TÜRK‹YE ‹HRACATININ

‹THALATA BA⁄IMLILI⁄I:
2000-2004
Mustafa Sönmez

EKİM 2005

1
2
‹Ç‹NDEK‹LER

TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARETİ VE NİTELİĞİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5

DIŞ TİCARETİN SEKTÖREL ANALİZİ VE DAHİLİ İŞLEM REJİMİ . . . . . . . . . . . . . . . .19

2000-2004 Dönemi Dış Ticaret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21

Dış Ticarette Dahilde İşlem’in Payı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24
Dahilde İşlem Rejimi ile İhracat ve Gerekli İthalat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25
Dahili İşlem Rejimine Göre İhracatın Birliklere Göre Dağılımı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26
2000-2004 Dönemi Sektörlerin Görünen Net İhracatları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
Net İhracatçılar, Net İthalatçılar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
Dahilde İşlem Rejimi Çerçevesinde Sektörlere Göre İhracat ve Öngörülen İthalat . . . .31
Makina ve Ulaşım Araçları Dış Ticareti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32
Mineral ve Yakıt Yağlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
Kimyasalların Dış Ticareti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
Altın Dış Ticareti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
Tarımsal Hammaddelerin Dış Ticareti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
Maden Cevherleri ve Döküntüleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
Tüketim Malları Dış Ticareti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
Demir Dışı Metaller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
Demir-Çelik Dış Ticareti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
Gıda Maddeleri Dış Ticareti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
Yarı Mamuller Dış Ticareti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
Dokumacılık Ürünleri Dış Ticareti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
Hazır Giyim Dış Ticareti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59

EK: 15 Soruda Dahilde İşlem Rejimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61

Bu araflt›rma Ege Bölgesi Sanayi Odas›’n›n deste¤i ile yap›lm›flt›r.

3
4
 TÜRK‹YE’N‹N DIfi T‹CARET‹ ve N‹TEL‹⁄‹
Türkiye’nin dünya ekonomisiyle bütün-
leflmesinin her y›l biraz daha artt›¤›n›n
en önemli göstergesi, d›fl ticaret hacmin-
deki art›flt›r. 2004 y›l›nda 160 milyar do-
lar› bulan Türkiye d›fl ticareti, bu perfor-
mans ile ayn› y›l ülke milli gelirinin yüz-
de 53’ünün üstünde bir d›fl ticaret/milli
gelir oran›na ulaflm›flt›r. Ancak, bu “ D›fla
Aç›lma” n›n niteli¤i, ithalat-ihracat bilefli-
minin nas›l seyretti¤i, ihracat›n ne kada-
r›n›n ülke girdilerine dayanan, dolay›s›yla
yüksek katma de¤er yaratan, ne kadar›-
n›n ithal girdi a¤›rl›kl› oldu¤u sorgulan-
may› gerektirmektedir.
2004, hem dünyadaki geliflmeler hem de
ona ba¤l› olarak iç geliflmelerin etkisiyle
yüksek bir büyüme, yüksek bir d›fl tica-
ret temposu yaflanan bir y›l olunca, orta-
ya ç›kan ihracat ve ithalat verileri de da-
ha çok analiz gerektiren bir görünüm
sergiledi. Türkiye’de 2004 y›l›nda yafla-
nan geliflmeler, Türkiye’nin de aralar›nda
oldu¤u “ geliflmekte olan ülkeler “ in bü-
yük bir ço¤unlu¤unda yafland›. Böyle
olunca, 2004’ün öncelikle dünya ba¤lam›-
n› gözler önüne sermek uygun olacakt›r.
Dünyada Büyüme ve Ticaret
Dünya ekonomisinde 2003 y›l›nda yüzde
3,9 olarak gerçekleflen büyüme, 2004 y›-
l›nda yüzde 5’i bulmufltur.
Dünya mal ve hizmet ticareti hacmi ise,
2003 y›l›nda yüzde 5,1 oran›nda artarken
2004 y›l›nda küresel canlanman›n etkisiy-
le yüzde 8,8’e ç›km›flt›r. Ayr›ca, döviz ku-
ru ve dünya mal fiyatlar› geliflmeleri,
ABD dolar› baz›nda ticarî büyümeye kat-
k›da bulunmufltur.
Ülke gruplar›na göre incelendi¤inde, ara-
lar›nda Türkiye’nin de yer ald›¤› gelifl-
mekte olan ülkelerin ticaret hacminin,
daha h›zl› artt›¤› gözlenmektedir. Özellik-
le Asya ve Latin Amerika ihracat›, dünya
ortalamas›n›n üzerinde bir art›fl göster-
mifltir. Geliflmekte olan ülkelerin, 2004
y›l›nda ihracat ve ithalât hacimlerinin, s›-
ras›yla yüzde 10,8 ve 12,8 oran›nda artt›-
¤› gözlemlenmifltir.
AB ülkeleri ve Japonya’n›n, beklentilerin
üzerinde büyümesi ve y›l›n ilk yar›s›nda,
ABD ithalât›ndaki h›zl› yükselifli, geliflmifl
ülkelerin toplam mal ve hizmet ticaret
hacminin, 2003 y›l›na göre daha iyi bir
performans göstermesine neden olmufl-
tur.
Buna göre, 2004 y›l›nda geliflmifl ülkele-
rin ihracat hacmi yüzde 8,1; ithalât hac-
mi ise yüzde 7,6 oran›nda artm›flt›r.
Küresel canlanman›n etkisiyle, 2004 y›-
l›nda dünya mal fiyatlar›n›n yükseldi¤i de
gözlenmifltir. Bu da dolar baz›nda ticari
büyümeye katk›da bulunmufltur. Genel
mal fiyatlar› endeksi, yüzde 27 oran›nda
bir art›fl göstermifltir.
5
 97168

HAREKET DIfi T‹CARETTE 69300

Milyon $ 54502
51565
62774

48559 45921
‹thalat 47300
43627
40671 41399
35709

‹hracat 35966
31334
23224 26261 27775
26974 26587
21637

1995 96 97 98 99 2000 2001 2002 2003 2004

Türkiye’nin 2004 toplam ihracatı Türkiye şimdiye kadar en yüksek yıl-

geçen yılın aynı dönemine göre yüz- lık ihracatı 47.3 milyar dolarla 2003
de 32.8 oranında artarak 62 milyar yılında yapmıştı. 2004 ithalatı ise
774 milyon dolara kadar yükseldi. yüzde 40.5 oranında artarak 97 mil-
Böylece Türkiye ilk defa 60 milyar yar 161 milyon dolara kadar çıktı.
doların üzerinde bir ihracat rakamı- Bu ithalat düzeyi de önceki yılların
na ulaştı ve bundan önceki yıllarda tümündeki yıllık ithalatın üzerinde
yapılan yıllık ihracat tutarını geride bir büyüklük oluşturdu.
bıraktı.
Türkiye en yüksek yıllık ithalatı da
69.3 milyar dolarla 2003’te yapmıştı.

‹hracat›n Bileflenleri, 2004 ‹thalat›n Bileflenleri, 2004

Sermaye M. Tüketim Sermaye M. 2004 D›fl Ticaret A盤›,

Milyar $
11% 15% 18% 34.4

22
Tüketim
48% Ara Malı
41% Ara Malı
67%

2003 2004

2004‘de toplam dış ticaret açığı da yüzde 55.7 oranında artarak 34 milyar
388 milyon dolara yükselirken, ithalatın ihracatı karşılama oranı yüzde 64.6
olarak gerçekleşti. 2003’te Türkiye 22 milyar 87 milyon dolarlık dış ticaret
açığı vermiş ve ihracatı ithalatının yüzde 68.16’sını karşılamıştı.

6
Talepteki art›flla beraber enerji, hammad-
de ve metal fiyatlar› önemli ölçüde art-
m›flt›r. 2004 y›l›nda ham petrol fiyatlar›,
rekor seviyelere ç›km›fl ve oldukça dalga-
l› bir seyir izlemifltir. Özellikle Çin’in pet-
rol talebinin yüzde 15 oran›nda artmas›-
n›n yan› s›ra, resmî kotalar›n›n üzerinde
üretime devam eden OPEC ülkelerinin
flubat ay›nda üretimlerini k›s›tlayacaklar›-
n› duyurmalar›, ham petrol fiyatlar›n›n
yükselmesine neden olmufltur. A¤ustos
ve Eylül aylar›nda ise OPEC ülkelerinin
resmî kotalar›n› art›rmas›na ra¤men arz
yönündeki endifleler devam etmifltir. Ay-
r›ca, Venezuela ve Irak’ta petrol üretimi
düflük düzeyde kalm›flt›r. Bu geliflmelere
ba¤l› olarak ham petrol varil fiyatlar›,
2004 y›l›nda ortalama yüzde 32,7 oran›n-
da artarak, y›l sonunu 39,6 ABD dolar›
seviyesinde kapatm›flt›r.
Petrol d›fl›ndaki mallar›n dünya fiyatlar›
ise, 2004 y›l›nda yüzde 8 oran›nda art-
m›flt›r. Metal fiyatlar›nda 2003 y›l›nda
gözlenen art›fl e¤ilimi, 2004 y›l›nda ise
yavafllayarak devam etmifl ve yaklafl›k
yüzde 15 oran›nda art›fl gerçekleflmifltir.
Bu art›fltaki en önemli etken, düflük me-
tal stoklar› ve küresel büyüme olmufltur.
G›da fiyatlar› ise olumlu mevsimsel ko-
flullar sayesinde, göreli olarak düflük bir
art›fl göstermifltir.
Uluslararas› finans piyasalar›ndaki gelifl-
melere yön veren en önemli unsur ise,
ABD’nin daralt›c› para politikas›n›n ölçe¤i
ve zamanlamas› hakk›ndaki beklentiler ol-
mufltur. Nitekim, büyüme h›z›ndaki art›fl
ve enflasyonist bask›lar neticesinde, FED,
2004 Haziran ay› itibar›yla faiz oranlar›n›
aflamal› olarak art›rmaya bafllam›flt›r.
FED’in ileriye dönük politikas›na ba¤l›
olarak, uluslararas› faiz oranlar›nda yük-
selme beklentisi, 2002 y›l›ndan bu yana
genel olarak gerileme e¤ilimi gösteren
geliflmekte olan ülkelerdeki getiri farkla-
r›n›n, Nisan ay› ikinci yar›s›ndan itibaren
genifllemesine neden olmufltur. Ancak,
ABD’de büyümeye iliflkin verilerin bekle-
nenin alt›nda gelmesi, para politikas›nda
daha ›l›ml› olaca¤› beklentilerini güçlen-
dirmifl, bu geliflme Haziran ay›ndan itiba-
ren getiri farklar›n›n yeniden gerileme
e¤ilimine girmesine yol açm›flt›r.FED’in
s›k› para politikas› çerçevesinde, yükselt-
ti¤i faiz oranlar›, küresel finans piyasalar›-
n›n söz konusu politikaya verdi¤i tepki-
ler ve ham petrol fiyatlar›n›n dalgal› ha-
reketi gibi olaylar, 2004 y›l›nda dünya fi-
nansal sisteminin belirleyicileri olmufltur.
2004 y›l›n›n ilk çeyre¤inde düflük faizler,
yüksek küresel likidite ve düflük enflas-
yon, uluslararas› yat›r›mc›lar›, riski ve ay-
n› zamanda getirisi yüksek, aralar›nda
Türkiye’nin de oldu¤u, geliflmekte olan
piyasa menkul k›ymetlerine do¤ru yön-
lendirmifltir. Ancak, FED’in Mart 2004’te
yapt›¤› aç›klamada, faiz art›r›m›na gidece-
¤ine dair güçlü sinyaller vermesi, özellik-
le geliflmekte olan piyasalara yönelik risk
alg›lamas›n› de¤ifltirmifl ve söz konusu pi-
yasalardan fon çekilifline sebep olmufltur.
Bunun sonucunda, y›l›n ikinci çeyre¤in-
de, geliflmifl ve geliflmekte olan piyasalar
aras›ndaki getiri farklar› artm›flt›r. Y›l›n
ikinci yar›s›nda, gerek geliflmekte olan
ülkelerde uygulanan sa¤lam makroeko-
nomik politikalar, gerekse FED’in faiz ar-
t›r›m›nda temkinli davranaca¤› aç›klama-
lar› yapmas›, geliflmekte olan piyasalar-
dan fon çekiliflini durdurmufltur.
Nitekim, FED, faiz oranlar›n› y›l›n ikinci
yar›s›nda da dört defa art›rmas›na ra¤-
men, küresel finans piyasalar›nda dalga-
lanma yaflanmam›flt›r.
7
 Geliflmekte olan piyasalar taraf›ndan ih-
raç edilen tahvillerin, ABD devlet k⤛tla-
r›na göre getirisini ölçen EMBI+ endek-
sinde Nisan ve May›s aylar›nda art›fl gö-
rülmesine ra¤men, y›l genelinde son on
y›l›n en düflük seviyesi gerçekleflmifltir.
Bu durum, geliflmekte olan ülkelerin,
2004 y›l›nda uluslararas› piyasalardan da-
ha düflük maliyetle ve daha uzun vadeler-
de borçlanmas›n› sa¤lam›flt›r.
Döviz piyasalar› incelendi¤inde, ABD do-
lar›n›n, temel para birimleri karfl›s›nda
de¤er kaybetti¤i, FED’in muhtemel enf-
lasyonist bask›lara karfl› faiz art›r›mlar›na
gitmesine karfl›n, cari aç›k ve bütçe a盤›-
n›n tarihî seviyelere ulaflmas›, ABD dola-
r›ndaki de¤er kayb›n›n yap›sal nedenleri
aras›nda düflünülmektedir. Ayr›ca, Asya
ülkeleri merkez bankalar›n›n resmî re-
zervlerinin bir k›sm›n›, ABD dolar›ndan
Euro’ya dönüfltürmesi ABD dolar› üzerin-
de ek bask› unsuru yaratm›flt›r.
Euro-Dolar ve Yabanc› Sermaye
2004 y›l›nda Euro, ABD dolar› karfl›s›nda
ortalama olarak, yüzde 9,9 oran›nda de-
¤er kazanm›flt›r. Y›l›n ilk yar›s›nda ABD
dolar› karfl›s›nda de¤er kaybeden Euro,
özellikle y›l›n ikinci yar›s›nda gerek
ABD’nin bütçe ve cari aç›klar›n›n artma-
s›, gerekse Avrupa Merkez Bankas›’n›n
faiz oranlar›nda indirime gitmemesi so-
nucunda tekrar de¤er kazanmaya baflla-
m›flt›r.
Latin Amerika ülkeleri d›fl›ndaki gelifl-
mekte olan ülkelerin ekonomilerinde,
resmî sermaye ç›k›fl› yaflanm›flt›r. Bu çer-
çevede, geliflmekte olan ülkelerin, top-
lam rezervlerinin 350 milyar ABD dolar›
art›fl gösterdi¤i tahmin edilmektedir.
Söz konusu rezerv art›fl›n›n, büyük bir
8
k›sm›n›n geliflmekte olan Asya ekonomi-
lerinden kaynakland›¤› tahmin edilmek-
tedir.
2004 y›l›nda, dünyada toplam do¤rudan
yabanc› yat›r›mlar›n, bir önceki y›la göre
yüzde 5,5 oran›nda artt›¤› gözlemlenmifl-
tir. Yine de 2003 ve 2004 y›llar›nda, do¤-
rudan yat›r›mlar›n ulaflt›¤› seviye, 2001
ve 2002 y›llar›ndaki gerçekleflmelerin ge-
risinde yer almaktad›r.
Geliflmekte olan ülkelere, 2004 y›l›nda
yönelen do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n,
2003 y›l›na göre yüzde 47 oran›nda art›fl
gösterdi¤i tahmin edilmektedir. Bu gös-
tergedeki en büyük belirleyicinin, Asya
ülkelerine yap›lan do¤rudan yat›r›mlarda-
ki art›fl›n oldu¤u göze çarpmaktad›r. Ni-
tekim, 2004 y›l›nda Asya ülkelerine yap›-
lan do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n, dünya
geneli içindeki pay› artm›flt›r. Çin’e yap›-
lan do¤rudan yat›r›mlar, 2004 y›l›nda ta-
rihî de¤eri olan 62 milyar ABD dolar›na
ç›km›flt›r. Söz konusu ülkelere yap›lan
do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n artmas›n-
da, bölgedeki yüksek oranl› büyüme, dü-
flük iflçilik maliyetleri, bölgedeki genifl
pazar olanaklar› ve çok uluslu flirketlerin
harcamalar›ndaki büyüme gibi faktörler
önemli rol oynam›flt›r.
Türkiye’ye Yans›malar
Dünya ekonomisinde yaflanan bu gelifl-
meler Türkiye’deki üretim ve yat›r›m ikli-
mine de etkide bulunmufltur.
Türkiye ekonomisinde, 2001 krizi sonra-
s›nda bafllayan ihracat kaynakl› büyüme
e¤ilimi, 2004’de de sürmüfltür. 2003 y›l›
bafl›nda yaflanan Irak savafl›n›n sona er-
mesi ve finansal piyasalar›n görece istik-
rara kavuflmas› sonucunda, faiz oranlar›
görece gerilemifl ve Türk liras›n›n de¤er-
 BÜYÜME CAR‹ AÇIKLA ATBAfiI G‹D‹YOR
10 9.9
Milli Gelir, Milyar $
7.9 300.5 298.4
7 300
5.9
5
5 3.4 250 238.5

200
0 181.7

2000 2001 2002 2003 2004 2005(H) 150 144

-1.5
-5
100
-6.8

-10.6
-10 50
-9.5
-9.8
-14.4
Büyüme Hızı (%) 0
-15
Cari Açık (Milyar $) 2001 2002 2003 2004 2005(H)
(H) Hedef

Son 14 çeyrek yılda yüksek büyüme ithalatla, ithalatın artmasıyla büyü-

hızları gerçekleştiren Türkiye ekono-
misinde, ithalat ile ihracat arasındaki
farkın açılması ile dış ticaret açığı, do-
layısıyla cari açık da büyüyor. Ekono-
mi büyüdükçe cari açığın da büyüdü-
ğü dikkati çekiyor.
Ekonominin yüzde 6 dolayında büyü-
düğü 2003’te 6.8 milyar dolara ulaşan
cari açık, yüzde 9.9 büyüme yaşanan
2004’te 14.4 milyar dolara çıktı.
2001 krizine giderken de ekonomi
yüzde 7 büyümüş ve cari açık 9.8 mil-
yar dolara ulaşmıştı. Yüksek büyüme,
yen dış ticaret açığı da dış borçlanma
ve borç stokunu artırmakla mümkün
oluyor.
Büyümede sıcak paranın boyutları
önem taşıyor. Nitekim yüksek reel faiz-
ler ve TL’deki değerlenmenin önemli
ölçüde kazançlı hale getirdiği yabancı-
ların Türkiye’deki portföyü rekor bir
büyüklüğe ulaşmış durumda. Hem Tür-
kiye’deki menkul kıymetlerin dolar ba-
zındaki yüksek getirisi hem de yaban-
cıların net alımları, yabancıların port-
föyünü, 2004 sonunda 26 milyar dola-
ra kadar çıkardı.

