasîhatları ihtiva eden Fars-
ça Tuhfetü'l-Mahmûdiyye'yi onun adına kaleme almış, 677 Zeyniy-
ye'den olduğu anlaşılan Kutbuddinzâde Mehmed İznikî de bazı eser-
lerinde ondan sitâyişle söz etmiştir.678 Ayrıca sadrazamlıktan azledil-
diğinde Kutbuddinzâde'nin ona yazdığı bir kısım nasîhatları içeren te-
sellî mektubunda "Değerli kardeşim" şeklinde hitap etmesi de, 679 ara-
larındaki samimiyete ve gönül birliğine işâret etmektedir.
Molla Hüsrev (Mehmed b. Ferâmürz, ö. 885/1480)
XV yüzyılda bir çok âlim gibi Molla Hüsrev'in de Zeyniyye tari-
katına girdiğini gösteren bazı bilgiler bulunmaktadır. A. Süheyl Ünver
Sadrâzam Mahmud Paşa gibi onun da Zeyniyye tarikatına müntesip
olduğunu açıkça belirtmiştir.680 Ayrıca Fatih Sultan Mehmed tarafın-
dan "Zamanın Ebû Hanîfe'si" diye övülen bu zâtın, bir meseleden do-
layı sultana kırıldıktan sonra İstanbul'dan Bursa'ya giderek bir med-
rese yaptırdığı ve orada tedris ile meşgul olduğu bilinmektedir.681
Zeyniyye Dergâhı'nın yanındaki camiin mihrabı hizasında yaptırılan
bu medresenin arsasını, Zeyniyye şeyhlerinden Mehmed b. Sa'dî'nin
kaydettiğine göre, İranlı tüccarlardan Hoca Bahşâyiş hibe etmiştir.682
Hoca Bahşâyiş'in aynı zamanda Zeyniyye Dergâhı'nı ve yanındaki ba-
676 Anonim, Menâktb-ı Mahmud Paşa, Millet Ktp., Ali Emîrî/ Şer'iyye, nr.
1136, vr. 9a. Burada Mahmud Paşa'nın sadrazâmlıktan azledilip Yedikule'de
hapsedildiği sırada İznik'deki şeyhi Eşrefoğlu'na bir adamını göndererek
yardım talebinde bulunduğundan söz edilmekte, şeyhin ise kendisine yakın-
da şehâdet şerbetini içeceğini, dolayısıyla âhiret için hazırlık yapması gerek-
tiğini tavsiye ettiği belirtilmektedir.
677 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 164-165; Tâcü't-tevârîh, II, 4 9 3 - 4 9 4 .
678 Meselâ bk. Kutbuddinzâde Mehmed İznikî, İhticâcu Âdem maa Mûsâ Aley-
hime's-selâm, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud, nr. 4223, vr. 27a.
679 bk. Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud, nr. 4 2 2 3 , vr. 90b-92a.
680 A. Süheyl Ünver, "Mahmud Paşa", Fâtih ve İstanbul, c. II (1954), sy. (7-12),
s. 193.
681 bk. Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 116-120.
682 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4b.
zı binaları, o mahalde satın aldığı arsa üzerine yaptıran kişi olduğu683
daha önce kaydedilmişti. Molla Hüsrev'e zâviyenin yanında bizzat zâ-
viyenin bânîsi tarafından arsa satın alınarak medrese kurdurulması,
Hüsrev'in Zeyniyye'ye müntesip olduğunu gösteren bir işâret sayıla-
bilir. Öte yandan İstanbul'da Şeyh Vefâ'nın zaman zaman onu ziyaret
etmesi de 6 8 4 bir başka alâmet olarak görülebilir.
Kutbuddinzâde Mehmed İznikî (ö. 885/1480)
Osmanlı âlim ve mutasavvıflarından Kutbuddin İznikî'nin oğlu
olan Mehmed İznikî, Fâtih Sultan Mehmed'in itibar ettiği devrin ile-
ri gelen âlim ve mutasavvıflarındandı. Sultanla birlikte Eğriboz ve
Boğdan seferlerine katılmış ve bu seferlerde ordunun muzaffer olma-
sı için okunması gereken duâları derleyip askere dağıttırmıştır.685
Kaynaklarda onun Molla Fenârî'nin yanında yetiştiği, ilim tahsil et-
tikten sonra tasavvuf yoluna girdiği ve şerîatla tarîkatı birleştirdiği
belirtildiği halde 686 intisap ettiği şeyhin adı ve tarîkatı zikredilme-
miştir. Kendisi de bazı eserlerinde tasavvufa intisabının olduğunu be-
lirtmiş, 687 ancak bağlı bulunduğu şeyhin adını vermemiştir. Bununla
birlikte onun Zeyniyye'ye müntesip olduğunu gösteren bazı alâmet-
ler bulunmaktadır. Bunlardan birisi Zeyniyye tarikatında okunan ev-
râdı (Evrâd-ı Zeyniyye) Tenvîrü'l-evrâd adıyla şerhetmesi688 ve bu ev-
683 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 6 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 114; Tâcü't-te-
vârîh, II, 4 6 1 ; Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 3b.
684 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 88.
685 Kutbüddinzâde bu seferlere katıldığını şu eserinde kaydetmiştir: Münevvi-
ru'd-deavât, Süleymâniye Ktp., Ayasofya, nr. 1802, vr. 85. Ayrıca cihadla il-
gili kaleme aldığı bir eserinin girişinde (Süleymâniye Ktp., Ayasofya, nr.
1802, vr. 97b) 885'te Rodos adası fethine katılarak askeri teşvik için Türk-
çe bir risale hazırladığını ve burada da fethin gerçekleşmesi için okunması
gereken duâları yazıp askere dağıttırdığını belirtmektedir.
686 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 107; Tâcü't-tevârîh, II, 4 5 9 ; Nişancı Tarihi, s.
142.
687 Mesela bk. Kutbuddinzâde Mehmed İznikî, Fethu Miftâhi'l-gayb, Süleymâ-
niye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1271, vr. 2a.
688 Bu şerhin müellif hayatta iken istinsah edilmiş bir çok nüshası bulunmakta-
dır (Mesela bk. Süleymâniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 2 9 0 [37 va-
rak]; Fâtih, nr. 2 8 5 2 ; Laleli, nr. 1593).
râda bazı ilâveler yaptığını belirtmiş olmasıdır.689 Ayrıca bir eserinde
Zeyniyye'nin kurucusu Zeynüddin Hâfî'yi "Seyyidünâ", "Sultânü'l-
evliyâ", "Vârisü hatmi'l-evliyâ" gibi vasıflarla anması da 690 bu tarika-
ta bağlı olduğunun diğer bir alâmetidir. İznikî'nin tasavvuf düşünce-
si olarak da Muhyiddin İbnü'l-Arabî'nin fikirlerini sürdüren Ekberiy-
ye mektebinin görüşlerini benimsediği görülmektedir. Onun eserle-
rinden birisi, Fâtih Sultan Mehmed'in talebi üzerine kaleme aldığı
Sadreddin Konevî'nin Miftâhu'l-gayb isimli eserine yazdığı şerh-
tir. 691 Bu mektebin görüşlerinin daha önce hocası Şeyhülislâm Mol-
la Fenârî ve Dâvûd-i Kayserî gibi önemli âlimlerce temsil edildiği bi-
linmektedir.692
Sarıkadızâde Şeyh Mustafa (ö. 887/1482)
Müstakimzâde Tuhfe-i Hattatîn'de Osmanlı hat ekolünün kuru-
cusu hattat Şeyh Hamdullah'tan (ö. 926/1520) söz ederken onun
Zeyniyye tarîkatı şeyhi Sarıkadızâde Şeyh Mustafa'dan el aldığını, bu
şeyhin vefatından sonra ise Nakşibendiyye'den Emir Ahmed Buha-
rî'ye intisap ettiğini belirtmektedir.693 Amasya Târihi'nde ise Ham-
dullah Efendi'nin babasından Zeyniyye ve Halvetiyye tarikatlarının
hilâfetini aldığı kaydedilmiştir.694 Babasının Amasyalı Sarıkadızâdeler
âilesinden Sühreverdiyye şeyhi Mustafa Dede olduğu nakledildiğine
göre, 695 Tuhfe-i Hattatîn'de ismi geçen Şeyh Mustafa'nın Hamdullah
Efendi'nin babası olduğuna ve Zeyniyye hilâfetini ondan aldığına
hükmetmek gerekmektedir. Burada Zeyniyye yerine Sühreverdiyye
adının kaydedilmesi, Zeyniyye'nin Sühreverdiyye tarikatının bir kolu
olduğu bilindiği için olmalıdır. Gülzâr-ı Savab'ta da onun ilk intisap
689 bk. Kutbuddinzâde Mehmed İznikî, Münevviru'd-deavât, Süleymâniye Ktp.,
Ayasofya, nr. 1802, vr. 63a.
690 Kutbuddinzâde Mehmed İznikî, Şerhu 'Sübhâneke mâ arafnâke hakka mâri-
fetike', Süleymâniye Ktp., Hacı Mahmud, nr. 4223, vr. 18a.
691 Ragıb Paşa Ktp., nr. 6 9 2 ; Süleymâniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1271.
692 Kutbuddinzâde Mehmed hakkında daha geniş bilgi ve eserleri için bk. Reşat
Öngören, "Kutbüddinzâde İznikî", DİA, XXVI, 489-490.
693 Müstakimzâde, Tuhfe-i Hattâtîn, s. 186.
694 bk. Muhittin Serin, "Hamdullah Efendi, Şeyh", DİA, XV, 450.
695 bk. Serin, a.g.m., DİA, XV, 4 4 9 .
ettiği tarikatın Sühreverdiyye olduğunun belirtmesi696 muhtemelen
aynı sebepledir.
Şeyh Mustafa hakkında çok fazla bilgiye sahip değiliz. Hüseyin
Ayvansarayî Hadîkatü'l-cevâmî'âe onun Fâtih Sultan Mehmed'le bir-
likte İstanbul fethine katıldığını,697 babasının Kübreviyye şeyhlerin-
den Sarıkadı Mehmed Dede olduğunu ve Alemdağı yakınındaki Sarı^-
kadı köyü (Bugün Ümraniye sınırları içinde bulunan Sarıgâzi köyü)
mescidinde kendine mahsus türbede yattığını, türbe dışında da eşi ve
çocuklarının kabrinin bulunduğunu belirtmiştir.698 Kaydedildiğine
göre Hattat Hamdullah Efendi, zaman zaman Alemdağı'nda inzivaya
çekilip zikirle meşgul olur ve Mustafa Dede'nin türbesinde vecde ge-
lip kendinden geçermiş.699
Şeyh Mustafa Dede'nin hangi silsileyle Zeyniyye'ye bağlandığı da
tesbit edilememiştir. Ancak Nefeszâde Gülzâr-t Savâb'da (s. 52) Müs-
takimzâde de Tuhfe'de (s. 186) Hamdullah Efendi'nin Mustafa De-
de'nin tarikat silsilesini kaleme aldığım belirtmektedirler. Muhittin
Serin Topkapı Sarayı Kütüphânesi Emânet Hazînesi 2862 numarada
kayıtlı, Şeyh Hamdullah hattıyla, baş kısmı ve ketebe sayfası eksik, on
696 Nefeszâde İbrahim, Gülzâr-t Savab (nşr. Kilisli Muallim Rifat), İstanbul
1939, s. 50.
697 /Ayvansarayî, Hadîkatü'l-cevâmî, II, 261. Evliya Çelebi'nin Seyâhatnâme'de
(I, 9 9 - 1 0 0 ) kaydettiğine göre İstanbul'un fethi sırasında Zeyniyye'ye men-
sup Şeyh Cübbe/Cebe Ali (Cibâli) önderliğinde üç yüz kadar derviş kerâmet
gösterip Halic'i seccadeleri üzerinde geçmiş ve bugün Cibali kapısı olarak
bilinen yerden surlara sarılmışlar. Ancak keramet izhar ettiği için fetih son-
rası Cibali şehid düşerek Gül Câmii'nin haziresine defnedilmiş, diğer derviş-
ler de adı geçen câmîde inzivâya çekilmişler. Bu bilgiler pek çok tarikat men-
subu gibi Zeynîler'in de İstanbul'un fethine iştirak ettiklerini göstermekle
birlikte, Cibali hakkında verilen bilgiler târihen çelişkilidir. Zira aynı yerde
onun Mısır'da Memlûk sultanı Kalavun'un şeyhi olduğu, buradan Bursa'ya
gelip Zeyniyye tarikatına girdiği belirtilmiştir. Oysa Sultan Kalavun'un daha
Osmanlı Devleti bile kurulmadan önce; 1290'da vefat ettiği bilinmektedir
698 Ayvansarayî, Hadîkatü'l-cevâmî, II, 2 6 1 - 2 6 2 .
699 Nefeszâde İbrahim, Gülzâr-t Savab, s. 52. Burada Sarıkadıoğlu Mustafa
Çelebi'nin Hamdullah Efendi'nin şehzâdesi olduğu kaydedilmiştir. Muh-
temelen yanlışlıkla "şeyhi" yerine "şehzâdesi" ifâdesi kullanılmıştır.
sekiz kıt'a, sülüs Halvetiyye silsilenâmesinin, yukarıdaki kaynaklarda
sözü edilen silsile olabileceği üzerinde durmuş, Halvetiyye'ye nisbet
edilmesinin de muhtemelen Zeyniyye silsilesinin bir noktada Halve-
tiyye ile birleşmesi sebebiyle olduğunu belirtmiştir.700
Hasan Çelebi Fenârî (ö. 891/1486)
Kabri Bursa Zeyniyye Dergâhı'nın hazîresinde bulunan müderris-
lerden Hasan Çelebi Fenârî de Mehmed b. Sa'dî'nin belirttiğine göre
Zeyniyye şeyhlerinden birine intisap etmiş ve bu sebeple Zeyniyye'ye
âit zâviyenin haziresine defnedilmeyi vasiyet etmiştir.701 Sahn-ı Se-
mân'da müderrislik yapmış olan Hasan Çelebi'nin müderrisliği sıra-
sında derviş tâcı ve abâsı giydiği, başına şemle sardığı belirtilmekte-
dir. 702 Daha önce üzerinde genişçe durulduğu gibi, dedesi Molla Fe-
nârî'nin de Zeyniyye'ye müntesip olduğu bilinmektedir. Hocaları ve
yararlandığı âlimler arasında yine Zeyniyye'ye müntesip oldukları an-
laşılan Molla Hüsrev ile 703 Kutbüddinzâde Mehmed İznikî de var-
dır. 704 eş-Şekâik'te onun meşâyihle çok yakın ilişkisi olduğu belirtil-
diği halde705 intisap ettiği şeyhinin adı zikredilmemiştir.
Şeyh Ârif Mehmed Efendi (ö. 943/1536'dan sonra)
( Bursalı Mehmed Tâhir ile Hüseyin Vassaf'ın kaydına göre Deniz-
lili Ârif Mehmed Efendi de Zeyniyye'nin ileri gelenlerindendi. İstan-
bul'da zahir ilimlerini tahsil ettikten sonra tasavvuf yoluna girerek
seyru sülûkünü tamamlamış ve ardından yerleştiği İzmit'tej£.efâtma
kadar tarîkat faaliyetlerini sürdürmüştür. Kabri Orhan Gâzi Câmii yu-
karısındaki mezarlıktadır^706 M. Tâhir Bey tasavvufî mâhiyetteki Rav-
700 Muhittin Serin, Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar, İstanbul 1999, s. 101.
701 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 4b; ayrıca bk. Mecdî, s. 204.
702 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 186.
703 Cemil Akpınar, "Hasan Çelebi, Fenârî", DİA, XVI, 313.
704 Kâtip Çelebi, Süllemü'l-vüsûl, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1887,
vr. 79b; ayrıca bk. Akpınar, "Hasan Çelebi, Fenârî", DİA, XVI, 313.
705 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 185.
706 Osmanlı Müellifleri, I, 114; Vassaf, Sefîne, I, 2 6 9 (Sefîne'de ismi Mehmed
Ârif şeklinde kayıtlıdır. Burada ayrıca Nüzhetü'l-muvahhidîn isimli manzum
eserin sahibi olduğu kaydedilen oğlu Şeyh Ahmed Efendi de (ö. 9 7 1 / 1 5 6 3 )
Zeyniyye ricâli arasında kaydedilmiştir. Kabri İzmit'te zikredilen yerde
babasının yanındadır).
zatü't-tevhid isimli manzum eserini 947'de (1540) ikmal ettiğini be-
lirtmekteyse de 707 müellif eseri Receb 943'te tamamladığını sonunda
manzum olarak ifâde etmiştir.708 "Bede'nâ bismillâhi'l-ganiyyi'l-ahad
/ Huvallâhu rahmânu hayyü samed" şeklinde başlayan ilk 23 beyti
Arapça olan eserin diğer beyitleri Türkçe'dir. Müellif şiirlerinde Ârif
mahlasını kullanmış, eserin adını da birkaç yerde zikretmiştir.709
Veysî Efendi (Üveys b. Mehmed, ö. 1037/1628)
Akşehirli olduğu bildirilen Veysî Efendi'nin manzum Tövbenâme
isimli eserinde Zeynüddin Hâfî'nin hikmetli sözlerini derlediği nakle-
dilmektedir.710 Bursalı Mehmed Tâhir Bey mezkûr eserde geçen,
Peyrev oldum o sühan-pervere ettim tövbe
Daimâ rehsiper-iâmd u hata ettiklerime711
beytindeki "sühan-perver" (mürşid) ile kastedilenin Abdürrahim
Rûmî/Merzifonî (ö. 865/1461'den sonra) olduğunu belirtmiştir.712
Buradan Veysî'nin Abdürrahim Efendi'ye intisap ettiği anlaşılsa da bu
târihen mümkün1 değildir. Ayrıca Mehmed Tâhir Bey, sehl-i mümtenî
olarak kabul edilen,
Tövbe Yârabbi hata yoluna gittiklerime
Bilip ettiklerime, bilmeyip ettiklerime
707 Osmanlı Müellifleri, I, 114.
708 bk. Süleymâniye Ktp., Bağdatlı Vehbi, nr. 743 (178 varak).
709 Bununla birlikte Süleymâniye Kütüphânesi'nde bulunan bazı nüshalarının
başında müellif olarak farklı isimler kaydedilmiştir: Bağdatlı Vehbi (nr. 743)
bölümünde "el-Hâc Ahmed Halveti eş-şehîr bi Koca Halîfe", Mihrişah (nr.
2 1 3 ) bölümünde "Yiğitbaşı Ahmed Efendi", Reşid Efendi (nr. 4 5 1 )
bölümünde "el-Hac Ahmed Halîfe" şeklindedir. Eserin bir bölümünün yer
aldığı Şehid Ali Paşa (nr. 1121, vr. 13a-24b) nüshasında ise Ârif İznikî ismi
kayıtlıdır.
710 M. Kanar, "Veysî", M, XIII, 3 0 9 ; Kara, Bursa'da Tarikatlar ve Tekkeler,
1,-111.
711 bk. Süleymâniye Kütüphânesi, Halet Ef., nr. 800, vr. 33a [kenarda]. Burada
eserin iki varak kadarlık kısmı haşiyede kaydedilmiştir (vr. 32a-33a).
712 Osmanlı Müellifleri, II, 4 7 8 .
beytinin Abdurrahim Rûmî'ye âit olduğunu belirtmekte,713 Mus-
tafa Kara ise Veysî'nin yukarıdaki beytinin (.Peyrev oldum...) Abdür-
rahim Efendi'nin sehl-i mümtenî olarak kabul edilen beytini (Tövbe
( Yarabbi...) tamamladığını söylemektedir.714 Oysa Süleymâniye Kü-
tüphânesi'nde (Halet Efendi, nr. 800, vr. 32a-33a, kenarda) iki varak-
lık bölümü kaydedilen Tövbenâme nüshasında her iki beytin de Vey-
sî'ye ait olduğu anlaşılmaktadır. Beyitler öncesiyle birlikte şu şekilde
sıralanmıştır:
Tövbe Yârabbi giriftâr-ı hevâ olduğuma
Tövbe Yârabbi talepkâr-ı belâ olduğuma
(-)
Tövbe Yârabbi ibâdet sanup ettiklerime
Dâmen-i âlûde-i çirkâb-ı riyâ olduğuma
Peyrev oldum o sühan-pervere ettim tövbe
Daimâ rehsiper-i amd u hata ettiklerime
Tövbe Yârabbi hata yoluna gittiklerime
Bilip ettiklerime, bilmeyip ettiklerime
Mahmud Hayran (ö. ?)
Bursa'da Zeyniyye Dergâhı'ndaki hücresinde uzun müddet zikir
ve ibadetle meşgul olduğu kaydedilen' bu zât keramet ehli olarak ta-
nınmıştı. Rivayete göre kendisine vefat edeceği zaman bildirilmiş, o
da vakit yaklaştığında arkadaşlarını Zâviye'nin yanındaki Muallimzâ-
de Câmii'nin önüne toplayarak, "İçeride bir cenaze var. Ben girip dı-
şarı çıkarayım, siz de yıkanıp kefenlenmesi ve namazının kılınması
için hazırlık yapın" diyerek içeri girmiş. Uzun müddet dışarı çıkma-
yınca ne olduğunu merak eden dervişler camiye girdiklerinde onu
mihrapta kıbleye yönelmiş bir şekilde vefat etmiş halde bulmuşlar. Ve
o zaman "içerideki cenaze" ile kendisini kasdettiğini anlamışlar. Kab-
rinin adı geçen zaviyenin haziresinde olduğu kaydedilmektedir.715
713 Osmanlı Müellifleri, I, 111; II, 4 7 8 . Hüseyin Vassaf Bey de aynı bilgiyi tek-
rarlamıştır (Sefine, I, 266).
714 Kara, Bursa'da Tarikatlar ve Tekkeler, I, 93, dipnot: 28.
 Bu bölümde son olarak §u bilgilere de yer verilmelidir: Bu araştır-
ma sırasında bir çok nüshasına başvurulan Baldırzâde Mehmed'e ait İKİNCİ BÖLÜM
Vefeyâtnâme'nin Süleymaniye Kütüphânesi'ndeki Âşir Efendi (nr.
265) nüshasının hâmişinde, Molla Hüsrev'in talebelerinden fakih ve ZEYNÎLİĞİN ÂDÂBI VE ÖZELLİKLERİ
hattat Derviş Mehmed b. Eflâtunzâde.(ö. 935 veya 937/1531) ile (vr.
86b) Bursa Zeyniyye Dergâhı şeyhlerinden Mehmed Çelebi'nin
(Ö.969/1561-62) oğlu müderris Abdülvâhid Efendi'nin (ö. 986/1578)
de Zeyniyye'ye müntesip oldukları kaydedilmiştir (vr. 121b). Ancak
eserin diğer nüshalarında böyle bir kayda rastlanmamaktadır. Ayrıca
Cemâleddin Server Revnakoğlu, Fâtih Sultan Mehmed devri ricalin-
den olan ve Fâtih-Atpazarı'nda eski Mıhçılar caddesindeki açık türbe-
sinde son zamanlara kadar halk tarafından sık sık ziyaret edilen Şeyh
İsmâil Efendi'nin İstanbul'da Zeyniyye şeyhi olarak faaliyet gösterdi-
ğini belirtmiş, 716 Mustafa Kara da Hüseyin b. Ali Kâşifî'nin Ahlâk-ı
Muhsinî adlı manzum eserini Türkçe'ye çeviren Abdurrahman Frâ-
kî'yi (Ö.988/1580) eser ve fikirleriyle Zeyniyye kültürünü yayan şa-
hıslar arasında saymıştır.717
Öte yandan Enver Behnan Şapolyo kaynak göstermeksizin Yıldı-
rım Bâyezid (ö. 805/1403) ile Çelebi Sultan Mehmed'in de (ö.
ühreverdiyye tarikatının bir kolu olan Zeyniyye'de benimsenen
824/142,1) Zeyniyye tarikatına intisap ettiğini yazmıştır.718 Kanâati-
usûl ve âdâb büyük ölçüde Zeynüddin Hâfî'nin eserlerine; özellik-
me göre Çelebi Sultan Mehmed'in intisabı mümkün olsa bile, Yıldı-
le de Vasâya'l-Kudsiyye ile Menhecü'r-reşâd'a dayanmaktadır.1 Ayrıca
rım Bâyezid'in intisap etmiş olması târihen çok uzak bir ihtimaldir.
Sühreverdiyye'nin kurucusu Şeyh Şihâbüddin'in sünnî tasavvuf esas-
larını anlattığı Avârifü'l-maârif i ile ehl-i sünnet inançlarını kaydettiği
A'lâmü'l-hüdâ ve akîdetü erbâbi't-tüka isimli eserleri de2 Zeyniy-
ye'nin âdâbı ve prensipleri için temel kaynaklardandır. Zeynüddin
Hâfî halîfelerinden Abdürrahîm Rûmî'ye yazdığı İcâzetnâme'de adı
geçen iki eseriyle birlikte Şeyh Şihâbüddin'in bu iki eserini de bizzat
715 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 5a; Baldırzâde Mehmed, Vefeyâtnâme, okuttuğunu ve zikir telkin etme, hırka giydirme vb. salâhiyetlerin ya-
Süleymâniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1381, vr. 182b-183a; Güldeste, s. 228- nı sıra müridlerine bu eserleri okutması için de kendisine izin verdi-
229.
716 Cemâleddin Server Revnakoğlu, Eski Sosyal Hayatımızda Tasavvuf ve
Tarikat Kültürü (nşr. M. Doğan Bayın-îsmail Dervişoğlu), İstanbul-2003, s. 1 Zeynüddin Hâfî'nin eserleri hakkında "Zeyniyye'nin Kuruluşu" bölümde bil-
148-149. gi verilmiştir.