9
 lenmesine de izin verilmifltir. Böylece, y›-
l›n ikinci yar›s›ndan itibaren iç talepte,
bir canlanma gözlenmifltir. Bankalar›n tü-
ketici kredileri ile de canlanan iç tüke-
tim, özellikle otomotiv ve beyaz-elektro-
nik eflya yenileme harcamalar›nda yo¤un-
laflm›flt›r. Bu durum, ara ve sermaye mal›
ithalât›n›n yan› s›ra tüketim mal› ithalât›n-
da da yüksek oranda art›fllar› getirmifltir.
Ancak, ithalât›n ihracattan daha yüksek
oranda artmas› sonucu, d›fl ticaret a盤›
büyümüfl, turizm gelirlerindeki h›zl› art›-
fla ra¤men cari ifllemler 2003 y›l›nda 8
milyar ABD dolar› aç›k vermifltir. Ayr›ca,
Irak savafl›n›n ard›ndan oluflan güven or-
tam› sonucunda, Hazine’nin yurt d›fl›
borçlanma imkânlar› ve bankac›l›k d›fl›
sektörün uzun vadeli kredi kullan›m› art-
maya bafllam›flt›r. Net hata noksan kale-
minin 5 milyar ABD dolar› pozitif olmas›,
finansman ihtiyac›n› s›n›rlam›fl ve 2003
y›l›nda net sermaye girifli 3 milyar ABD
dolar› olmufltur. Resmî rezervler ise ayn›
dönemde 4 milyar ABD dolar› artm›flt›r.
2004 y›l›nda ise iç tüketimdeki canlanma
belirginleflmifl ve reel kurlardaki de¤er-
lenme e¤ilimi devam etmifltir. Bu gelifl-
melere paralel olarak, özellikle y›l›n ilk
yar›s›nda, ara ve sermaye mal› ithalât›n›n
yan› s›ra, tüketim mal› ithalât›nda da yük-
sek oranl› art›fllar gözlenmifltir. Ancak,
üçüncü çeyrekte büyüme oranlar›n›n ya-
vafllamas›, ertelenmifl tüketim talebinin
karfl›lanm›fl olmas› ve baz etkisi nedeniy-
le, ithalât art›fllar› yavafllam›flt›r. Y›l›n ilk
yar›s›nda, s›ras›yla, bir önceki y›l›n ayn›
dönemine göre, yüzde 81,4 ve 86,5 ora-
n›nda art›fl gösteren sermaye ve tüketim
mal› ithalât›, y›l›n ikinci yar›s›nda, yüzde
35 ve yüzde 33 oran›nda yükselmifltir.
10
‹ç talepteki art›fl ara ve sermaye mal› it-
halat›n›n yan›s›ra tüketim maddeleri itha-
lat›n› art›r›rken, düflük kur, özellikle ihra-
catç›lar için dünya fiyatlar›ndan girdi it-
halini özendirmifl ve zaman zaman yerli
girdi tedarikçisi aleyhine girdi ithalini çe-
kici duruma getirmifltir.
Yan›s›ra, hem iç tüketim için hem de d›fl
pazar için yap›lan üretime, verimlilik ve
reel ücret kanad›ndan önemli rüzgarlar
tafl›nm›flt›r. Üretimdeki art›fl, daha az ifl-
gücü kullan›larak yap›l›rken verimlilik de
artm›flt›r. Bunun yan›s›ra reel ücretlerde
kriz sonras› dönemde yaflanan gerileme,
sanayiciye ek bir rekabet gücü ve kar
oran›n› yükseltme olana¤› sunmufltur.
Böylece, 2003 y›l›ndaki ihracat perfor-
mans›, birim ifl gücü maliyetlerindeki ge-
rileme, verimlilikteki art›fl, ihracat fiyatla-
r›ndaki yükselifl ve güçlü d›fl talep dolay›-
s›yla, 2004 y›l›nda da devam etmifltir.
2004 y›l›nda ihracat, bir önceki y›la göre
yüzde 33,4 oran›nda, ithalât ise ayn› dö-
nemde yüzde 40,4 oran›nda art›fl göster-
mifltir. ihracat›n ithalât› karfl›lama oran›
ise yüzde 64,7’ye gerilemifltir. Cari ifllem-
ler a盤› da 2003’e göre geniflleyerek
15,5 milyar ABD dolar› seviyesine yük-
selmifltir.
2004 y›l›nda, yurt içi sanayi üretimindeki
ve tüketim talebindeki art›fl ile, yat›r›m
harcamalar›n›n h›zl› yükselifli, ithalâttaki
art›fl› etkilemifltir. Özellikle otomotiv sek-
törü ithalatta önemli bir rol oynam›fl, an-
cak y›l›n ikinci yar›s›nda binek otomobil
ithalât›na yönelik al›nan tedbirlerle, itha-
lâttaki yüksek art›fl e¤ilimi, göreli olarak
yavafllat›labilmifltir.
Kara tafl›tlar›yla bunlar›n aksam ve parça-
 K‹fi‹ BAfiINA GEL‹R
4500 2004’te yüzde 9.9 oran›nda
4172 $
4000 4128 $ (P) büyüyen ekonomi, kifli bafl›na
3500 3390 $ geliri de yukar› çekti ve 2004
2986 $
3000
2619 $ kifli bafl›na geliri 4172 dolara
2500
2105$ ç›t›. Ancak rakam›n bu kadar
2000
yüksek ç›kmas›nda TL’nin afl›r›
1500

1000
de¤erlenmesinin etkisi dikkate
500 al›nmal›d›r.
0
2000 2001 2002 2003 2004 2005/2

(T) Tahmin (P) Plan

Gayri Safi Milli Has›la Büyüme H›zlar›, %

Kaynak: DİE

16 Çeyrek y›llar itibariyle 15.7

13.9
14
12
10
7.4 7.2
8 6.6
6 5.6

4 3.6
5.7
2
0
2003/1 2003/2 2003/3 2003/4 2004/1 2004/2 2004/3 2004/4

2004 büyümesine en büyük ivme er- 2002’de başlayan ve 2003’te süren

telenmiş iç talebin canlanmasından ekonomik büyüme ise 2000 yılında
geldi. 2004 büyümesinde imalat sa- olduğu gibi kısa vadeli bir özel tü-
nayi lokomotif rol oynadı. Sanayide ketim patlamasından, yani iç talep-
milli gelir artışı yüzde 9.4’ü bulur- ten kaynaklanmamıştı. O yıllarda
ken, özellikle dayanıklı ve dayanık- tersine, iç talep bastırılınca, can hav-
sız tüketim malı üretim artışı, yük- liyle dış pazar için üretim yapıldı,
sek büyümede önemli rol oynadılar. azalan stokları takviye için çarklar
Ticaret sektörü en hızlı büyüyen döndü. 2004 ise büyüme rüzgarını,
sektörler arasında yer alırken, tu- ertelenmiş otomotiv , beyaz eşya ve
rizmdeki canlılık da genel büyüme elektronik talebinden aldı. Bu talebi
oranını etkiledi. banka tüketici kredileri ve kredi
kartı kullanımları da kolaylaştırdı.

11
 lar› ithalât›, 2004 y›l›nda yüzde 90,2 ora-
n›nda art›fl kaydetmifltir. Sadece bu ka-
lemde gözlenen büyüme, toplam ithalât
büyümesine 7 puan katk› yapm›flt›r. Oto-
motiv Sanayii Derne¤i (OSD) verilerine
göre de, toplam otomotiv ithalât›n›n top-
lam üretime oran›, 2003 y›l›na göre 2 pu-
an artarak yüzde 58’e yükselmifltir. Buna
ilaveten, ithalât art›fl›na en çok katk› ya-
pan di¤er mal gruplar› aras›nda, kazan-
lar, makineler ve mekanik cihazlar, elekt-
rikli makine ve cihazlar, demir-çelik ve
ham petrol dâhil mineral yak›t ve ya¤lar
ithalât› s›ralanabilir.
Uluslararas› piyasalarda ham petrol fiyat-
lar›nda gözlenen yükselifl, 2004 y›l›nda
ithalât›n artmas›na neden olmufltur.
2003 y›l› Aral›k ay›nda, varil bafl›na Brent
tipi ham petrol fiyat› ortalama olarak
29,8 ABD dolar›yken 2004 y›l›nda yükse-
lifle geçmifl ve Ekim ay›nda 50 ABD dola-
r› seviyesini aflm›flt›r. Daha sonra gerile-
yerek, 2004 y›l› Aral›k ay›nda ortalama
39,6 ABD dolar› seviyesinde gerçeklefl-
mifltir.
D›fl Ticarette Boyutlar
Mal gruplar› baz›nda incelendi¤inde, ih-
racata en büyük katk›n›n, kara tafl›tlar›
ve bunlar›n aksam ve parçalar› ihracat›n-
dan sa¤land›¤› görülmektedir. Söz konu-
su ihracat kalemleri, 2004 y›l›nda bir ön-
ceki y›la göre yüzde 57,2 oran›nda art›fl
göstermifltir. 2004 y›l›nda gözlenen iç ta-
lep canlanmas›n›n ihracat üzerindeki et-
kileri OSD verilerinde görülmektedir. Bu-
na göre, 2004 y›l›nda otomotiv ihracat›-
n›n üretime oran›, ki hâlâ yüksek bir se-
viyede seyretmektedir, 2003 y›l›na göre
4 puan gerileyerek yüzde 60 seviyesinde
gerçekleflmifltir. 2004 y›l›nda ihracata
12
katk› yapan di¤er mal gruplar›, demir-çe-
lik, elektrikli makine ve cihazlar; kazan-
lar, makineler ve mekanik cihazlar ihra-
cat›d›r. Söz konusu dört grubun toplam
ihracat art›fl›na katk›s› 16,5 puand›r.
Otomotivin yan›s›ra, elektrikli makina ve
cihazlar› sanayii (renkli TV seti üretimi),
demir-çelik ve tekstil-konfeksiyon sektö-
rü, toplam ihracattaki paylar›n› yüzde
55’in üzerine ç›kar›rken bu sektörlerdeki
ihracat›n a¤›rl›kla “ dahili ifllem rejimi”
ile yap›lmas› dikkat çekmektedir. Bu re-
jimle yap›lan ihracatta ithal girdi oran›,
toplam ihraç de¤eri karfl›s›nda sürekli
olarak pay›n› art›rmakta, düflük kur poli-
tikas› ile bu oran yüzde 66,5’a, baz› sek-
törler için yüzde 75’e kadar ç›km›fl gö-
rünmektedir. Dolay›s›yla, ihracata dönük
üretim, ithal girdiye ba¤›ml›l›¤› azalmad›-
¤› için ithalat› art›ran, besleyen bir etkin-
li¤e dönüflmektedir.
‹thalat› t›rmand›ran de¤iflkenlerin bafl›n-
da afl›r› de¤erlenmifl döviz kuru gelmek-
tedir. 2004 May›s ay›nda, cari ifllemler
a盤›n›n genifllemesi ve ABD faizlerinin
art›r›m›na dair haberler nedeniyle Türk
liras›, 1 ABD dolar› ve 0,77 Eurodan olu-
flan döviz sepeti karfl›s›nda, nominal
olarak yüzde 11 oran›nda de¤er kaybet-
mifltir. Ancak, söz konusu etkinin geçici
ve oldukça k›sa süreli olmas› nedeniyle,
y›l genelinde Türk liras› yabanc› paralar
karfl›s›ndaki afl›r› de¤erli konumunu
korumufltur. Türk liras›, yurt içi ve yurt
d›fl› Toptan Eflya Fiyat Endeksi (TEFE)
enflasyonu kullan›larak hesaplanan reel
kur endeksine göre, ortalama yüzde 4,4;
TÜFE enflasyonu kullan›larak hesaplanan
reel kur endeksine göre ise, yüzde 5,1
oran›nda de¤erlenmifltir.
 ‹MALAT SANAY‹‹NDE "SICAK PARA" DESTEKL‹ BÜYÜME
Çeyrek Y›llar ‹tibariyle Büyüme, %
13.7 17.1
13.5

11.8 11.5
10.7
10.4

9.2
6.1
8.1

4.6
3.9
1.7
2.3

2000-4 2001-1 2 3 4 2002-1 2 3 4 2003-1 2 3 4 2004-1 2004-2 2004-3 2004-4

-9.7
-11
-12
Sanayi Üretim Endeksi
Yıllık ort., 1997=100
119
109
2004 büyümesinde imalat sanayi lokomotif 100.5
rol oynad›. Sanayide milli gelir art›fl› yüzde
11,5’i bulurken, özellikle dayan›kl› ve
dayan›ks›z tüketim mal› üretim art›fl›, sana-
yi çarklar›n›n dönmesinde önemli rol oyna-
d›lar. 2002 2003 2004

SANAY‹ BÜYÜMEN‹N LOKOMOT‹F‹

15

10 9.4 9 9.9
7.9 7.8
6.5
5.9
5
5

0
2001 2002 2003 2004(T) 2005(P)

-5
Sanayide Büyüme Genel Büyüme

-7.5 (P) Plan

-10
-9.5

2004’te üretim gıda ve içecekte yüzde 1.4 azalırken, petrol ürünlerinde yüzde
4.9, tütün ürünlerinde ise yüzde 4.6 oranında azalma yaşandı. Bu dönemde
diğer alt sektörlerin bazılarında yüksek üretim artışı yaşandı. Üretim, metal
eşyada yüzde 11.9, makine ve teçhizatta yüzde 20.9, büro muhasebe ve bilgi
işlem makinalarında yüzde 226.6, radyo, TV haberleşme cihazlarında yüzde
34.6, taşıt araçlarında yüzde 50.1’i buldu.

13
 REEL KUR ENDEKS‹ ‹LE TL’Y‹ TAK‹P
144.2
TEFE 1995=100
143.3
137.4
135.9 137.1
134.3
134
130.4 130.9
127.7
129.9
128.3 128
119 120 128.3
126.3
128 127 129.7
130.3
126.3
114 123.2

Aralık
Nisan

Mayıs

Hazr.

Temmuz

Ağu.

Eylül

Ekim

Nisan

Mayıs

Hazr.

Temmuz

Ağu.

Eylül

Ekim
2003-Ocak

Şubat

2004-Ocak

Şubat
Mart

Mart
Kasım

Kasım
Aralık

Kaynak:TCMB

Türk Lirasındaki değerlenme süreci 3, son bir yılda ise yüzde 2.9 olarak
2004’te de devam etti. hesaplandı.
Türkiye’deki enflasyon oranlarının
yanı sıra Türkiye’nin en fazla dış ti- Öte yandan Merkez Bankası, 1995
caret yaptığı ülkelerdeki enflasyon yılından başlayarak hesapladığı reel
oranlarını, bu ülkelerin parasından kur endekslerini, 1980-1994 yılları
oluşan bir sepeti dikkate alarak ha- arasındaki dönemi kapsayacak şekil-
zırladığı reel kur endeksleri değer- de geriye doğru da hesapladı. Buna
lenmenin arttığını gösteriyor. göre Türk Lirası 1980 sonrası en yük-
TL’nin 1985 yılındaki ortalama değe- sek reel değerine hem TÜFE’ye hem
ri 100 kabul edilerek oluşturulan TÜ- de TEFE’ye göre Ocak 1980’de ulaştı.
FE bazlı reel kur endeksi kasımda 24 Ocak kararlarının alındığı Ocak
yüzde 1 oranında artarak 142.9’a 1980 için reel kur endeksi TÜFE’ye
yükselirken, TEFE bazlı endeks ise göre 176.4, TEFE’ye göre ise 188.5
yüzde 0.3 artarak 130.3’e yükseldi. olarak hesaplandı. 24 Ocak’ta yapı-
lan yüksek oranlı devalüasyondan
TL, TÜFE bazlı endekse göre son bir sonra ise reel kur endeksi Şubat
yılda yüzde 1.64 oranında reel değer 1980’de TÜFE’ye göne 130’a, TEFE’ye
kazanırken, TEFE bazlı endekse göre göre ise 147.4’e indi.
TL’nin değerindeki reel artış yüzde

14
 YILLIK ORTALAMA DOLAR KURU, B‹N TL
1513
1500
1422
1231
626
422
1999 2000 2001 2002 2003
2004
TÜRK‹YE DOLARLA ALIP EUROYLA SATTI
2004 yılında 63 milyar dolara ulaşan
Türkiye'nin toplam ihracatının yüzde
50.2'si Euroyla, yüzde 42.8'i Dolarla,
geri kalan kısmı ise diğer paralarla ya-
pıldı. Euro cinsinden yapılan ihracatın
toplam ihracat içerisindeki payı 2003
yılına göre 1 puana yakın artarken,
dolarla yapılan ihracatın payı ise yak-
laşık aynı düzeyde kaldı. Türkiye 2003
yılında 47.3 milyar dolar olan ihracatı-
nın yüzde 49.3'ünü Euroyla, yüzde
42.6'sını ise Dolarla gerçekleştirmişti.
Toplam ihracatın yüzde 33.4 oranında
arttığı 2003 yılında dolar cinsinden ih-
racat yüzde 34 artış kaydederken, eu-
ro cinsinden ihracatın dolar tutarında-
ki artış ise yüzde 31 olarak gerçekleşti.
2004 yılında euroyla yapılan ithalatın
payı ise yüzde 39.7'den yüzde 40.4'e
çıktı. Dolarla yapılan ithalatın payı ise
yüzde 55.1'den yüzde 54.9'a indi.
2004 yılında 97.3 milyar dolara kadar
yükselen toplam ithalatın 53.6 milyar
dolarlık kısmı dolar cinsinden, 39.3
D›fl Ticaretin
Döviz Kompozisyonu
(Pay, %)
İhracat İthalat
Dolar 42.8 54.9
Euro 50.2 40.4
Sterlin 5.9 1.7
Diğer 1.1 3.0
milyar doları da euro cinsinden yapıl-
dı. Dolar cinsinden ithalatta yüzde
40.9 oranında büyüme yaşanan 2004
yılında euro cinsinden ithalatta kayde-
dilen büyüme oranı ise yüzde 42.9
olarak hesaplandı.
Türkiye 2004 yılında toplamda 34.3
milyar dolar dış ticaret açığı verirken,
dolar cinsinden yapılan dış ticarette
26.7 milyar dolarlık, euro cinsinden
yapılan dış ticarette de 8.3 milyar do-
larlık açık oluştu. Türkiye diğer para-
larla yaptığı dış ticaretten ise 600 mil-
yon dolara yakın fazla verdi. İthalatın
ağırlıklı olarak dolar, ihracatını ise eu-
ro cinsinden gerçekleştirmesi, doların
euro karşısında değer kaybettiği dö-
nemlerde Türkiye'nin dış ticarette fi-
yat avantaja yakalamasına olanak ta-
nıyor. Söz konusu fiyat avantajı dolar
cinsinden ithal edilen aramalı ve ham
maddeyle üretilen ürünlerin euro
cinsinden ihraç edilmesinden
kaynaklanıyor.
15
 Özetle, d›fl ticaret a盤›ndaki geniflleme,
2004 y›l›nda, cari a盤›n genifllemesinde
en önemli etken olmufltur. Bunun yan›
s›ra, ABD dolar›n›n Euro karfl›s›ndaki
de¤erlenme süreci, alt›n talebini ve
dolay›s›yla alt›n fiyatlar›n› art›rm›flt›r.
Böylece, alt›n ithalât› da 2004 y›l›nda
yüzde 34,6 oran›nda yükselmifltir.
D›fl ticaret hacminde görülen yüksek
oranl› art›fllar, gerek yurt d›fl›na aç›lan
ticarî kredilere, gerekse yurt d›fl›ndan
kullan›lan ticarî kredilere de yans›m›flt›r.
2004 y›l›nda, ihracat yüzde 33,4 oran›n-
da artarken, yurt d›fl›na aç›lan ticarî
krediler yüzde 33,2 oran›nda artm›flt›r.
Benzer flekilde, ithalât yüzde 40,4
oran›nda büyürken, ticarî kredi kul-
lan›m› da ayn› dönemde yüzde 44,8
oran›nda genifllemifltir. 2004 y›l›nda,
bankac›l›k sektörünün sendikasyon kre-
disi kullan›m› artm›flt›r.
Söz konusu art›fl›n temel etkeninin,
kurumsal ve bireysel kredi talebinde
görülen reel art›fl ve ihracat finans-
man›n›n oldu¤u düflünülmektedir. 2004
y›l›nda kullan›lan net 5,6 milyar ABD
dolar› tutar›ndaki toplam kredinin 2,3
milyar ABD dolar› tutar›ndaki k›sm›,
uzun vadeli; 3,3 milyar ABD dolar›
tutar›ndaki k›sm› ise k›sa
vadeli olmufltur.
D›fl Borçlar
D›fl ticaretteki ithalat a¤›rl›kl› büyüme ile
borç stokunun büyümesi aras›nda da bir
paralellik gözlenmektedir. 2003 sonun-
16
da, 145,8 milyar ABD dolar› olan toplam
d›fl borç stoku, yüzde 11 oran›nda ar-
tarak, 2004 sonu itibar›yla, 161.9 milyar
ABD dolar› olmufltur. Bu dönemde orta
ve uzun vadeli d›fl borçlar, yüzde 0,9
oran›nda, k›sa vadeli d›fl borçlar ise, yüz-
de 27,4 oran›nda artm›flt›r. Ödemeler
dengesi sunumuna göre, 2004 y›l›nda,
6,1 milyar ABD dolar› seviyesinde net
uzun vadeli sermaye girifli gerçekleflmifl-
tir. Ancak, uzun vadeli d›fl borç sto¤u
içinde, tan›m gere¤i IMF kredi geri
ödemelerinin olmas›ndan dolay›, uzun
vadeli d›fl borç sto¤undaki art›fl s›n›rl›
seviyede gerçekleflmifltir.
Orta ve uzun vadeli d›fl borçlar, 2004
sonunda 130 milyar ABD dolar›na ulafl-
m›flt›r. Bu art›fl, bankac›l›k d›fl› özel sek-
törün uzun vadeli net borçlanmalar›n-
daki art›flla Hazine’nin yurt d›fl›nda tahvil
ihraçlar› etkili olmufltur.
Di¤er taraftan, TCMB taraf›ndan IMF’ye
bu dönemde yap›lan 3,3 milyar ABD
dolarl›k kredi geri ödemesi, orta ve uzun
vadeli d›fl borç stokundaki art›fl› yavafllat-
m›flt›r.
TCMB dâhil kamu sektörü d›fl borç
stoku, Eylül ay› itibar›yla, y›l sonuna göre
yüzde 1 oran›nda artarken, özel sektör
orta ve uzun vadeli d›fl borç stoku, yüz-
de 22 oran›nda artm›flt›r. Di¤er taraftan,
ticarî bankalar›n k›sa vadeli borçlan-
malar› ve özel sektörün ticarî kredi net
kullan›m›ndaki art›fla ba¤l› olarak, k›sa
vadeli d›fl borç stoku, 2004 y›l› sonu
itibar›yla 31,9 milyar ABD dolar›na ulafl-
m›flt›r.
 161.748
DIfi BORÇ STOKU DA END‹fiE VER‹C‹ BOYUTTA
D›fl Borçlar , Milyon $
145.350

131.551

119,664
113.948

102,954
96,381

84,270
79,207
1997

2001

2004
1999
1998

2003
1996

2000

2002

Vadeleri Nas›l?

Kısa Vade Kısa Vade

22% 19.3%

Orta ve Uzun
Orta ve Uzun
Vade Vade
78% 80.7%

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı

1996 2004

Türkiye ekonomisinde kriz sonrası yaşanan nispi düzelme büyük ölçüde dış borçlanmayla fi-
nanse edildi. Bu gelişme dış borç stokunu önemli ölçüde büyüttü. 2001 krizinde 113.9 milyar
dolara kadar gerileyen dış borç stoku 2004 sonu itibariyle 162 milyar dolara çıktı.

DIfi BORÇ STOKUNDA ARTIfi, %

16 15.25 15.26
14.45
14
11.8
12 10.5
10

8
6.33 6.81
6

-2 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

-4
-4.11
-6

17
 DIfi BORÇ ANAPARA VE FA‹Z‹ YILLIK 30 M‹LYAR DOLARI AfiTI

30.487
D›fl Borç Anapara ve Faizi (Servisi) Milyon $ 28.852 27.772
24.623
21.937
18.316

11.418

1996 1999 2000 2001 2002 2003 2004

D›fl borçlar, 1996 y›l›nda milli gelirin yüzde 43’ü büyüklü¤ünde iken 2000’de yüzde 60’›na
ç›kt›. GSMH’nin küçüldü¤ü 2001’de ise d›fl borç stokunun milli gelire oran› yüzde 77’ye
ulaflt› ve 2002’de milli gelirin artmas› sonucu yüzde 72 olarak gerçekleflti. 2003’te ise dö-
viz kurunun de¤erlenmesi ve milli gelir art›fl›n›n etkisiyle oran yüzde 61 dolay›na indi ve
milli gelirin art›fl› ile 2004’te yüzde 54’e kadar düfltü.

D›fl Borç Servisi/GSMH

16.6
15.8
D›fl Borç Servisi/‹hracat, %
11 11.6
10.1 79 78.5 80
9.6 69
58.8
6.2 49.2
48.4

1996 1999 2000 2001 2002 2003 2004 1996 1999 2000 2001 2002 2003 2004

M‹LL‹ GEL‹RE GÖRE A⁄IR B‹R DIfi BORÇ YÜKÜ

D›fl Borç/GSMH

79

72.2
61.5
58.9

53.9 54

43.05

1996 1999 2000 2001 2002 2003 2004

D›fl Borç/GSMH
Kamu D›fl Borcu/ GSMH

47.2
46.7
38.4

31 Özel Sektör D›fl Borcu/GSMH

30.5
28
19.1
16.8
14.5 13.5
12.6
6

1996 2000 2001 2002 2003 2004 1996 2000 2001 2002 2003 2004

18
 DIfi T‹CARET‹N
SEKTÖREL ANAL‹Z‹ VE
DAH‹LDE ‹fiLEM REJ‹M‹

19
20
 250 2000-2004 DÖNEM‹ DIfi T‹CARET: ‹HRACAT-‹THALAT-DIfi AÇIK
Milyar $
205.2
200

150

ihracat İthalat Dış Açık

100
63
47.2
50 31.3 36
27.7
2000-2004 2000 2001 2002 2003 2004
0

-10.1 -15.5 -22.1

-50 -26.8
-34.3
-41.4
-54.5 -51.5
-69.3
-100
-97.3
-108.8
-150

-200

-250

-300

-314
-350
Kaynak: D›fl Ticaret Müsteflarl›¤›

EKONOM‹ BÜYÜDÜKÇE DIfi AÇIK BÜYÜYOR...

Türkiye’nin dış ticaret açığı, büyüme hızı
oranı ile birlikte büyüyor. Ekonominin
yüksek büyüme hızları gerçekleştirdiği yıl-
larda, ithalat, ihracattan daha hızlı artıyor
ve dış açık daha hızlı büyüyor. Ekonomi-
nin yüzde 8 dolayında büyüdüğü 2000 yı-
lında, ithalat 54.5 milyar dolara, dış açık
da yaklaşık 27 milyar dolara ulaşmıştı.
Ekonomik krizle birlikte yüzde 9 dolayın-
da küçülmenin yaşandığı 2001 yılında ise,
hem ithalat büzüldü hem de dış açık. Eko-
nominin, özellikle dış talebe bağlı olarak
yeniden büyüdüğü 2002’de ithalat hızlan-
dı ve 51.5 milyar dolara, dış açık da 15.5
milyar dolara çıktı. Büyümenin devam et-
tiği 2003 yılında, dış talebin yanı sıra iç ta-
lebin de gelişmesi ile ithalat 69 milyar do-
ları, ihracat 47 milyar doları geçti ama
açık 22 milyar doları aştı. Aynı iklim,
ekonominin yüzde 9,9 büyüdüğü 2004’de
de sürdü ve ithalat 97, ihracat 63 milyar
doları geçti ve açık 34 milyar doları aştı.
2000’den 2004’e 5 yılın toplamında ihra-
catın 205 milyar doları, ithalatın ise 314
milyar doları bulduğu görülüyor. Bu, 5 yıl-
da dış açığın 109 milyar doları bulması de-
mektir.
Türkiye’nin dış ticaretinde, yani hem ihra-
cat hem ithalatında bir çeşitlenme görün-
mekle beraber, “ihracatçı” görünen bazı
sektörlerin, büyük ölçüde ithalatçı da ol-
dukları ve ihracatları ile ithalatları arasın-
daki farktan oluşan net ihracatın, bazı
sektörler için negatif olduğu gözlenmek-
tedir.

21
 2000-2004 TÜRK‹YE'N‹N DIfi T‹CARET‹ VE DIfi AÇIKLARI
Milyar $
97.4
100
87.6

80
69.3
63.1
54.5
60
47.3
41.4
36.1
40 31.3 34.3
27.8 26.7
22
20 15.5
10.1

2000 2001 2002 2003 2004

İhracat İthalat Dış Açık

80 75.7
69.9 68.1
70 64.8
60
51
50

40 32.5
27.3 28.4 28.5 29
30

20
21.5 21.1
19.9 19.8
10 13.9
0

2000 2001 2002 2003 2004

İhr./İth. İhr./GSMH İth./GSMH

Türkiye’nin son 4 yılında dış ticaretin dü- 21 aralığında gerçekleşti.

zenli bir artış gösterdiğini, hem ihracatın
hem de ithalatın hızla arttığını görüyo-
ruz. Ancak, ithalatın ihracattan daha hız-
la arttığı da bir gerçek. Bu durumda, bü-
yüme temposu sürdükçe ithalat ihracat-
tan daha hızlı artıyor ihracatın ithalatı
karşılama yeteneği düşme eğiliminde.
Kriz öncesi yıl, yani 2000’de 82 milyar do-
lar olan dış ticaret, 2004 yılında 160 mil-
yar doları geçmiş durumda. Bu, yüzde 95
artış demek.
İhracatın milli gelire oranı 2000 yılında
yüzde 14’e yakındı. İhracata ağırlık veri-
len kriz yılı 2001’de yüzde 21.5’a kadar
çıktı. Bu sonuçta, 2001 milli gelirinin dü-
şük olması da etkiliydi. 2002 ve izleyen iki
yılda ihracatın milli gelire payı yüzde 20-
İthalatın milli gelire oranı ise 2001 krizi
öncesi yüzde 27.3’tü. Küçülme yaşanan
2001’de ithalatın milli gelire oranı yine de
yüzde 28.4 olarak gerçekleşti. Krizde bü-
yümeye geçilen yıllarda ise ithalat milli
gelir artışına paralel yükseldi ve yüzde
28’lerden yüzde 32.5’e çıktı.
İhracatın milli gelirin beşte birinde kalma-
sı, buna karşılık ithalatın milli gelirin üçte
birine ulaşması ile açılan ihracat-ithalat
makası dış açıkların da büyümesini getirdi
ve son olarak 2004’te dış açık 34.3 milyar
dolara çıktı. Bu, milli gelirin yüzde
11.4’üne ulaşan bir dış ticaret açığı anla-
mına geliyor. Oysa 2001 yılında bu oran
yüzde 7.1, 2002 yılında yüzde 8.6, 2003 yı-
lında da yüzde 9.2 idi.