717 Kara, Bursa'da Tarikatlar ve Tekkeler, I, 112. Ahlâk-ı Muhsinî Tercümesi'nin 2 Arapça olan bu eserlerden Avârifü'l-maârif hakkında geniş bilgi için bk.
yazma bir nüshası Süleymâniye Kütüphanesi'ndedir (Reşid Ef., nr. 1077). (Uludağ, "Avârifü'l-maârif", DİA, IV, 109-110). Sühreverdî'nin diğer eseri
718 Şapolyo, Enver Behnan, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, İstanbul 1964, s. A'lâmü'l-hüdâ'nin yazma bir nüshası Süleymâniye Kütüphânesi'nde bulun-
448. maktadır (Murad Buhârî, nr. 210, vr. 49b-71a).
ğini belirtmiştir.3 Ayrıca Hâfî Vasâya'l-Kudsiyye isimli eserinde tarika-
tın usûlünden sözederken bu hususla alâkalı Âvârifü'l-maârifi tavsiye
etmekte (vr. 6b), müridin okuyacağı duâları kaydettiği sırada da "Du-
ânın tamâmı Avârifte kayıtlıdır" diyerek bu esere mürâcaat edilmesi-
ni istemektedir.4 Yine Menhecü'r-reşâd'ı hazırlarken Hâfî'nin yarar-
landığı birkaç eser arasında Avârif in de olduğu görülmektedir.5
Kaydedilen bu eserlerden başka Abdüllatîf Kudsî/Makdisî, Şihâ-
büddin Ahmed Sivâsî, Kutbuddinzâde Mehmed Îznikî, Şeyh Vefâ, Si-
nan Paşa, Zenbilli Ali Efendi, Safiyyüddin Ahmed Kuşâşî gibi Zeyniy-
ye mensûbu müelliflerin tasavvuf düşünce ve anlayışlarını ortaya koy-
dukları eserlerde ve Zeyniyye ricâline yer verilen diğer bir kısım kay-
naklarda da doğrudan veya dolaylı olarak tarikatta benimsenen pren-
siplere; usûl, âdâb ve erkâna yer verilmiştir. İleride temas edilecek
olan bu usûl ve özellikler, temel olarak Şeyh Şihâbüddin Sühreverdî
ve Şeyh Zeynüddin Hâfî'nin görüşlerine dayanmakla birlikte, Hâ-
fî'nin ileri gelen halîfesi Abdüllatîf Kudsî/Makdisî vâsıtasıyla da Zey-
niyye'ye bâzı esasların girdiği belirtilmektedir. Kudsî'nin Şeyh Hâ-
fî'den önce uzun yıllar hizmetinde bulunduğu Şeyh Abdülaziz Ferne-
vî'den tevârüs ederek getirdiği bu özellikler "Def'i zarar, celb-i men-
faat, ihvâna yardım, düşmana mukabele için teveccüh" şeklinde ifâde
edilmiştir. Bu anlayışın Kudsı'den önce tarikatta bulunmadığı vurgu-
lanmaktadır.6
I. Şeyhe Bîat ve Tarikata Giriş
Tarikata girme (intisap), şeyhe bağlılık sözleşmesi anlamına gelen
ve şeyhin elini tutmak sûretiyle icrâ edilen bir bîat merâsimiyle ger-
3 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 3 - 5 5 5 . Arapça olan İcâzetnâme'nin bir nüs-
hası Süleymâniye Kütüphânesi'nde (Yazma Bağışlar, nr. 71, sonunda iki
varak), bir başka nüshası da Marmara Üniversitesi Kütüphânesi'nde bir mec-
mua içinde bulunmaktadır (Hakses, nr. 3 5 5 , vr. lla-12a).
4 bk. el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr.lOb.
5 bk. Süleymâniye Ktp., İsmihan Sultan, nr. 283.
6 bk. Lâmiî Çelebi, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 2 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 68;
Tâcü't-tevârîh, II, 435.
çekleşir. Aralarında bazı önemsiz farklar bulunmakla birlikte bîatın
şekli ve gayesi bütün tarikatlarda hemen hemen aynıdır. Öncelikle ta-
rikata girmek isteyen mürid adayının intisâba ehil olup olmadığı araş-
tırılır. Araştırmalar olumlu sonuç verirse tâlip bir deneme ve müridli-
ğe hazırlık dönemi geçirir. Bu dönemde üç gün oruç tutar, boy abdes-
ti ile iki rekat namaz kılar, istihâre eder, Allah rızâsı için sadaka verir.
Sonra şeyhin yanına giderek yüzü kıbleye gelecek şekilde huzûrunda
diz çöker. Şeyh tâlipten üzerinde kul hakkı varsa bunları ödeyeceğine
veya helâl ettireceğine dâir söz alır. Sonra sağ elini uzatıp onunla mu-
safaha eder. Tâlibin elinin üstünde şeyhin eli bulunduğu gibi şeyhin
elinin üstünde de tarîkat pîrinin eli bulunduğu ve bunun silsileyle Hz.
Peygamber'e kadar ulaştığı kabul edilir. Şeyh tâlipten bütün şer'î hü-
kümleri yerine getireceğine, dînine ve ahlâk kurallarına bağlı kalaca-
ğına dâir söz alır. O andan îtibâren hiçbir emrine karşı çıkmamasını,
dostuna dost, düşmanına da düşman olmasını tenbih eder.7 Eğer şey-
he bir anda birden fazla kişi bîat edecekse, o zaman bir kişi şeyhin
elinden, diğerleri de biribirlerinin eteğinden tutar ve böylece şeyh ta-
mâmına birden tövbe ve zikir telkîn ederek bîat gerçekleştirilir.8 Töv-
be eden tâlipte şu üç vasıf bulunmalıdır: 1. İşlediği günahlardan piş-
manlık, 2. Onları tekrar işlememek, 3. İleride işlemeyeceğine dâir de
kesin kararlı olmak.9 Ancak bu şartlar çerçevesinde tövbe edenlerin
"mürid" olabileceğini belirten Şeyh Zeynüddin Hâfî, tarikatta yol al-
maya başlayabilmek için de dünya nimetlerinden uzaklaşmayı ve
emelleri terk etmeyi şart koşar.10 Halîfesi Abdüllatîf Kudsî bu husû-
su, tarikata girmeden önce günahlardan tövbe edenlerin, tarikata gir-
dikten sonra mahbûbun dışındaki her şeyden (mâsivâ) tövbe etmesi
gerekir11 şeklinde ifâde etmiştir.
7 Bu bilgiler ve bîat esnasında okunan dualar için bk. Osman Türer, "Biat
(Tasavvuf)", DİA, VI, 124-125.
8 Zeynüddin Hâfî'ye bir topluluğun bîati için bk. Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s.
512.
9 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 2b.
10 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 2b; a.mlf., Risâle [Ahmed Semerkandî'ye
Nasihatler], Süleymâniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1391, vr. 84a.
11 Abdüllatîf Kudsî, Hallü'r-rumûz ve mefâtîhu'l-künûz, Süleymâniye Ktp.,
Lâleli, nr. 3 7 4 5 , vr. 7a.
 II. Şeyh-Mürid İlişkisi, Râbıta ve İstimdât
Bir şeyh-i kâmile kendi irâdesiyle bîat ederek tarîkat yolunu seçen
mürîdin, mânevî eğitimini (seyru sülük) tamamlayıncaya kadar o şey-
hin denetimi altında bulunması şart koşulmuştur. Bu, diğer tarîkatler-
de olduğu gibi Zeyniyye'de de vazgeçilmez bir kuraldır. Ancak şu da
belinmelidir ki, şeyhin denetimi dışına çıkmama şartı, kendi irâdesiy-
le ona bîat etmiş olan (mürid) kişiler için konulmuştur. Yoksa böyle
bir kural bütün müslümanlar için ileri sürülmüş değildir. Bâyezid-i
Bistâmî'ye nisbet edilen "Üstâdı olmayanın imâmı şeytandır" sözü de
yine tasavvuf yoluna girmiş kimseler içindir. Tasavvuf klasiklerinden
Kuşeyrî Risâlesi'nde bu sözün "Müridlere nasîhat" bölümünde zikre-
dilmiş olması ve müellif Abdülkerim Kuşeyrî tarafından da bu sözden
önce "Mürid için gerekli olan bir başka şart" şeklinde bir açıklama ge-
tirilmiş olması12 bunu göstermektedir. Demek isteniyor ki tasavvuf
yolunu seçenler eğer olgun bir şeyhin denetimi altında yol almazlarsa
şeytanın oyuncağı hâline gelirler. Şeyh Vefâ'nın müridlerinden Sinan
Paşa bunu "Yola giden uz gerek; Hak isteyene kılavuz gerek. Sülük ir-
şadsuz olmaz ve irşad inkiyadsuz olmaz" 13 şeklinde ifâdeye koymuş
ve manzum olarak şu şekilde dile getirmiştir:
Sâlike miirşid gerek bilgil anı
Mürşid olmayınca azar yolını
Rehber olmadın gidersen râha sen
Geh düşersin balçığa geh çâha (kuyu) sen.14
Öte yandan tasavvuf yolunu seçmemiş olanlar için Allah'a ulaştı-
ran daha başka binlerce yolun olduğu "Yaratıkların nefesleri adedin-
ce Allah'a götüren yol vardır" şeklinde bir ifâde ile bizzat tasavvuf eh-
li tarafından dile getirilmiştir. Nitekim Abdüllatîf Kudsî de eserinde
mezkûr sözü naklettikten sonra şöyle demektedir: Bu yollarda yürü-
12 Abdülkerim Kuşeyrî, er-Risâletü'l-kuseyriyye (thk. Abdülhalîm Mahmud-
Mahmud b. eş-Şerîf), Kahire, ts., II, 735.
13 Sinan Paşa, Tazarrûnâme, s. 181.
14 a.g.e., s. 77.
yenler üç gruptur: "Sâlih ve ahyâr" denilen birinci gruptakiler namaz,
oruç gibi zâhirî amellerle, "evliyâ ve ebrâr" diye nitelenen ikinci
gruptakiler tezkiye, tasfiye, tahallîjkötü duygulardan kalbi arındırıp
nefsi temizleme ve iyiye, güzele yönlendirme) gibi bâtınî amellerle,
"sıddîk" denilen üçüncü gruptakiler ise her ikisiyle birlikte yol alıp
hedefe varırlar.15
Şeyh-mürid ilişkisine başta Zeynüddin Hâfî olmak üzere Abdülla-
tîf Kudsî, Şihâbüddin Ahmed Sivâsî, Kutbuddinzâde Mehmed İznikî,
Şeyh Vefâ, Sinan Paşa gibi ileri gelen Zeyniyye ricâli eserlerinde temas
etmişlerdir. Zeynüddin Hâfî bu konuya el-Vasâya'l-Kudsiyye'de hal-
vete giren mürîdin uyması gereken şartları Cüneyd-i Bağdâdî'den
naklen sıralarken işâret etmektedir. Ona göre mürîdin kalbi tam bir
teslimiyet ve sevgi ile sürekli şeyhe bağlı olmalı (râbıta) ve onun rû-
hâniyetinden yardım beklemelidir (istimdat). Diğer şeyhlerin de hak
olduğunu kabul etmekle birlikte Allah'ın kendisine ancak bağlı bulun-
duğu şeyhi vâsıtasıyla feyz vereceğine inanmalı, ondan yardım isteme-
nin (istimdat) Nebî'den (a.s.) yardım istemek anlamına geldiğini bil-
melidir. Zira şeyhi tarîkat silsilesiyle Resûlullâh'dan o da Hz. Al-
lah'tan yardım almaktadır. Şeyhine îtiraz eden ve ona kalbî râbıtayla
bağlı olmayanın feyz alması ve mânen yükselmesi mümkün değildir.
Öyle olduğu için bütün meşâyih mürîdin şeyhine, ölünün yıkayıcıya
teslim olduğu gibi teslim olmasını gerekli görmüşlerdir.16 Mürid hal-
lerini, eğer şeyhin huzûrunda ise sözlü olarak, değilse sağlam bir râ-
bıta ile gıyâbında mânevî olarak şeyhine arzetmelidir.17
15 Abdüllatîf Kudsî, Tuhfetü vâhibi'l-mevâhib fî beyâni'l-makâmât ve'l-merâtib,
Süleymâniye Ktp., Hacı Mahmud, nr. 3 0 0 7 , vr. 2a.
16 bk. Hâfî, el-Vasâya 'l-Kudsiyye, vr. 25b-27a.
17 Hâfî, el-Vasâya 'l-Kudsiyye, vr. 38b. Kutbuddinzâde Mehmed İznikî, Hâfî'nin
Evrâd'ına yazdığı şerhte mürîdin şeyhin rûhâniyetinden istifâde etmesini şu
şekilde açıklamaktadır: Yaptığımız duâlar bizimle mukarreb melekler arasın-
da bir münâsebet meydana getirmesi sebebiyle meleklerden bize yardım ulaş-
tığı gibi, velîlerin rûhâniyetinden de yardım ulaşır. Zîra duâ eden ile velînin
rûhâniyeti arasında da bir münâsebet meydana gelmektedir. Ayrıca velînin
hayatta olup olmaması da önemli değildir. Vefat etmiş olanların kabirleri
ziyâret edilip duâ edildiğinde bol miktarda feyz meydana gelir (Kutbuddin-
zâde Mehmed İznikî, Tenvîru'l-evrâd, Süleymâniye Ktp., Amcazâde Hüseyin
Paşa, nr. 2 9 0 , vr. 10b).
 Şeyh Vefâ da mürşid-i kâmilleri birer mânevî doktor olarak nite- den Sinan Paşa ise Tazarrûnâme'de "İşâret-i Vucûb-i Şeyh" başlığıyla
lemekte ve bir hastanın doktora teslim olduğu gibi mürid de mürşidi- şeyh-mürid ilişkisine temas etmişlerdir.24
ne teslim olmalı; sözlerinde bir hikmet olduğuna inanarak isteklerini İleri gelen meşâyihin yaptığı açıklamalar göstermektedir ki, mürî-
yerine getirmelidir, demektedir. Ayrıca mürîdin kendisini devamlı din mânevî yükselişi şeyhine olan râbıtasıyla; yâni kalbî bağlılık dere-
şeyhin huzûrunda olarak düşünmesi gerektiğini de vurgulayan Şeyh
cesiyle doğru orantılıdır. Bu yüzden mürîdin, şeyhini en yüksek dere-
Vefâ,18 insanın içinde bulunduğu "his âlemi"nin kayıtlarından kuru-
ceye çıkmış bir velî olarak kabul edip her şeyiyle ona bağlanması is-
tulup şeyhin yardımıyla "misal âlemi"ne geçerek hakîkî kurtuluşa ere-
tenmiştir. Bununla birlikte şeyhe bağlılığın îtidal ölçüsünde de olabi-
ceğini belirtmektedir. Bunu şu şekilde ifâde etmiştir: "Sen annesinin
leceği Hacı Halîfe tarafından dile getirilmiştir. Ona göre, şeyhe yuka-
karnındaki çocuk gibi şu his âleminde hapissin. Eğer misal âlemine
rıda belirtildiği şekilde bağlılık esas olmakla birlikte, şeyhin yalnızca
doğmazsan karanlıkta kan emmeye devam edersin. Şâyet misal âlemi-
şerîat yolunda yürüyen bir Hak eri olduğunu kabul edip, kerâmet eh-
ne doğmayı başarırsan, karanlıktan da kandan da kurtulur, süt emme-
li bir velî olduğuna inanmadan da mürid olmak mümkündür.25
ye başlarsın. Unutma ki şeyhin irşâdı, mürîdine süt vermesi gibidir."19
Zeyniyye'nin ileri gelen şeyhlerinden Hacı Halîfe şeyhin sözüne
uymanın mürid için ne denli erdirici rol oynadığını yaşadığı bir tec-
rübeden yola çıkarak şöyle dile getirmiştir: "Altı ay boyunca kendi ka- III. Zühd Anlayışı, Seyru Sülük ve Nefis Terbiyesi
rarımla hiç hayvânî gıda almadan ve su içmeden riyâzet yaptığım hal-
ÂJıirete yönelmek için dünyaya ilgi göstermemek anlamında kulla-
de bir şey elde edemedim. Bütün kazanımlarım ancak şeyhimin tavsi-
nılan zühd, tasavvuf ehlinin vazgeçilmez prensiplerinden biridir. Dün-
yelerine uymakla gerçekleşti."20
yaya ilgi göstermeme, bâzı sûfîlerce "ona hiç sâhip olmama" şeklinde,
Şihâbüddin Ahmed Sivâsî Risâletü'n-necât isimli eserinde şeyhe bâzılarınca ise "sevgisini gönüle sokmama" şeklinde anlaşılmış ve uy-
kalbî râbıtanın gerekliliği konusunda bir kısım âyet ve hadislerden de- gulanmıştır. Zeyniyye tarikatında birincisinin, yâni dünyâya hiç sâhip
liller kaydetmiş,21 ayrıca mürîdin şeyhin makamına oturamayacağı, olmamanın esas alındığı ve bunun mürîdin mânen yol alabilmesi (sey-
elbisesini giyemeyeceği, sözüne itiraz edemeyeceği ve yanında güle- ru sülük) için temel şartlardan biri olarak kabul edildiği görülmektedir.
meyeceği, şeyhin hanımı annesi yerinde olduğu için şeyh onu boşasa Zeynüddin Hâfî Vasâyâ'sında, tövbe edip mürid olan kimsenin artık
bile evlenemeyeceğini dile getirmiştir.22 Abdüllatîf Kudsî de Hâdi'l-
daha önce sâhip olduğu yüksek makam, leziz yemek, değerli giyecek,
kulûb isimli eserinde "şeyhlik mertebesi", "şeyhliğin şartları ve edep-
rahat yataklarda uyku gibi şeylerden ferâgat etmesi gerektiğini belirt-
leri", "müridin edepleri" gibi başlıklarla,23 Şeyh Vefâ'nın müridlerin-

18 Vefa Muslihuddin Mustafa, Makâm-ı Sülük, Süleymâniye Ktp., İbrâhim Efen- varaktan ibârettir. Kalan bu varaklarda ise, giriş kısmında verilen bölüm baş-
di, nr. 6 5 2 , vr. 2a. lıklarından anlaşıldığı kadarıyla tasavvufî meselelere geçmeden önce inanç
19 Vefa Muslihuddin Mustafa, Sâz-ı trfân, Süleymâniye Ktp., İbrâhim Efendi, nr. konularının ele alındığı birinci bölüm bile bitmemiştir. Eserde şeyh-mürid iliş-
652, vr. 40b. kilerine dâir bilgiler verildiği, başında kaydedilen bölüm başlıklarından an-
20 bk. Lâmiî Çelebi, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 7 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 242. laşılmatktadır. Eserin Süleymâniye Kütüphânesi'nde (Dâru'l-Mesnevî, nr.
21 Şihâbüddin Ahmed Sivâsî, Risâletü'n-necât min şerri's-stfât, Süleymâniye 116) bir başka nüsnasının daha kayıtlı olduğu görülmektedir. Ancak bu nüs-
Ktp., Hâlet Efendi, nr. 246, vr. 66a. ha da kayıptır.
22 a.g.e., vr. 71a. 24 Sinan Paşa, Tazarrûnâme, s. 76-80.
23 Abdüllatîf Kudsî, Hâdi'l-kulûb ilâ likâi'l-mahbûb, Süleymâniye Ktp., Yazma 25 bk. Lâmiî Çelebi, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 7 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 241-
Bağışlar, nr. 167. Hâdi'l-kulûb''un kaydedilen bu nüshası noksan olup sekiz 242.
mekte, bunu gerçekleştirmeden zâhid olunamayacağını vurgulamakta-
dır.26 Müridlerinden Ahmed Semerkandî'ye tavsiye niteliğinde yazdığı
risâlesinde mânevî yükselişin şartlarım şu şekilde saymıştır: Zâhiren ve
bâtınen dünyâyı terk etmek; zâhiren ve bâtmen takvâya sarılmak; mâ-
sivâdan (Allah'ın dışındaki her şey) uzaklaşmak; kalb ve bedenle Al-
lah'a yönelmek. Dünyayı terketme, elini mal ve mülklerden kalbini de
emellerden temizlemekle gerçekleşir. Takvâya sarılmak ise, insanlardan
uzaklaşmak (uzlet), evlenmeyi terk etmek ve bekârlığa sabretmekle
olur.27 Hâfî ayrıca Vasâyâ'da da mürîdin insanlardan uzaklaşması (uz-
let) ve evlilik meselesi üzerinde durmuş, bu çerçevede seyru sülûkünü
ikmâle koyulan bir kimsenin din işlerinde gevşek davranan kötü huylu
kimselerle arkadaşlık etmemesini, gıybet, yalan, riyâ, kibir, haset, nifak
gibi pek çok bozuk hâl ve davranışların bu gibi insanlardan bulaştığını
bilerek cumâ ve cemaatle namazın dışında insanların arasına karışma-
masını tavsiye etmiş, sohbet edecek sâdık bir kimse bulursa onunla soh-
bet edebileceğini, aksi takdirde bütün vaktini Allah'a ibâdet ile geçir-
mesinin uygun olacağını belirtmiştir.28
Bekâr olarak tarîkata girenler, seyru sülûkünü tamamlayıncaya
kadar evlenmemelidirler. Zira bu kimseler nefsin hevâsını önlemek
için çetin bir mücâdele içine girmişlerdir. Ne zaman ki Hak eri olur-
lar ve artık dertleri devâları hâline gelir, o zaman evlenebilirler.29 Sû-
fi evleneceği hanımın kendisini ibâdet ve tâatinden alıkoymaması için
dînine bağlı, kanâat sâhibi, sabırlı ve saygılı kimselerden olmasına
dikkat etmelidir. Eğer böyle bir kimse bulamazsa bekârlığı evliliğe ter-
cih eder. Zira açlık ve uykusuzluk çekerek bekârlığa sabretmek, yuka-
rıdaki vasıflara sahip olmayan bir hanıma tahammül etmekten daha
üstün ve daha sevaptır. Evli olarak tarîkata girenlerin hanımları da
26 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 4b.
27 Zeynüddin Hâfî, Risâle (Ahmed Semerkandî'ye Nasihatler), Süleymâniye
Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1391, vr. 84a-87b.
28 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 8a-b.
29 Taşköprîzâde, Hacı Halîfe'nin (Şeyh Abdullah, Ö.894/1489) müridlerinden
birinin evlendiğini eserinde bir vesileyle kaydetmiştir (bk. eş-Şekâik, s. 245).
Bu eğer çok özel bir durum değil ise, tarikatta mürîdin evlenmemesi kuralının
zaman içinde yumuşatıldığına işâret sayılabilir.
tövbe edip Allah'a itâatle meşgul olmalıdır. Eğer rızık endişesiyle ko-
' casının tarîkata girmesine engel olmaya kalkarsa, kocası mehrini ve-
rir ve Allah rızası için onu boşar.30
Mürid rızık konusunda Allah'a tevekkül etmeli, O'na güvenmeli-
dir. Rızık için çalışmaya gerek duymamalı, insanlardan bir şeyler
umarak etrâfında dolanmamalıdır.31 Ayrıca yemesi, içmesi ve uyuma-
sını ibâdete güç ve kuvvet kazanmak niyetiyle yapmalı, eşiyle buluş-
masını da harama düşmemek için şehvetini teskin etmek ve Allah'a
kulluk edecek bir çocuğa sâhip olmak umuduyla gerçekleştirmelidir.
Yoksa bunlardan lezzet almayı hedeflememelidir.32
çSeyru sülük ile mürîdin, kötülüklerin en önemli kaynağı olarak
görülen nefsini terbiye etmesi; kötü huylarını iyi ve güzel huylara dö-
nüştürmesi amaçlanmaktadır. Şeyh Vefâ Makâm-ı Sülük isimli eserin-
de nefsin ilk mertebedeki vasfı olan "emmâre" (sürekli kötülüğü em-
retme) özelliğini zikrettikten sonra şöyle diyor: Bu makamda nefsin
işi gücü hevâsı peşinden koşmaktır. Dünyâyı sever, ama âhireti aklına
bile getirmek istemez. Bu mertebede ölenler mücrim (günahkâr) ola-
rak giderler. O sebeple nefsi riyâzetle (çile, halvet, uzlet vb.) bu mer-
tebeden kurtarıp daha yüksek derecelere çıkarmak gerekir. Zira bu
şekilde terbiye edilmezse daha da azar ve mukabili olan ruh/can be-
dendeki etkisini yitirir. Şeyh Vefa bu husûsu manzum olarak şu şekil-
de dile getirmiştir: y
Ten gıdâsmdan nefs bulur hayat
Ol hayat buldukça can bulur memat?3
Nefsin çirkin huylarını güzel huylara dönüştürme konusunda
Zeynüddin Hâfî seyru sülük erbâbına, kötü vasıflardan herbirini bu
vasıfların kendisinde hâkim olduğu bir hayvan sürerinde düşünmesi-
ni tavsiye etmektedir. Meselâ hasedi kurt, aldatmayı tilki, boş yere ge-
30 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 4b-5a.
31 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 6b.
32 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 8b.