22
 2000-2004 DIfi T‹CARET‹NDE SEKTÖRLER‹N PAYI, %

Yakıt 10% Hazır Giyim 9%

Tüketim Mal. 5%

Demir Çelik
6%

Makina-Ulaşım
Yarı mamul. Araç.
7% 29%

Gıda
7%

Dokuma
8%
Kimyasallar
Maden, Tarımsal Ham., Demir
Dışı Metal, 10%
Ham Altın, Diğer 9%

2000-2004 Toplam›: 519.2 Milyar $

‹thalatta Sektörlerin Pay›, %

Makina
Ulaşım Araç.
33%
Diğer
Sektör.
35%

Kimyasal Yakıt
15% 17%
2000-2004 314 milyar $

TÜRK‹YE’N‹N DIfi T‹CARET‹NDE SEKTÖRLER‹N A⁄IRLI⁄I

Türkiye ekonomisinin yıllık ortalaması 160 muştur. En ithalatçı sektörlerden kimya-

milyar doları aşan dış ticaretinde en bü-
yük ağırlığa makine-ulaşım araçları sektö-
rü sahiptir. Son 5 yılın ihracat ve ithalat
rakamlarının toplamından oluşan dış tica-
ret hacminde, makine-ulaşım araçları sek-
törünün payı yüzde 30’a ulaşmaktadır. Bu
sektörün ithalattaki payı yüzde 33’ü bul-
nın toplam dış ticaret hacmindeki payı
yüzde 10.5’i bulurken ithalattaki payı
yüzde 15’e yakındır. Ham petrol ve doğal
gaz ağırlıklı yakıt ya da enerji, dış ticaret
hacminde yüzde 11 pay sahibi iken ithala-
tın da yüzde 17’sine sahiptir.

23
 DIfi T‹CARETTE DAH‹LDE ‹fiLEM'‹N PAYI, 1998-2004

Toplam ‹hr. Dahili Rejim Toplam ‹th. Dahili Rejim

(Milyar $) Pay›, % (Milyar $) Pay›, %

1998 27 51.1 45.9 17.2

1999 26.6 45.5 40.7 16.7
2000 27.8 50.4 54.5 25.6
2001 31.3 49.8 41.4 21.9
2002 36 52.8 51.5 22.9
2003 47.2 56.4 69.3 24.6
2004 63.1 52.2 97.4 22.5

- Dahilde işleme rejimi, sanayicilerin, - Bu teşvik sistemiyle yapılan ihracat, top-

yurtiçinde işleyerek belli bir süre içerisin-
de ihraç etmeleri kaydıyla gümrük ve di-
ğer vergi ve fonlardan muaf olarak itha-
lat yapabilmelerine olarak sağlıyor.
- Dahilde işleme izni karşılığında yapılan
ithalat, ticaret politikası önlemlerine tabi
tutulmuyor. Gümrük ve diğer vergileri te-
minata bağlanarak alınmıyor. İhracat ta-
ahhüdünün gerçekleşmesinden sonra alı-
nan teminatlar iade ediliyor.
lam ihracat içinde önemini hızla artırıyor
ve ortalama yüzde 55’lik bir büyüklüğe
ulaşmış görünüyor.
- 2004 yılında 63 milyar doları bulan ihra-
catın yüzde 53’üne yakını dahilde işlem
rejimi çerçevesinde yapıldı. Bu yolla yapı-
lan ihracat 22 milyar dolarlık bir ithal gir-
di kullandı. Bu, toplam ithalatın yüzde
22.5’i demekti.

24
 DAH‹LDE ‹fiLEM REJ‹M‹ ‹LE ‹HRACAT VE GEREKL‹ ‹THALAT
1996-2004, Milyar $, %

66.5
70 64.3
62.1
56 56.8 57.2 56.2 57.8 58.3
60

50

40
32.9
30
21.9
19
20 15.6 17.4 17.4
14.5 13.8 12.1 14
11.8
8.9 8.3 7.9 8.1 9.1
10 5.8
5
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Öngörülen İhracat Öngörülen İthalat İhracat İçin Gerekli

İthalat, %

- İhracatta katma değeri düşük sektörlerin pa- - Sanayi rekabet gücünü bu şekilde korumaya
yındaki artış dikkat çekiyor. Her 100 dolarlık sa- zorlayan ortamın ekonomiye önemli maliyetleri
nayi ürünü ihracatı için yapılması gereken itha- var. Hızla artan ithalat, yerinde sayan reel üc-
lat tutarı, 1996 yılında 56 dolar iken 2004 yılın- retler ve artmayan istihdam.
da 66.5 doları aşıyor. Nitekim, ihracat için yapılan üretimde ithal gir-
- TL değer kazandıkça dövizle ihraç edilen mal- dinin payının yüzde 66.5’e kadar çıktığını ve it-
ların da, ithal malların da TL cinsinden fiyatı halat faturasının hızla kabardığını gözlemliyo-
düşüyor. Aşırı değerli TL’nin baskısı ile ihracata ruz.
dönük sanayii, kârını korumak ve ihracatı sür- Öte yandan, birim üretim daha az istihdam ile
dürmek için yerli girdiyi düşürüp ithal girdi kul- artırılırken reel ücretlerin gerilediği gözlemleni-
lanma yolunu seçiyor. Özellikle kayıtlı istihda- yor. 1997 yılı baz(100) alındığında verimlilik en-
ma sahip büyük işyerleri üretimde, yerli işgücü- deksinin 2001’de 113.2 olan seviyesinden
nün yerine ithal makine, yerli ara malı yerine it- 2004’te 144.8’e kadar yükseldiğini görüyoruz.
hal ara malı kullanarak, maliyetlerini rekabetçi İmalat sanayiinde üretim 2000-2004 döneminde
bir seviyeye çıkarmayı deniyor. Ancak bu sayede yüzde 20 arttı ancak aynı üretim yüzde 5 daha
ihracat artmaya devam ediyor. az istihdamla gerçekleştirildi. Üretim endeksi
2000’den 2004’e yüzde
‹malat Sanayiinde Verimlilik ve Reel Ücret 20 artış gösterirken çalı-
1997=100 şan endeksinde artış bir
yana, yüzde 4.7 azalma
160
görünüyor.
144.8
133.8 Verimlilikte sağlanan bu
140 124.6 artışa karşılık kişi başına
114.4 113.2
120 katma değeri yükselten
100 ücretlilerin reel gelirleri-
111.3
nin gerilemiş olması da,
80 95.9 90.5
90 88.3 Türkiye’nin ihracatının
60 rekabet gücünü nereden
40 bulduğu sorusunun ya-
20
nıtını oluşturuyor: Daha
az istihdam ve daha az
0
reel ücret ile pazar bul-
2000 2001 2002 2003 2004 mak...

Verimlilik Reel Ücret

25
 Dahili ‹fllem Rejimine Göre ‹hracat›n Birliklere Göre Da¤›l›m›, %

Diğer Diğer 15%

12%

Akdeniz 6% İMMİB Akdeniz

İMMİB
37% 5%
34%
Ege
Ege
8% 8%

İTKİB
İTKİB 15%
17%
Uludağ 23%
Uludağ 20%

2002: Öngörülen ‹hracat 19 milyar $ 2003: Öngörülen ‹hracat 26 milyar $

1996-2003 Dönemi Dahili ‹fllem Rejimi ile ‹hracat›n Firma Türlerine Göre Da¤›l›m›, %

Sektörel Dış
Tic. Şirketleri
0.4%

İmalatçı
İhracatçı İmalatçı
42.2% 50%

Diğer
1.2% Dış Ticaret Sermaye Şirketleri 6.2%

Payı toplam ihracatın yüzde 55’ine ulaşan
dahili işlem rejimi ile yapılan ihracatın, ih-
racatçı birliklerine göre dağılımı, ilk sıra-
da metal sanayicilerinin yer aldığını, ikinci
sırayı otomotivcilerin üçüncü sırayı da
konfeksiyoncuların aldığını ortaya koyu-
yor. Kısa adı İMMİB olan İstanbul Maden
ve Metal İhracatçıları Birliği. Dahili işlem
rejimi ile yapılan ihracatta yüzde 34 pay
sahibi. Otomotiv sanayii ihracatının ger-
çekleştirildiği Uludağ İhracatçı Birliği ise
bu tarz ihracatta yüzde 23 pay sahibi gö-
rünüyor. İstanbul Tekstil ve Konfeksiyon
İhracatçıları Birliği İTKİB’in payı ise yüzde
15. Ege İhracatçılar Birliği, dahili işlem re-
jimi çerçevesinde yapılan ihracatta yüzde
8 pay ile dördüncü sırada.
Dahili işlem rejimi çerçevesinde yapılan
ihracatı gerçekleştiren firma türlerine ba-
kıldığında “imalatçı”ların yüzde 50 ile ilk
sırayı aldıklarını, “imalatçı-ihracatçı” tari-
fine girenlerin de yüzde 42.2’lik pay sahi-
bi oldukları görülüyor. Dış ticaret sermaye
şirketlerinin payının yüzde 6 dolayında
kaldığı dikkat çekiyor.

26
 2000-2004 DÖNEM‹ SEKTÖRLER‹N GÖRÜNEN NET ‹HRACATLARI
52 Milyar $
42.6
40.8

23.6
21.8 18.9
16.5
9.3 10.6 10.6
3.8 1.5
-1.8 -14.3 -11.2 -15.1 -15 -15.3

-4.7

Makina Ulaşım Hazır Giyim Dokuma Gıda Yarı Mamul Demir- Çelik Tük. Mal.

-52

-104

8.6
3.8 2.8 2.1 2.3
-8.9 -6.1 -11.2 -9.1 -6.6 -4.3 0.1 -6.7 -8 1 -3 -2

Yakıt
Kimyasal Maden Tarım. Ham. Demir Dış. M. Ham Altın Diğer

-37.4
ihracat İthalat Net İhracat
-46
-49.4
-53.2

EN ‹THALATÇI MAK‹NA-ULAfiIM/ EN ‹HRACATÇI HAZIR G‹Y‹M....

Alt sektörler itibariyle bakıldığında, 2000-
2004 arasındaki 5 yılda en çok ihracat ya-
pan sektörün makine-ulaşım araçları gö-
rünmesine karşın, en yüksek ithalatı da
bu sektörün yaptığı, dolayısıyla, sektörün
en büyük “net ithalatçı” olduğu dikkati
çekiyor. Sözkonusu 5 yılda yaklaşık 52 mil-
yar dolarlık ihracat gerçekleştirmiş görü-
nen sektör, buna karşılık 104 milyar dolar-
lık ithalat yapmış, dolayısıyla, 52 milyar
dolarlık bir dış açığa yol açmıştır. Hazır
giyim sektörü ise, son 5 yılın en gerçek ih-
racatçı sektörü görünümündedir. Bu sek-
törde 5 yılda 42.6 milyar dolar ihracat
gerçekleşirken ithalat 1.8 milyar dolarda
kalmış, dolayısıyla sektör 40.8 milyar do-
larlık net ihracat gerçekleştirmiştir.

27
 2000-2004, Milyar $, %

Net ‹thalatç›larda Sektörel Paylar Net ‹hracatç›larda Sektörel Paylar

Diğer
Maden 3% 1% Demir Dışı Metal 3% Dokuma 14.3%
Ham Altın 4%

Tarım. Mad. 6%
Demir-Çelik
2.3%
Mak. Ulaş.
Yarı Mamul.
Araç.
Kimyasallar 3.9%
32%
22%

Gıda
16.2%

Hazır Giyim
63.2%
Yakıt (Enerji) 29%

Toplam 172.8 Milyar $ Toplam 65.8 Milyar $

NET ‹HRACATÇILAR/NET ‹THALATÇILAR

Türkiye’nin tüm sektörleri, az-çok ihracat-
çı görünürken, yaptıkları ithalat ayıklan-
dığında ortaya gercek ihracatçı ya da
“net ihracatçı” profilleri çıkmaktadır.
Bu tür bir analiz 2000-2004 dönemi için
yapıldığında en ihracatçı giyim sektörünü,
gıda ve dokuma sektörlerinin izlediği, ya-
rı-mamuller ve demir-çelik sektörlerinin
de ithalattan fazla ihracat yaparak “net
ihracatçı” oldukları dikkati çekiyor.
Buna karşılık, ithalatları ihracattan fazla
olan sektörlerin başını makine/ulaşım
araçları sektörü çekiyor ve onu, yakıt
(enerji) ile kimyasallar sektörü izliyor. Ta-
rımsal hammaddeler, işlenmemiş altın,
madenler, tüketim malları ve demir-dışı
metaller sektörlerinin de ithalatları, ihra-
catlarından fazla, dolayısıyla bu sektörler
de “net ithalatçı” durumundalar.

28
 2000-2004, Milyar $ Hazır Giyim 40.8
Net ‹hracat Ligi
Gıda 10.6

Dokuma 9.1

Yarı Mamul 3.8

Demir-Çelik 1.5

Diğer -2

Demir Dışı. Met. -4.3

Tüketim Mal. -4.7

Madenler -6.1

Ham Altın -8

Tarımsal Mad. -9.1

-37.2 Kimyasal

-49.4 Yakıt (Enerji)

-52 Maki. Ulaş. Araç

-60 -40 -20 0 20 40 60

NET ‹HRACAT VE NET ‹THALAT L‹G‹NDE SIRALAMA

2000-2004 döneminde gerçekleşen 65.8
milyar dolarlık net ihracat gerçekleştiren
sektörlerin başını hazır giyim çekerken,
bu net ihracatta, sektör yüzde 63.2 pay
sahibi görünüyor. Hazır giyimi, yüzde 16.2
payı ile gıda, yüzde 14.3 payı ile dokuma
sektörü izliyor. Yarı mamuller sektörü, net
ihracatta yüzde 3.9, demir-çelik sektörü
ise yüzde 2.3 pay sahibi.
2000-2004 döneminde ithalatları, ihracat-
larını oldukça aşan ve 172.8 milyar dolar-
lık net ithalata ulaşan sektörlerin başını
ise makine-ulaşım çekiyor ve toplam net
ithalatta yüzde 30 pay alıyor. Bunu yüzde
28.6 pay ile yakıt (enerji) sektörü alıyor.
Kimyasallar, net ithalatta yüzde 21,6 pay
sahibi. Böylece bu üç sektörün payı yüzde
80’i aşıyor. Kalan yüzde 20 ise maden, de-
mir-dışı metal, ham altın ve tarımsal ham-
maddeler sektörlerine ait bulunuyor.

29
 SEKTÖRLER VE ‹HRACATIN ‹THALATI KARfiILAMA ORANI
2000-2004 Ortalama

İşlenmiş Altın 0.5

Yakıt (Enerji) 6
Tarımsal Hammadde 18.5
Kimyasallar 18.7
Madenler 38.3
Demir-Dışı Metal. 37.1
Mak.-Ulaş. Araç. 50
Tüketim Mal. 67.9
Demir-Çelik. 112
Yarı Mamul. 129
Dokumacılık 167.4
Gıda Madde. 186.3
Hazır Giyim 250

0 50 100 150 200 250

‹HRACAT KATKISI EN DÜfiÜK ALTIN, EN YÜKSEK HAZIR G‹Y‹M

Son 4,5 yılda sektörlerin ihracatlarının it-
halatlarının ne kadarını karşıladıkları soru-
su araştırıldığında, en ithalatçı sektörün iş-
lenmemiş altın olduğu görünüyor. Bu sek-
törde ihracat ithalatın yüzde yarımı bile
değil. İkinci sırada enerji sektörü var. Bu
sektör, 100 birim ithalata karşılık 6 birim
ihracat yapabiliyor. Tarımsal hammaddeler
ve kimyasallar da da ihracat, ithalatın an-
cak yüzde 18’i dolayında. İhracatın ithalatı
karşılama oranı madenlerde yüzde 32, de-
mir-dışı metallerde yüzde 37. Dış ticarette
yüzde 30 ile en büyük paya sahip olan
makine/ulaşım araçlarında ise ihracatın it-
halatı karşılama oranı yüzde 48’de kalıyor.
Yani sektör, ithalatının yarısını bile finanse
edemiyor. Tüketim malları sektöründe de
ihracat, ithalatın ancak üçte ikisini karşıla-
yabiliyor. İhracatı ithalatını karşılayan sek-
törlerin ilk sırasında hazır giyim var. Hazır
giyim 25 ihraç edip 1 ithal ediyor. Gıda
sektörü ihracatı, ithalatının yüzde 90 üs-
tünde. Dokumacılıkta ise ihracat, ithalatın
yüzde 64 önünde. İhracatın ithalata oranı
yarı mamullerde yüzde 117, demir-çelikte
ise yüzde 111.

30
DAH‹LDE ‹fiLEM REJ‹M‹ ÇERÇEVES‹NDE
SEKTÖRLERE GÖRE ‹HRACAT VE ÖNGÖRÜLEN ‹THALAT, Milyar $
2004 2003 2002

Öng. Öng. Öng. Öng. Öng. Öng.

‹hr.(1) ‹th.(2) 2/1(%) ‹hr.(1) ‹th.(2) 2/1(%) ‹hr.(1) ‹th.(2) 2/1(%)

Taşıt 7.6 4.9 64.8 6.4 4.2 65.4 3.4 2.1 61.7
Demir-Çelik 6.2 4.7 75.3 4 3 73.4 2.7 1.9 70.3
Dokuma-Giyim 5.7 3.3 58.3 5.7 3.2 55.7 4.6 2.5 54.3
Elektronik 3.4 2.6 77 2.6 2 78 1.8 1.4 77.7
Gıda-İçki 2 1 54.2 1.8 1.1 54 1.4 0.7 50
Madeni Eşya 1.7 1.1 65.2 1.1 0.7 61.4 1.3 0.7 53.8
Elektrikli Mak. 2.2 1.5 65.9 1 0.7 67.6 1.2 0.7 58.3
Kimya 0.6 0.5 75.7 0.7 0.4 70.3 0.7 0.5 71.4
Demir Dışı Metal 0.6 0.4 67.9 0.6 0.4 71.9 0.6 0.4 66.7
Mak. İmalat 0.4 0.2 54.6 0.4 0.2 45.4 0.2 0.1 50
TOPLAM 33 22 66.5 27 17 64.3 19 11.8 62.1

2004’te imalatçı/ihracatçı firmalara dahil- - İthalat oranındaki bu artış Türkiye’nin

de işleme rejimi çerçevesinde düzenlenen
toplam 4 bin 968 belge kapsamında top-
lam 21.9 milyar dolarlık vergi ve fonlar-
dan muaf ithalat yapma izni verildi. Bu
kapsamda alınan ihracat taahhüdü ise 32
milyar 945 milyon dolara kadar yükseldi.
2004 yılında verilen ithalat izni 2003 yılına
göre yüzde 27.8, alınan ihracat taahhütle-
ri de yüzde 23.8 oranında artış kaydetti.
İzin alınan ithalat ve taahhüt edilen ihra-
cat gerçekleştirilmesi Türkiye’nin net 11
milyar dolarlık döviz girdisi sağlaması de-
mek. Rejim kapsamındaki net döviz girdisi
tutarı 2003’te yüzde 15.6 oranında artış
gösterdi. 2003 yılında verilen 17.1 milyar
dolarlık ithalat iznine bağlı olarak toplam
26.6 milyar dolarlık ihracat sözü alınmıştı.
- Türkiye’nin 100 birimlik sanayi ürünü ih-
racatı yapabilmesi için gerçekleştirmesi
gereken aramalı ve hammadde ithalatı
2004’te 66.5’e yükseldi. Bu oran 2000 yı-
lında yüzde 57.7, 2001 yılında yüzde 58.8
olarak, 2002 yılında da yüzde 62.6’ya çık-
mıştı. 2003’te ise yüzde 64.3 olarak ger-
çekleşmişti.
giderek daha düşük katma değerli mal ih-
raç ettiğini gösteriyor. İhracat sonucu ül-
kede kalan katma değer giderek azalıyor.
- Dahilde işleme istatistikleri, Türkiye’nin
ihracatının lokomotifi konumunda bulu-
nan sektörlerin bir çoğunda yüksek oran-
da ithalata gereksinim duyulduğunu gös-
teriyor.
- 100 birimlik mal ihracatı için yapılması
gereken ithalat tutarı taşıt araçlarında
yüzde 64.8, demir-çelikte yüzde 75.3, do-
kuma ve giyimde yüzde 58.3, elektronikte
yüzde 77, elektrikli makinelerde yüzde 66,
madeni eşyada yüzde 61.1, demir dışı me-
tallerde yüzde 73.3 olarak gerçekleşti.
- Türkiye’nin son yıllarda ihracat için daha
yüksek oranda ithalat yapmasının, Türk Li-
rasındaki değerlenme yüzünden, ithal
ham madde ve ara mallarının maliyetinin
yerli ara malı ve ham maddeye göre dü-
şük kalmasından kaynaklandığı da savu-
nuluyor. Sanayicilerin ara malı ve ham
madde gereksinimini bu nedenle ithalatla
karşılamayı tercih ettikleri bildiriliyor.

31
 MAK‹NA VE ULAfiIM ARAÇLARI DIfi T‹CARET‹, 2000-2004
Otomotiv, Haberleflme, Enerji Üreticileri, Elektrikli Mak. vb, Milyar $
20 18.3
15 12.3
10 8.6
7.1
5.7
5
0
-5 2000 2001 2002 2003 2004
-5.6 -7
-10
-9.2
-15 -12.7
-14.8 -15.6
-20 -15.4
-20.5 -21.5
-25

-30
İhracat İthalat Net İthalat
-35
-33.7

Sektörde ‹hracat›n ‹thalat› Karfl›lama Oran›, %

55.9 55 57.2
60 54.3
50
50

40
27.8
30

20

10
0
2000 2001 2002 2003 2004 2000-
2004/Ort.

MAK‹NA/ULAfiIM ARAÇLARI SEKTÖRÜNDE 2004 PATLAMA YILI

Sektör, Türkiye’nin dış ticaretinde yüzde 48.3’ünü karşılayabilmiştir. Bu oran

29.6 pay sahibi. Makine/ ulaşım araçları
sektöründe 2000-2004 döneminde hem
ihracat hem ithalat artıyor. Ancak, sektör-
de ihracatın ithalatı karşılama oranının
4,5 yıllık ortalaması yüzde 48.3 olarak bu-
lunmuştur. Başka bir ifadeyle, sektör, ihra-
cat gelirleri ile ithalatının ancak yüzde
2000’de yüzde 28’e kadar düşmüşken iz-
leyen yıllarda ihracatın artması ile yüzde
57’ye kadar çıkmış ancak, 2004’de yüzde
54.3’e inmiştir.
2004 yılında sektörün ithalat ayağında
büyük bir patlama gözlendi ve 34 milyar
dolara yaklaştı.

32
"MAK‹NALAR VE ULAfiIM ARAÇLARI" NET ‹THALATINDA ALT SEKTÖRLER

Net ‹thalat, Milyon $

2000 2001 2002 2003 2004 2000-2004

Otomotiv -4322 209 379 -1281 -4684 -9699

Büro-Haberleşme -4454 -1665 -1574 -2102 -3141 -12936
Diğer Mak.-Ulaşım -5992 -4092 -5784 -5756 -8865 -30489
-14768 -5545 -6977 -9139 -16690 -53124

MAK‹NA/ULAfiIM ARAÇLARI SEKTÖRÜNDE A⁄IRLIK MAK‹NA-TEÇH‹ZATIN

Sektörün 2000-2004 net ithalatı 53.1 milyar
dolar olarak hesaplanırken, otomotivin bu
toplamda yüzde 18 olduğu dikkati çekmekte.
Otomotivin yol açtığı dış açık, 2000 yılında 4,3
milyar dolar iken 2001 ve 2002 yıllarında iç ta-
lebin düşmesinin etkisiyle dış fazlaya dönüş-
müş, ancak iç talebin yeniden canlandığı
2003’te 1.3 milyar dolara yakın, 2004’de ise
4.6 milyar doları aşkın bir dış açıkla sonuçlan-
mıştır. Otomotivin 5 yılda yarattığı dış açık 9.7
milyar doların üstündedir ve sektördeki payı
yüzde 18’e yakındır. Büro ve haberleşme ge-
reçleri ise sektörün net ithalatında dörtte bir-
den fazla bir paya sahiptir. Bilişim ve cep tele-
fonu sektöründeki patlama ile tam ithalatçı
bir görünüm arzeden bu alt sektör 4,5 yılda
13 milyar dolarlık net ithalat gerçekleştirmiş-
tir.
Ancak, sektördeki net ithalatın yüzde 57’si
makine- teçhizattan oluşmaktadır. Televizyon
tüpleri,dizel, yarı dizel motorlar, trikotaj maki-
neları, dokuma makineları, sayısal devreler, bu
alt sektörün önemli ithal kalemlerini oluştur-
maktadır.

2000-2004 Dönemi Net ‹thalat›n Paylar›, %

Otomotiv
18%

Diğer Mak.
ve Ulaş.
Büro ve
Araç.
57% Hab. Cihaz.
25%

33
 Dahili ‹fllem Rejimi ile Tafl›t Araçlar› ‹hracat› ‹çin ‹thalat

65.4
64.5

61.7
Öng. İhr.

7.6 Öng. İth., milyar $

6.4
4.9
4.2
3.4 İhracatın Gerektirdiği
2.1 İthalat, %

2002 2003 2004

Alt sektörler itibariyle 2004’te, dahilde işleme reji- torlu taşıtlar, binek otomobilleri ve otobüsler gru-
minden en yüksek miktarda yararlanan sektör taşıt bu oluşturmaktadır.
araçları oldu. Binek otomobiller grubunda yaşanan artışta Tofaş
4.9 milyar dolarlık aramalı ithalatı izni alan taşıt A.Ş.’nin FIAT aracılığıyla yaptığı CKD Palio ve Al-
araçları sektörü, bu ithalata karşılık toplam 7.6 mil- bea teslimatları, Hyundai Assan A.Ş.’nin binek oto-
yar dolarlık ihracat taahhüdünde bulundu. Sektö- mobilleri ile TOYOTA A.Ş.’nin Corolla Sw ve Sedan
rün ihracat taahhüdü bir önceki yıla göre yüzde satışlarının etkisi olduğu ifade edilmektedir.
18.4, bu ihracatı yapabilmesi için gerçekleştirmesi Ana sanayii içinde geçen yıla göre artış gösteren
gereken ithalatın tutarı da yüzde 17.2 oranında ar- kalemlerden bir diğeri ise eşya taşımaya mahsus
tış kaydetti. motorlu taşıtlar grubudur. İhraç kayıtlarındaki ar-
tışta Fiat Doblo modelinin filo satışlarının ve Ford
Taşıt araçları sektöründe verimliliğin 2004 yılında A.Ş.’nin Connect modelinin satışlarının etkili oldu-
oldukça yükseldiği, buna karşılık reel ücretin geri- ğu görülmektedir. Eşya taşımaya mahsus motorlu
lediği dikkat çekiyor. 2004’te yüzde 27.5 oranında taşıtlar grubunda Tofaş A.Ş. tarafından üretimi
artış gösteren taşıt araçları sektörü verimliliğine gerçekleştirilmekte olan hafif ticari araç segmen-
karşılık reel ücetlerin aynı yıl yüzde 8 gerilediği, tindeki yeni model Doblo’nun İtalya’ya yönelik çı-
bunun da sektöre önemli bir rekabet gücü sağladı- kışları ve Ford A.Ş. tarafından üretilen Connect
ğı ortaya çıkıyor. modelinin İngiltere ve diğer Avrupa ülkelerine yö-
nelik çıkışlarının etkili olduğu görülmektedir. Önü-
Toplam ihracatımız içinde %15,1’lik paya sahip müzdeki dönemde de gerek Doblo ve Fiat Palio
olan taşıt araçları ve yan sanayi sektörünün ilk üç Weekend modellerinde gerekse Connect modelle-
büyük ihraç kalemini, eşya taşımaya mahsus mo- rinde yüksek performans beklendiği ifade edilmek-
tedir.
Otobüs-midibüs-minibüs mal
Tafl›t Araçlar› Sanayiinde Verimlilik ve Reel Ücret grubu ihracatı geçen yıla
1997=100 göre artış gösteren bir diğer
137.9 ürün grubu olarak belirlen-
140 mektedir..
120
Taşıt araçları yan sanayii
110.2 108.2
98.9 99.9 grubunda 1 milyon dolar ve
100 üzerinde ihracat gerçekleşti-
107.3 99.5 rilen kalemler arasında; en-
80 91.8 jektörler, muhtelif dış lastik-
84.9
60 ler, jantlar, karoser aksamı,
62.9 servo frenler, kauçuk eşya,
40 taşıt aracı koltukları, silindir
kafaları, pistonlar, piston
20
segmanları, marş motoruna
0 ait aksam ve parçalar, enjek-
tör kütüğü, kablo bağlantı-
2000 2001 2002 2003 2004
ları, debriyaj, fren balatala-
rı, rot, rot başı ve rotiller
Verimlilik Reel Ücret bulunmaktadır.

34
 Otomotiv ‹thalat›
Polonya
G. Kore
4%
7%
Fransa
Japonya
20%
6%
İtalya
6%
İspanya
13%
Almanya
29%
Diğer
15%
2004 İthalatı 10.2 Milyar $
Sektör ihracatının ülkelere göre dağılımı-
na bakıldığında; geleneksel ihraç pazarı
AB’nin ağırlığının devam etmekte olduğu
ve 2004’te Fransa’nın ilk sırayı aldığı, İtal-
ya, Almanya, İngiltere, İspanya, Rusya,
Hollanda, İsrail, Romanya’nın takip ettiği
görülmektedir.
Fransa’ya gerçekleştirilen ihracat iyi bir
performans göstermektedir. Bu ülkeye yö-
nelik ihracatımızda en büyük kalemi bi-
nek otomobiller oluşturmaktadır. Binek
otomobiller grubunda Fransa’ya Oyak Re-
nault A.Ş.’nin Renault-Megan-Vagon mo-
delinin yanısıra aynı firmanın karoseri ak-
sam ve parçalarının da etkili olduğu gö-
rülmektedir. Fransa’ya yönelik ihracatın
artmasında eşya taşımaya mahsus motor-
lu taşıtlar grubundaki yüksek artış da
önemli rol oynamıştır. Bu ülkeye ihraç edi-
len diğer kalemler ise, alüminyum jantlar,
karoseri aksam ve parçaları, marş motor-
larına ait aksam ve parçalar, otomobil dış
lastikleri ve motorlu taşıtlara ait diğer ak-
sam ve parçalardır.
2004 yılında sektör ihracatında ikinci sıra-
da yer alan İtalya’ya yapılan ihracatın eş-
ya taşımaya mahsus motorlu taşıtlar ve bi-
nek otomobillerden kaynaklandığı görül-
mektedir. İtalya’ya yönelik ihracatta özel-
likle Tofaş A.Ş. tarafından üretimi gerçek-
Otomotiv ‹hracat›
Frs.
İsr. 2%
İtalya 14%
13%
Hollanda
2%
Alm.
13%
İng.
11%
Diğer
41% Rus. 2%
Romanya
2%
2004 İhracatı 8.3 Milyar $
leştirilmekte olan, eşya taşımaya mahsus
motorlu araçlar ve binek modelleri olmak
üzere üretilen Doblo’nun ve bunun yanı-
sıra yine Tofaş A.Ş. tarafından üretilmekte
olan Palio modelinin etkili olduğu görül-
mektedir. Bunun dışında önemli ihraç ka-
lemleri ise; enjektörler, otobüsler, motorlu
taşıtların diğer aksam ve parçaları, oto-
mobil iç ve dış lastikleri, motorlar için si-
lindir ve pistonlardır.
İngiltere’ye ihracatta yaşanan artış ise
özellikle Ford A.Ş.’nin Connect modelinin
çıkışlarından kaynaklanmaktadır. Bu ülke-
ye en büyük ihraç kalemini eşya taşımaya
mahsus motorlu taşıtlar oluşturmaktadır.
İhracatta yaşanan artışta etkili olan diğer
kalemler ise; otomobil dış lastikleri, mo-
torlu taşıtların diğer aksam ve parçaları,
akslar ve dizel motorlar için pistonlardır.
Türkiye 2004’te 8.3 milyar doları bulan
toplam otomotiv ihracatına karşılık 10.2
milyar dolarlık ithalat gerçekleştirmiştir.
Bu anlamda yaklaşık 2 milyar dolarlık net
ithalatçı durumundadır.
Türkiye 2004 otomotiv ithalatının yüzde
27’ye yakınını Almanya’dan yapmıştır.
Fransa ithalatta yüzde 18.6 pay ile ikinci,
İspanya yüzde 12.2 ile üçüncü sırayı almış-
tır.
35
 Elektronik ‹hracat› ‹çin ‹thalat
Öng. İhr.

77.7 78
77
Öng. İth., milyar $

İhracatın Gerektirdiği
İthalat, %
3.4
2.6 2.6
1.8 2
1.4

2002 2003 2004

Elektronik, ihracatı son yıllarda yükselen Elektroniğe dış pazarlarda rekabet gücü
bir alt sektör olarak dikkat çekmektedir. veren en önemli unsurlardan birini de ve-
Başta Beko ve Vestel firmaları aracılığıyla rimlilik artışı ve reel ücretlerde gerileme
yapılan ihracatın ağırlıklı bir kısmı dahili oluşturmaktadır.
işlem rejimi çerçevesinde yapılmaktadır. İmalat sanayiinin bir alt kolu olarak tasnif
2004 yılında 3.4 milyar dolar olarak öngö- edilen radyo-TV imalat sanayiinde verimli-
rülen ihracat için 2.6 milyar dolarlık itha- lik 2001’den 2004’e yüzde 51 oranında ar-
lat gereği bildirilmiştir. Bu anlamda sek- tarken reel ücretlerin yüzde 13 gerilediği
törde ithal girdi kullanımı ihracatın yüzde görülmektedir.
77’si gibi oldukça yüksek bir orana ulaş-
maktadır. Genelde ithal girdi kullanımının Renkli TV ihracatının ağırlıkla AB ülkeleri-
yüzde 66.5 olduğu hatırlandığında, elekt- ne yapıldığı ve Almanya, İtalya, Fransa,
roniğin, dahili işlem rejimi ile ihracat ya- İngiltere ile İspanya’nın en önemli pazar-
pan sektörler içinde ithal girdi kullanımı lar olduğu görülmektedir.
en yüksek sektör olduğu görülmektedir.