33 Vefâ, Makâm-ı Sülük, vr. 2a.
 zip dolaşmayı çakal, gafleti tavşan, cimriliği fâre, hırsı karınca, boğaz
düşkünlüğünü maymun ve ala köpek, kibri kaplan, kendisine itaat
edilmesini arzu etme ve yükseldik duygusunu aslan, kızmayı (gadab)
siyah köpek ve ayı, fere şehvetini eşek şeklinde düşünmelidir. Ayrıca
; şehveti söndürmek için az gıda, oruç ve uykusuzluk gerekir.34
I1
Taşköprîzâde'nin eş-Şekâik'te yer verdiği bir olay, Zeyniyye'de
j nefsin kötü huylarına karşı mürîdin ne kadar dikkatli ve uyanık olma-
sının istendiğini göstermesi bakımından önemlidir. Kaydedildiğine gö-
re, Zeyniyye ricâlinden Şeyh Muslihuddin Kocevî İstanbul'a geldiğin-
| de Şeyh Vefâ teberrüken müridlerini onun ziyâretine gönderir. Musli-
huddin Efendi'nin bir âdeti vardır; birisi elini öptüğünde mutlaka eli-
ni yıkamaktadır. Vefâ'nın dervişleri sırayla elini öptükçe herbirinden
! sonra elini yıkadığı halde, Veliyyüddin isimli dervişten sonra her ne-
; dense yıkamaz. Bu durumu şeyhi Vefâ'ya öğünçle, sevinerek anlatan
p:,., Veliyyüddin'de ufak bir enâniyet sezen Şeyh Vefâ şöyle demiştir: "Na-
il ; sil yıkasaydı ki, sen öpünce elini kesmesi gerekiyordu." Veliyyüddin
| ^ Efendi, "Benim için tasavvuf kapısı işte bu sözden sonra açıldı" diye-
li rek, yapılan uyarının kendisi üzerindeki tesîrini dile getirmiştir.35 Yi-
İî ne Şeyh Vefâ'ya bir gün, şehre çok güçlü bir adamın geldiğini, kimse-
Ş t nin kaldırmaya güç yetiremeyeceği koca koca taşları rahatlıkla kaldır-
dığını söylediklerinde o, "Abdest ibriğini kaldırmak o taşları kaldır-
ıp-' maktan daha zordur; çünkü biri nefsin hoşuna diğeri ise zoruna git-
mektedir" demiş36 ve böylece şerîatın emirlerini yerine getirmenin
| nefsi terbiye konusunda ne denli etkili olduğunu ifâdeye çalışmıştır.
.', ı
'I
IV. Zikir Şekli ve Evrâd
Zeyniyye tarîkatında uygulanan zikir "cehrî" ya da "celî" tâbir
edilen sesli tevhîd (Lâ ilâhe illâllah) zikrinden ibârettir. Bu zikri ve ya-
pılış şeklini ilk olarak Hz. Peygamber'in Hz. Ali'ye târif ettiği kabul
34 bk. Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 38b-39a-b.
35 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 4 0 .
36 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 4 0 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 2 9 .
k:
edilir.37 Başta kurucusu Zeynüddin Hâfî olmak üzere tarikatın ileri
gelenleri zikrin yapılış şeklini şöyle târif etmişlerdir: Mürid önce bağ-
daş kurup ellerini ayakları üzerine (uyluklarına) koyar, ardından göz-
lerini yumarak başını kalbi üzerine eğer. Zikre "Lâ" sözüyle başlar ve
aynı anda başını sağ omuzuna doğru kaldırır. Baş sağ omuzun üzerin-
de iken kelime-i tevhîdin "Lâ ilâhe" kısmı bitmiş olur. Ara vermeden
başını tekrar kalbine doğru indirir ve tam kalbi üzerine geldiğinde
vurgulu bir şekilde "İllâllah" der.38
Abdüllatîf Kudsî kelime-i tevhîdin nefiy kısmıyla (Lâ ilâhe) Al-
lah'ın zâtı için muhal olan sıfatların nefyedildiğini, isbat kısmıyla da
(illâllah) zâtı için gerekli olan sıfatların isbat edildiğini belirtir. Ayrıca
nefiy kısmının "fenâ"ya, isbat kısmının "beka"ya işâret ettiğini, dola-
yısıyla "Lâ ilâhe" ile Allah'tan başka her şeyin nefyedilip "İllâllah" ile
O'ndan başka hiçbir şeyin ibkâ edilmediğini vurgular.39 O sebeple zi-
kir esnâsında baş soldan sağ omuza doğru kaldırılırken, mâsivânın
kalpten sökülüp atılmasına, "Allah" denildiğinde de kalbe Allah'ın
nûrunun yerleşmesine niyet edilir.40
Tarikata yeni girmiş olanlar "Lâ ilâhe illâllah" derken "Lâ mâbû-
de gayrallah" mânâsını düşünür. Biraz ilerleyip orta dereceye yüksel-
miş sâlik "Lâ matlûbe/Lâ murâde/Lâ maksûde illâllah" mânâsına niyet
eder. Kalbinde mahlûka karşı muhabbet kalanlar "Lâ mahbûbe illâl-
lah" mânâsını düşünür. Tevhid zikrine devam eden mürîdin kalbi vah-
dâniyet nurlarıyla dolunca, bu nurlar kâinâtın bütün safhalarına da
akseder. Sonuçta mürid varlıkları gerçekte oldukları gibi; yâni kendi-
liklerinden var olamayan, her an yok olup gitmesi mümkün eğreti
37 Anonim, Abdürrahim Rûmî'nin Silsilesi, Nuruosmâniye Ktp. nr. 2650, vr. 2a;
Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. lb.
38 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 10b; Kuşâşî, es-Simtu'l-mecîd, vr. 62b; ayrıca
bk. Anonim, Abdürrahim Rûmî'nin Silsilesi, Nuruosmâniye Ktp. nr. 2 6 5 0 , vr.
2a; Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. lb. Kuşâşî zikrin yapılış şeklini
Hâfî'nin halîfesinin halîfesi Tâcüddin Abdurrahman el-Mürşidî el-
Kazerûnî'den naklen kaydetmiştir. Zikirde oturuş şeklini de yine aynı zâttan
naklen o kaydetmektedir.
39 Kudsî, Hallü'r-rumûz, vr. 12a.
40 Kuşâşî, es-Simtu'l-mecîd, vr. 62b.
varlıklar olarak görmeye başlar. Bu durumda "Lâ ilâhe illâllah" der-
ken niyeti "Lâ mevcûde illâllah" olur ve böylece tevhîd nûru ortaya
çıkar. Bu sırada meydana gelen kevnî keşiflere ve kerâmetlere iltifat
etmez. Zira onlar nefsin hevâ ve hevesinden kaynaklanmaktadır.41
Zeyniyye ricâlinden Hacı Halîfe, tevhid zikrine devam eden mü-
rîdin zamanla kendisini hep Allah'ın huzûrunda görmeye başlayacağı
için diliyle zikredemez hâle gelebileceğini, hatta duâ bile edemeyece-
ğini belirtmekte, bu durumda zikirden fikire geçmenin, yâni yalnızca
Hakk'ın huzûrunu düşünmenin yeterli olacağını ifâde etmektedir.
Ona göre bu hâl, Cibrîl hadîsinde ifâde edilen "Allah'ı görüyormuş gi-
bi ibâdet etme/ihsan" derecesinin başlangıcıdır.42
Yukarıda verilen "tevhid zikri" târifinden anlaşıldığına göre tari-
katta zikir oturarak icrâ edilmekte; yâni "kuûdî zikir" uygulanmakta-
dır. Ancak kaynaklarda açıkça ifâde edilmemiş olsa da Zeynîlerin
"kuûdî zikir"le birlikte, ayakta dönerek zikretme anlamına gelen
"davrânî zikir" tarzım da uyguladıkları tahmin edilebilir. Zira Zey-
niyye'nin bağlı bulunduğu ana tarîkat olan Sühreverdiyye'de devrânî
zikre büyük önem verildiği belirtilmektedir.43 Ayrıca Ö. T. İnançer
Zeyniyye'nin Horasan tasavvuf ekolüne bağlı olduğu için devrânî zi-
kir tarzını benimsediğini ve zikir âyininin Halvetî âyinine çok benze-
diğini ifâde etmekte, ancak bu hususla alâkalı her hangi bir kaynak
zikretmemektedir.44 Kanaatime göre, Abdüllatîf Kudsî'nin genellikle
devran sırasında icrâ edilen "semâ" ile ilgili, Allah'a olan muhabbet
sebebiyle cezbeye kapılarak yapıldığında insandaki güzel huyların açı-
ğa çıkmasına yardımcı olduğunu söylemesi,45 Şeyh Vefâ'nın ayakta
halka hâlinde icrâ edilen ve "Vefâ devri" diye bilinen bir zikir türünü
uygulamış olması,46 Vefâ'nın müridlerinden Şeyhülislâm Zenbilli Ali
Efendi'nin devran ile alâkalı verdiği müsbet fetvâların yanı sıra bir de
41 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. llb-12a.
42 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 7 - 5 5 8 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 242.
43 Uludağ, "Devran", DİA, IX, 248.
44 İnançer, "Zeynîlik (Zİkir Usûlü ve Mûsikî)", DBİA, VII, 553. •
45 Kudsî, Hallü'r-rumûz, vr. 37a.
46 bk. burada "Vefâiyye-i Zeyniyye" bölümü.
risâle kaleme alarak bu tür bir zikri muhâliflerine karşı savunması,47
Zeyniyye'de devran ile zikir yapıldığım gösteren hususlar olarak de-
ğerlendirilebilir^
Zeynüddin Hâfî tarikatta okunacak "evrâd" ve "hizb"i de Arapça
olarak kaleme almıştır. Sabahlan okunan virdler "Hâzâ evrâdü's-
subh" şeklinde kaydedilmiş, peşinden "Hâzâ hizbü'l-mev'ûd" başlı-
ğıyla diğer okunacak duâlar zikredilmiştir.48 Aşağıda mürîdin yirmi
dört saati anlatılırken bu virdlerin zamanlarına işâret edilecektir. Bu-
nunla birlikte Zeyniyye şeyhlerinden Mehmed b. Sa'dî (ö. Cemâziye-
levvel 1040/Aralık 1630), Hâfî'nin şeyhinin şeyhi Yûsuf Acemî Gûrâ-
nî'nin tertip ettiği evrâdın Zeyniyye şeyhleri tarafından beş vakit na-
mazdan sonra okunageldiğini belirtmiştir.49 Bu, Hâfî'den çok önce
tertip edilen bir evrâdın tarikatta okunduğunu göstermektedir. Ve
belki de Hâfî'ye nisbet edilen evrad, Gûrânî'nin tertip ettiği evrad
olup Hâfî tarafından da okunduğu için sonradan ona nisbet edilmiş-
tir. Ancak yine de Gûrânî'ye nisbet edilen evrad elde edilinceye kadar
bu hususta kesin bir şey söylemek zordur.
V. Mürîdin Yirmi Dört Saati ve Halvet Hâli
Zeynüddin Hâfî el-Vasâya'l-Kudsiyye'de müridlerin vaktini gece
ve gündüz nasıl değerlendirmesi gerektiğini ayrıntılı bir şekilde anlat-
mış, okunması gereken duâları da ayrı ayrı kaydetmiştir.50 Buna göre
bir mürid yirmi dört saati şu şekilde geçirmelidir:
Sabah Duâları:
Sabah namazı vakti (fecr-i sâdık) girdiğinde mürid önce "Allâhüm-
me innî esbahtü üşhidüke..." diye başlayan duâyı (9 satır), sonra üç
defa "Allâhümme mâ esbaha bî min nîmetin..." diye başlayan duâyı (2
47 Öngören, Osmanltlar'da Tasavvuf, s. 343, 369-370.
48 Süleymaniye Ktp., Murad Buharî, nr. 2 1 0 0 , vr. 82b-85a.
49 Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı, vr. 2a, 4b.
50 Eserde tam olarak kaydedilmiş olan duâların burada sâdece başlangıç kısmı
kaydedilecektir.
satır), sonra "Allâhümme leke'l-hamdü hamden..." diye başlayan du-
âyı (4 satır) okur. Daha sonra ise okuyabildiği kadar "Sübhânallâhi ve
bihamdihî adede halkıhî..."diye başlayan duâyı (1 satır), eğer vakit
olursa "Sübhânallâhi ve bihamdihî ed'âfe..." diye başlayan duâyı (9
satır) okur. Ardından sabah namazının iki rekat sünnetini kılar. Birin-
ci rekatta Fâtiha'dan sonra Kâfirûn sûresini, ikinci rekatta ise İhlas sû-
resini okur. Farza başlamadan önce yüz defa ya da mümkün olduğu
kadar "Sübhânallâhi ve bihamdihî sübhânallâhi'l-azîm ve bihamdihî
estağfirullah" duâsını okur. Sonra mümkün olduğu kadar salavât ge-
tirir. Ardından "Allâhümme innî es'elüke rahmeten..." diye başlayan
duâyı okur. Sonra cemâatle farzı kılar.51
Sabah Evrâdı, Tevhid Zikri ve Murâkabe:
Mürid sabah namazının ardından "sabah evrâdı"nı, onu tâkiben
de kendisine verilen "hizb"i okur. Sonra "Lâ ilâhe illâllah" zikriyle
meşgul olur.52 Güneş bir ya da iki mızrak boyu yükselinceye kadar bu
zikre devam eden mürid yorulunca zikri bırakır ve murâkabeye dalar.
Önce Hak Taâlâ'nm her taraftan kendisine baktığını ve onu kuşattığı-
nı düşünür. Düşündükçe vücûdu küçülür, küçülür... Rabbi'ne gitmek-
ten başka çâre kalmaz ve cismiyet ortadan kalkar... Sonra kalbine me-
sajlar (havâtır) gelmeye başlayınca, dervişler arasında bilinen duâyı
okur.53 Murâkabenin ardından iki rekat Kuşluk (İşrak) namazı kılar.
Birinci rekatta Fâtiha'dan sonra Nûr sûresinin 35. âyetini, ikinci re-
katta da 36-38. âyetlerini okur. Sonra birkaç defa daha zikir yapar ve
duâ eder.54
Kur'an Okuma ve Akâid Tahsili:
Mürid sabah evrâdı, tevhid zikri vb. vazifelerini yerine getirdik-
ten sonra mânâsını düşünerek bir müddet Kur'an okur. Sanki Allah'la
51 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 9b-10b.
52 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 10b. İlerleyen sayfalarda tevhid zikrinin yapılış
şekli ve müridin zikir sırasında dikkat etmesi gerekenler anlatılmaktadır. An-
cak bunlar daha önce "Zikir Şekli" başlığı altında anlatıldığı için burada tek-
rar kaydedilmemiştir.
53 Dua kaydedilmemiştir.
54 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 12b-13a. Duâ kaydedilmemiştir.
konuşuyormuş ya da Kur'ân'ı O'na okuyormuş gibi dikkatli ve uya-
nık olur. Sonra iki ya da dört rekat olarak Duhâ namazı kılar. Her iki
rekatta da Fâtiha'dan sonra Duhâ ve İnşirah sûrelerini okur. Dört re-
kat kılacaksa ilk iki rekatta Şems ve Leyi sûrelerini, sonrakinde ise iki
rekat kılınırken okunan sûreleri; yâni Duhâ ve İnşirâh'ı okur. Namaz-
dan sonraki vaktini ise ehl-i sünnete uygun inanç esaslarını öğrenme-
ye ya da öğretmeye ayırır.55 Ders saatinden sonra eğer oruca niyetli
değilse yemeğini yer 56 ve gece kalkmasına yardımcı olsun diye kaylû-
le uykusuna yatar. Uyanınca kalkıp abdest alır ve iki rekat şükür na-
mazı kılar, güneş zevâl buluncaya kadar da zikirle meşgul olur.57 Ar-
dından ister Hanefî isterse Şâfiî mezhebine mensup olsun tek selâmla
dört rekat nâfile kılar. Sonra öğlenin dört rekat sünnetini, cemâatle
farzını ve peşinden son sünnetini kılar. Öğle namazından sonra ise iki
rekat daha nâfile kılar.58
İlmi Faaliyetler:
Akâidle ilgili konuların tahsîli ya da tâlîmi için müride kuşluk vak-
tinde ayrılan zamânın yanı sıra ilmî faaliyetleri için öğle ile ikindi ara-
sı, akşamla yatsı arası ve yatsıdan sonra olmak üzere üç ayrı zaman di-
limi daha ayrılmıştır. Ancak bu vakitlerin başında ve sonunda yapıl-
ması gereken bâzı duâlar ve nâfile ibâdetler bulunmaktadır. Buna gö-
re öğleden îtibâren yatma vaktine kadar müridin yapması gerekenler
şu şekilde düzenlenmiştir: Öğle namazını müteâkip kıldığı iki rekat-
lik nâfileden sonra eğer önemli bir işi varsa ikindiye kadar o işini gö-
rür. Eğer işi yoksa kitap mütâlaa eder veyâ daha önce te'lîfe başladı-
ğı eserini yazmakla meşgul olur. Sonra dört rekat ikindinin sünnetini,
ardından da cemaatle farzını kılar. Namazın peşinden kendisine veri-
len "hizb"i okur. Sonra güneş batıncaya kadar tevhîd zikriyle meşgul
olur. Eğer zikir güneş batmadan önce biterse akşam namazı vaktine
kadar teşbih ve istiğfar çeker. Cemaatle akşamın farzını, sonra iki re-
kat sünnetini kılar. Ardından îmanın bekası için iki rekat daha namaz
kılar. Her bir rekatta Fâtiha'dan sonra Âyetü'l-kürsî'yi, İhlas, Felak ve
55 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 13a-b.
56 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 14b.
57 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 15b.
58 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 16a.
Nâs sûrelerini okur. Sonra on defa salavât getirir. Peşinden üç defâ
"Allâhümme innî istevda'tüke..." diye başlayan duâyı (iki satır) okur.
Sonra ilim tahsil edenlerden ise yatsıya kadar kitap miitâlaası ile meş-
gul olur. Bu sırada hiç konuşmaz. Zira konuşmak kalbi bulandırır.
Kendisine dînî-şer'î bir mesele sorulmazsa yatsıdan sonra da konuş-
mamalıdır. Eğer ilim tahsil eden müridlerden değilse uygun olan tev-
hîd zikriyle meşgul olmasıdır. Yatsı vakti girince dört rekat sünnetini,
cemâatle farzım, sonra da dilerse iki, dilerse dört rekat olarak son
sünnetini kılar. Ardından hücresine çekilip tek selâmla dört rekat
nâfile kılar. Birinci rekatta Fâtiha'dan sonra Âyetü'l-kürsî'yi, ikincide
Âmene'r-rasûlü'yü, üçüncüde Hadîd sûresinin ilk altı âyetini, dördün-
cüde ise Haşr sûresinin son dört âyetini okur. Sonra eğer yanında
diğer dervişler varsa onlarla birlikte, değilse tek başına zikir yapar.
Ardından yüz defa salavât getirir. Sonra dervişler arasında yapılan
şekliyle dört büyük melek, hamele-i arş, mukarreb melekler ve bütün
peygamberler üzerine üç defa salat okur. O günkü gafletini düşünerek
yetmiş defa istiğfar çekip duâ eder. Duânın peşinden anne ve babası,
şeyhi, ihvânı ve arkadaşları için Kur'an'dan birer bölüm okur ve
sonunda Hz. Peygamber'e (a.s.) salavât getirir. Yine eğer ilim tahsil
eden müridlerden ise, özellikle kış mevsiminde uykusu gelinceye
kadar kitap mütâlaa eder. Eğer değilse tevhîd zikriyle meşgul olur.
Uykusu gelince beklemeden yatar ki, teheccüde kalkabilsin. Yatmadan
önce diz çöküp oturarak Âyetü'l-kürsî'yi, Âmene'r-rasûlü'yü, Kehf
sûresinin son dört âyetini, "Bismike Allâhümme..." diye başlayan ve
"Allâhümme eykıznî..." diye başlayan duâları okur.59
Yukarıdaki düzenleme göstermektedir ki, mürid öğleden sonra
yatmcaya kadar ikindi ile akşam arası hâriç çoğu vaktini ilmî
mütâlaalar ile geçirmektedir. Ancak ilim tedrîsi açısından şartlara
göre bu düzenlemenin dışına çıkılabildiğini gösteren uygulamalara da
rastlanmaktadır. Nitekim daha önce kaydedildiği gibi Şeyh Vefâ Tek-
kesi'nde Molla Lütfi Buhârî dersini, medresedeki derslerini bitirdik-
ten sonra ikindi ile akşam arasında okutmaktaydı.60
59 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 16a-17b.
60 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 8 1 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 4 8 .
Teheccüd Vakti:
Mürid bir müddet uyuduktan sonra teheccüt vaktinde kalkar ve
"Elhamdü lillâhillezî ahyânâ..." diye başlayan duâyı okur, istiğfar çeker
ve Allah'ı (c.c.) teşbih eder. Ardından abdest alıp iki rekat namaz kılar.
Sonra on rekatta tamamlamak üzere Teheccüd namazına başlar. İlk iki
rekatta Fâtiha'dan sonra Âyetü'l-kürsî ve Âmene'r-rasûlü'yü okur.
Selâmdan sonra birkaç kez teşbih çeker, zikir yapar, salavât getirir.
Üçüncü ve dördüncü rekatlarda Secde ve Duhan sûrelerini, beşinci ve
altıncı rekatlarda Yâsîn ve Fetih sûrelerini veya Zümer veya Hadîd ya
da dilediği bir sûreyi okur. Yedinci ve sekizinci rekatlarda Mülk ve
Müzemmil sûrelerini, dokuzuncu ve onuncu rekatlarda da Tâ-Hâ
sûresinin tamâmını veya bir kısmını okur. Sonra Vitir namazını kılmaya
başlar. Birinci rekatta Fâtiha'dan sonra A'lâ, ikincide Kâfirûn, üçün-
cüde ise İhlas sûrelerini okur. Kunut duâlarını Hanefî ve Şâfiî mez-
hebine göre olan görüşleri birleştirerek okur. Vitir'den sonra salavât
getirir ve gecenin altıda biri kalıncaya dek zikirle meşgul olur. Sonra
sabah namazı vaktine kadar kendisi, anne babası ve bütün müminler
için yirmi beş defa "Estağfirullâhe lî, velivâlidiyye, velicemîilmü'minîne
ve'l-mü'minât el-ahyâ-i minhüm ve'l-emvât" şeklinde istiğfarda
bulunur ve çokça duâlar eder... Ardından yeni bir günün duâ ve zikir-
lerine târif edildiği şekilde tekrar başlar.61
Halvet Hâli:
Yirmi dört saatini normal zamanlarda yukarıda açıklandığı şekil-
de değerlendiren müridin halvette iken yapması gerekenler biraz
daha farklıdır. Bilindiği gibi çoğu tasavvuf ehlinin günahtan korun-
mak ve daha iyi ibâdet etmek için ıssız yerleri tercih ederek halvet/uz-
let hayâtını tercih etmeleri bir çok tarîkat tarafından genel kabul gör-
müş ve bu, bir şeyhin gözetiminde, belli bir zaman dilimi içinde
(genellikle kırk gün) çilehâne veya halvethâne denilen dış dünyaya
kapalı küçük mekanlarda uygulanan özel şekliyle müridlerin mânevî
terbiyesi için önemli bir unsur olarak kullanılmıştır. Zeynüddin Hâfî
bir gün boyunca mürîdin yapması gerekenleri ayrıntılı bir şekilde kay-
dettiği gibi, halvete giren mürîdin uyması gereken şartları da Cüneyd-i
61 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudşiyye, vr. 17b-18b.
Bağdâdî'nin tarikat esasları olarak bilinen sekiz maddeyi62 naklederek
Vasâyâ'da zikretmiştir. Buna göre, 1. Devamlı abdestli olmak, 2. Hal-
veti bozmamak (Müddeti dolmadan halvetten çıkmamak), 3. Devam-
lı oruçlu olmak, 4. Devamlı zikretmek (Tarif edildiği şekilde tevhid
zikri yapmak), 5. Zikrin dışında sükût etmek, konuşmamak, 6. Gelen
havâtırı (mesajlar) ister hayır ister şer olsun kalbinden çıkarmak, onu
defetmek, 7. Devamlı şeyhle kalbî râbıta içinde olmak, 8. Allah'tan
gelen her şeye; lehine ya da aleyhine olan bütün hallere rızâ göster-
mek ve şeyhe itirazda bulunmamak.63
^Halvetteki müridin dışarı ile irtibâtı kesik olduğundan bir kişi ona
namaz vakitlerini hatırlatmalıdır. Halvette sâdece farz ve sünnetler
kılınır, diğer nâfilelerle vakit bölünmez. Zira bütün, amelleri yerine
getirmeye çalışmak, kalb huzûrunu bozabilir. Müridin yemeği de
hazırlanarak önüne konmalıdır.64 Orucunu akşam namazından evvel
açar, ancak yemeği yatsıdan sonraya bırakır. Daha da güzeli seher
vaktine bırakmasıdır. Ama eğer yeme arzusu çok fazla ise, akşamla
yatsı arasında da yiyebilir.65 Mürid yemeğini getirenlerle konuş-
madığı gibi, 66 teberrük kastıyla ziyâretine gelenlere de kapısını aç-
mamalıdır.67 Halvet sırasında yaşadığı halleri ve gördüğü rûyâları
şeyhine tam olarak anlatır.68 Rûyâlarını şeyhinden gizleyen ya da
noksan veya fazla şekilde anlatan hiyânet etmiş sayılır.69 Ayrıca kev-
nî kerâmetlere ermek için ihlas şartına riâyet etmeden şeyhinden izin-
siz halvete girenler şeytanın oyuncağı hâline gelirler. Zira şeytan
Resûlullah'ın ve irşadla izinli şeyhin dışında bir kısım sâlihlerin süre-
rine girebilir ve ona bâtılı Hak olarak gösterebilir.^0
62 bk. Necmüddin Kübrâ, Fevâihu'l-cemâl ve fevâtihu'l-celâl (nşr. Mustafa Kara,
müellifin diğer iki risâlesiyle birlikte), İstanbul 1980, s. 94.
63 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 23b-27a.
64 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 23a-b.
65 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 24b.
66 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 23a.
67 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 27b.
68 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 29a.
69 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 30b-31a. Şeyh Hâfî rûyâda görülen sembol-
lerin ne anlama geldiklerini Vasâyâ'da anlatmıştır (bk. vr. 40a-43a).
70 Hâfî eserinde izinsiz halvete giren bir dervişi şeytanın Hızır sürerinde
görünerek nasıl aldattığını anlatmıştır (Hâfî, el-Vasâya'l-kudsiyye, vr. 29a-b).
VI. Şerîat-Hakîkat Birlikteliği ve Ehl-i Sünnet Çizgisi
Klasik dönem tasavvuf kaynaklarında genellikle "şerîat-hakîkat"
birlikteliği şeklinde ifâde edilen, daha sonra ise "şerîat-tarîkat-
hakîkat" şeklinde de formüle edilmiş olan anlayış, Zeyniyye'nin
benimsediği önemli özelliklerden biridir. Bu anlayışa göre şeriatla
hakîkat biribirlerinin zıddı değil tamamlayıcısıdır. Biri Allah'a giden
yolun zâhiri, diğeri ise bâtını niteliğindedir. Şeriat kulluk vazifesini
yerine getirmek, hakîkat ise rubûbiyeti müşahede etmektir. Süt içinde
yağın varlığı gibi şeriat içinde de hakîkat vardır. Dolayısıyla hakîkatı
olmayan şeriat âtıl, şerîatsız hakîkat ise bâtıl olarak kabul edilmiştir.71
Zeynüddin Hâfî Allah'ın emirlerine ve Resûlullah'a hem "zâhir", hem
"bâtın" hem de "sır" yönünden uyulması gerektiğini belirtmiş,72 Zey-
niyye'nin âlim müntesiplerinden Mevlâ Musannifek de "sûfî"yi an-
latırken, "Şeriatı bilip yaşayan ve tarikatla hakîkatı birliştiren kimse"
şeklinde târif etmiştir.73 Bu sebeple tarikata girenler yol alabilmek
için öncelikle şeriat kurallarına uymalı; davranışlarında Resûlullah'ı
örnek almalıdır.74
Şeriat kurallarına uymadan tasavvuf yolunda ilerlemenin müm-
kün olmadığını belirten Zeyniyye ricâli, inanç ve amel noktasında
ehl-i sünnet çizgisinden sapılmaması husûsunda da ısrarlı olmuşlardır.
Zeynüddin Hâfî özellikle Menhecü'r-reşâd isimli eserinde ve kısmen
de el-Vasâya'l-Kudsiyye''de bid'at ehli grupların bozuk inançlarına
işâret etmiş, müridlerini onlardan uzak durmaları ve ehli sünnet çiz-
gisini tâkip etmeleri konusunda uyarmıştır.75 Ona göre bid'atlerle kir-
lenen kalbin ibâdet ve tâatle nurlanması mümkün değildir. Bütün ârif-
ler müctehid imamların görüşlerine uyup ehl-i sünnet ve'l-cemâat çiz-
71 bk. Kudsî, Hallü'r-rumûz, vr. 9b.
72 bk. Hâfî, İcâzetnâme (Abdürrahim Rûmî'ye), Süleymâniye Ktp., Yazma Bağış-
lar, nr. 71, sonunda iki varak. Zeynüddin Hâfî'nin açıklamasına göre "sır"
yönünden uymak demek, yalnızca Allah'a teveccüh etmek ve başka hiçbir
şeye iltifat etmemek demektir.
73 Musannifek Alâeddin Ali b. Muhammed, Hallü'r-rumûz ve keşfü'l-künûz, İs-
tanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Nûri Ergin, nr. 5 1 3 , vr. 30a.
74 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 6b; Kudsî, Hallü'r-rumûz, vr. 9a.
75 bk. Hâfî, Menhecü'r-reşâd, tür. yer.; a.mlf., el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 5b.

gisini takip etmek sûretiyle yüksek derecelere çıkmışlardır.76<£Hâfî'nin
ayrıca ehl-i sünnet çizgisini koruma noktasında müridlerine adı geçen
iki eseriyle birlikte Şihâbüddin Sühreverdî'nin sünnî tasavvuf esas-
larını anlattığı Avârifu'l-maârif ini ve ehl-i sünnet inançlarını kaydet-
tiği A'lâmü'l-hüdâ ve akîdetü erbâbi't-tüka isimli eserini okuttuğu,
halîfelerine de bu eserleri okutmaları için icâzet verdiği bilinmek-
tedir.77 Onun ehli sünnet inançlarını öğrenmeleri ya da öğretmeleri
için müridlere her gün belli bir zaman dilimi ayırdığı da yukarıda yir-
mi dört saatlik program anlatılırken kaydedilmişti.)
Zeynüddin Hâfî'den sonra Abdüllatif Kudsî/Makdisî, Mevlâ
Musannifek, Şihâbüddin Ahmed Sivâsî gibi ileri gelen Zeyniyye
ricâlinin eserlerinde bu husûsa temas etmiş olmaları; konu ile ilgili
hassasiyetin tarikatta devam ettiğini göstermektedir. Kudsî Hâdi'l-
kulûb isimli eserinde bunu ilk bölümde "Akîdetü's-sahîha" başlığı al-
tında ele almış, tasavvufî meselelere daha sonra geçmiştir.78 Onun
Keşfü'l-itikad fi'r-reddi alâ mezhebi'l-ilhad isimli eserinin de bâtıl
mezhep ye tarikatlara karşı bir reddiyye niteliğinde olduğu belirtil-
mektedir.79 Mevlâ Musannifek ise Hallü'r-rumûz ve keşfü'l-künûz
isimli eserinde bu husûsa bir bölüm ayırmış ve Şeyh Hâfî'den naklen,
"Mürîd ehl-i sünnetin ortaya koyduğu görüşleri öğrenip inançlarını
ona göre düzeltmeli, şeriatı düzgün yaşayabilecek kadar ilim tahsil et-
melidir" şeklinde uyarıda bulunmuştur.80 Sivâsî'nin de Cezzâbü'l-
kulûb'un ilk bölümlerinde ilim, îman, îslâm gibi konulara yer verdiği,
ondan sonra tasavvufî meselelere geçtiği görülmektedir.81
Zeyniyye'de amele taalluk eden konularda dört büyük mezhebin
görüşlerini ihtiyâten cem etme esâsı benimsenmiştir. Meselâ Hanefî
76 Hâfi, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 5b.
77 bk. Hâfi, îcâzetnâme (Abdürrahîm Rûmî'ye), Süleymâniye Ktp., Yazma Bağış-
lar, nr. 71, sonunda iki varak. Zeynüddin Hâfî'nin okutup icâzet verdiği eser-
ler arasında bir de İmam Nevevî'nin "Kırk Hadis Mecmûası" {Erbaîn) bulun-
maktadır.
78 bk. Süleymâniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 167.
79 Kara, "Abdüllatîf Kudsî", DİA, I, 2 5 7 - 2 5 8 .
80 Musannifek, Hallü'r-rumûz, vr. 22a.
81 bk. Bâyezid Devlet Ktp., Veliyyüddin Ef., nr. 3257, vr. 143b-170b.
bir mürid abdest alırken Şâfiî, Mâlikî ve Hanbelî mezheplerinin
görüşlerini de dikkate alarak abdest almalıdır. Eğer görüşleri bir araya
getirmek mümkün olmazsa o zaman ihtiyat açısından en uygun olan
görüş hangisi ise o tercih edilir. Tarikatın kurucusu Şeyh Zeynüddin
Hâfî bu görüşü kendisinin ortaya atmadığını, aksine önceki meşâyih
tarafından da uygulanageldiğini belirtmekte,82 bu prensip gereği,
daha önce de kaydedildiği gibi, Vitir namazında Kunut duâlarmm
Hanefî ve Şâfiîlerin görüşleri birleştirilerek okunmasını tavsiye et-
mektedir.83 Daha sonra Şeyh Vefâ da Kunut'la ilgili aynı görüşleri tek-
rarlamıştır.84 Vefâ ayrıca müridin yapması gerekenleri sıralarken mez-
kûr anlayış sebebiyle "İster Hanefî ister Şâfiî mezhebinden olsun, her
namaz öncesi misvak kullanır" demektedir.85 Şeyh Vefa'nın bizzat
kendisinin de Hanefî olduğu halde imâmet sırasında Şâfiîler gibi Bes-
mele'yi açıktan okuduğu ve celse-i istirâhate oturduğu86 daha önce il-
gili bölümde kaydedilmişti.
VII. Tevhid Anlayışı: Vahdet-i Vücûd ve Vahdet-i Şühûd
Tevhid konusunda tasavvuf ehlinin bir kısmının "vahdet-i vücûd"
görüşünü, bir kısmının ise "vahdet-i şühûd" anlayışım benimsediği
bilinmektedir. "Varlığı bir bilme; Allah ve O'nun tecellîlerinden baş-
ka varlık olmadığını idrak etme" şeklinde ifâde edilebilecek olan vah-
det-i vücûd görüşünü ilk defa sistemli olarak Muhyiddin İbnü'l-Arabî
ortaya koymuştur. Vahdet-i şuhûd ise "Her şeyi Allah ve O'nun tecel-
lîleri olarak görme, O'ndan başkasını görememe hâli" diye ifâde edil-
mektedir. Bâyezîd-i Bistâmî'nin "Süphânî mâ a'zame şânî" (Kendimi
82 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 5b-6a.
83 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 18a.
84 Vefâ Muslihuddin Mustafa, Evrâd-ı Vefâ, Süleymâniye Ktp., Fâtih, nr. 2561,
vr. 121a-b.
85 a.g.e., vr. 5b.
86 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 5 9 - 5 6 0 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 177, 239;
Tâcü't-tevârîh, II, 4 9 9 - 5 0 0 . Şeyh Vefâ'nın bu uygulamasının bâzı âlimlerce
halt-ı mezâhip (mezheplerin görüşlerini birbirine karıştırma) şeklinde değer-
lendirilip engellenmek istendiği bilinmektedir (bk. Vefâ ile ilgili bölüm).
teşbih ederim, şâmm ne yücedir), Hallâc-ı Mansûr'un "Ene'l-Hak"
(Ben Hakk'ım) sözlerini söylerken bu hâli yaşadığı kabul edilir. Bu hal
geçtikten sonra sâlik Hak ile halkı ayrı ayrı görür. Vahdet-i vücudda
varlığın bir olduğunu bilme ve idrak etme söz konusu iken vahdet-i
şühudda belli bir süre için varlığı bir görme söz konusudur. Zeyniy-
ye'nin kurucusu Şeyh Zeynüddin Hâfî'nin yukarıdaki görüşlerden
vahdet-i şühûdu benimsediği söylenebilir. Bunu Nefehâtü'l-üns'de
kaydedilen şu görüşlerinden çıkarmak mümkün olmaktadır:
Mutlak vahdet zât tecellîsinde olur. Sıfatların tecellîsi esnâsında
müşâhede edilen vahdet, o sıfatların mânâlarıyla kayıtlı ve sınırlıdır...
Bu vahdetin müşâhedesi bütün sıfatların zımnındaki vahdeti
müşâhededen mahfuz olmakla tamam olur. Ve ikilik bu müşâhedede
ortadan kalkar.87
«^Yine Hâfî sâlikin tevhid zikri sırasında son merhalede "Lâ ilâhe
illallah" derken "Lâ mevcûde illallah" mânasına niyet etmesini ve
böylece tevhid nûrunun ortaya çıkacağını belirtmekte, ancak bu
noktanın ayakların kaydığı çok tehlikeli bir nokta olduğunu, sâlikin
burada çok dikkatli olması gerektiğini dile getirmektedir.88 Hâfî'ye
göre varlığın birliği görüşü bâtıldır. İbnü'l-Arabî'nin Fütûhât-ı Mek-
kiyye ve Füsûsü 'l-hikem' de ortaya koyduğu vahdet-i vücûd an-
layışına itikad etmek gerekmez.89 "Allah'ın zâtında taayyün yoktur,
ancak oluşta (kevn) taayyün vardır" demek, akaidi ifsad etmekten
başka bir şey değildir^0
Zeynüddin Hâfî bununla birlikte varlık mertebelerini, ilk mertebe
olan taayyünsüzlük (Lâtaayyün) mertebesi hâriç, İbnü'l-Arabî ve on-
dan önceki bâzı meşâyihin görüşüne uygun bir şekilde açıklamakta,
Allah'ın (c.c.), sıfatlarının mazharları zuhur etmeden önce zâtıyla zâtı
üzerine tecellî ettiğini, ilk olarak nurların nûru, mazharların mazharı
olan Muhammed Mustafâ'nın (a.s.) rûhunu zuhûra getirdiğini ve
87 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 564.
88 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 12a.
89 Hâfî, Menhecü'r-reşâd, vr. 76a-b.
90 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 33a. İbnü'l-Arabî'ye göre ilk mertebede
(Lâtaayyün) Allah için hiçbir taayyün söz konusu değildir.
bütün yaratıkların Allah'ın sıfatlarının muktezâsına uygun şekilde or-
taya çıktığını ifâde etmektedir,91
Öyle anlaşılıyor ki Zeynüddin Hâfî tevhid konusunda vahdet-i
şühûd tarafını benimser gözükmekle birlikte, vahdet-i vücûda da top-
yekün karşı çıkmamış, muhtemelen yanlış anlaşılacağından çekindiği
için varlığın birliği konusunda ihtiyatlı bir dil kullanmayı tercih etmiş-
tir. Bu noktada Reşebât müellifinin kaydettiği şu olay konuya açıklık
getirmesi bakımından oldukça önemlidir:^ Bir gün Herat'ta Şeyh
Bahâeddin Ömer, sohbetine katılan Nakşibendiyye şeyhi Ubeydullah
Ahrar'a şehirde neler konuşulduğunu sorar? O da varlık konusunda
dervişler arasındaki bir tartışmaya işâret ederek, Şeyh Zeynüddin ve
arkadaşlarının "heme ez ost" yâni "her şey O'ndandır" dediklerini,
Seyyid Kasım ve müridlerinin ise "heme ost" yâni "her şey O'dur"
dediklerini nakleder. Bu haber üzerine Bahâeddin Ömer "Şeyh Zey-
nüddin ve taraftarları doğru söylüyor" der ve bu görüşün doğ-
ruluğunu ispat için deliller sıralamaya başlar. Ubeydullah Ahrar "Bu
deliller hep Seyyid Kâsım'ın görüşünü te'yid ediyor" diye mukabele
edince, şeyh daha farklı ve güçlü deliller ortaya koyar, ancak onlar da
yine Seyyid Kâsım'ın görüşlerini doğrular nitelikte olur. Ahrar şeyhi
dinledikten sonra şu kanâate vardığını nakleder: "Anladım ki şeyhin
murâdı şu imiş: Bâtın bakımından Seyyid Kâsım'ın görüşüne inanmak
gerekir, ama zâhirde Şeyh Zeynüddin ve taraftarlarının inandığı gibi
görünmek lâzımdır^"92
C Zeynüddin Hâfî Îbnü'l-Arabî'nin tevhid konusu dışında daha baş-
ka bir kısım görüşlerine de itirazlarda bulunmuştur. Bunlar "hatmü'l-
velâye" görüşüyle, Firavun'un imânlı öldüğüne dâir görüşüdür. Ona
göre İbnü'l-Arabî'nin kendisini "hatmü'l-velâye" (veliliğin en son
mütekâmil temsilcisi) olarak takdim etmesi bir şathiyyedir. Zîra
veliliğin en son mütekâmil temsilcisi, geleceği vâdedilen Muhammed
el-Mehdî olacaktır.93 Firavun'un imânı ise, "îman-ı ye's" olduğu için
makbul değildin?4
91 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 33a.
92 Reşehât Tercümesi, s. 351.
93 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 22a.
94 Hâfî, Menhecü'r-reşâd, vr. 76a-b.
 Herat câmiinde vahdet-i vücûdun derin meselelerini halka anlat-
mağa kalktığı için Zeynüddin Hâfî tarafından şiddetle tenkid edildiği
daha önce kaydedilen Derviş Ahmed Semerkandî'nin,95 İbnü'l-
Arâbî'nin yukarıdaki görüşleriyle ilgili Hâfî'den farklı düşündüğü an-
laşılmaktadır. Uzun yıllar Nakşibendiyye'den Alâeddin Attar'ın hiz-
metinde bulunduktan sonra Şeyh Hâfî'ye intisap ettiği bilinen Semer-
kandî, İbnü'l-Arabî'nin varlıkla (vücud) ilgili bütün söylediklerinin ve
Firavun'un imânlı öldüğüne dâir görüşünün bizzat Resûlullah tarafın-
dan mânâ âleminde te'yid edildiğini belirtmiştir. Molla Câmî Semer-
kandî'ye âit bir Fusûsü'l-hikem nüshasının sonunda, onun yaşadığı bir
hâdiseyi şu şekilde kaydettiğini nakletmektedir:
Resûlullah (a.s.) İbnü'l-Arabî'nin Fusûsü'l-hikem'ini okutmam,
husûsunda bana işârette bulunduktan sonra Dervişâbâd'da halvete
girmiştim. Burada yine Resûlullah'ı gördüm ve sordum: Firavun'un
îmanı konusunda ne dersiniz? "Muhyiddin İbnü'l-Arabî'nin dediği
gibi tertemiz gitti" buyurdular. Tekrar sordum: Yâ Resûlallah vücud
(varlık) konusunda ne dersiniz? Şöyle buyurdular: "Görmezmisin ki
İbnü'l-Arabî vücûd kadîmde kadîm, hâdisde hâdisdir" diyor. Sonra
şöyle devam ettiler: "...Ulûhiyetin mazharı olduğun için, sıfât-ı ilâhiy-
yenin sende zuhûru sebebiyle sen ilâhsın. Sınırlı oluşundan, taay-
yününden ve yaratılmışlığından dolayı da kulsun."96
Zeynüddin Hâfî'nin Firavun'un îmanı ve hatmü'l-velâye gibi
meselelerde değişik görüş belirtmesi ve tevhid konusunda bâzı farklı
görüşler ortaya koyması sebebiyle, İbnü'l-Arabî'ye ve vahdet-i vücûd
anlayışına tamâmen karşı olduğu şeklinde bir fikre kapılmanın doğru
olmayacağına yukarıda işâret edilmişti. Kendisinden sonra Zeyniy-
ye'yi temsil edenlerin İbnü'l-Arabî ve vahdet-i vücudla ilgili düşün-
celeri dikkate alındığında, onun bu anlayışının muhtemel bâzı en-
dişelerden ileri gelmiş olabiyeceği fikri daha da kuvvet kazanmak-
tadır. el-Vasâya'l-Kudsiyye isimli eserine yapılan tercümelerin birin-
de 97 mütercim onun "hatmü'l-velâye" ile ilgili görüşünü anlatırken,
95 bk. "Zeyniyye'nin Horasan bölgesinde yayılışı" bölümü.
96 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 4 9 - 5 5 0 .
97 bk. Süleymâniye Ktp., Hacı Mahmud, nr. 2624, vr. 23a.
"Burada Hâfî -hâşâ- İbnü'l-Arabî'nin ilmini yahud hâlini inkar et-
miyor, belki bu zamanın sâliklerinin çoğu onu anlayamayacakları için
bu şekilde bir açıklama yapıyor", şeklinde bir değerlendirme yapmış
olması bu açıdan önemlidir. Öte yandan Hâfî'den sonra tarîkatın
Horasan'da yayılmasında önemli etkileri bulunan iki büyük halîfesin-
den biri Sadreddin Revvâsî'nin Fusûsü'l-hikem dersleri vermesi,98
tarîkatın Hicaz bölgesindeki temsilcileri Ahmed Şinnâvî, Safiyyüddin
Ahmed Kuşâşî, İbrâhim Kûrânî gibi şahsiyetlerin99 ve Mısır'da
faaliyetini sürdüren önemli âlimlerden Zekeriyya Ensârî'nin 100 gerek
sözleri gerekse eserleriyle vahdet-i vücûd anlayışını savunmaları,
Anadolu'da faaliyet gösteren Pîrî Halîfe'nin Fusûsü'l-hikem'e şerh
yazması ve vahdet-i vücûd meselelerini talebeleriyle müzâkere et-
mesi, 101 Osmanlı Devleti'nin ilk şeyhülislâmı Molla Fenârî'nin Ek-
beriyye mektebinin ileri gelen bir temsilcisi olarak bilinmesi,102
Anadolu ve İstanbul'da faaliyet gösteren Şeyh Vefâ'nın İbnü'l-
Arabî'nin görüşlerine uygun olarak varlık mertebelerinden söz et-
mesi 103 ve Firavun'un îmanı ile ilgili yöneltilen soruya "Keşke İbnü'l-
Arabî gibi iki mümin bizim hakkımızda da böyle şehâdet etse" şeklin-
de mukabelede bulunması104 göstermektedir ki, Zeynüddin Hâfî'den
sonra tarikatta tevhidle ilgili hâkim görüş vahdet-i vücûd şeklinde or-
taya çıkmış ve devam etmiştir.
98 Nevâî, Mecâlis, s. 29. Kaydedildiğine göre Sadreddin Revvâsî Fusus derslerini
müridleri arasına katılan Bedahşan şâhına vermekteydi.
99 Bu şahısların faaliyetleri ve eserleri için bk. "Ebulfütûh Nûreddin Ahmed"
bölümü.
100 Abdülvahhâb Şârânî'nin de hocası olan Zekeriya Ensârî'nin faaliyetleri ve
eserleri için bk. "Ahmed b. Fakih Ali Dimyâtî" bölümü.
101 Pîri Halîfe ve eseri için bk. "Pîrî Halîfe Hamîdî ve Eğirdir'deki Zeyniyye Tek-
kesi" bölümü.
102 Tam adı Şemsüddin Muhammed b. Hamza olan bu zât için bk. "Molla
Fenârî" bölümü.
103 Vefâ, Sâz-t İrfâtı, Süleymâniye Ktp., İbrâhim Efendi, nr. 652, vr. 22a-23a.
104 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, 5 5 9 ; Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 2 3 8 - 2 3 9 ; Vassâf,
Sefine, I, 271.
 SONUÇ
ZEYNÎLİĞİN TESİRİNİ YİTİRİŞİ
(Mühmel Sebepler)

X V yüzyılın başlarında Herat'da kuruluşunun ardından Horasan,

Anadolu, Rumeli ve Hicaz bölgeleriyle Sûriye, Mısır ve Hindis-
tan'da kısa süre içinde geniş bir çoğrafyaya yayılan Zeynîliğin, XVI.
yüzyıldan itibaren etkisini yitirmeye başladığı gözlenmektedir. Yayıl-
dığı her bölgede sıradan halkın yanı sıra ilmiye mensupları ve devlet
adamlarının da dikkatini çekmeyi başaran bu tarikat, XV asrın en ön-
de gelen tarikatları arasında sayıldığı halde acaba neden çok uzun
süre tesirini sürdürememiştir? İşte sonuç bölümde bunun muhtemel
sebepleri üzerinde durulacaktır.
Zeyniyye'nin etkisini yitirmesinin sebepleri bahsinde öncelikle bu
tarikatın kısa süre içinde çok geniş coğrafyaya yayılmasmdaki temel
sâikleri görmek ve bu sâikler çerçevesinde tesirini yitirişinin sebepleri
üzerinde durmak isabetli sonuçlara ulaşmamıza yardımcı olacaktır.
Böyle bir yaklaşımla ayrıca, Alman Türkolog H. J. Kissling ve benzer-
lerinin tarikatın özellikleri hakkında yeterince bilgi sahibi olmadan
ileri sürdükleri, "Osmanlı devletinin sünnîleştirilmesi üzerine Zeyniy-
ye bu karakteri taşımadığı için etkisini yitirmiştir", şeklindeki kanâat-
lerinin 105 yanlışlığı da ortaya çıkacaktır. Tarikatın âdâbı ve erkânı an-
latılırken üzerinde durulduğu gibi, Zeyııiyye'de prensip olarak şerîat-
tarîkat-hakîkat birlikteliği benimsenmiş ve ehl-i sünnet çizgisinden
sapılmamasına özen gösterilmiştir. Tarikatta bâtın ilimleriyle birlikte
zâhir ilimlerine de ayrı bir önem atfedilmiş olması bunun bir yansıması
olarak değerlendirilmelidir. Bu özelliğin oluşmasında tarikatın kuru-
cusu Zeynüddin Hâfı'nin tutumunun birinci derecede etkisi olduğu
açıktır. Nitekim onun, halîfesi Muhammed Tebâdegânî (Ö.891/1486)
çocuk yaşta kendisine mürid olmak istediğinde, önce zâhir ilimlerini
tahsil etmesini tavsiye ettiği, 106 ayrıca tarikata girenlerin yirmi dört
saatini düzenlerken tasavvufî vazifelerin yanı sıra ilmî mütâlaa ve araş-
tırmalar için de zaman ayırdığı bilinmektedir.107 Bu iki husus; yâni
şerîat-tarîkat birlikteliği ve bâtın ilimlerinin yanında zâhir ilimlerine
de değer verilmesi, Zeyniyye'ye ilmiye çevrelerinin çokça rağbet et-
mesini sağlayan temel sebeplerden olmuştur. Zira şeriat ilimleri de
denilen zâhir ilimlerini tahsil eden şeyhler, öncelikle kendi bünyelerin-
de oluşturdukları zâhir-bâtın dengesini tarikatın temel prensiplerinden
biri olarak öne çıkarmışlar, böylece tekkelerini ilim ehli kimseler için
de birer câzibe .merkezi hâline getirmeyi başarmışlardır. Ne var ki bu
özelliğin çok uzun süre devam etmediği ve buna paralel olarak tarika-
ta rağbetin de zamanla kaybolduğu anlaşılmaktadır. Nitekim XV yüz-
yılda zikredilen özellikleriyle dikkati çeken Zeyniyye şeyhlerine daha
sonraki asırlarda, bir iki istisna dışında pek rastlanmamaktadır. Meselâ
Horasan'da Zeynüddin Hâfi'nin halîfesi Muhammed Tebâdegânî'nin
yerine geçen oğlu Şeyh Hamîdüddin (ö. 917/1511) irşad postuna otur-
duğunda108 henüz zâhir ilimlerini ikmâl etmemişti.109 Ayrıca saflığı
sebebiyle Mevlânâ Muhammed Arab gibi bir sahtekârı uzun yıllar
kötü niyetini farketmeden dergâhta dervişleri arasında tuttuğu nak-
10s Kissling, Zejhtje Orden, s. 166, 179.