Radyo-TV ‹malat Sanayiinde Verimlilik ve Reel Ücret

1997=100
250 234.5

201.7 204.1
200

155
146.3
150

100 88.9

50 75.5
65.9 67.3 65.8

0
2000 2001 2002 2003 2004

Verimlilik Reel Ücret

36
 Elektrikli Makina ‹hracat› ‹çin ‹thalat
67.6
65.9 Öng. İhr.

Öng. İth., milyar $

58.3 İhracatın Gerektirdiği

İthalat, %
2.2
1.2 1 1.5
0.7 0.7

2002 2003 2004

Buzdolabı, çamaşır makinası, bulaşık ma- düzenli bir gerileme içinde olduğunu gös-
kinası gibi ürünlerin yeraldığı elektrikl termektedir. 1997 yılı baz alındığında
makina ve teçhizat sektöründe dahili iş- 2000 yılında 106’ya ulaşan verimlilik en-
lem rejimi ile öngörülen ihracat 2002’de deksinin 2003’te 114.4 ‘e çıktıktan sonra
1.2 milyar dolar iken 2003’te 1 milyar do- 2004’te 107.2’ye gerilediği anlaşılmakta-
lara inmiş ancak 2004’te tekrar 2.2 milyar dır.
dolara çıkmıştır. Bu sektörün ihracatında Öte yandan yine 1997’de 100 olan reel
ithalatın payı yüzde 66’ya yaklaşmaktadır. ücretlerin 2000’de 108.4’e kadar çıktıktan
Sektör ihracatına rekabet gücü sağlayan sonra azaldığı ve 2004’te 98’e düştüğü
verimlilik ve reel ücret göstergeleri, ve- anlaşılmaktadır. Reel ücretlerde 2000’e
rimliliğin 2004 yılında azalmakla beraber göre gerilemenin yüzde 10’a yaklaştığı
2000 düzeyini geçtiğini, reel ücretlerin ise görülebilmektedir.

Elektrikli Makina Sanayiinde Verimlilik ve Reel Ücret

1997=100
114.4
120 109.7 107.2
108.4
100 93.8
106 104.9 100.2 97.9
80 92.6

60

40

20

2000 2001 2002 2003 2004

Verimlilik Reel Ücret

37
 Elektrikli Makina ve Techizat D›fl Ticareti

‹thalatta Bafll›ca Ülkeler ‹hracatta Bafll›ca Ülkeler

Alm.
Almanya
19% 14%
Diğer
27%
Diğer
32% Çin
Fransa
13%
8%

Romanya
3% Fransa
Rusya 7%
3% İngiltere İsveç 3%
İspanya 18% Pol. 2% Tayvan
7%
Polonya Fin. 3% 6%
İtalya 8%
7% İng. İtalya
İsp. Macar.
3% 7%
5% 5%

2004 ‹thalat› 8.3 Milyar $ 2004 ‹hracat› 4.8 Milyar $

Elektroniğin de dahil olduğu elektrikli
makina ve teçhizat sektörünün 2004 itha-
latı 8.3 milyar dolar olarak gerçekleşirken
ihracatı 4.8 milyar dolarda kaldı. Bu da
sektörde Türkiye’nin 3.5 milyar dolarlık
net ithalatçı olduğunu gösteriyor.
İhracatta Almanya yüzde 14.4 ile ilk sırayı
alırken Çin’e ihracatın payının yüzde
12.6’yı bulmuş olması dikkat çekiyor.
Fransa ihracatta yüzde 7.1 ile üçüncü, İtal-
ya yüzde 6.5 ile dördüncü sırada Tayvan,
ihracatta yüzde 5.8’lik bir büyüklüğe, Ma-
caristan da yüzde 5.1’lik paya sahip. Uzak
Doğu’dan Japonya da sektörde yüzde
5’lik pay sahibi görünüyor.
Sektör ithalatında ie AB ülkeleri egemen.
Almanya, 2004 ithalatında yüzde 15.8 pay
alırken İngiltere’nin payı yüzde 15.5 ile
ona yakın. Üçüncü sırada İtalya, sonra
Fransa ile İspanya geliyor.
Sektörde yapılan pazar araştırmalarının,
ihracata olumlu yansıdığı bildiriliyor. Bu-
nunla birlikte, daha önceki yıllarda ürün
talebinde bulunan eski müşterilerle yapı-
lan toplu satış anlaşmalarının da Buzdola-
bı, Soğutucu ve Dondurucular ihracatının
artmasında önemli bir etken olduğu belir-
tiliyor. Batı ve Orta Avrupa’nın yanısıra
özellikle Balkanlarda ve Kuzey Afrika’da
yeni pazarların oluşmaya başlaması da bu
ürün grubunun ihracat artışında önemli
bir yere sahip.

38
 Makina ‹hracat› ‹çin ‹thalat
54.6
Öng. İhr.

50
Öng. İth., milyar $

45.4 İhracatın Gerektirdiği

İthalat, %

0.4 0.2 0.4 0.2 0.2 0.1

2002 2003 2004

Toplam ihracat içinde fazla bir iddia sahi-
bi olmayan makina sanayiinde dahili iş-
lem rejimi ile ihracat, toplam dahili rejim
ihracatı olan 33 milyar dolar içinde ancak
yüzde 1’den biraz fazla bir paya sahip.
2002 ve 2003 yıllarında ortalama 400 mil-
yon dolar olan makina ihracatı 2004’te
200 milyon dolara düşmüş. Buna karşılık,
bu ihracatın gerektirdiği ithalat 2002’de
yüzde 50, 2003’te yüzde 45.4 ve 2004’te
yüzde 54.6 olmuş.
Bu alt sektörün ihracatı en yüksek olan
mal grupları ise sırasıyla; inşaat ve ma-
dencilik makineleri, endüstriyel klimalar
ve soğutucular ve takım tezgahları.
Sektörde verimlilik ve reel ücret eğrileri-
nin gelişimine bakıldığında ise şöyle bir
görünüm vardır. 2000’den 2004’e verimli-
liğin yüzde 44 arttığı, buna karşılık reel
ücretlerin yüzde 22 azaldığı görülmekte-
dir. Verimlilikteki yüksek artış ve reel üc-
retteki ciddi gerilemenin sağladığı avan-
taja rağmen sektör ağırlıkla iç pazara dö-
nük karakterini korumuştur.

Makina Sanayiinde Verimlilik ve Reel Ücret

1997=100

160
140.6
140
120.5
120 114 109.5
101.6
100
98.1 96.7 94.3
80 89.1
86.1
60

40

20

2000 2001 2002 2003 2004

Verimlilik Reel Ücret

39
 Madeni Eflya ‹hracat› ‹çin ‹thalat
65.2

61.4
Öng. İhr.

Öng. İth., milyar $

53.8
İhracatın Gerektirdiği
İthalat, %
1.3 1.7
0.7 1.1 0.7 1.1

2002 2003 2004

İhracatın pek iddialı olmadığı alt sektör- 2003’te 61.4’e, 2004’te ise yüzde 65.2’ye
lerden biri de madeni eşya sanayii. Dahili çıktı.
işlem rejimi çerçevesinde yapılan madeni
eşya ihracatı, 2004’te 1.7 milyar dolar ola- Metal eşya sanayiindeki verimlilik ve reel
rak gerçekleşirken, 2004’te 33 milyar do- ücret eğrilerinin görünümünü de şöyle
lar olan bu çerçevedeki toplam ihracat özetleyebiliriz: Sektörde verimlilik 2000-
içinde yüzde 3’lük bir pay alabildi. Sektö- 2004 arasında ancak yüzde 2.7 oranında
rün ihracatı 2002 yılında 1.3 milyar dolar, artmış görünüyor. Buna karşılık reel ücret-
2003 yılında da 1.1 milyar dolar dolayın- lerdeki gerileme aynı dönemde yüzde
daydı. Buna karşılık bu ihracatın gerektir- 12.7’ye ulaşmış durumda.
diği ithalat 2002’de yüzde 53.8 iken

Metal Eflya Sanayiinde Verimlilik ve Reel Ücret

1997=100

120 111.6 112.8

109.6 106.7 109.8

100
102
80 89.9 88.1 89.2
85.4

60

40

20

2000 2001 2002 2003 2004

Verimlilik Reel Ücret

40
 M‹NERAL VE YAKIT YA⁄LAR, 2000-2004, Milyar $
Ham Petrol, Do¤al Gaz, LPG, Taflkömürü vb.

2
0.7 1 0.5
0.3 0.4
0

2000 2001 2002 2003 2004

-2

-4

-6

-8
-8.4 -8
-8.5
-10
-9.6 -9.2 -9.2
-10.6
-12
-11.6

-14 -13
İhracat İthalat Net İthalat -14.4
-16

Yak›t Sektöründe ‹hracat›n ‹thalat› Karfl›lama Oran›

2000 3.1

2001 4.8

2002 7.6

2003 8.6

2004 9.7

2000- 6
2004/Ort

0 5 10

ENERJ‹DE ‹THALATA MUTLAK BA⁄IMLILIK VAR.

Yakıt, ya da enerji dış ticareti Türkiye’nin törde LPG ve taşkömür ithali de önem ta-
toplam dış ticaretinde yüzde 11 gibi şıyor. Yüksek büyüme hızları gerçekleştiri-
önemli bir yer tutuyor. Yakıt sektöründe, len yıllarda yakıt ithal ihtiyacı da büyüyor.
son 5 yılda 53.2 milyar dolarlık ithalata Sektörde son 5 yılda 15 birim ithalata kar-
karşılık 3 milyar dolarlık ihracat gerçekleş şılık 1 birim ihracat gerçekleştirildi. Başka
tirildi ve yaklaşık 50 milyar dolarlık bir net bir ifadeyle, sektörde ihracatın ithalatı
ithalat yaşandı. Ham petrol ve doğal ga- karşılama oranı yüzde 6’dan ibaret.
zın en büyük ithal kalemleri olduğu sek-

41
 K‹MYASALLARIN DIfi T‹CARET‹, 2000-2004, Milyar $
‹laç, Plastik vb.
4
2.6
1.9
2 1.2 1.4 1.5

0
2000 2001 2002 2003 2004
-2

-4
-4.8
-6
-6.2 -6.2 -6.4
-8 -7.4
-7.9
-8.4
-10
-10.3
-12 -11.6

-14
İhracat İthalat Net İthalat -14.2
-16

Kimyasallarda ‹hracat›n ‹thalat› Karfl›lama Oran›

2000 16.2

2001 22.6

2002 19

2003 18.4

2004 18.3

2000- 18.7
2004/Ort.

0 10 20 30

K‹MYASALLAR “SIKI ‹THALATÇI”

Kimyasalların dış ticaretinde ithalat bas- zinde ithalatının çok gerilememesinde,

kın. Öyle ki, sektörün ihracatı, ithalatının “ilaç ithalatı”nın önemli bir rolü var.
ancak yüzde 18.7’si. 2000’de 7.4 milyar İthalat 2004’de 14.2 milyar dolarla 5 yılın
dolarlık ithalat yapan sektörün, 2001 kri- zirvesine çıktı.

42
 K‹MYASAL NET ‹THALATINDA ALT SEKTÖRLER

Net ‹thalat , Milyon $

2000 2001 2002 2003 2004 2000-2004

Plastikler -1574 -1099 -1650 -2292 -3447 -10062

Eczacılık Ür. -1197 -1193 -1556 -2083 -2747 -8776
Diğer Kimyasallar -3401 -2585 -3170 -4159 -5408 -18723
-6172 -4877 -6386 -8534 -11602 -37561

K‹MYASAL “NET ‹THALATI”NIN YARISI ‹LAÇ VE PLAST‹KTEN

Sektör, Türkiye’nin dış ticaretinde yüzde
10,5 pay sahibi. Kimyasalların 2000-2004
dönemi net ithalatları 37.6 milyar doları
buluyor ve kimyasallar net ithalatçılıkta,
makine-ulaşım araçları ve yakıttan sonra
üçüncü sırayı alıyorlar. Alt sektörler itiba-
riyle bakıldığında ise, plastiklerin net itha-
latının 2003’te 2.3 milyar doları bulduğu
ve 2004’te 3 milyar doları aştığı gözlem-
lenmekte.
Talep elastikiyeti düşük olan ilaç sektörü-
nün ise, 5 yılda 8.8 milyar dolarlık bir net
ithalata yol açtığı anlaşılmaktadır.

2000-2004 Net ‹thalat›nda Paylar, %

Plastikler
27%

Diğer Kimy.
50%

Ecza
Ürünleri
23%

43
 Kimyasal Ürün ‹hracat› ‹çin ‹thalat
75.7

71.4
70.3 Öng. İhr.

Öng. İth., milyar $

İhracatın Gerektirdiği
İthalat, %

0.7 0.5 0.7 0.4 0.6 0.5

2002 2003 2004

İhracatın pek iddialı olmadığı alt sektör-
lerden kimya sanayiinde dahili işlem reji-
mi çerçevesinde yapılan kimyasal ürün ih-
racatı, 2004’te 0.6 milyar dolar olarak ger-
çekleşirken, 2004’te 33 milyar dolar olan
bu çerçevedeki toplam ihracat içinde yüz-
de 1’lik bir pay alabildi. Sektörün ihracatı
2002 yılında 0.7 milyar dolar, 2003 yılında
da yine 0.7 milyar dolar dolayındaydı. Bu-
na karşılık bu ihracatın gerektirdiği itha-
lat 2002’de yüzde 71.4 iken 2003’te
70.3’e, 2004’te ise yüzde 75.7’ye çıktı.
Kimya sanayiindeki verimlilik ve reel ücret
eğrilerinin görünümünü de şöyle özetle-
yebiliriz: Sektörde verimlilik 2000-2004
arasında yüzde 39 oranında artmış görü-
nüyor. Buna karşılık reel ücretlerdeki geri-
leme aynı dönemde yüzde 20’ye ulaşmış
durumda. Verimlilikteki yüksek artış ve
reel ücretteki ciddi gerilemenin sağladığı
avantaja rağmen sektör ağırlıkla iç pazara
dönük karakterini korumuştur.

Kimyasal Ürün Sanayiinde Verimlilik ve Reel Ücret

1997=100
160 153.6

140 134.8
122.5
120 113.2 107.5
100 110.5
97
80 92.2 91.7 90.3

60

40

20

2000 2001 2002 2003 2004

Verimlilik Reel Ücret

44
 ALTIN DIfi T‹CARET‹, 2001-2004
2
Milyar $
1.5
1
0.5
0.03 0.05 -0.08 -0.08
0
-0.5 2001 2002 2003 2004

-1
-1 -1
-1.5
-1.4 -1.4
-2
-2.5
-3 -2.6 -2.6

-3.5
-4
-3.7 -3.7

İhracat İthalat Net İthalat

‹fiLENMEM‹fi ALTIN ‹THALATINDA PATLAMA

Türkiye ithalatının son 5 yılında işlenme-
miş altın yüzde 2.5’lik pay edinmiş du-
rumda. Türkiye’nin en önemli üç ithal ka-
lemi içine giren işlenmemiş, yarı-işlenmiş,
pudra halindeki altının, özellikle
2001’den başlayarak ithalatta önemli bir
yer tuttuğu görülüyor. 2001 yılında 989
milyon dolarlık ithalat ile ürün bazında
ham petrol ve otomobil ithalatının ardın-
dan üçüncü sırayı alan işlenmemiş altın,
2002 yılında 1,5 milyar dolara, 2003’te ise
2,5 milyarı aşkın bir ithalat rakamına ulaş-
tı. 2004’de ulaşılan ithalat rakamı 3,7 mil-
yar dolardı, 2004 sonunda 3 milyar doları
buldu.

45
 TARIMSAL HAMMADDELER‹N DIfi T‹CARET‹, 2000-2004
Deri, Kauçuk, Pamuk, Ka¤›t Hamuru, vb., Milyar $

0.5
0.6
0.4 0.5
0.5 0.3 0.3

2000 2001 2002 2003 2004

-0.5

-1

-1.5 -1.2

-1.6
-2 -1.7 -1.7
-2 -2
-2.1
-2.5
-2.5 -2.4
-3
-3
İhracat İthalat Net İthalat

Tar›msal Hammaddelerde ‹hracat›n ‹thalat›

Karfl›lama Oran›, %

2000 15

2001 18.7

2002 19

2003 20

2004 20

2000- 18.5
2004/Ort.