106 Nevâî, Nesâyim, s. 3 9 6 - 3 9 7 .
107 bk. "Tarîİcatm Âdâbı ve Erkânı" bölümünde "Müridin Yirmi Dört Saati..."
kısmı.
108 Ali Şir Nevâyî, Mecâlisü'n-nefâyis (haz. Hüseyin Ayan v.dğr.), Erzurum 1995,
s. 2 8 ; Nevâî, Nesâyim, s. 3 9 8 ; ayrıca bk. Nefîsî, Târîh-i Nazm u Nesr, I, 328.
109 Nevâî, Mecâlis, s. 132.
ledilmektedir.110 Öyle anlaşılıyor ki, Şeyh Hamîdüddin Herat'ta
babasının yerini dolduramamıştı. Horasan'daki bu duruma benzer
olayların hemen hemen aynı târihlerde Rumeli ve Anadolu'da da mey-
dana geldiği görülüyor. Örneğin İstanbul'da muhtelif ilimlere vukûfu
sebebiyle âlim, sanatkâr ve mütefekkirlerin uğrak yeri haline gelen
Şeyh Vefâ'nın (ö. 896/1491) tekkesi, onun vefâtından sonra yerine
geçen Ali Dede (ö. 917/1511-12) 111 ile birlikte âdeta sessizliğe bürün-
müştür. Öyle ki dönemin kaynakları Fâtih ve II. Bâyezid devri İstan-
bul'unun en önemli tarikat merkezlerinden birinde yirmi sene gibi
uzun müddet hizmet vermiş olan bu zâtın faaliyetleri ve yerine geçen
halîfeleri hakkında neredeyse hiç bilgi vermemişlerdir. Öte yandan
Eğirdir'deki Zeyniyye tekkesi de Şeyh Mehmed Çelebi'den (Muhyid-
din Mehmed b. Pîrî Halîfe, Ö.898/1493) sonra yerine geçecek kimse
olmadığı için bir müddet boş kalmıştır.112 Gerçi daha sonra burada
posta oturan Burhâneddin Efendi (Ö.970/1562-63) zamanında tek-
kenin oldukça etkili bir faaliyet içine girdiği görülmektedir. Fakat on-
dan sonra burası da yavaş yavaş etkisini yitirmiştir. Zeyniyye tekkeleri
içinde diğerlerine göre daha uzun müddet faaliyet gösterdiği anlaşılan
Bursa'daki dergâh ise ancak XVIII. asrın ortalarına kadar devam
edebilmiş, bu târihten sonra Zeynîler'in kontrolünden çıkarak başka
tarîkat mensuplarının tasarrufu altına girmiştir.
Bir kısım kayıtlardan Hicaz bölgesi ile Sûriye, Mısır ve çevresin-
de bâzı Zeyniyye silsilelerinin XIX. yüzyılın başlarına kadar etkisini
sürdürdüğü anlaşılmaktadır. 1890'lı yıllarda Kuzey Afrika ülkelerin-
de yapılan sosyolojik-etnolojik çalışmalarda Cezayir'de tesbit edilen
on iki tarikattan birinin 3000 mürid adediyle Zeyniyye olması,113
110 Nevâî, Mecâlis, s. 132. Nevâî, Mevlânâ Muhammed Arab'ı şâirler tezkiresi
Mecâlis'in ikinci meclisinde kaydetmiştir. Orada verdiği bilgiye göre, bu zâtın
saltanat sevdası güttüğü ortaya çıkınca sultan tarafından şehirden sürülmüş-
tür (s. 29-30).
111 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 3 5 1 ; Tâcü't-tevârîh, II, 5 8 2 ; Âlî, Künhü'l-abbâr,
vr. 167a; Mir'âtü'l-mekâsıd, s. 3 9 ; Tabibzâde, Silsilenâme, s. 53.
112 Şerif Efendi, Menâktbü'l-evliyâ, vr. 42a.
113 Kadir Özköse, "Başlangıcından Günümüze Kadar Afrika'da İslâm ve Tasav-
vuf", Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, VII (2001), s. 161-162.
bu tarîkatın ayrıca Kuzey Afrika'nın değişik ülkelerinde de yayıl-
dığını göstermesi bakımından önemlidir. Ancak bu bölgede devam
eden silsilelerde şeyhlerin aynı zamanda Zeyniyye ile birlikte diğer
bir çok tarikattan icazetli oldukları, hatta bunların bir kısmının böl-
gede Zeyniyye'nin dışında bir tarikatın temsilcisi olarak tanındık-
larını da bilmek gerekir. Bu durumda Zeynüddin Hâfî'nin halîfeleri
vasıtasıyla bölgede devam eden silsilelerin yanlızca Zeyniyye'ye ait
olduğunu ve faaliyetlerini bu tarikat adına sürdürdüklerini iddia et-
mek isâbetli olmaz.
Zeyniyye'nin tesirini yitirmesinde, zamanla diğer bazı tarikat-
ların öne çıkması ve bunlarla Zeyniyye arasında yaşanan rekabetin de
etkili olduğu anlaşılmaktadır. Horasan ve çevresinde öne çıkan
tarikatlar arasında Ubeydullah Ahrâr ile temsil sedilen Nakşibendiy-
ye dikkat çekmektedir.114 Zeynüddin Hâfı daha hayatta iken Zeyniy-
ye ile Nakşibendiyye arasında ciddî bir rekabetin yaşanmaya başlan-
dığı; Zeynüddin Hâfî ve taraftarlarının etkisini kırmak için Ubeydul-
lah Ahrar'm önemli faaliyetler içine girdiği, Reşehât müellifinin
kayıtlarından anlaşılmaktadır. Nakledildiğine göre bu iki tarikat
arasında ilk defa ciddi olarak Hâfî'nin müridi Derviş Ahmed Semer-
kandî yüzünden gerginlik yaşanmış;115 Zeynüddin Hâfî camî kür-
süsünden "vahdet-i vücud" meselelerini halka anlatmaya kalkan bu
müridini vaaz etmekten alıkoyunca, ona Ubeydullah Ahrâr sâhip çık-
mıştır. Bu olayla ilgili olarak Ahrâr'ın "Gençliğimde Zeynüddin Hâfî
ile muâraza eyledim ve galip geldim" dediği kaydedilmektedir.116
Ahrâr ayrıca Hâfî'nin kendisine büyük bir zât gibi görünmediğini,
fikirlerini benimsemediği için çok az kere ziyâret ettiğini, bir ara
yanına gittiğinde onu istiğrak hâlinde bulduğunu, rahatsız etmemek
114 bk. Hamid Algar, "Bahâeddin Nakşibend", DÎA, IV, 459. Daha önce de işaret
edildiği gibi aslında Zeyniyye ile Nakşibendiyye arasında çok güzel ilişkiler
vardı. Ancak bu ilişkilerin Hâfî'nin yaşlılık döneminde Nakşibendiyye'nin
başına geçen Ubeydullah Ahrar ile birlikte nisbeten bozulduğu anlaşılmak-
tadır.
115 Geniş bilgi için bk. "Zeyniyye'nin Horasan'da Yayılışı" bölümünün "Derviş
Ahmed Semerkandî" kısmı.
116 Reşehât Tercümesi, s. 156-157.
için huzûrunda sessizce beklerken, ders okumak isteyen bir grup
müridinin gelip onu rahatsız ederek edebsizlik ettiklerini, zaman
sonra ise şeyhin o müridlerden birine hilâfet verdiğini söylemekte,117
böylece yetiştirdiği halîfelerinin de aslında pek yeterli kimseler ol-
madığını îmâ etmektedir.
Öte yandan Ubeydullah Ahrar'm Reşâhafda kaydedilen şu
rûyâları da Zeynüddin Hâfî ile mücâdelesinin boyutlarını göstermesi
bakımından önem arzetmektedir: Nakledildiğine göre Ahrar rüyada
kendisini geniş bir cadde üzerinde dururken görür. Zeynüddin Hâfî
bu caddeden ayrılan küçük yollardan birisiyle onu köyüne götürmek
ister. Ancak Ahrâr'ın ana caddeyi bırakıp küçük yoldan gitmeye gön-
lü râzı olmaz. Daha sonra Seyyid Kasım beyaz bir at üzerinde "Gel
seni ana caddeden şehre ulaştırayım" diyereik alır götürür. Bir başka
rûyâsında da Ahrar kendisini Zeynüddin Hâfî'ye âit bir evden geçer-
ken görür. Hâfî'nin müridleri kendisine evde kalmasını teklif ettikleri
halde o bunu kabul etmez. Oradan uzaklaştıktan sonra ise çok temiz
ve aydınlık bir yere ulaşır...118
Nakşibendiyye'nin yalnızca Horasan bölgesinde değil Anadolu'da
da Zeyniyye'nin etkisini kırdığı anlaşılmaktadır. Ancak bu coğrafyada
Nakşibendiyye ile birlikte Halvetiyye ve Bayrâmiyye'nin yükselişleri
de Zeyniyye'nin geri plana düşmesine sebep olmuştur. Özellikle XV
yüzyılın son çeyreğinden itibaren meydana gelen bâzı olaylar Hal-
' vetiyye ile Bayrâmiyye'nin yükselmesini, Zeyniyye'nin ise gerilemesi-
ni beraberinde getirmiştir. Kaydedildiğine göre Sultan II. Bâyezid
Amasya'da vâlî iken Halvetiyye'den Şeyh Çelebi Halîfe (Cemal Hal-
vetî, ö. 899/1494) ve Bayrâmiyye'den Şeyh Muhyiddin Yavsî ile çok
samimi ilişkiler kurmuş ve her ikisinden de el almıştı.119 Babası Fatih
Sultan Mehmed'in vefâtı üzerine İstanbul'da tahta oturduktan sonra
117 Reşehât Tercümesi, s. 3 4 9 - 3 5 1 .
118 Reşehât Tercümesi, s. 349-350.
119 Çelebi Halîfe'ye intisap ettiğini Lemezât müellifi Hulvî (s. 4 3 0 ) haber ver-
mektedir. Muhyiddin Yavsî'den el aldığını ise Nişancı Mehmed Paşa ile
Gelibolulu Mustafa Âli kaydetmişlerdir (Nişancı Târihi, s. 161; Âlî, Künhü'l-
ahbâr, vr. 166b.
II. Bâyezid bu iki §eyhi başkente davet etti 120 ve burada teşkilatlan-
malarına imkân sağladı. Bu gelişme devlet adamlarının Halvetiyye ve
Bayrâmiyye'ye rağbet etmesine ve böylece bu tarikatların öne çık-
masına sebep olmuştu.121
Ayrıca Lâmiî Çelebi'nin kaydettiği Fâtih Sultan Mehmed devrin-
de Halvetiyye ile Zeyniyye arasında bir çekişme ve rekabetin yaşan-
dığını gösteren bir olaya da burada işâret edilmelidir. Rivâyete göre
Halvetiyye büyüklerinden Şeyh Ali Rûmî'ye İstanbul'da bir çok ileri
gelen devlet adamı ve dîvan üyeleri mürid olunca Fâtih "arz-ı sal-
tanat" endişesiyle şeyhin başkenti terketmesini istemiş, o da buradan
ayrılıp gitmişti. Bu olayda Zeyniyye şeyhlerinden Abdüllatîf Kud-
sî'nin Bursa'daki halîfesi Tâcüddin İbrahim Karamanî'nin (Tâcüddin
Halîfe, ö. Safer 872/Eylül. 1467) önemli rolü olduğu, Şeyh Ali
Rûmî'nin İstanbul'dan uzaklaştırılması için dervişlerini onun aley-
hine çalıştırdığı nakledilmektedir.122 Zeyniyye'nin gâlibiyyeti ile
neticelendiği anlaşılan bu olaydan sonra, Fâtih Sultan Mehmed'in
ölümü öncesi ve sonrasında meydana gelen bir kısım olayların ise
Zeyniyye'yi; özellikle de Şeyh Vefâ ile devam eden silsilesini çok
olumsuz etkilediği görülmektedir. Vefâ bahsinde genişçe temas edil-
diği gibi, siyâsî olarak Fâtih'in oğlu Şehzâde Bayezid ile sadrâzamı
Karamânî Mehmed Paşa'nın taraf olduğu bu olaylarda,123 sadrâzama
destek olan Şeyh Vefâ ile Şehzâde Bayezid yanında yer alan Halvetiy-
ye şeyhi Çelebi Halîfe de ister istemez karşı karşıya gelmiştir. Olay
120 Çelebi Halîfe için bk. (Hulvî, Lemezât, s. 432), Muhyiddin Yavsî için bk (Taş-
köprîzade, eş-Şekâik, s. 3 4 3 ; Ali Çelebi, el-Ikdü'l-manzûm fi zikri efâdıli'r-
Mm [eş-Şekâiku'n-nûmâniyye sonunda], Beyrut 1975, s. 4 4 0 ; Mahmud
Kefevî, Ketâibü âlâmi'l-ahyâr min fukahâi mezhebi'n-Nu'mâtı el-muhtâr,
Süleymâniye Ktp., Hâlet Ef., nr. 630, vr. 479a; Ayvansarâyî, Hadîkatü'l-
cevâmî, I, 121; Vassâf, Sefine, II, 277).
121 Geniş bilgi için bk. Öngören, Osmanltlar'da Tasavvuf, s. 246-247, 2 5 6 - 2 5 8 .
122 Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 577.
123 Geniş bilgi için bk. Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 5 8 0 - 5 8 1 ; Taşköprîzâde, eş-
Şekâik, s. 2 6 8 - 2 6 9 ; Yûsuf Sinan b. Yâkub, Menâktb-ı Şerif ve Tarikatnâme-i
Pîrân ve Meşâyih-i Tarîkat-ı Aliyye-i Halvetiyye, s: 19-20; Hoca Sâdeddin,
Tâcü't-tevârîh, II, 5 4 2 - 5 4 3 ; Hulvî, Lemezât, s. 4 3 0 - 4 3 2 ; Harîrîzâde, Tibyân,
I, 247a-b).
Mehmed Paşa'nın bertaraf edilmesi ve Bâyezid'in tahta oturması şek-
linde neticelenince tabiî olarak Şeyh Vefâ ve tekkesi arka plana düş-
müş, Halvetîler ise ön plana çıkmıştır. Bununla birlikte şu da belirtil-
melidir ki, İstanbul'da Âşıkpaşazâde (ö. 889/1484'ten sonra) ve ar-
dından dâmadı Seyyid Velâyet'in (ö. Muharrem, 929/Aralık 1522)
meşîhatini üstlendiği Fâtih Haydar'daki Zeyniyye tekkesi Sultan II.
Bâyezid dönemde canlılığını korumuş, saray çevrelerinin buraya
maddî ve mânevî desteği artarak devam etmiştir. Ne var ki bu tekke
de muhtemelen Yavuz Sultan Selim dönemi ile birlikte geri planda
kalmaya başlamıştır. Zira Sultan Selim'in babasına karşı giriştiği sal-
tanat mücâdelesi sırasında işin âkıbetini öğrenebilmek için mürâcaat
ettiği bütün şeyhlerden saltanat müjdesi aldığı halde Seyyid
Velâyet'in ona mesâfeli durup mürâcaatına cevap vermediği nakledil-
mektedir. Seyyid Velâyet daha sonra zorla huzûra çıkarılınca Yavuz'a,
"Yakında sultan olacaksın, ama ömrün uzun olmayacak" dediği nak-
ledilmektedir. 1 2 4
Gelişen olaylarla bağlantılı olarak devlet erkânının desteğini
büyük ölçüde kaybettiği için Halvetiyye ve Bayrâmiyye'nin gerisinde
kalan Zeyniyye, muhtemelen bâzı tasavvufî düşünce ve prensipleri
sebebiyle de medrese çevrelerinin desteğini yitirmiş ve ilmiye men-
suplarının Nakşibendiyye'ye yönelmesine sebep olmuştur. Nakşiben-
diyye'nin de Zeyniyye gibi bâtın ilimlerinin yanı sıra zâhir ilimlerine
de değer vermesi ve şerîat-tarîkat birlikteliğine vurgu yapması bu iki
tarikatın ortak özellikleri olarak öne çıksa da, medrese çevrelerinin
Nakşibendiyye'yi Zeyniyye'ye tercih etmelerini gerektirecek bazı
önemli farklılıkların olduğu görülmektedir. Kanâatime göre Zeyniy-
ye'de benimsenen "semâ ve devrân ile zikir", "zühd anlayışı" ve "ev-
lilikle ilgili tutum" bu farklılıkların en önemlileridir. Sesli zikir (zikr-i
cehrî) uygulayan tasavvuf ehli ile ulemâ arasında semâ ve devran
sebebiyle zaman zaman ciddî tartışmaların meydana geldiği bilinmek-
tedir. 125 Nakşibendiyye'de ise gizli zikir (zikr-i hafî) prensibi gereği
124 Taşköprîzâde, eş-Şekdik, s. 3 4 7 ; Tâcü't-tevârîh, II, 579.
125 Bu hususla ilgili XVI. asırdaki durum için bk. bk. Öngören, Osmanltlar'da
Tasavvuf, s. 369-384.
böyle bir uygulama olmadığı için, âlimler bu tarîkatı diğerlerine göre
kendilerine daha yakın bulmuşlardır. Diğer yandan tasavvufta, BİBLİYOGRAFYA
âhirete yönelmek için dünyaya ilgi göstermemek anlamında kul-
lanılan zühd prensibi, bâzı sûfîlerce "Dünya ve nimetlerine hiç sâhip
olmama" şeklinde, bâzılarınca ise "Dünya nimetlerinin sevgisini
gönüle sokmama" şeklinde anlaşılmış ve uygulanmıştır. Zeyniyye
tarikatında birincisinin, yâni dünyâya hiç sâhip olmamanın esas alın-
dığı ve bunun müridin mânen yol alabilmesi (seyru sülük) için temel
şartlardan biri olarak kabul edildiği görülmektedir. Oysa Anadolu'da
Nakşibendiyye'nin de içinde bulunduğu bir çok tarikat zühd pren-
sibini daha çok ikinci anlamıyla uygulamış; sevgisi kalbe sokulmadık-
ça dünya nimetlerini elde etmenin, makam ve mevkî sahibi olmanın
zühde mâm olmayacağı belirtilmiştir.126 Eğer Zeyniyye tarikatında
zühd anlayışı tavizsiz bir biçimde uygulandı ise, ulemâ içinde bulun-
duğu şartlar -gereği Nakşibendiyye'yi kendisi için daha uygun bir
tarikat olarak görmüş olabilir. Ayrıca Zeyniyye'de mürîdin seyru
sülûkünü tamamlamadan evlenmemesi, evli olarak tarikata girenlerin
ise hanımlarının da tövbe edip Allah'a itaatle meşgul olması istenmek- Abdülkâdiroğlu, Abdülkerim, "Halîmî Çelebi", DÎA, XV, 343-344.
te, eğer rızık endişesiyle hanımı kocasının tarikata girmesine engel Ahlatı, Kemâl b. Ahmed, Münevvirii'l-ezkâr fî zikri silsile-i meşâyîh,
oluyorsa, onu boşaması tavsiye edilmektedir.127 Zühd anlayışının bir Üsküdar Selim Ağa Ktp., Kemankeş, nr. 253.
parçası olarak bu prensip de tavizsiz uygulandı ise, evli olanların Zey- Ahmet Paşa Dîvânı (nşr. Ali Nihat Tarlan), Ankara 1992.
niyye'den uzak durmalarına sebep olmuş olabilir. Bununla birlikte e%- Akkuş, Mehmed, "Hacı Halîfe, Şeyh", DÎA, XIV, 476-477.
Şekâik'te kaydedilen Zeyniyye şeyhi Hacı Halîfe'nin (Şeyh Abdullah, Akpınar, Cemil, "Hasan Çelebi, Fenârî", DÎA, XVI, 313-315.
Ö.894/1489) müridlerinden birinin evlendiğine dâir bilgi, 128 zaman Aktepe, Münir, "Çandarlı İbrâhim Paşa", DÎA, VIII, 214.
içinde evlenme ile ilgili tarikatta yumuşamaya işâret sayılsa bile yine Algar, Hamid, "Bahâeddin Nakşibend", DÎA, IV, 458-460.
de uygulamanın yaygınlık kazanıp kazanmadığı belli değildir. Ali Çelebi, el-Ikdü'l-manzûm fî zikri efâdıli'r-Rûm (eş-Şekâiku'n-
nûmâniyye sonunda), Beyrut 1975.
Âlî, Künhü'l-ahbâr:
Gelibolulu Mustafa Âlî, Kilnhü'l-ahbâr, İstanbul Üniversitesi Ktp.,
TY, nr. 5959.
Algar, Hamid, "Alâeddin Attâr", DÎA, II, 319-320.
,"Bahâeddin Nakşibend", DÎA, IV, 458-460.
126 bk. Reşat Öngören, " X V ve XVI. Asırlarda Osmanlı'da Tasavvuf Anlayışı",
Anonim, Abdürrahim Rûmî'nin Silsilesi, Nuruosmâniye Ktp. nr.
XV ve XVI. Asırları Türk Asrı Yapan Değereler, İstanbul 1999, s. 2 0 7 - 2 1 0 ;
2650, vr. (lb-4b).
a.mlf., Osmanlılar'da Tasavvuf, s. 2 3 7 - 2 4 0 .
127 Hâfî, el-Vasâya'l-Kudsiyye, vr. 4b-5a. , [Mecmûa], I-II, (nşr. Osman Salahaddin b. Nâsıru's-Seyyid
128 Taşköprîzâde, eş-Şekâik, s. 245. Abdülbâkî Dede), ts.
 , Menâkıb-ı Mahmud Paşa, Millet Ktp., Ali Emîrî/ Şer'iyye, nr.
1136 (10 varak).
Asım Muhammed Rızk, Hânkâvâtü's-sûfiyye fî Mısr, I-II, Kahire
1997.
Âşık Çelebi, Meşâiru'ş-şuarâ or Tezkere of Âşık Çelebi (nşr. G. M.
Meredith-Owens), London 1971.
Aştkpaşazâde Târihi:
Aşıkpaşazâde Derviş Ahmed, Aştkpaşazâde Târihi (nşr. Âlî Bey), İs-
tanbul 1332.
Aşkar, Mustafa, Molla Fenârî ve Vahdet-i Vücûd Anlayışı, Ankara
1993.
Atâî:
• Nev'îzâde Atâî, Hadâiku'l-hakâik fî tekmileti'ş-Şekâik (nşr. Abdül-
kadir Özcan), II, İstanbul 1989.
Aydın, Ömer, Türk Kelâmcıları, İstanbul 2001.
Ayvansarâyî, Hadîkatü'l-cevâmî:
Hâfız Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü'l-cevâmî, I-II, İstanbul 1281.
Ayverdi, Avrupa'da Osmanlı Mîmârî Eserleri:
Ekrem Hakkı Ayverdi, Avrupa'da Osmanlı Mîmârî Eserleri [IV] Bul-
garistan Yunanistan Arnavudluk, İstanbul 1982.
Ayverdi, Osmanlı Mîmârisi:
Ekrem Hakkı Ayverdi, Osmanlı Mîmârisinde Çelebi ve II. Sultan
Murad Devri, II, İstanbul 1972.
Azamat, Nihat, "Abdürrahim-i Rûmî", DÎA, I, 293.
Baldırzâde Mehmed, Vefeyâtnâme, Süleymâniye Ktp., Esad Efendi,
nr. 1381; Âşir Efendi, nr. 265, 270; Tâhirağa, nr. 420. (Not: Kitapta
Esad Efendi nüshası kullanılmış olmakla birlikte, farklı ya da ilâve bil-
gilere rastlandığında kaydedilen diğer nüshalardan da yararlanılmıştır).
Bebek, Adil, "Hayâlî", DÎA, XVII, 3-5.
Böcüzâde, İsparta Târihi:
Böcüzâde Süleyman Sâmi, Kuruluşundan Bügüne Kadar İsparta
Târihi I-II (nşr. Suat Seren), İstanbul 1983.
Cebbarzâde, Dâfiu'z-zulem:
Cebbarzâde Mehmöd Ârif b. Şâkir, Dâfiu'z-zulem li kulûbi'l-ümem:
Şerhu nutk-i Şeyh Vefâ, Hacı Selimağa Ktp., Hüdâyî Efendi, nr. 544, vr.
lb-43b. (müellif nüshası)
Döndüren, Hamdi, "Fenârî, Alâeddin", DÎA, XII, 337.
Erdoğan, Şeyh Vefa:
Abdülkâdir Erdoğan, Fâtih Mehmed Devrinde İstanbul'da Bir Türk
Mütefekkiri Şeyh Vefa Hayatt ve Eserleri, İstanbul 1941.
Ergin, Osman, "Sadreddin al-Kunavî ve Eserleri", Şarkiyat Mec-
muası, II (1957), s. 63-90.
Erünsal, İsmail E., "Fâtih Devri Kütüphâneleri ve Molla Lütfi Hak-
kında Birkaç Not", TD, XXXIII (1980-81), s. 57-78.
,"Şeyh Vefâ ve Vakıfları Hakkında Yeni Bir Belge", ÎAD, I
(1997), s. 47-64.
Evliya Çelebi, Seyâhatnâme, I-VI İstanbul 1314-18; VII-X, İstanbul
1928-38.
Faroqhi, Suraiya, "Menteşeoğullarından Osmanlılara Muğla", Târih
İçinde Muğla (derleyen, İlhan Tekeli), Ankara 1993.
GAL:
Cari Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, I-II, Leiden
1943-49.
GAL,.suppL:
Cari Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur Supplement-
band, I-III, Leiden 1937-42.
Gazzî, el-Kevâkib:
Necmeddin Gazzî, el-Kevâkibü's-sâire bi a'yâni'l-mieti'l-âşire, I-III
(nşr. Cebrâil Süleyman Cebbûr), Beyrut 1979.
Gölpınarlı, Abdülbâkî, Konya Mevlânâ Müzesi Yazmaları, III, Ankara
1972.
, Mevlânâ'dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul 1983.
,Yûnus Emre ve Tasavvuf, İstanbul 1961.
Güldeste:
İsmâil Belîğ, Güldeste-i Riyâz-ı İrfân ve Vefeyât-ı Dânişverân-ı
Nâdiredân, Bursa 1302.
Hâfî, Vakıfnâmeı
Mahmud Fâdıl Yezdî Mutlak, "Vakıfnâme-i Zeynüddin Ebû Bekir
Hâfî", Mişkât,
XXII (1989), s. 187-200
Hâfî, Zeynüddin, İcâzetnâme (Abdürrahim Rûmî'ye), Süleymâniye
Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 71, sonunda iki varak; Marmara Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesi Ktp., Hakses, nr. 355, vr. (lla-12a). [İcâzetnâme Lâmiî
Çelebi'nin Nefehât Tercümesi'nde de kayıtlıdır, s. 553-555].
, Menhecü'r-reşâd, Süleymâniye Ktp., İsmihan Sultan, nr. 283,
vr. (4b-77a).
, Risâle [Ahmed Semerkandî'ye Nasihatler], Süleymâniye Ktp.,
Şehid Ali Paşa, nr. 1391, vr. (84a-87b).
,el-Vasâya'l-Kudsiyye, Süleymâniye Ktp., Murad Buharî, nr.
210, vr. (2b-44b).
Hammer:
Hammer, Purgstall J. F. Von, Devlet-i Osmâniyye Tarihi (trc. Meh-
med Ata), İstanbul 1329.
Harîrîzâde, Tibyân:
Kemâleddin Harîrîzâde, Tibyânü vesâili'l-hakâik fî beyâni selâsili't-
tarâik, Süleymâniye Ktp., Fatih, I-III, nr. 430-432.
Harman, Ömer Fâruk, "Firavun", DÎA, XIII, 118-121.
Hediyyetü'l-ârifîn:
Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü'l-ârifîn esmâü'l-müellifîn ve âsâru'l-
musannifîn, I (nşr. Kilisli Muallim Rifat-İbnülemin Mahmud Kemal), II
(nşr. İbnülemin Mahmud Kemal-Avni Aktuç), İstanbul 1951-55, Tahran
1387/1967.
Hulvî, Lemezât:
Hulvî, Mahmud Cemâleddin, Lemezât-ı Hulviyye ez Lemeât-t Ulviy-
ye (nşr. Mehmed Serhan Tayşî), İstanbul 1993.
Hüseyin Hüsâmeddin, "Molla Fenârî", TTEM, XCV (1926), s. 368-
383; XCVI (1928), s. 148-158.
İbn Hacer, İnbâü'l-gumr:
İbn Hacer el-Askalânî, İnbâü'l-gumr bi-enbâi'l-umr, Beyrut 1986.
İbn İyâs, Bedâiu'z-zuhûrı
Muhammed b. Ahmed el-Hanefi, Bedâiu'z-zuhûr fî vekâi'i-dühûr, I-
V (nşr. Muhammed Mustafa), Kahire 1982-84. .
İbnü'I-Hanbelî, Dürrü'l-habeb:
İbnü'l-Hanbelî Radıyyüddin Muhammed Halebî, Dürrü'l-habeb fî
târîhi âyâni Haleb (thk. Mahmud el-Fâhûrî-Yahyâ Zekeriyya Ubbâde), I-
II (dört mücelled), Dımaşk 1972-1974.
İnançer, Ömer Tuğrul, "Cerrâhîlik (Zikir Usûlü ve Mûsikî)", DBÎA,
II, 416-417.
,"Zeynîlik (Zikir Usûlü ve Mûsikî)", DBÎA, VII, 553.
İnançer, Ömer Tuğrul-Tanman, M. Baha, "Zeynîlik", DBÎA, VII, 552-
553.
İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546) Târihli (nşr. Ömer Lütfi
Barkan-Ekrem Hakkı Ayverdi), İstanbul 1970.
İzâhu'l-meknûn:
Bağdatlı İsmail Paşa, İzâhu'l-meknûn fi'z-zeyl alâ Keşfü'z-zunûn an
esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn [nşr. Kilisli Muallim Rifat-Şerefeddin Yaltkaya],
MI, İstanbul 1945-47.
Kanar, M., "Veysî", ÎA, XIII, 308-309.
Kara, Mustafa, "Abdüllatîf el-Kudsî", DÎA, I, 257-258.
, Bursa'da Tarikatlar ve Tekkeler, I-II, Bursa 1990, 1993.
Karpuz, Hâşim, "Giresun'un Espiye İlçesine Bağlı Tekke Köyündeki
Gülbahar Hâtûn 'Hacı Abdullah' Zâviyesine Bağlı Yapılar", VD, XV
(1982), s. 117-126.
Kâtip Çelebi, Süllemü'l-vüsûl, Süleymâniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr.
1887.
Keşfü'z-zunûn:
Kâtip Çelebi, Keşfü'z-zunûn an esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn, I-II (nşr.
Kilisli Muallim Rifat-Şerefeddin Yaltkaya), İstanbul 1360-62/1941-43.
Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü 'ş-şuarâ, I-II (nşr. İbrahim Kut-
luk), Ankara 1978, 1981.
Kiel, Machiel, "Ferecik", DÎA, XII, 371-373.
Kissling, Hans Joachim, "Halveti Tarikatı II" (trc. M. Serhan Tayşî),
Bilim ve Sanat Vakfı Bülteni, XXXIII (1994).
Kissling, Zejnîje Orden:
Kissling, Hans Joachim, "Einiges über den Zejnîje Orden im Os-
manischen Reiche", Der islam (DI), XXXIX (1964), s. 143-179.
Koca, Ferhat, "İbnü'l-Hümâm", DÎA, XXI, 87-90.
Kofoğlu, Sait, "Hamîdoğulları", DÎA, XV, 471-476.
Kudsî/Makdisî, Abdüllatîf, Hâdi'l-kulûb ilâ likâi'l-mahbûb, Süley-
mâniye Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 167.
Kudsî, Hallü'r-rumûz:
Abdüllatîf Kudsî/Makdisî, Hallü'r-rumûz ve mefâtîhu'l-künûz, Süley-
mâniye Ktp., Lâleli, nr. 3745, vr. (3b-47a).
Kudsî, Tuhfe:
 Abdüllatîf Kudsî/Makdisî, Tuhfetü vâhibi'l-mevâhib fî beyâni'l-
makâmât ve'l-merâtib, .Süleymâniye Ktp., Hacı Mahmud, nr. 3007, vr.
(lb-17a).
Kuşâşî, es-Simtu'l-mecîd:
Safiyyüddin Ahmed Kuşâşî, es-Simtu'l-mecîd fî selâsili ehli'l-bey'ati
ve ilbâsi'l-htrkati ve't-tasavvufi ve sülûki ehli't-tevhîd, Süleymâniye Ktp.,
Şehid Ali Paşa, nr. 1197, vr. (lb-76b).
Kuşeyrî, Abdülkerim, er-Risâletü'l-kuşeyriyye (thk. Abdülhalîm Mah-
mud-Mahmud b. eş-Şerîf), Kahire, ts.
Kut, Günay, "Ahmed Paşa, Bursalı", DÎA, II, 111-112.
, "Ali Şir Nevâî", DÎA, II, 449-453.
Kutbuddinzâde Mehmed İznikî, Fethu Miftâhi'l-gayb, Süleymâniye
Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1271.
, îbticâcu Âdem maa Mûsâ Aleyhime's-selâm, Süleymâniye
Ktp., Hacı Mahmud, nr. 4223.
, Münevviru'd-deavât, Süleymâniye Ktp., Ayasofya, nr. 1802.
, Şerhu 'Sübhâneke mâ arafhâke hakka mârifetike', Süley-
mâniye Ktp., Hacı Mahmud, nr. 4223.
, Tenvîru'l-evrâd, Süleymâniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa,
nr. 290 (vr. lb-27b).
Kübrâ, Necmüddin, Fevâihu'l-cemâl ve fevâtihu'l-celâl (nşr. Mustafa
Kara, müellifin diğer iki risâlesiyle birlikte), İstanbul 1980.
Küçük, Râşit, "Abâdile" (Hadis), DÎA, I, 7.
Lâmiî, Nefehât Tercümesi:
Lâmiî Mahmud Çelebi, Nefehâtü'l-üns min hazarâti'l-kuds Ter-
cümesi, İstanbul 1980.
Latîfî, Tezkire-i Latîfî (nşr. Ahmed Cevdet), İstanbul 1314.
Levend, Agâh Sırrı, Ali Şir Nevâî, I-IV, Ankara 1965-68.
Mahmud Kefevî, Ketâibü âlâmi'l-ahyâr min fukahâi mezhebi'n-
Nu'mân el-muhtâr, Süleymâniye Ktp., Hâlet Ef., nr. 630.
Margoliouth, D. S.- Furat, A. S., "Zeynüddin", ÎA, XIII, 556.
Mecdî:
Mecdî Mehmed Efendi, Hadâiku'ş-Şekâik (eş-Şekâiku'n-nu'mâniyye
tercümesi, nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989.
Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtt:
Mehmed b. Sa'dî, Bursa Vefeyâtı (nşr. Kadir Atlansoy, "Edebiyat
Tarihi Kaynağı Olarak Bursa Vefeyâtnâmeleri I" isimli makale içinde,
OA, XVIII [1998], s. 51-67), vr. lb-6a.
Menâkıb-ı Akşemseddin:
Emir Hüseyin Enisî, Menâktb-ı Akşemseddin (nşr. Ali İhsan Yurt-
Mustafa S. Kaçalin, Akşemseddin Hayatı ve Eserleri içinde), İstanbul
1994.
Meriç, Rıfkı Melûl, Edirne'nin Tarihî ve Mimârî Eserleri Hakkında,
İstanbul 1963.
Mezârât-ı Herat:
Emir Seyyid Abdullah, Mezârât-ı Herat (nşr. Fikri Selçûkî), Kabil
1344 hş. (Emir Seyyid Abdullah tarafından 1459'da kaleme alınan bu
esere daha sonra 1784'te Ubeydullah b. Ebû Saîd Herevî tarafından,
193l'de Muhammed Sıddîk Herevî tarafından ilâveler yapılmış, en son
eseri neşre hazırlayan Fikri Selçûkî tarafından da genişçe bir tâlîkât ilave
edilerek hepsi birarada yayınlanmıştır).
Mir'âtü'l-makâsıd:
Ahmed Rif'at, Mir'âtü'l-makâsıd fîdef'i'l-mefâsid, İstanbul 1293.
Muhammed Râgıb, Târîhu Haleb:
Muhammed Râgıb et-Tabbâh, î'lâmü'n-nübelâ bi-târîhi Halebe'ş-şeh-
bâ, I-VII, Halep 1923-1925.
Muhibbî, Hulâsatü'l-eser:
M. Emin el-Muhibbî, Hulâsatü'l-eser fî âyâni'l-karni'l-hâdî aşer, I-IV
(Dâru Sâdır), Beyrut, ts.
Musannifek, Hallü'r-rumûz:
Musannifek Alâeddin Ali b. Muhammed, Hallü'r-rumûz ve keşfü'l-
künûz, İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Nûri Ergin, nr. 513.
Müstakimzâde Süleyman Sa'deddin, Devhatü'l-meşâyih: Osmanlı
Şeyhülislâmlarının Biyografileri (nşr. Ziya Kazıcı), İstanbul 1978.
, Meşâyihnâme-i İslâm, Süleymâniye Ktp., Esad Efendi, nr.
1716/1.
, Tuhfe-i Hattâtîn, İstanbul 1928.
Nablûsî, Tahrîku'l-ıklîd:
Abdülganî Nablûsî, Tahrîku'l-ıklîd fî fethi bâbi't-tevhîd, Süleymâniye
Ktp., Hacı Mahmud, nr. 2324, vr. lb-296a).
Nebhânî, Yusuf b. İsmâil, Câmiu kerâmâti'l-evliyâ, I-II (nşr. İbrahim
Atve ivaz), Beyrut 1989.
Nefeszâde İbrahim, Gülzâr-ı Savab (nşr. Kilisli Muallim Rifat), İstan-
bul 1939.
 Nefîsî, Târîh-i Nazm u Nesr:
Said Nefîrî, Târîh-i Nazm u Nesr der îrân ve der Zebân-ı Fârisî, I-II,
Tahran 1363 h§.
Neşru'l-mesânî:
Muhammed b. Tayyib el-Kâdirî, Neşru'l-mesânî li ehli'l-karni'l-hâdî
aşer ve's-sânî, I-IV (nşr. Muhammed Haccî-Ahmed Tevfik), Rabat 19877-
86.
Nevâî, Mecâlis:
Ali Şir Nevâyî, Mecâlisü'n-nefâyis (haz. Hüseyin Ayan v.dğr.), Er-
zurum 1995.
Nevâî, Nesâyim:
Ali Şir Nevâyî, Nesâyimü'l-mahabbe min şemâyimi'l-fütüvve (haz.
Kemal Eraslan, Doktora tezi), İstanbul 1979.
Nevâî, Seyyid Hasan:
Ali Şir Nevâî, Hâlât-ı Seyyid Hasan Big (nşr. Kemal Eraslan, TM,
1971, sy. XVI), s. 89-110.
Nişana Târihi:
Nişana Mehmed Efendi, Nişancı Târihi, İstanbul 1290.
Norris:
Norris, H. T., "The Mir'ât al-Tâlibîn by Zain al-Dîn al-Khawâft of
Khurâsân and Herat", Bulletin of the School of Oriental and African
Studies (BSOAS), Liü/l (1990), s. 57-63.
Nüzhetü'l-bavâtır:
Abdülhay b. Fahreddin el-Hasenî, Nüzhetü'l-havâttr ve behcetü'l-
mesâmi'i ve'n-nevâztr, Haydarâbâd 1973.
Ocak, Ahmet Yaşar, "Hızırnâme", DÎA, XVII, 417-419.
, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15-17. Yüzyıl-
lar), İstanbul 1998.
Okumuş, Ömer, "Câmî, Abdurrahman", DÎA, VII, 94-99.
Osmanlı Müellifleri:
Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, I-III, İstanbul 1333.
Öcalan, Hasan Basri, Bursa'da Tasavvuf Kültürü (XVII. Yüzyıl), Bur-
sa 2000.
Öngören, Osmanlılar'da Tasavvuf:
Reşat Öngören, Osmanlılar'da Tasavvuf: Anadolu'da Sûfîler, Devlet
ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl), İstanbul 2000.
Öngören, Reşat, "Fâtih Sultan Mehmed'in Ölümü Üzerine Bâzı İd-
diâlar", KAM, II (1997), s. 28-33.
, "Kutbüddinzâde İznikî", DÎA, XXVI, 489-490.
,"XV ve XVI. Asırlarda Osmanlı'da Tasavvuf Anlayışı", XV ve
XVI. Asırları Türk Asrı Yapan Değereler, İstanbul 1999, s. 207-219.
/'Osmanlı Devleti'nin İlk Şeyhülislâmı Molla Fenârî'nin Tasav-
vuff Yönü", Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, XI, 114-119.
_,"Sünnî Bir Tarikattan Şiî Bir Devlete: Safeviyye Tarikatı ve
îran Safevî Devleti", Bilgi ve Hikmet, XI (1995), s. 82-93.
Özen, Şükrü, "İslâm Hukukuna Göre Zındıklık Suçu ve Molla Lut-
fî'nin İdamının Fıkhîliği", İslâm Araştırmaları Dergisi, VI (2001), s. 17-62.
Özköse, Kadir, "Başlangıcından Günümüze Kadar Afrika'da İslâm ve
Tasavvuf", Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, VII (2001), s.
157-184.
Reşehât Tercümesi:
Safi Ali b. Hüseyin Vâiz Kâşifî, Reşehât-ı Aynü'l-hayât (trc. M. Şerif
el-Abbâsî), İstanbul 1291.
Revnakoğlu, Cemâleddin Server, Eski Sosyal Hayatımızda Tasavvuf ve
Tarikat Kültürü (nşr. M. Doğan Baym-İsmail Dervişoğlu), İstanbul 2003.
Safâyî, Vasâyâ:
Safâyî, Manzûme-i Vasâyâ-yı Şeyh Vefâ, Süleymâniye Ktp., Ayasofya,
nr. 2154.
Sakallı, Talat, "İbn Kutluboğa", DM, XX, 152-154.
Sehâvî:
Şemsüddin Muhammed b. Abdurrahman es-Sehâvî, ed-Dav'ul-lâmi'
li-ehli'l-harni't-tâsi', I-XII (6 mücelled), Beyrut, ts.
Sehî, Tezkire:
Sehî, Heşt Bihişt: Sehî Beg Tezkiresi (nşr. Günay Kut), Harvard
Üniversitesi, Amerika 1978.
Semerât:
Sarı Abdullah Efendi, Semerâtü'l-fuâd fi'l-mebdei ve'l-meâd, İstanbul
1288.
Serin, Muhittin, "Hamdullah Efendi, Şeyh", DÎA, XV, 449-452.
, Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar, İstanbul 1999.
Sicill-i Osmânî:
Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî, I-IV, İstanbul 1308-15, Heppen-
heim, Bergstrasse 1971.
 Sinan Paşa, Tazarrûnâme (nşr. A. Mertol Tulum), İstanbul 1971.
Sivâsî, Şihâbüddin Ahmed, Risâletü'n-necât min şerri's-sıfât, Süley-
mâniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 2,46, vr. (61b-77a).
Sümer, Faruk, Safevî Devleti'nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu
Türklerinin Rolü, Ankara 1992.
Süyûtî, Husnü'l-muhâdara:
Celâleddin Abdurrahman Süyûtî, Husnü'l-muhâdara fî târihi Mısır
ve'l-K_hire, I-II (nşr. Muhammed Ebu'1-fazl İbrâhim), 1967-68.
Süyûtî, Nazmu'l-tkyân:
Celâleddin Abdurrahman Süyûtî, Nazmu'l-ıkyân fî a'yâni'l-a'yân (el-
Melctebetü'l-ilmiyye), Beyrut, ts.
Şapolyo, Enver Behnan, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, İstanbul
1964.
Şemseddin Sâmî, Kâmûsü'l-a'lâm:
Şemseddin Sâmî, Kâmûsü'l-a'lâm Târih ve Coğrafya Lügati, I-VI, İs-
tanbul 1314.
Şerîf Efendi, Menâkıbü'l-evliyâ, Süleymâniye Ktp., Hacı Mahmud
Efendi, nr. 4552 (50 varak).
Şeyhî:
Şeyhî Mehmed Efendi, Vekâyiu'l-fuzalâ, III-IV, (nşr. Abdülkâdir Öz-
can), İstanbul 1989.
Şihâbüddin Sivâsî, Cezzâbü'l-kulûb, Bâyezid Devlet Ktp., Veliyyüd-
din Efendi, nr. 3257, vr. (143b-170b.
Şuşud, Hasan Lûtfi, İslâm Tasavvufunda Hâcegân Hânedânı, İstanbul
1958.
Tabibzâde, Silsilenâme:
Tabibzâde Derviş Mehmed Şükrü b. İsmail, Silsilenâme-i Aliyye-i
Meşâyih-i Sûfiyye, Hacı Selim Ağa Ktp., Hüdayî Efendi, nr. 1098.
Tâcîzâde Sa'dî Çelebi, Münşeât (nşr. Necati Lugal-Adnan Erzi), İstan-
bul 1956.
Tâcü't-tevârîh:
Hoca Sâdeddin Efendi, Tâcü't-tevârîh, I-II, İstanbul 1279-1280.
Tanman, M. Baha, "Âşık Paşa Külliyesi", DBİA, I, 364-368.
, "Halvethâne", DÎA, XV, 388-393.
,"Şeyh Vefâ Külliyesi", DBİA, VII, 173-176.
Taşan, Berin, Merzifonlu Şeyh Abdürrahim Rumî, İzmir 1975.
Taşköprîzâde Isâmüddin Ahmed, Mevzûâtü'l-ulûm [trc. Kemâleddin
Mehmed], İstanbul 1313.
Taşköprîzâde, eş-Şek_ik:
Taşköprîzâde Isâmüddin Ahmed, eş-Şekâiku'n-nu'mâniyye fî
ulemâi'd-devleti'l-Osmâniyye (nşr. Ahmed Suphi Furat), İstanbul 1985.
Togan, A. Zeki Velidi, "Ali Şîr", İA, I, 349-357.
, Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981.
Topkapı Sarayı Müzesi Osmanlı Saray Arşivi Kataloğu-Fermanlar, I.
Fasikül (haz. İ. Hakkı Uzunçarşılı-İbrahim Kemal Baybura-Ülkü Altın-
dağ), Ankara 1985.
Türer, Osman, "Biat (Tasavvuf)", DİA, VI, 124-125.
Uludağ, Süleyman, "Abâdile" (Tasavvuf), DİA, I, 7-8.
,"Avârifü'l-maârif", DİA, IV 110.
, "Devran", DİA, IX, 248-249.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, I, Ankara 1982; II, An-
kara 1983.
Ünver, A. Süheyl, "Mahmud Paşa", Fâtih ve İstanbul, c. II (1954), sy.
7-12, s. 189-193.
Vassaf, Sefine:
Hüseyin Vassaf, Sefîne-i Evliyâ-yı Ebrâr, Süleymâniye Ktp., Yazma
Bağışlar, I-V, nr. 2306-2309.
Vefâ Muslihuddin Mustafa, Evrâd-ı Vefâ, Süleymâniye Ktp., Fâtih,
nr. 2561.
, Makjn-ı Sülük, Süleymâniye Ktp., İbrâhim Efendi, nr. 652.
, Sâz-ı İrfân, Süleymâniye Ktp., İbrâhim Efendi, nr. 652.
Yâdigâr-t Şemsî:
Mehmed Şemsüddin, Bursa Dargahları Yâdigâr-ı Şemsî I-II (nşr. Mus-
tafa Kara-Kadir Atlansoy), Bursa 1997.
Yazıcı, Tahsin, "Hemedânî, Emîr-i Kebîr", DİA, XVII, 186-188.
Yurd, Ali İhsan, Akşemseddin Hayatı ve Eserleri (Düzeltme ve ek-
lemelerle yayına sunan: Mustafa S. Kaçalin), İstanbul 1994.
Yusuf Sinan b. Yakub, Menâkıb-ı Şerîf ve Tarîkatnâme-i Pîrân ve
Meşâyih-i Tarîkat-ı Aliyye-i Halvetiyye, 1290.
Yüngül, Naci, "Giresun'un Espiye İlçesinde Yavuz Sultan Selim'in
Te'sîs Ettiği Gülbahar Hâtûn Tekkesi Vâkfına Âit Vesikaların Değerlen-
dirilmesi", VD, XV (1982), s. 101-116.