0 5 10 15 20

TARIMSAL HAMMADDEDE ‹HRACAT, ‹THALATIN YÜZDE 18’‹

Sektör, Türkiye’nin dış ticaretinde yüzde milyar dolarlık ihracat gerçekleştirdi. Sek-
2.6 pay sahibi. Deri, kösele, ham postlar, törde ihracatın ithalatı karşılama oran
tabii, sentetik ve rejenere kauçuk, tabii yüzde 18 dolaylarında. Dolayısıyla sektör,
mantar ve yuvarlak ağaçlar, odun hamuru mutlak ithalatçı bir görünüme sahiptir.
ve kağıt döküntüleri, dokumaya elverişli Bir tarım ve hayvancılık ülkesi olmasına
lifler (pamuk) ve döküntüleri ve diğer bit- karşın, Türkiye’nin bu sektörde net itha-
kisel-hayvansal hammaddeleri kapsayan latçı olması, tarımdaki üretimin yetersizli-
“tarımsal hammadde” sektörü, son 5 yıl- ğinin de bir sonucudur.
da 11.2 milyar dolarlık ithalata karşılık 2.1

46
 MADEN CEVHERLER‹ VE DÖKÜNTÜLER‹, 2000-2004
Mermer, Bak›r, Dökme Demir, Borat vb., Milyar $

1 0.8
0.5 0.5 0.6
0.5 0.4

-0.5 2000 2001 -0.3 2002 2003 2004

-0.5
-1 -0.7
-1 -0.9
-1.5
-1.4
-2 -1.7

-2.5 -2.3

-3
-2.7
İhracat İthalat Net İthalat
-3.5
-3.5

Madende ‹hracat›n ‹thalat› Karfl›lama Oran›, %

2000 50

2001 57.2

2002 35.7

2003 26

2004 22.8

2000- 38.3
2004/Ort.

0 20 40 60

TÜRK‹YE, MADENDE DE NET ‹THALATÇI

Sektör, Türkiye’nin dış ticaretinde yüzde
2.2 pay sahibi. Mermer, bakır, dökme de-
mir, borat gibi ürünler içeren sektörde,
son 5 yılda artan ölçüde bir ithalata yöne-
liş gözlemlenmektedir. 2000-2004 döne-
minde ihracatın ithalatı karşılama oranı
ortalaması yüzde 38.3 olarak görünmekle
beraber, özellikle 2002’den başlayarak da-
ha çok ithalat yapıldığı anlaşılmaktadır.
Öyle ki, 2004’de ihracatın ithalatı karşıla-
ma oranı yüzde 23 dolayına inmiştir.

47
 TÜKET‹M MALLARI DIfi T‹CARET‹, 2000-2004
4 Mobilya, Ayakkab›, Is›tma, Ayd›nlatma, Bavul, vb., Milyar $
3 3.5
2.6

2 1.8
1.3 1.4
1

2000 2001 2002 2003 2004

-1
-1.1
-2 -1.6 -1.7 -1.7 -1.6
-2.1
-3 -2.5
-2.9
-3.2
-4

-5
İhracat İthalat Net İthalat
-4.6

Tüketim Mallar›nda ‹hracat›n ‹thalat›

Karfl›lama Oran›, %

2000 44.8

2001 66.6

2002 72

2003 81.2

2004 76.2

2000- 67.9
2004/Ort.

0 50 100

TÜKET‹M MALLARINDA ‹HRACAT, ‹THALATIN YÜZDE 68’‹N‹ KARfiILIYOR

Sektör, Türkiye’nin dış ticaretinde yüzde 5 sektörün, ihracatının ithalatını karşılama

pay sahibi. Sıhhi tesisat, ısıtma, aydınlat- oranı yüzde 68 gibi önemli bir noktada.
ma malzemeleri, mobilyalar, seyahat eşya- Mobilya ve sıhhi tesisat, ısıtma ihracı sek-
ları, ayakkabı, mesleki bilimsel ölçü ve törde önemli.
kontrol cihazları gibi malları içeren bu

48
 DEM‹R DIfiI METALLER, 2000-2004
Bak›r, Alüminyum, Kurflun, vb., Milyar $

0.6 0.6
0.5
0.4 0.4 0.4
0.4
0.2
0
-0.2 2000 2001 2002 2003 2004
-0.4
-0.4
-0.6
-0.8 -0.7 -0.7
-0.8
-1 -0.9
-1.2 -1.1 -1.1
-1.4
-1.4
-1.6
-1.6
-1.8
-2
İhracat İthalat Net İthalat
-2.2
-2.2

Demir D›fl› Metallerde ‹hracat›n ‹thalat›

Karfl›lama Oran›, %

2000 36.3

2001 50

2002 36.3

2003 35.7

2004 27

2000- 37
2004/Ort.

0 20 40 60

DEM‹R-DIfiI METALLERDE ‹HRACAT, ‹THALATIN YÜZDE 37’S‹

Sektör, Türkiye’nin dış ticaretinde yüzde racat 2 milyar dolarda kaldı. Dolayısıyla ih-
1.7’lik bir pay sahibi. Bakır, alüminyum, racatın ithalatı karşılama oranı bu sektör-
kurşun gibi demir-dışı metallerin ithalatı, de yüzde 37 olarak gerçekleşti. Eğilim, it-
son 4,5 yılda 5.4 milyar doları bulurken ih- halatın, ihracatın aleyhine arttığı yönünde.

49
 Demir-D›fl› Metal ‹hracat› ‹çin ‹thalat
71.8

Öng. İhr.
67.8
66.7
Öng. İth., milyar $

İhracatın Gerektirdiği
İthalat, %
0.6 0.4 0.6 0.4 0.6 0.4

2002 2003 2004

İhracatın yine pek iddialı olmadığı alt sek-
törlerden demir-dışı metal sanayiinde da-
hili işlem rejimi çerçevesinde yapılan ürün
ihracatı, 2004’te 0.6 milyar dolar olarak
gerçekleşirken, 2004’te 33 milyar dolar
olan bu çerçevedeki toplam ihracat içinde
yüzde 1’lik bir pay alabildi.
Sektörün ihracatı 2002 yılında da 0.6 mil-
yar dolar, 2003 yılında da yine 0.6 milyar
dolar dolayındaydı. Buna karşılık bu ihra-
catın gerektirdiği ithalat 2002’de yüzde
66.7 iken 2003’te 71.8’e çıktı, 2004’te ise
yüzde 67.8 olarak gerçekleşti.
Demir-dışı metal sanayiindeki verimlilik ve
reel ücret eğrilerinin görünümünü de şöy-
le özetleyebiliriz: Sektörde verimlilik
2000-2004 arasında yüzde 14.3 oranında
artmış görünüyor. Buna karşılık reel ücret-
lerdeki gerileme aynı dönemde yüzde
25’e ulaşmış durumda. Verimlilikteki nisbi
artış ve reel ücretteki ciddi gerilemenin
sağladığı avantaja rağmen sektör yeterin-
ce ihracata yönelmiş görünmüyor.

Demir D›fl› Metal Sanayiinde Verimlilik ve Reel Ücret

1997=100
160
144.4 146.9
140 135
128.5 121.2
120
107.4
100
96.6
80
80.6 77.6 80.6
60

40

20

2000 2001 2002 2003 2004

Verimlilik Reel Ücret

50
 DEM‹R-ÇEL‹K DIfi T‹CARET‹, 2000-2004, Milyar $
6
6
5

4
3.3
3 2.8
2.5
2 1.9

1 0.7 0.6 0.6

0.1
0

-1 2000 -0.5 2001 2002 2003 2004

-2
-1.8
-2.2
-3 -2.4
-3.2
-4

-5
İhracat İthalat Net İhracat
-6 -5.4

Demir-Çelikte ‹hracat›n ‹thalat›

Karfl›lama Oran›, %

2000 79.2

2001 138.9

2002 127.3

2003 103.1

2004 111

2000- 112
2004/Ort.

0 50 100 150

DEM‹R-ÇEL‹K HEM ‹HRACATÇI, HEM ‹THALATÇI

Türkiye dış ticaretindeki payı yüzde 6’ya 2003 ihracatı 3.3 milyar dolar iken ithalatı
yaklaşan demir-çelik sektörü, ithalatçı ol- 3.2 milyar dolar olan sektörün 2000-2004
duğu kadar ihracatçı da. 2000 yılında net döneminde ihracatın ithalatı karşılama
ithalatçı olan sektör, izleyen yıllarda ihra- oranı yüzde 112’ye ulaştı. Bu oran
catını artırarak net ihracatçı sınıfına girdi. 2000’de yüzde 79’du.

51
 Demir-Çelik ‹hracat› ‹çin ‹thalat
75.3
73.4
Öng. İhr.
70.3

Öng. İth., milyar $

6.2
İhracatın Gerektirdiği
4.7
4 İthalat, %
2.7 3
1.9

2002 2003 2004

Toplamı 2004 yılında 33 milyar doları bu- yüksek olduğu söylenebilir.

lan dahili işlem rejimi çerçevesindeki ihra-
catın en önemli ikinci alt sektörünü de-
mir-çelik sanayii oluşturuyor. 2004’te bu
yolla yapılan ihracatta yüzde 19’luk pay
alan demir-çelik sektörünün dahili işlem
rejimi çerçevesinde ihracatı 2002’de 2.7
milyar dolar iken hızla artarak 2003’te 4
milyar dolara, 2004’te de 6.2 milyar dola-
ra çıktı.
Sektörün ithalata bağımlılık oranının ol-
dukça yüksek olduğu görülüyor. 2002’de
ihracatın gerektirdiği ithalat yüzde 70.3
iken 2003’te yüzde 73.4 ve 2004’te yüzde
75.3’e çıktı. Bu oranın genel için yüzde 66
dolayında olduğu anımsandığında demir-
çelikte ithal girdi bağımlılığının oldukça
İhraç kalemleri içinde uzun mamuller ilk
sırayı almakta, uzun mamulleri sırasıyla
demir çelik kütükler, yassı hadde mamul-
leri, demir çelik boru mamulleri, demir çe-
lik inşaat aksamı, demir çelik radyatör, de-
mir çelik mutfak eşyası izlemektedir.
Demir-çelik sanayiindeki verimlilik ve reel
ücret eğrilerinin görünümünü de şöyle
özetleyebiliriz: Sektörde verimlilik 2000-
2004 arasında yüzde 35 oranında artmış
görünüyor. Buna karşılık reel ücretlerdeki
gerileme aynı dönemde yüzde 20’ye yak-
laşmış. Verimlilikteki yüksek artış ve reel
ücretteki ciddi gerilemenin sağladığı
avantaj, sektöre ihracatta rekabet gücü
de kazandırmış durumda.

Demir-Çelik Sanayiinde Verimlilik ve Reel Ücret

1997=100
160 149.6
138 141.4
140
118.8 117.1
120

100 111
106.6
101.4
80 96.9 95.2

60

40

20

2000 2001 2002 2003 2004

Verimlilik Reel Ücret

52
 Ülkelere Göre Demir-Çelik ‹thalat› ve ‹hracat›

‹thalatta Bafll›ca Ülkeler ‹hracatta Bafll›ca Ülkeler

Belç. Alm. ABD

Ukrayna 2% 3%
10% Diğer 18%
Rusya 30%
Frs.2%
14%
Bulg. 2%

Diğer Rom. 6% BAE

14% 12%

İtl. 2% Hol. 3%
İng. 2%
İran 3%
İsp. 8%
İsrail 5%
S. Arab. 3%
Kuveyt Yemen Yun. İtl. 8%
9 Ülke 43% 3% 3% 4%

2004 ‹thalat› 7989 Milyon $ 2004 ‹hracat› 5285 Milyon $

Demir -çelik ihracatının 2004’te yüzde
16.5’i ABD’ye gerçekleştirilirken Birleşik
Arap Emirlikleri yüzde 11.2 ile ikinci sırayı
almıştır. İtalya ihracatta yüzde 7.3, İspan-
ya ise yüzde 7 pay almışlardır. İsrail yüzde
4.6’lık payıyla beşinci önemli demir-çelik
ihraç pazarı durumundadır.
İhraç demir-çelikte ithal girdinin payı
dörtte üçe ulaşırken ithalat yapılan ülke-
lerin eski Doğu Bloku ülkeleri olması dik-
kati çekmektedir. 2004 yılında 8 milyar
dolara ulaşan demir-çelik ithalatında Rus-
ya yüzde 24.8 ile birinci, Ukrayna yüzde
18.3 ile ikinci, Romanya da yüzde 10.2
payla üçüncü sırayı almışlardır. Böylece bu
üç ülkenin ithalattaki payı yüzde 53.3 ola-
rak belirmektedir. Bunlara yüzde 2.8 pa-
yıyla Bulgaristan eklendiğinde bu katego-
rideki 4 ülkenin payı yüzde 56’yı geçmek-
tedir.

53
 GIDA MADDELER‹ DIfi T‹CARET‹, 2000-2004
Canl› Hayvan, Hububat, Meyve-Sebze, ‹çki-Tütün, Ya¤l› Tohum, vb., Milyar $

5.9
6

5 4.7
4
4 3.5 3.7

3 2.9
2.4 2.5
1.8 1.9
2

-1 2000 2001 2002 2003 2004

-1.4
-2
-2.1 -1.9
-3 -2.8
-3

İhracat İthalat Net İhracat

G›da Maddelerinde ‹hracat›n ‹thalat›

Karfl›lama Oran›, %

2000 166.6

2001 285.7

2002 114.7

2003 167.8

2004 197

2000- 186.3
2004/Ort.

0 100 200 300

GIDA MADDELER‹ “NET ‹HRACATÇI”

Türkiye dış ticaretinde yüzde 6.5 payı
olan gıda maddeleri sektörü, ihracatın, it-
halatın bir kat üstünde olduğu “net itha-
latçı” sektörlerden biri. 2000-2004 döne-
minde sektörün ihracatın ithalatı karşıla-
ma oranı yüzde 190’a yakındı. Dış ticaret
hacmi 2003 yılında 7,5 milyar dolara çıkan
ve 2004’de 9 milyar doları bulan sektör,
önemli bir ihrac potansiyeline ve rekabet
gücüne sahip. 2003 yılı ihracatı 4.7 milyar
doları bulan sektörün 2004 ihracatı 6 mil-
yar dolara yaklaştı.

54
 GIDA NET ‹HRACATINDA ALT SEKTÖR PAYLARI, Milyon $

2000 2001 2002 2003 2004 2000-2004

Canlı Hayvan-Gıda 1732 2580 2062 2340 3243 11957

İçki-Tütün 164 175 208 238 321 1106
Yağlar -275 -141 -317 -257 -325 -1315
Yağlı Tohum ve Meyve -212 -104 -197 -377 -403 1320
1409 2510 1756 1944 2836 10428

GIDADA SEBZE-MEYVE-TÜTÜN ÖNEML‹ ‹HRAÇ ÜRÜNLER‹

Gıda maddeleri ihracatında en önemli bat ve mamulleri, sigara-tütün, yağlı

kalemleri meyve-sebze ve bunlardan tohum, dikkat çeken ithal kalemleri. Hay-
yapılan salça, konserve, reçel gibi mamul- vansal ve bitkisel yağlar, hayvan yemleri
ler ile tütün, bal,şeker ve mamulleri diğer önemli ithal kalemleri..
önemli bir yer tutuyor. İthalatta ise hubu-

55
 G›da-‹çki ‹hracat› ‹çin ‹thalat

54 54.2

Öng. İhr.
50

Öng. İth., milyar $

2 İhracatın Gerektirdiği
1.8
1.4 1.1 1 İthalat, %
0.7

2002 2003 2004

2004 toplam ihracatı 6 milyar dolara yak- sı, dolayısıyla yerli girdi avantajına sahip
laşan gıda-içki sektörünün ihracatının üç- olması beklenen gıda-içki sektöründe de
te birinin dahili işlem rejimi çerçevesinde 2004’te 2 milyar dolarlık ihracat için 1
yapıldığı anlaşılmaktadır. Dış Ticaret Müs- milyar doları aşkın girdi ithalinin gerçek-
teşarlığı verilerine göre, 2002’de bu çerçe- leştirilmesi ilgi çekicidir.
vede yapılan ihracat 1.4 milyar dolar iken Sektörün verimlilik ve reel ücret eğrileri-
2003’te 1.8 milyar dolara, 2004’te ise 2 nin görünümünü de şöyle özetleyebiliriz:
milyar dolara çıkmıştır. Bu, dahili işlem re- Sektörde verimlilik 2000-2004 arasında
jimi ile gerçekleştirilen 33 milyar dolarlık yüzde 21 oranında artmış görünüyor. Bu-
ihracatta gıda-içki sektörünün yüzde 6 na karşılık reel ücretlerdeki gerileme aynı
pay alması anlamını taşımaktadır. Ancak dönemde yüzde 5.5 dolayında. Verimlilik-
bu ihracat bile, ihracat bedelinin yüzde teki yüksek artış ve reel ücretteki gerile-
54 ‘üne tekabül eden ithal girdi ile ger- menin sağladığı avantaj, sektöre ihracatta
çekleştirilmektedir. Bir tarım ülkesi olma- rekabet gücü de kazandırmış durumda.