 İNDEKS

A'lâmü'l-hüdâ ve akîdetü erbâbi't- 116

tüka 169, 189 Abdülaziz Fernevî 7 7 , 1 7 0
A. Süheyl Ünver 1 6 0 , 1 6 1 Abdülbâkî Gölpmarlı 135,136,
Abâdile 7 6 , 7 7 , 2 0 9 , 2 1 3 144, 158, 159, 2 0 6
Abdullah b. Tâhir el-Abbâsî 6 5 Abdülganî Efendi 108,114,115
Abdullah Efendi 1 1 3 , 1 2 9 , 2 1 2 Abdülganî Nablûsf 51,210,84,
Abdullah Efendi (Mehmed Çelebi 1 3 1 , 1 3 2 , 1 3 4 , 136, 137,
oğlu) 1 1 5 138, 140, 141, 156
Abdullah Kastamonî (bkz.Hacı Abdülkadir es-Suffûrî 6 5
Halife) Abdülkerîm b. Abdülaziz 5 9
Abdullah Şettân 52,53 Abdülkerîm Halîfe 31,58,59,81
Abdurrahim b. Şeyh Mehmed 7 5 Abdülkerim Cîlî 5 4
Abdurrahim Rûmî/Merzifonî 1 7 , Abdülkadir Erdoğan 8 4 , 131, 132,
31, 4 5 , 7 1 , 72,73, 74, 134, 136, 137, 1 3 8 , 1 4 0 ,
76, 166, 167 141, 1 5 6 , 206
Abdurrahman b. Seyyid Yûsuf 8 7 ,
109 Abdülkâdir Geylânî 13, 7 0
Abdurrahman Şirsî 13, 2 9 , 8 6 Abdüllatîf Efendi 1 5 9
Abdülaziz Efendi 1 1 3 , 1 1 4 , 1 1 5 , Abdüllatîf Kudsî /Makdisî 2 0 , 3 1 ,
 76,77, 78, 79,80,81, Ahmed b. Şa'bân 2 8 Ali Rûmî 2 0 1 Bahâeddin Ömer 3 6 , 1 9 2
82, 83, 84, 85, 86, 87, Ahmed b. Zâğû 7 7 Ali Şir Nevâî 14, 2 7 , 2 8 , 3 4 , 3 5 , Bahâeddinzâde Efendi 1 2 4
90, 91, 94, 95, 96, 98, Ahmed Câmî-i Nâmekî 7 8 36, 38, 39, 57, 209, 211 Bâherz 17
99, 107, 118, 119, 125, Ahmed Efendi (Kazasker) 1 1 2 , Amasya 1 0 3 , 1 0 4 , 1 4 2 , 1 6 3 , 2 0 1 Bahrî 1 3 4
126, 127, 130, 136, 137, Ahmed Efendi (Burhaneddin Amasyalı Sankadızâdeler 163 Balat 2 2 , 1 5 9 , 1 6 0
170, 171, 172, 173, 174, Efendi'nin oğlu) 1 2 3 , Antalya 1 3 7 Balıkesir 1 2 6 , 1 5 9
175, 179, 180, 181, 187, 124 Arap 5 7 , 9 2 , 9 9 Balıkesirli Zâtî 143
188, 189,201,208,209 Ahmed en-Nahlî el-Mekkî 6 4 , 6 5 Ârif Mehmed Efendi 1 6 5 Barsbay 6 6
Abdüllatîf Mahrûk 1 3 , 1 2 3 , 1 2 5 , Ahmed Gazzî 9 6 Âşık Paşa 1 2 6 , 1 2 7 , 1 2 9 , 1 3 0 , 2 1 3 Bâyezid Devlet Kütüphanesi 5 5
157, 158 Ahmed Kazvinî 6 1 Âşık Paşa Külliyesi 1 2 6 , 1 2 7 , 1 2 9 , Bâyezid Pûrânî 3 6
Abdüllatîf Vefâî Rûmî 155 Ahmed Rifâî' 13 130, 213 Bayrâmiyye 1 1 9 , 1 2 4 , 2 0 1 , 2 0 2
Abdüllâtif Efendi 2 2 Ahmed Semerkandî 2 2 , 3 1 , 4 0 , 4 1 , Âşıkpaşazâde 5 8 , 5 9 , 7 2 , 8 0 , 8 1 , Bedahşan 4 0 , 193
Abdülmelik el-Gaznevî 2 9 42, 44, 77, 171, 176, 100, 126, 127, 128, 202, Bedreddin Aynî 6 8
Abdülmu'tf 3 1 , 4 7 , 4 8 , 4 9 , 5 0 , 7 6 , 192, 198, 199, 207 205 beka 16, 6 5 , 1 8 0
128 Alckirman 1 1 7 Âştkpaşazâde Târihi 5 8 , 5 9 , 7 2 , 8 0 , Bekir Halîfe 1 0 7
Abdülmuhsin el-Kal'î 6 5 Akşemseddin 1 9 , 2 1 0 , 2 1 3 81, 126, 127, 205 Bektaşî 1 1 8
Abdülvahhâb Efendi 1 2 3 , 1 2 4 Alâeddin Ali b. Muhammed eş- Atâî 11, 12, 7 5 , 7 6 , 7 7 , 8 6 , 8 7 , 8 9 , Benî Ümeyye Câmii 4 9
Abdülvahhâb Şârânî 5 2 , 6 3 , 193 Şahrûdî el-Bistâmî 93 96, 108, 109, 110, 111, Berâbâd 17
Abdülvâhid b. Süleyman Çelebi b. Alâeddin Ali b. Mûsa Koçhisârî 2 2 112, 113, 114, 121, 122, Berin Taşan 7 2 , 7 5
Kara Dâvud 1 1 4 Alâeddin Ali Fenârî 1 0 3 , 1 0 4 , 1 0 9 123, 124, 129, 131, 157, bîat 2 8 , 4 1 , 1 2 2 , 1 7 0 , 1 7 1 , 1 7 2
Abdülvâhid Efendi (Mehmet Çelebi Alâeddin Ali' 1 2 6 205 Bîhre 3 6
oğlu) 1 6 8 Alâeddin Attar 3 9 , 4 1 , 4 2 , 4 4 , 192, Atranos 1 1 7 Biga 1 2 6
Abdünnûr70 204 Avârifü'l-maârif 22, 23, 67, 73, Bilecik 1 1 5
Abdüsselâm Kuleybî 13 Alemdağı 1 6 4 126, 169, 189, 213 Boğdan 1 6 2
Acem 15, 9 9 , 1 0 6 , 1 0 7 , 1 1 9 Ali b. Abdülkuddûs eş-Şinnâvî 5 2 Ayasofya 11, 2 0 , 7 6 , 1 2 3 , 1 3 4 , 1 3 5 , Bolu 1 0 8
Adâbü's-sûfiyye 22 Ali b. Ebül-beka 6 5 143, 162, 1 6 3 , 2 0 9 , 2 1 2 Bolulu Çelebi 1 0 7 , 1 0 8 , 1 0 9
Agâh Sırrı Levend 3 8 Ali b. Hüseyin Vâiz Kâşifi 15, 4 1 , Ayasuluğ 7 0 Boyabatlı Şeyh Kemâl 9 9
Agra 2 9 212 Aynü'l-a'yân 93 Buhâra 4 5
Ağras kasabası 1 2 4 Ali b. Meymun Mağribî 4 8 Ayvansarâyî 9 9 , 1 2 5 , 1 2 7 , 1 3 8 , Buhârî 2 0 , 1 2 4 , 1 4 8 , 1 4 9 , 1 6 9 , 1 8 5
Ahaveyn 4 9 Ali b. Sinan 8 8 , 8 9 , 1 1 0 164, 200, 205 Burhâneddin Efendi 1 2 1 , 1 2 2 , 1 2 3 ,
Ahmed Aydûnî 6 1 Ali Bâhâc 6 5 Azerbaycan 14 124, 125, 157, 198
Ahmed b. Abdurraûf 6 5 Ali Cemâlî 1 5 2 , 1 5 3 Babü'l-kantara 8 0 Burhâneddin el-Bikaî 63
Ahmed b. Abdülevvel Kazvinî 61 Ali Dede 1 5 4 , 1 5 5 , 1 5 6 , 1 9 8 Babülvezir 6 8 Bursa İmamı 1 0 1
Ahmed b. Fakih Ali Dimyâtf 3 1 , 5 2 , Ali el-Eyyûbî 6 5 Bağdat 16, 5 4 , 6 0 Bursalı Mehmed Tâhir 2 2 , 7 0 , 7 1 ,
5 6 , 6 2 , 6 5 , 193 Ali Hemedânî 5 2 , 5 3 BahaTanman 1 2 7 , 1 2 9 , 1 3 8 , 1 3 9 , 92, 134, 153, 158, 165,
Ahmed b. Musâ Nebtînî 6 0 Ali İhsan Yurd 19 156 166, 211
 Cafer el-Huzzâî 13
Camî 38, 199
Cebbarzâde 132, 133, 135, 205
Celâleddin Ebu Tâhir Ahmed
Hocendî el-Medenî 15
Celâleddin Fazlullah Tebrîzî 15
Cemal b. Celal Neyrizî 28
Cemâl Halvetî 107, 142
Cemâleddin Ahmed 40
Cemâleddin Mürşidi el-Mekkî 28
Cemâleddin Server Revnakoğlu 168
Cemâleddin Yûsuf Acemi Gûrânî
11, 15
Cezzâbü'l-kulûb 70, 71189, 213
Cilâü'n-nazar 55
Cüneyd 13, 43, 58, 59, 70, 80, 81,
82, 126, 144, 174, 186
Cüneyd-i Bağdâdî 13, 43, 144, 173,
174, 186 !
Cüneyd-i Safevî 58, 59, 80, 81, 82,
126
Çakmak 59, 79, 80, 81
Çanakçı Dede 97
Çandarlı âilesi 104
Çankırı 109
Çelebi Sultan Mehmed 72, 168
çilehâne 139, 186
Çorlu 138
Dâfiu'z-zulem li kulûbi'l-ümem:
Şerhu nutki Şeyh Vefâ
135
davrânî zikir 181
Dâvud Vefâî 155, 156
Dâvûd-i Kayserî 163
Debbağlar İmamı 136
Derviş Ahmed Âşıkî 126
Derviş Mehmed b. Eflâtunzâde 168
Derviş Mehmed b. Hızır Şah 159,
160
Dervişâbâd 14, 17, 22, 73, 193
Dîvân-t Âştkpaşa 137
ed-Dürrü'l-yetîm fî halli'l-Ikdt'n-
nazîm 83
Ebheriyye 90
Ebu Bekir b. Muhammed 14
Ebu Hafs Haddad 43
Ebü Nasr Pârsâ 36
Ebu Osman 43
Ebû Ömer Istahrî 13
Ebû Turab Asker b. el-Hıssîn
Nahşebî 13
Ebu'l-uryân 55
Ebulfeth İbrahim b. Ömer b.
Ebulferec Fârûkî Vâsıtî
13
Ebulfeth Şemsüddin İskenderî 29
Ebulfütûh Nûreddin Ahmed 28, 31,
50, 52, 193
Ebulhayr Ahmed 28
Ebunnecib Sühreverdî 13, 14
Ebussuûd 68
Edhemîler 117
Edirne 20, 75, 84, 85, 88, 89, 91,
95, 132, 136, 155, 210
Edirnekapı 124
Eğirdir 95, 118, 119, 120, 121,
122, 123, 124, 125, 142,
157, 193, 198
Eğriboz 162
Ehl-i Sünnet 21, 39, 169, 187,
188189, 197
Ekberiyye 90, 163, 194
Emeviyye Câmii 61
Emînüddin Aksarâyî 31, 66, 68
Emir Ali 112, 113, 114
Emir Buhârî Câmii 124
Emir Kıvâmüddin Sincânî 18, 23
Emir Koca 68
Emirler 127
Endülüs 47
Erdebîliyye 90
Esmâü'l-husrıâ Şerhi 34
Esrâr-t Fâtiha 126
Eşrefiyye Dergâhı 67, 68
Eşrefiyye Medresesi 66
Evhadiyye 90
Evliya Çelebi 73, 74, 88, 138, 164,
206
evrâd 21, 22, 96, 131, 133, 148,
154,159, 162, 173, 179,
181, 189, 209, 213
Evrâd-ı Şerife-i Zeyniyye 22
Eyüp 95
Eyyûb el-Ensârî 95
Fâtih 84, 87, 94, 95, 96, 100, 103,
104, 105, 118, 119, 124,
125, 127, 131, 133, 137,
138, 139, 140, 141, 142,
144, 148, 149, 150, 153,
154, 160, 161, 162, 163,
164, 168, 189, 198, 201,
202, 206, 212, 213
Fâtih Sultan Mehmed 87, 94, 96,
100, 103, 104, 105, 131,
137, 138, 140, 141, 142,
144, 148, 150, 153, 160,
161, 162, 163, 164, 168,
201, 212
Fatma Sultan 128
Fâzıl Ahmed Paşa 65
Fazlullah Ebu'l-Leysî 39
fenâ 39, 98, 180
Ferecik 85, 87, 88, 110, 208
Fîruz Şâh 43
Firavun 135, 192-194, 207
Fusûsü'l-hikem 40, 41, 55, 66, 137,
193, 194
Fütûhât 55, 191
Gazâlîzâde Şeyh Abdullah Efendi
129
Gâzergâh 38
Gâzergâhî 35, 38
Gelibolu 86
Güldeste 11, 12, 77, 78, 81, 82, 87,
90, 92, 93, 95, 96, 97,
99, 101, 104, 105, 108,
109, 110, 111, 112, 114,
115, 116, 117, 118, 119,
168, 206
Gülşen-i Esrâr 158
Gülzâr-t Savâb 163, 164, 210
Günay Kut 39, 143, 150, 212
Gündüz/Gündüzlü Muslihuddin
125
Gâzî-yi Balar Abdüllatff Efendi 159
Habîb Karamânî 48
Hacı Ahmed b. Seydî 126
Hacı Ali Baba 117
Hacı Bayram 19, 119
Hacı Halîfe 20, 87, 99, 101, 102,
103, 104, 105, 106, 107,
108, 109, 110, 112, 126,
175, 176, 181, 203,204
 Hacı Hasanzâde Mehmed Câmî Hattat Hamdullah 1 4 3 , 1 6 4 213 İbnü'l-Hanbelî 2 8 , 5 8 , 5 9 , 2 0 7
126 havâtır 2 9 , 3 0 , 1 8 3 , 2 1 1 ,. Hocazâde Muslihuddin Efendi 1 0 5 , İbnü'l-Hümâm 3 1 , 6 5 , 66, 67, 6 8 ,
Hacı Huzur 5 2 Hayâlı 7 5 , 2 0 5 110 208
Hacı İvaz 1 2 0 Haydar mahallesi 1 2 7 Horasan 14, 16, 1 7 , 18, 2 0 , 2 7 , 3 0 , İbnü'ş-Şıhne 63
Hadîkatü'l-cevâmî 125, 127, 138, Hayreddin Dede 1 2 0 31, 33, 35, 37, 39, 40, İbrâhim b. Edhem 13, 1 1 2
164, 200, 205 Hayreddin Efendi 1 5 8 41, 43, 45, 56, 57, 73, İbrahim b. Mahmud ez-Zencebîlî 6 5
Hâdi'l-kulûb ilâ likâi'l-mahbûb 83, Hediyyetullah Sermest 5 2 78, 79, 83, 91, 93, 94, İbrahim b. Ömer el-Edkâvî 6 6
1 7 4 , 1 7 5 , 189, 208 Hediyyetü'l-ârifîn 22, 74, 207 181, 192, 194, 196, 198, İbrâhim el-Hıyârî 6 5
Hâf 14, 17 Hekîm Çelebi 1 5 6 199, 2 0 1 İbrâhim Müsrâtı 7 7
Hâlât-t Seyyid Hasan Big 3 6 , 3 8 , Herat 9 , 14, 15, 17, 18, 2 1 , 2 2 , 2 9 , Hulâsatü'l-eser 51, 52, 53, 54, 64, İbrâhim Paşa 1 0 3 , 1 0 4 , 2 0 4
211 33, 34, 36, 37, 38, 40, 65, 2 1 0 II. Bâyezid (bkz. Sultan II. Bayezid),
Halep 19, 2 9 , 5 6 , 5 7 , 5 8 , 6 1 , 2 1 0 41, 42, 43,,77, 93, 94, Huy 1 1 8 II. Murad 2 2 , 7 2 , 7 4 , 7 9 , 80, 9 1 ,
Halîfezâde 1 2 1 , 123, 1 2 4 , 1 2 5 192, 1 9 6 , 1 9 8 , 2 1 0 , 2 1 1 Hüsâmeddin Hasan Şimşîrî 11, 1 2 109, 150, 159
Halil Paşa 103 Hıbâniye 6 7 Hüsamzâde 1 5 2 II. Murad Medresesi 1 0 9
Hallâc-ı Mansûr 1 9 0 Hıra 1 4 1 Hüseyin Ayvansarayî 1 6 4 İktibâsü ref'i'l-iltibâs fî beyâni tarîk-
Hallü'r-rumûz ve keşfü'l-künûz 95, Hıyâbân 3 4 Hüseyin b. Abdullah 1 2 7 i'n-nâs 83
187, 189, 210 Hızır 1 0 6 , 1 1 9 , 1 2 0 , 1 4 4 , 1 5 2 , Hüseyin Hüsâmeddin 12, 9 1 , 9 2 , el-İ'lân yedfeu't-tenâkuz fî sûreti'l-
Hallü'r-rumûz ve mefâtîhu'l-künûz 159, 160, 186 207 a'yân 55
171,208 ' Hızır Bey 1 1 9 , 1 4 4 Hz. Ali 13, 1 2 7 , 1 4 9 , 1 7 9 el-İfâde bima beyne'l-ihtiyâri'l-ilâhî
halvet 3 4 , 3 5 , 4 0 , 7 8 , 1 4 1 , 1 7 8 , Hızır Şah 1 5 9 , 1 6 0 Hz. Ebû Bekir 13, 1 0 9 , 113 ve'l-irâde 5 3
182,186,187 Hıztrnâme 29, 211 Hz. Hüseyin 1 2 7 el-îklîdü 'l-ferîd fî tecrîdi't-tevhîd 51
halvethâne 1 3 9 , 1 8 6 , 2 1 3 Hicaz 14, 2 7 , 3 0 , 3 1 , 3 9 , 4 0 , 4 7 , Hz. Ömer 13 el-İnsânü'l-kâmil 54
Halvetiyye 13, 14, 3 0 , 4 8 , 84, 8 5 , 50, 51, 52, 53, 54, 56, Işknâme 7 4 , 7 5 İmam Nevevî 1 5 , 188
88, 107, 113, 120, 140, 59, 60, 62, 64, 65, 78, İ. H. Konyalı 1 3 0 , 1 3 7 İmâm-ı Azam 6 5 , 1 4 7
142, 156, 163, 165, 200, 83, 194, 196, 199 İbdâü'n-ni'me bi tahkiki sebkt'r- İnançer 9 , 1 5 4 , 1 5 6 , 1 5 7 , 1 8 0 , 1 8 1 ,
201, 202, 213 Hikem-i Atâiyye 5 4 rahme 55 207, 208
Hamîd-ili 2 9 , 1 1 8 , 1 1 9 , 120, 124, Hindistan 9, 2 7 , 2 9 , 3 0 , 5 2 , 1 9 6 İbn Benâne 7 7 Irak 14, 4 0
125 his âlemi 1 7 5 İbn Ganim 7 7 İran 2 3 , 7 5 , 9 2 , 1 1 8
Hamîdî 9 5 , 1 1 8 , 1 2 0 , 193 Hoca Bahşâyiş 9 6 , 161 İbn Hacer 2 8 , 2 9 , 9 2 , 2 0 7 İrşâdü'l-enâm 74
Hamîdüddin 3 4 , 3 5 , 1 9 8 Hoca Hayreddin 1 2 6 İbnü'd-Deyrî 6 7 İskender 18, 6 5
Hâmid Algar 3 9 Hoca Paşa 1 4 4 İbnü'l-Arabî 2 1 , 5 4 , 5 5 , 6 0 , 6 3 , 6 6 , İskender el-Makkarî 6 5
Harîrîzâde 12, 5 0 , 5 2 , 5 3 , 5 4 , 5 5 , Hoca Ramazan 9 6 7 0 , 89, 1 6 3 , 1 9 0 , 1 9 1 , İsmâil Beliğ 11, 8 7 , 9 0 , 1 0 1 , 108,
56, 62,.63, 64, 90, 101, Hoca Rüstem 9 7 192, 193, 194 109, 1 1 0 , 1 1 5 , 1 1 8
1 0 7 , 1 4 0 , 142, 2 0 0 , 2 0 7 Hoca Sâdeddin 19, 3 0 , 4 8 , 7 0 , 8 5 , İbnü'l-Cezerî 15 İsmail E. Erünsal 1 3 8
Hasan Çelebi Fenârî 165 90, 94, 103, 106, 128, İbnü'l-Fârız 63 İsmâil Efendi 1 6 8
Hasan Lutfi Şuşud 4 1 133, 137, 141, 149, 200, İbnii'l-Gars 63 İsmâil Sîsî 15
İsparta 1 1 9 , 1 2 2 , 2 0 5 Kevâkib 28, 29, 47, 48, 49, 56, 57, Küçük Ayasofya Zâviyesi 123 165,209
İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi 60, 61, 62, 63, 64, 66, Künhü'l-ahbâr 122, 125, 131, 138 - Medîne 15, 18, 5 0 , 5 1 , 5 2 , 5 4 , 5 5 ,
75 68, 104, 105, 2 0 6 154, 197, 199, 204 56, 60, 65, 92
İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 131 Kmnesrîn 5 8 Kâdî Hemedânî 5 2 Medres-i Sebz 3 3
istimdât 1 7 2 Kırk Hadis 15, 34, 73, 111, 188 Kâdiriyye 13, 1 6 0 , 1 6 1 Medresetü'l-Ayniyye 6 8
İşrâku'ş-şems 55 Kirmastı 1 2 7 Kânûnî 4 9 , 6 0 , 7 5 , 8 9 , 1 2 2 , 1 2 3 , Mehmed b. Abdullah 1 1 3 , 1 1 5 ,
Iydgâh 14 Kissling 9, 10, 3 0 , 8 5 , 9 9 , 1 0 0 , 125 116,157
İzmit 1 6 5 107, 110, 113, 123, 125, Lâmiî Çelebi 1 2 , 3 8 , 4 7 , 4 8 , 4 9 , 7 3 , Mehmed b. Ferâmürz 161
İznik 1 2 3 , 1 2 4 , 1 6 1 142, 196, 197, 2 0 8 79, 80, 82, 101, 102, Mehmed b. Kemâl 114, 1 1 6
Kadızâde 1 0 1 , 1 5 4 Kitâbu sûreti's-saâde bi-tilâveti 105, 106, 130, 132, 147, Mehmed b. Mehmed 1 1 4 , 1 1 6
Kâfiyeci 6 3 , 6 7 kitâbi'l-ibdâi ve'l-iâde 54 170, 174, 175, 201, 207 Mehmed b. Sa'dî 7 8 , 8 1 , 82, 8 6 ,
Kahire 2 8 , 6 3 , 6 5 , 6 6 , 6 8 , 7 8 , 1 7 2 , Kitâbu'l-emr bi'l-ma'rûf ve'n-nehy Latifi 1 4 0 , 1 4 3 , 1 4 4 , 1 5 5 , 2 0 9 87, 88, 90, 91, 95, 96,
205, 207 -209 ani'l-münker 83 Lemezât 13, 14, 30, 107, 117, 120, 97, 99, 101, 108, 109,
Kanbay Çerkesî 6 7 Kitâbü'l-mi'râc 63 123, 140, 142, 157, 199, 1 1 0 , 1 1 1 , 112, 113, 1 1 4 , '
Karaca Muhyiddin Zâviyesi 1 0 7 - Konya 80, 81, 9 4 , 9 5 , 1 1 9 , 1 2 6 , 200, 207 1 1 5 , 1 1 6 , 1 1 9 , 136, 1 5 7 ,
108 127, 130, 132, 136, 137, Lütfi Halîfe 1 0 6 1 5 8 , 1 5 9 , 1 6 0 , 161, 162,
Karamânî Mehmed Paşa 1 4 0 , 1 4 2 , 144, 2 0 6 Mahmud Efendi 1 1 9 , 1 2 1 , 1 2 3 , 1 6 5 , 1 6 8 , 179, 181, 1 8 2 ,
153, 2 0 2 Köprülü Kütüphânesi 2 3 213 209
Karamanoğlu İbrâhim Bey 8 1 , 1 3 7 Kudüs 2 0 , 2 1 , 4 0 , 5 8 , 6 0 , 6 6 , 7 7 , Mahmud Hayran 1 6 7 Mehmed Çelebi (Abdülganî
Kasım Acemî 5 7 78, 79, 80, 91, 92, 110 Mahmud Hisârî 3 1 , 4 5 Efendi'nin oğlu) 108
Kasım b. Kutluboğa 6 3 , 6 7 Kûrânî 5 0 , 5 4 , 5 5 , 5 6 , 1 9 4 Mahmud Paşa 9 4 , 1 6 0 , 1 6 1 - 2 0 5 , Mehmed Çelebi (Burhaneddin
Kasım b. Zülzül 5 7 Kuşâşî (Safiyyüddin Ahmed) 11, 13, 213 Efendi'nin oğlu) 123
Kasîde-i Bürde 34, 137 50, 52, 53, 54, 55, 62, Maksud Ali 3 8 Mehmed Çelebi (Pirî Halîfe'nin
Kasîde-i Tâiyye 63 170, 179, 194, 209 Makâm-ı Sülük 133, 134, 174, 177, oğlu) 1 2 0 , 1 2 1 , 1 2 5 , 198
Kastamonu 1 2 6 Kuşçu Abdî Çelebi 8 7 , 1 0 9 178, 213 Mehmed Efendi 14, 6 9 , 1 0 3 , 1 0 5 ,
Kastamonulu Şeyh Abdullah (bkz. Kuşeyrî 6 3 , 1 7 2 , 2 0 9 Mâlin 14 106, 114, 115, 156, 165,
Hacı Halife) Kuşeyri Risalesi 63, 172 Mansur et-Tûhî 6 5 209, 211213
Kayıtbay 6 7 , 6 8 kutb 3 8 , 1 2 0 , 1 3 5 , 1 4 4 , 1 4 5 Matlau'l-cûd bi tahkîki't-tenzîh fî Mehmed İpşirli 1 0
Kelimetü'l-cûd ale'l-kavli bi vahde- Kutbuddin îsâ 5 7 , 6 0 vahdeti'l-vücûd 55 Mehmed İznikî 2 2 , 1 6 1 , 1 6 2 , 1 6 3 ,
ti'l-vücûd 53 Kutbuddin İznikî 2 2 , 1 6 2 Mâverâünnehir 14, 4 0 165, 170, 173, 174, 209
Kemâl Hocendî 15 Kutbuddinzâde Mehmed İznikî 2 2 , Mecâlisü'n-nefâyis 35, 37, 38, 57, Mehmed Şemsüddin 9 8
Kemâl[eddin] Efendi 1 1 4 1 6 1 , , 162, 163, 165, 196,211 Mekke 4 7 , 4 8 , 4 9 , 5 6 , 5 8 , 6 0 , 6 5 ,
Kerîmiyye Câmii 5 9 170, 173, 174, 2 0 9 Mecdî 14, 1 8 , 2 2 , 7 2 , 7 3 , 8 4 , 8 5 , 78, 128
Keşfü'l-itikad fi'r-reddi alâ mezhe- kuûdî zikir 1 8 1 86, 87, 91, 102, 105, Melâmî 1 5 8
bi'l-ilhad 8 3 , 1 8 9 Kuzey Afrika 9, 1 9 9 107, 109, 131, 132, 135, Melhame 133
Keşfü'l-mestûr 55 Kübreviyye 5 3 , 1 4 4 , 1 6 4 143, 144, 154, 155, 159, Menâkıbü'l-evliyâ 119, 120, 121,
 122, 123, 124, 125, 197,
213
Menâzilü's-sâirîn Şerhi 3 4
Menhecü'r-reşâd 18, 2 1 , 2 3 , 7 3 ,
169, 170, 187, 188, 190,
191, 2 0 7
Menteşeli Hacı Halîfe 1 0 7
Meram 1 3 0 , 1 3 7
Merzifon 7 4
el-Meslekü'l-celî 56
el-Meslekü'l-muhtâr 55
Meslekü't-ta'rîf bi tahkîki't-teklîf
Mesnevî 2 9 , 8 3 , 9 5 , 1 3 7 , 1 5 9 , 1 7 5
Meşhed 3 7
Meşrau'l-vürûd ilâ matlai'l-cûd
Mevlâ Abdullah 1 0 0
Mevlâ Ayas 9 9 , 1 0 0 , 1 0 1
Mevlâ Kâsım 1 0 1
Mevlânâ 19, 2 8 , 3 1 , 3 5 , 3 6 , 3 7 , 3 9 ,
49, 56, 59, 80, 81, 109,
126, 137, 144, 155, 158,
159, 197, 198, 2 0 6
Mevlânâ Abdülbekrî 8 1
Mevlânâ Sirâcüddin 3 7
Mevlîd-i Şerîf 1 2 4
Mısır 14, 15, 16, 17, 18, 2 7 , 2 8 ,
30,31,47, 50,51,52,
54, 58, 59, 60, 61, 62,
63, 64, 65, 66, 68, 70,
72, 73, 77, 7 8 , 8 1 , 83,
91, 92, 127, 164, 194,
196, 199, 213
Miftâhu'l-gayb 9 2 , 163
Mimar Sinan . 1 3 9
Mir'atü't-tâlibîn 22
Mirâtü'l-mekâsıd 12
Mirkâtü's-suûd ilâ sthhati'l-kavl bi Muhammed Gazzî 4 8 Muslihuddin Halîfe 8 4 , 136
vahdeti'l-vücûd 55 Muhammed Horasânî 3 1 , 3 9 , 5 6 , Muslihuddin Kocevî 178
misal âlemi 1 7 5 57 Muslihuddin Mustafa (Şeyh Vefâ),
Misbâhu'l-üns 92 Muhammed Îcî 6 0 , 6 1 12,96,110,111,125,
Molla Câmî 2 3 , 3 8 , 1 9 3 Muhammed Kûsevî 2 8 , 3 6 1 3 0 , 1 4 8 , 152, 1 7 4 , 1 8 9 ,
Molla Fenârî 7 7 , 8 9 , 9 0 , 9 1 , 9 2 , Muhammed Pârsa 18 213
93, 104, 162, 163, 165, Muhammed Râgıb 2 9 , 5 7 , 5 8 , 5 9 , Mustafa Âli 1 3 1 , 1 9 9
193, 194, 205, 207, 2 1 2 210 Mustafa b. Muallim 23
Molla Gûrânî 1 2 7 , 1 4 7 Muhammed Tebâdegânî 2 9 , 3 1 , 3 3 , Mustafa Çelebi 1 2 8 , 1 2 9 , 1 6 4
Molla Hüsrev 1 5 2 , 1 6 1 , 1 6 2 , 1 6 5 , 35, 36, 37, 38, 39, 56, Mustafa Dede 1 6 3 , 1 6 4
168 73, 94, 197, 198 Mustafa Efendi 111, 1 1 2 , 1 1 4 , 1 1 7
55 Molla Lütfi 1 4 3 , 1 4 8 , 1 4 9 , 1 5 0 , el-Muhammediyye fî tefsîri'l-Kur'an Mustafa Kara 12, 167, 1 6 8 , 1 8 6 ,
185, 2 0 6 94 209213
Molla Mahmud Abdülmu'tf 4 8 Muhassab Mescidi 5 8 Mustafa Selâmî 123, 124
55 Molla Mahmud Sindî 4 8 Muhibbî 5 1 , 5 2 , 5 3 , 5 4 , 6 4 , 6 5 , Mustafakemalpaşa 1 2 7
Muallimzâde 9 6 , 1 1 1 , 1 1 2 , 1 1 4 , 210 Mutavvel 1 1 9
167 Muhittin Serin 1 6 3 , 1 6 4 , 1 6 5 Müeyyediyye Dergâhı 6 7
Muallimzâde Câmii 9 6 , 1 6 7 Muhyiddin Çelebi 2 9 Müsrâtâ 7 7
Muallimzâde Mustafa Efendi 1 1 1 , Muhyiddin Efendi Zeynî 1 0 7 Müstakimzâde 1 0 0 , 101, 128, 143,
112 Muhyiddin Esved 1 0 7 1 5 3 , 1 6 3 , 164, 2 1 0
Muğlalı Şeyhzâde Vefâî 1 5 8 Muhyiddin Kocevî 1 2 5 , 1 2 6 , 141, Nakşibendiyye 18, 19, 2 8 , 3 0 , 3 9 ,
Muhammed Arab 3 5 , 1 9 7 , 1 9 8 142,150 4 1 , 4 2 , 4 3 , 4 4 , 4 8 , 61,
Muhammed b. Ahmed b. Akîle el- Muhyiddin Mehmed b. Bahâeddin 9 2 , 1 0 2 , 1 0 7 , 120, 1 2 2 ,
Mekkî 5 0 , 5 6 , 6 4 , 6 5 124 1 5 6 , 1 6 3 , 192, 198, 199,
Muhammed b. Alâeddin Bâbilî 6 4 Muhyiddin Mehmed Çelebi (bkz. 201, 202, 203
Muhammed b. Ali Basravî 6 1 Halîfezâde) Nasıruddin Ubeydullah 3 7
Muhammed b. Ali el-Mektebî 65 Muînüddin Safevî 6 0 Nasrullah b. Abdurrahman el-Ensârî
Muhammed b. Ali Geylânî et-Turûsî murâkabe 183 66
57, 60 Mûsâ b. Yezid er-Râî 13 Nasuh Efendi 1 1 0 , 1 1 1 , 1 1 2 , 113,
Muhammed b. Atıyye el-İskenderî Musannifek 3 1 , 9 3 , 9 4 , 9 5 , 161, 121
29 187, 188, 189, 2 1 0 Nebî Halîfe 1 0 6 , 108
Muhammed Behnisî 6 1 Muslihuddin Efendi (Bursa İmamı) Necdet Tosun 10, 17
101
Muhammed el-Habbâz 6 5 Necîbüddin Ali b. Bozguş 12
Muhammed el-Mağrıbî el-Esmer 7 7 Muslihuddin Efendi (Hocazâde) 1 1 0 Necmeddin Gaytî 63, 6 4
Muhammed Emin Kuhistânî 3 6 Muslihuddin Efendi (Muhyiddin Necmeddin Gazzî 2 8 , 4 8 , 4 9 , 5 6 ,
Muhammed Gâzergâhî 3 8 Kocevî'nin müridi) 1 2 6 57,62,206
Necmeddin Mahmud Isfehânî 11 Orhaneli 1 1 7 Sa'deddin Kaşgarî 19, 2 8 , 3 0 , 3 9 50, 58, 60, 62, 66, 67,
Nefehât Tercümesi 12, 14, 15, 16, Ortadoğu 9 sabah evradı 183 68, 77, 78, 79, 80, 83,
17, 18, 19, 23, 28, 3 0 , Ömer b. Hattâb / Ali b. Ebî Tâlib Sadreddin Ebulberekât Ahmed b. 91, 2 1 2
38, 39, 41, 44, 45, 47, 13 Nasrullah Kazvînî 15 Selçuk 7 0
48, 49, 58, 72, 73, 74, Ömer Okumuş 3 8 , 3 9 Sadreddin Konevî 8 0 , 9 2 , 1 1 8 , 1 1 9 , Semerât 12, 212
77, 78, 80, 81, 82, 84, Pîr Hasan el-Hûyî 1 1 8 1 2 6 , 163 Semerkand 3 9 , 4 8
92, 95, 96, 97, 99, 101, Pır İlyas Amâsî 3 0 Sadreddin Konevî Zâviyesi 8 0 , 1 2 6 Semerkand Daru'l-ilmi 3 9
102, 103, 105, 106, 107, Pîr Muhammed 9 5 , 1 0 7 , 1 1 8 , 1 1 9 Sadreddin Revvâsî 3 1 , 3 5 , 3 9 , 4 0 , Semerkant 3 7
119, 130, 132, 136, 137, Pîrî Halîfe 9 5 , 1 1 8 , 1 1 9 , 1 2 0 , 1 2 1 , 94, 193, 194 Serbâlâ 17
140, 142, 143, 148, 154, 122, 125, 142, 193, 194, Sadreddin Şirvânî 3 0 Seyfüddin b. Kutluboğa 6 7
162, 170, 171, 174, 175, 198 Safâyî 1 1 , 12, 13, 1 3 0 , 1 3 1 , 1 3 4 , Seyyid Ali Horasânî 2 8
180, 189, 190, 192, 193, râbıta 1 7 2 , 1 7 4 , 1 8 7 135, 136, 143, 2 1 2 Seyyid Derviş Mehmed 1 2 9
200, 207, 209 Râbia Hâtûn 1 2 7 , 1 2 9 Safeviyye 8 0 , 9 0 , 2 1 2 Seyyid Gazanfer 5 0 , 5 1
Nefeszâde 1 6 4 , 2 1 0 Ramazan Baba 1 1 7 , 1 1 8 Safiyyüddin Ahmed Kuşâşî 11, 13, Seyyid Hasan 3 5 , 3 6 , 3 7 , 3 8 , 2 1 1
Nefhatü'l-eshâr ve nhletü'l-eshâr alâ Ravzatü't-tevhîd 166 52, 54, 170, 194, 209 Seyyid Hasan Erdeşir 3 5 , 3 6
menheci'l-muhtâr ilâ Resâil-i İlm-i Meşâyih 137 Safiyyüddin Halîfe 8 8 , 1 0 9 , 1 1 0 , Seyyid îsâ 5 7 , 6 0 , 6 1
meşhedi'l-envâr 83 Resul Efendi 1 1 5 113, 114, 116, 117 Seyyid Kâsım 4 8 , 1 9 2 , 2 0 0
Nesâyimü'l-mahabbe min şemâyim- Reşehât 15, 18, 19, 30, 31, 40, 41, Safiyyüddin Îcî 3 1 , 6 0 Seyyid Muhammed 5 2
i'l-fütüvve 14, 38, 211 42, 43, 44, 45, 58, 73, Sahn 4 9 , 1 0 1 , 1 1 3 , 1 4 4 , 1 4 8 , 1 6 5 Seyyid Sıbgatullah 5 2 , 5 3
Neşru'l-mesânî 54, 55, 65, 211 92, 191, 192, 198, 199, Said b. Abdullah 6 5 Seyyid Velayet 4 9 , 1 0 0 , 1 2 7 , 1 2 8 ,
Nişancı Târihi 69, 72, 138, 139, 200, 212 Salâhiye Dergâhı/Hankâhı 6 3 , 6 4 129,130, 202
148, 150, 155, 1 9 9 , 2 1 1 Rifâiyye 1 3 , 2 8 , 9 0 Salâhiye Medresesi 6 4 Strru esrâri'l-beyân ve burcu seyri
Nizâmeddin Abdurrahim 7 1 er-Risâle 55 Sâlihiyye 6 1 rûhi'l-insân 134
Nizâmeddin Hâmuş 18, 19, 3 0 Risâle fi'l-vahdeti'l-vucûdiyye 51 Sâlim Senhûrî 6 4 Sikender Şah 2 9
Nuh b. Şeyh Mehmed 7 5 Risâle-i Kudsiyye 95 Sarây-ı Atîk 1 2 7 Silsilenâme 12, 44, 60, 69, 75, 107,
Nurâbâd 17 Risâletü'l-edebiyye 110 Sarıgâzi köyü 1 6 4 1 0 8 , 1 0 9 , 1 1 0 , 112, 1 1 4 ,
Nûreddin 11, 12, 17, 2 8 , 3 1 , 5 0 , Risâletü'n-necât 71, 1 7 4 , 1 7 5 2 1 3 Sarıkadı Mehmed Dede 1 6 4 115, 123, 154, 157,
5 2 , 6 4 , 7 7 , 8 6 , 1 5 6 , 193 Rodos 1 3 7 , 1 6 2 Sarıkadızâde Şeyh Mustafa 163 197213
Nûreddin Abdurrahman 11, 15, 16, Ruknüddin Hâfî 5 0 Sâz-t îrfân 1 3 3 , 1 7 4 , 1 9 3 2 1 3 Silsiletü's-sûfiyye 21
17, 8 6 Rumeli 9, 2 7 , 3 0 , 3 1 , 7 6 , 8 3 , 8 5 , Sefine 12, 13, 69, 74, 81, 82, 84, es-Simtu'l-mecîd 11, 12, 13, 50, 52,
Nûreddin Abdüssamed Natanzî 11, 97, 99, 104, 130, 159, 89, 90, 91, 101, 107, 5 3 , 5 4 , 6 2 , 179, 2 0 9
12 196, 198 108, 109, 112, 115, 117, Sinan Ferevî 8 5 , 86, 88
Nûreddin Şûnî 6 4 Rûznâme 133 126, 127, 128, 132, 133, Sinan Halîfe 1 0 0
Nuruosmâniye Kütüphanesi 1 2 , 7 4 Rüstem Halîfe 1 0 3 , 1 0 6 136, 137, 154, 156, 165, Sinan Mescidi 88
en-Nusûs 119 Sa'deddin Efendi 19, 4 8 , 9 0 , 1 1 4 , 167, 193, 2 0 0 2 1 3 Sinan Paşa 1 3 1 , 1 3 3 , 1 4 3 , 1 4 4 , ,
Nüzhetü'l-havâtır 29, 30, 211 141, 149213 Sehâvî 15, 16, 17, 18, 2 3 , 2 7 , 2 8 , 147, 148, 149, 1 5 2 , 1 5 3 ,
 170, 172, 174, 175213 Şemsüddin Ahmed 7 5 , 1 3 1 Bekir 1 2 8 108, 109, 110, 112, 114,
Siryakosa Hankâhı 6 4 Şemsüddin Bâbilî 6 4 Şeyh Sinan 8 5 , 8 6 , 8 7 , 88, 1 0 0 , 115, 123, 154, 157,
Sivâsî Tekkesi 1 2 4 Şemsüddin Muhammed 15, 2 8 , 3 3 , 110,113 197213
Sûft Sultan Hanım 1 2 8 65, 89, 193, 2 1 2 Şeyh Süleyman Mescidi 9 9 Tâcü't-tevârih 72
Sûfîler yaylağı 9 7 Şemsüddin Muhammed b. Esed 2 8 Şeyh Şucâuddin Zâviyesi 8 4 Tâcüddin 12, 2 0 , 2 8 , 5 0 , 5 1 , 8 6 ,
Sultan II. Bâyezid 1 0 3 , 1 0 4 , 1 2 8 , Şemsüddin Muhammed b. Halîfe Şeyh Vefâ (bkz. Muslihuddin 87, 88, 95, 96, 97, 98,
135, 138, 139, 140, 141, eş-Şevberî 6 5 Mustafa) 99, 100, 101, 103, 110,
142, 143, 148, 152, 153, Şemsüddin Muhammed Kûsevî 2 8 Şeyh Vefâ Tekkesi 1 4 8 , 1 8 5 119, 125, 150, 179, 201
154, 156, 198, 201, 2 0 2 Şemsüddin Serahsî 2 8 Şeyh Velî 1 2 3 , 1 2 4 Tâcüddin Abdurrahman 5 0 , 5 1 ,
Sultan II. Selim 6 1 Şemsüddin Tebrîzî 8 0 Şeyh Yahya 2 7 , 1 4 4 179
Suraiya Faroqhi 1 5 8 Şerhu Evrâdi'z-Zeyniyye 22 Şeyh Yavsî Efendi 1 2 4 Tâcüddin İbrâhim Karamânî 8 6 , 9 5 ,
Sûriye 2 7 , 3 1 , 5 8 , 6 0 , 8 3 , 1 9 6 , 1 9 9 Şerhu Risâleti'l-Kuşeyrî 63 Şeyhûniye Hankâhı 6 6 96, 97, 99, 100, 101,
Suyûtf 6 3 , 8 9 Şerhu'r-ravz 63 şeyhü'l-harem 4 7 103, 110, 119, 125, 2 0 1
Sühreverdiyye 11, 13, 2 8 , 1 6 3 , 1 6 4 , Şerîfüddin Ebû Yahyâ 7 7 Şeyhülislâm Berdaî 1 1 9 , 1 2 1 Tahkîku't-tevfîk beyne kelâmi ehli'l-
169,181 Şerîfüddin İskenderî 15 Şiblî 4 3 , 7 0 kelâm ve ehli't-tarîk 5 5
Sühreverdiyye-i Cüneydiyye-i Şerif Cürcânî er-Razî 15 Şifâül-müteellim fî âdâbi'l-muallim Tanman 9, 127, 1 2 9 , 1 3 0 , 1 3 8 ,
Aleviyye 13 Şettâriyye 5 3 ve'l-müteallim 83 139,156, 208213
Sühreverdiyye-i Kâdiriyye-i Şeyh Abdullah 2 0 , 6 5 , 1 0 1 , 1 1 3 , Şihâbüddin 11, 12, 13, l 4 , 15, 2 2 , Tâvusî (Ebulfütûh Nûreddin Ahmed
Bekriyye 13 115, 129, 130, 176, 203 28, 65, 68, 69, 70, 71, 28
Süleyman Halîfe 9 9 , 1 0 0 Şeyh Ahmed Efendi 1 1 6 , 1 1 7 , 1 5 8 , 93, 169, 170, 174, 175, Tâyebâdî 15, 18
Süleymâniye Kütüphânesi 2 2 , 2 9 , 165 189, 213 Tazarrûnâme 131, 144, 149, 172,
41, 54, 63, 73, 79, 83, Şeyh Bedreddin 1 5 8 Şihâbüddin Ahmed el-Beşbîşî 6 5 175, 213
89, 95, 108, 110, 117, Şeyh Hasan 4 9 , 5 0 , 7 7 Şihâbüddin Ahmed Fernevî 15 Tebâdegân 33
119, 121, 133, 134, 135, Şeyh Kara Ali" 1 2 6 Şihâbüddin Ahmed Sivâsî 1 7 0 , 1 7 4 , Tebâdegânî 2 9 , 3 1 , 3 3 , 3 4 , 3 5 , 3 6 ,
154, 166, 167, 168, 169, Şeyh Kutbuddin 5 7 , 6 0 , 1 1 8 175,189 37, 38, 39, 56, 73, 94,
170, 175 Şeyh Mahdûmî 2 9 , 1 0 7 Şihâbüddin Bistâmî 15 197, 198
Sünbül Sinan 1 5 6 Şeyh Mehmed Çelebi 1 1 3 , 1 1 4 , Şihâbüddin Ömer Sühreverdî 11, Tebriz 15, 18, 2 9
Şah Ruh 18 115, 168 12, 14 Tenbîhü'l-ukûl 56
Şâh-ı Ziyâretgâhî 3 6 Şeyh Muhammed 2 9 , 3 1 , 3 8 , 6 1 , Şihâbüddin Sivâsî 6 9 , 7 0 , 7 1 2 1 3 Tenvîru'l-evrâd 22, 173, 209
Şâhidî 1 5 8 64, 65, 69, 70, 71 Şihâbüddin Sühreverdî 12, 13, 2 2 , Tesnîmü'l-muğribîn 34
Şâir Safâyî 12 Şeyh Muhyiddin Mehmed 1 0 8 , 1 0 9 9 3 , 1 7 0 , 189 Tevârîh-i Al-i Osmân 126
Şakîk Belhî 13 Şeyh Mustafa 1 1 4 , 1 1 7 , 1 2 3 , 163, Şiirler Risâlesi 133 tevhid zikri 1 8 1 , 1 8 3 , 1 8 7 , 1 9 1
Şam 14, 4 9 , 5 4 , 6 0 , 6 1 , 6 4 , 6 5 , 8 0 , 164 Şinnâvî 5 0 , 5 1 , 5 2 , 5 3 , 1 9 4 et-Tevsîl 56
157 Şeyh Nasuh 1 1 0 , 1 1 2 , 1 1 8 , 1 2 1 Şugan 3 9 , 4 0 Tezkiretü'l-habîb 34
Şâzeliyye 4 8 Şeyh Safiyyüddin Mustafa 109 Şükrü Özen 10, 1 4 9 Tibyân 12, 13, 5 0 , 5 2 , 5 3 , 5 4 , 55,.
Şem'î 1 4 3 , 1 5 5 Şeyh Seyyid Vefâ b. Seyyid Ebû Tabibzâde 12, 4 4 , 6 0 , 6 9 , 7 5 , 1 0 7 , 56, 62, 63, 64, 90, 101,
 107, 140, 142, 200, 207 177, 178, 179, 180, 182, Zahîruddin İsa Mısrî 13 77, 78, 81, 83, 86, 91,
Tilimsan'da Abdurrahman b. el- 183, 184, 185, 186, 187, Zekeriyya Ensârî 5 2 , 6 2 , 6 3 , 6 4 ,
92, 93, 94, 95, 128, 141,
Bennâ 7 7 188, 189, 190, 191, 194
148, 159, 163, 166, 169,
Tokat 1 4 8 194, 202, 207,212 Zeki Velidi Togan 3 9
Topkapı Sarayı Kütüphanesi 1 6 4 Vassâf 12, 1 3 , 8 1 , 8 2 , 8 4 , 9 0 , 9 1 , Zenbilli Ali Efendi 1 2 9 , 1 4 3 , 1 5 2 , 170, 171, 174, 176, 178,

Tosya 1 1 0 , 1 1 2 101, 107, 108, 109, 112, 170, 181 179, 1 8 1 , 1 8 2 , 1 8 6 , 187,
Tövbenâme 166, 167 115, 117, 126, 127, 128, Zeynelâbidîn İbnü'l-Acemî 6 1
188, 189, 190, 191, 192,
Trablus 7 7 132, 133, 136, 137, 154, Zeynîler 8 2 , 1 1 8 , 1 5 8 , 1 5 9 , 1 6 4 ,
193, 194, 197, 199, 200,
Trakya 8 5 156, 193, 2 0 0 199
Tuhfe Hattatın 100, 101, 143, 163, Vecîhüddin 3 5 , 3 7 , 5 2 , 5 3 Zeyniyye Dergâhı/Hankâhı 8 2 , 9 6 , 206
164, 208, 2 1 0 Vefâ Dergâhı 1 2 5 , 1 5 6 97, 101, 108, 109, 117, Zeynüddin Irakî 15
Tuhfetü vâhibi'l-mevâhib fî beyâni'l- Vefâ devri 1 5 4 , 1 5 6 , 1 5 7 , 1 8 1 118, 121, 157, 159, 161,
Zeynüddin Mısrî 7 0
makâmât ve'l-merâtib Vefâiyye-i Zeyniyye 1 3 0 , 1 5 4 , 1 8 0 165, 167, 168
Zeyrek Câmii 9 9
82, 1 7 3 , 2 0 9 Vefeyâtnâme 11, 77, 81, 95, 96, 97, Zeynüddin Hâfî 10, 11, 13, 14, 15,
Tuhfetü'l-Mahmûdiyye 94, 161 101, 105, 106, 107, 108, 16, 17, 18, 19, 2 0 , 2 1 , zikr-i cehrî 2 0 3
Tunus 7 7 109, 111, 112, 113, 114, 22, 23, 27, 28, 29, 30, zikr-i hafi 2 0 3
Turhan Dede 1 2 3 , 1 2 4 115, 117, 118, 144, 159, 33, 34, 35, 36, 39, 40,
Zübdetü't-tahkîk ve nüzhetü't-tevfîk
Ubeydullah Ahrar 4 2 , 4 3 , 4 4 , 4 8 , 160, 168, 205 41, 42, 44, 45, 47, 48,
50, 52, 53, 56, 58, 59, 118
192, 198, 199, 2 0 0 vefk 1 3 2 , 1 4 0 , 1 4 2
Uluborlu 1 2 3 Veliyyüddinoğlu Ahmed Paşa 1 3 1 , 60, 62, 65, 66, 67, 68, zühd 2 7 , 1 1 8 , 1 4 4 , 1 7 6 , 2 0 3

Uludağ 2 3 , 6 7 , 7 7 , 9 6 , 9 7 , 1 2 6 , 143 69, 70, 71, 72, 73, 74, Zülbânî 6 2

156, 169, 180, 213 Veliyyüddinzâde Ahmed Paşa 9 7 , 9 9
Uyûnü't-tefâsîr 69 el-Vesîle li'l-galati tnüzîle 83
uzlet 3 5 , 1 7 7 , 1 7 8 , 1 8 6 Veysî 1 6 6 , 1 6 7 , 2 0 8
Ümraniye 1 6 4 Yahşî Fakih 9 5
Üveys b. Mehmed 1 6 6 Yahya b. Mûsâ Erdebîlî 5 7
Üvey s el-Karanî 13 Yakını 1 5 5
vahdet-i şühûd 1 9 0 , 1 9 1 Yâkub Çerhî 4 2
vahdet-i vücûd 5 5 , 6 3 , 9 3 , 1 9 0 , Yavuz Sultan Selim 1 0 0 , 1 0 2 , 1 0 7 ,
191, 193, 194, 205 124, 128, 152, 2 0 2 213
Vahidî 1 1 4 Yenicami 7 5
el-Vasâya'l-kudsiyye 11, 13, 17, 20, Yıldırım Câmii 9 6
21, 23, 29, 34, 58, 73, Yunanistan 8 5 , 8 8 , 2 0 5
74, 78, 95, 131, 134, Yûnus Âdilî 5 7
135, 141, 143, 1 4 8 , 1 6 9 , Yûnus Emre 1 3 5 , 1 3 6 , 2 0 6
170, 171, 173, 174, 176, Yûsuf Acemî Gûrânî 11, 1 8 2 :•