G›da-‹çki Sanayiinde Verimlilik ve Reel Ücret

1997=100
140 132.8 131.5

116.9 121.1
120 108.4

100
91.3
80
86
79.7 74.1
60 77.2

40

20

2000 2001 2002 2003 2004

Verimlilik Reel Ücret

56
 YARI MAMULLER DIfi T‹CARET‹, 2000-2004
Ka¤›t, Cam, Çimento, Kauçuk, Haz›r Deri, Metal Eflya, vb., Milyar $
6 5.5
5
4.1
4 3.5
3.2
3 2.6

2 1.4
1 0.6 0.6 0.7
0.5
0
-1 2000 2001 2002 2003 2004

-2
-2.1 -2.1
-3 -2.6
-4 -3.5

-5 -4.8

İhracat İthalat Net İhracat

Yar› Mamullerde ‹hracat›n ‹thalat›

Karfl›lama Oran›, %

2000 166.6

2001 123.8

2002 123

2003 117.2

2004 114.6

2000- 129
2004/Ort.

0 50 100 150 200

YARI MAMULLER DE “NET ‹HRACATÇI”

Kağıt, cam, çimento, kauçuk, hazır deri, aynı dönemde 3,5 milyar dolar net ih-
metal eşya gibi ürünleri bünyesinde racatçı oldu. Sektörde ihracatın ithalatı
barındıran sektör, Türkiye dış ticaretinde karşılama oranı yüzde 129. Cam, çimento,
yüzde 6.5 pay sahibi. Son 5 yılda yaklaşık metal eşya ihracatı sektörde önemli bir
19 milyar dolar ihracat, buna karşılık 15.5 yer tutuyor.
milyar dolar ithalat gerçekleştiren sektör

57
 DOKUMACILIK ÜRÜNLER‹ DIfi T‹CARET‹, 2000-2004
Pamuk ‹pli¤i, Naylon, Denim Kumafl›, Sentetik Lif, Tül, Çarflaf, Bez, Perde vb., Milyar $
8
6.4

6 5.3
4.3
3.7 3.9
4
2.2
2 1.9
2 1.6 1.4

0
2000 2001 2002 2003 2004
-2
-2.1 -1.9
-2.9
-4 -3.4
-4.2
-5

İhracat İthalat Net İhracat

Dokumac›l›k Ürünlerinde ‹hracat›n

‹thalat› Karfl›lama Oran›, %

2000 176

2001 205

2002 148

2003 156

2004 152

2000- 167.4
2004/Ort.

0 100 200 300

DOKUMACILIK ÜRÜNLER‹ GERÇEK “NET ‹HRACATÇI”

Pamuk ipliği, naylon, denim kumaşı, sen-
tetik lif, tül, yatak çarşafı, tuvalet ve mut-
fak bezleri, perde vb. ürünleri kapsayan
dokumacılık sektöründe Türkiye hep “net
ihracatçı”. Türkiye dış ticaretinde yüzde
7.5 oranında bir yere sahip olan sektör,
son 5 yılda yaklaşık 23.5 milyar dolarlık
ihracat, buna karşılık 15.5 milyar dolarlık
ithalat yapmış ve 8 milyar dolarlık net ih-
racat gerçekleştirmiş. Bununla birlikte
başta pamuk ipliği olmak üzere, sektörde,
2003’ten itibaren yaşanan aşırı kur değer-
lenmesinin etkisiyle ithalatın hızını artır-
dığı gözlenmekte. Sektörde ihracatın it-
halatı karşılama oranı 2000 yılında yüzde
176 iken 2004 ortalarında yüzde 152’ye
kadar gerilemiş durumda. Yine de sektör,
Türkiye’nin net ihracatçı birkaç sektörün-
den biri.

58
 HAZIR G‹Y‹M DIfi T‹CARET‹, 2000-2004
Örme Tiflört, Kazak, Pantolon, Etek, fiort, Çorap, Gömlek, Bluz, Deri Giyim, vb., Milyar $
12
11.2
10 10.6
10 9.6

8.1 7.8
8
6.6 6.7 6.5
6.3
6

-0.3 -0.2 -0.3 -0.4 -0.6

0
2000 2001 2002 2003 2004
-2

İhracat İthalat Net İhracat

HAZIR G‹Y‹M NET ‹HRACATINDA ALT SEKTÖRLER

2000 2001 2002 2003 2004 2000-2004

Deri ve Giyim 331 349 364 379 357 1780

Diğer Giyim 5990 6073 7446 9160 10183 38852
6321 6422 7810 9359 10540 40632

EN NET ‹HRACATÇI SEKTÖR HAZIR G‹Y‹M

Türkiye’nin en net ve en büyük ihracatçı 2000-2004 döneminde hazır giyimde ih-

sektörü hazır giyim. Türkiye dış ticaretin-
de yüzde 9’luk payı olan hazır giyimde
2000-2004 döneminde 41 milyar dolarlık
ihracata karşılık sadece 8 milyar dolarlık
ithalat yapıldı. Böylece hazır giyimin 5 yıl-
daki net ihracatı 41 milyar dolar oldu. Bu,
aynı dönemde gerçekleştirilen net ih-
racatın yüzde 63.8’inin hazır giyim
tarafından gerçekleştirilmesi demek.
racatın ithalatı karşılama oranı 25’e 1 gibi
olağanüstü boyutta. Başka bir ifadeyle,
hazır giyimde 25 birim ihracata karşılık 1
birim ithalat yapılmış.
Hazır giyim sektörü ihracatının yüzde
4.4’ünü deri ve kürk eşyası oluştururken
ezici ağırlık tişört, kazak, pantolon, etek,
şort, çorap, gömlek, bluz gibi ürünlerde.

59
 Dokuma Giyim ‹hracat› ‹çin ‹thalat
58.3

55.7 Öng. İhr.

54.3

Öng. İth., milyar $

5.7 5.7
4.6
İhracatın Gerektirdiği
3.3 İthalat, %
2.5 3.2

2002 2003 2004

Dahili işlem rejimi ile 2004’te yapılan 33 mil-
yar dolarlık ihracatta 5.7 milyar dolar ile
yüzde 17.2’lik pay alan dokuma-giyim sek-
törü, taşıt ile demir-çelikten sonra üçüncü
sırayı tuttu.
Sektörün bu rejimle ihracatı 2002 yılında 4.6
milyar dolar iken izleyen iki yılda 5.7 milyar
dolara çıktı.
Türkiye’nin mukayeseli avantaja sahip bir-
kaç sektöründen biri olarak bilinen tekstil-
de, dahili işlem rejimi ile yapılan ihracatta
ithal girdi kullanımının, ihraç bedelinin yüz-
de 58.3’üne ulaşması oldukça anlamlı. Sek-
törün girdi ithalinde Çin ve Hindistan
önemli olmaya başlarken, yine Uzak Doğu
menşeli girdilerin Avrupa üstünden Türki-
ye’ye girdiğinden ve bu durumun yerli girdi
üreticilerini zor durumda bıraktığından sö-
zediliyor. (Bkz. Kutu: Halit Narin’in dahilde
işleme rejimine eleştirileri).
Sektörün verimlilik ve reel ücret eğrilerinin
görünümünü de şöyle özetleyebiliriz: Sek-
törde verimlilik 2000-2004 arasında yüzde
10.4 oranında artmış görünüyor. Buna karşı-
lık reel ücretlerdeki gerileme aynı dönemde
yüzde 6 dolayında. Verimlilikteki artış ve re-
el ücretteki gerilemenin sağladığı avantaj,
sektöre ihracatta rekabet gücü de kazandır-
mış durumda.
Türkiye hazır giyim ve konfeksiyon ihracatı-
nın %70 kadarlık bir bölümünü AB üyesi ül-
kelere gerçekleştirmektedir. İhracat gelirleri-
nin büyük bölümü Euro cinsinden kazanıl-
makta, ihracat rakamları ise Dolar cinsinden
tutulmakta ve açıklanmaktadır. Euro’nun
dolara karşı değer kazanması ve öylece sey-
retmesi, konfeksiyon ihracatındaki perfor-
mans değerlendirmelerinde özellikle dikka-
te alınmalıdır.

Giyim Sanayiinde Verimlilik ve Reel Ücret

1997=100
160
141.1
140 129.7
127.8 120.5 123.5
120

100
91.3
80
86
79.7
60 74.1 77.2

40

20

2000 2001 2002 2003 2004

Verimlilik Reel Ücret

60
EK: 15 SORUDA DAH‹LDE ‹fiLEM REJ‹M‹ (D‹R)
1-Dahilde ‹flleme Rejimi nedir?
Dahilde ‹flleme Rejimi ihraç ürünlerinin
üretimi için ithal edilen ve ithali gümrük
vergisine tabi girdilere gümrük muafiyeti
sa¤layan bir rejimdir.
2-Dahilde ‹flleme Rejiminin temel esaslar›
nelerdir?
Dahilde ‹flleme Rejimi: ‹thalatta flartl› muafi-
yet sistemi ve ithalat esnas›nda al›nan vergi-
lerin geri ödenmesi sisteminden olufluyor.
fiartl› muafiyet sistemi; dahilde iflleme izin
belgesi/dahilde iflleme izni kapsam›nda ih-
rac› taahhüt edilen ifllem görmüfl ürünün el-
de edilmesinde kullan›lan ve serbest dola-
fl›mda bulunmayan hammadde, yard›mc›
madde, yar› mamul, mamul ile de¤iflmemifl
eflya, ambalaj ve iflletme malzemesinin, Tür-
kiye Gümrük Bölgesinde (serbest bölgeler
hariç) yerleflik firmalarca, ticaret politikas›
önlemlerine tabi tutulmaks›z›n, vergisi temi-
nata ba¤lanmak suretiyle ithal edilmesi ve
ihracat taahhüdünün gerçekleflmesini müte-
akip, al›nan teminat›n iade edilmesidir. Bu
kapsamda yap›lacak iflletme malzemesi it-
halat›nda, katma de¤er vergisi ve özel tüke-
tim vergisi tahsil edilir ve ticaret politikas›
önlemleri uygulan›r.
3- Geri ödeme sistemi nedir?
Geri ödeme sistemi; dahilde iflleme izin bel-
gesi/dahilde iflleme izni kapsam›nda serbest
dolafl›ma giren hammadde, yard›mc› mad-
de, yar› mamul, mamul ile de¤iflmemifl eflya,
ambalaj ve iflletme malzemesinden elde edi-
len ifllem görmüfl ürünün ihrac› halinde, it-
halat esnas›nda al›nan verginin (iflletme
malzemesine iliflkin katma de¤er vergisi ve
özel tüketim vergisi hariç) geri ödenmesidir.
4-Dahilde ‹flleme Rejimi tedbirlerinden
nas›l yararlan›l›r?
Dahilde ‹flleme Rejimi Tebli¤ine istinaden
Dahilde ‹flleme ‹zin Belgesi al›narak yarar-
lan›l›r.
5- Dahilde ‹flleme ‹zin Belgesi süresi ne
kadard›r? Tekrar süre uzat›m› yap›labilir
mi?
Dahilde iflleme izin belgesinin/dahilde iflle-
me izninin süresi sektörüne göre en fazla
12 aya kadar tespit ediliyor. Ancak, gemi
inflaa, komple tesis v.b. ile üretim süreci 12
ay› aflan ürünler ve savunma sanayi alan›-
na giren ürünlerin ihrac›na iliflkin düzenle-
nen belgenin/iznin süresi, proje süresi ka-
dar tespit edilebiliyor.
Süre, dahilde iflleme izin belgesinin/dahilde
iflleme izninin tarihinde bafll›yor. Süre sonu
ise, belge/izin süresi (ek süre, hakl› ve müc-
bir sebep ile fevkalade hallere iliflkin süreler
dahil) bitiminin rastlad›¤› ay›n son günü
olarak esas al›n›yor.
6- Dahilde ‹flleme ‹zin Belgelerinde de¤i-
fliklik yap›labilir mi?
Belgede belirtilen ihraç ve ithal eflyas›n›n
ad›, cinsi, miktar› ve de¤eri ile ilgili de¤iflik-
likler Müsteflarl›k, bunun d›fl›ndaki de¤iflik-
likler ilgili ‹hracatç› Birliklerince yap›l›r.
7- Dahilde ‹flleme ‹zin Belgeleri ile ilgili
kapatma müracaatlar› hangi mercilere ve
ne zaman yap›l›yor?
Kapatma müracaat› ek süreler dahil olmak
üzere belge süresi bitiminden itibaren en
geç bir ay içerisinde ilgili ‹hracatç› Birlikle-
rine yap›l›r.
61
 8- Dahilde ‹flleme ‹zin Belgesi kapsam›n-
da öngörülen ihracat taahhüdünün yeri-
ne getirilmemesi durumunda ne gibi ifl-
lem yap›lacakt›r ?
‹thal edilen ancak ihrac› gerçekleflmeyen
maddelere ait ithalat esnas›nda tahsil edil-
meyen her türlü vergi, 6183 say›l› Kanuna
göre tahsil edilir.
9- Dahilde ‹flleme ‹zin Belgesi kapsam›n-
da yap›lacak ithalattan teminat al›nacak
m›d›r?
Dahilde ‹flleme ‹zin Belgeleri kapsam›nda
yap›lacak ithalat teminata tabidir. Teminat
miktar›, ithalatta al›nmas› gereken her tür-
lü vergi tutar› kadard›r.
10- Dahilde ‹flleme ‹zin Belgesi kapsam›n-
da yap›lacak ithalatta “Teminat Sigortas›”
uygulamas› nas›l olacakt›r?
D›fl Ticaret Sermaye fiirketleri ile Sektörel
D›fl Ticaret fiirketlerine müracaat tarihinden
önceki takvim y›l› içerisinde gerçeklefltirdik-
leri ihracat›n yar›s› kadar,
‹malatç› ihracatç› firmalara ise, ihracat sü-
resi müracaat tarihinden geriye do¤ru bir
y›l içerisine giren ve ihracat taahhütleri ka-
pat›lm›fl belgeler kapsam›nda toplam
500.000 $’dan az olmamak üzere gerçeklefl-
tirdikleri ihracat kadar dahilde iflleme izin
belgesi kapsam›nda yapacaklar› ithalatlar
“teminat sigortas›” na ba¤lan›r.
11- Dahilde ‹flleme ‹zin Belgeleri kapsa-
m›nda üçüncü ülkelerden ithal edilen
hammadde, yard›mc› madde, ambalaj
malzemelerinin kullan›m› sonucu üreti-
len mallar›n Avrupa Birli¤i ülkelerine ih-
racat› mümkün müdür?
‹hracat ürünlerinin üretiminde kullan›lan
üçüncü ülke menfleli girdiler için OGT ora-
62
n›nda verginin ihracat esnas›nda ödenmesi
kayd›yla bu mallar›n Avrupa Birli¤i ülkele-
rine ihracat› mümkündür.
12- Dahilde ‹flleme ‹zin Belgelerinin Av-
rupa Birli¤i’nden yap›lacak ithalatta sa¤-
layaca¤› bir yarar var m›d›r?
Serbest dolafl›ma konu mallar, AB ülkelerin-
den herhangi bir vergi ödemeden ithal edile-
ce¤inden, sözkonusu belgelerin bu amaçla
kullan›lmalar› gereksizdir.
Ancak bu ülkelerden Türkiye’ye ithali vergi-
ye tabi olan ürünlerin ihraç kayd›yla itha-
linde belgeler muafiyet sa¤l›yacakt›r.
13- AB’den ithal edilen ve ihraç ürünle-
rinde kullan›larak AB’ye yap›lan ihracat-
ta telafi edici vergi al›nacak m›d›r?
AB’den ithal edilen girdilerin kullan›m›yla
gerçeklefltirilen ihracatta telafi edici vergi
sözkonusu de¤ildir.
14- Dahilde ‹flleme ‹zin Belgeleri kapsam›n-
da makina teçhizat ithali yap›labilir mi?
Dahilde ‹flleme ‹zin Belgeleri kapsam›nda
yüzde 2 oran›nda iflletme malzemesi ithala-
t›na izin veriliyor ancak makina techizat it-
hali yap›lam›yor.
15- Türkiye’deki serbest bölgelerin Dahil-
de ‹flleme Rejimi aç›s›ndan durumlar› ne-
dir?
Serbest bölgeler üçüncü ülke hükmündedir.
‹thalat ve ihracatta üçüncü ülke statüsü uy-
gulanacakt›r. Ancak, belge kapsam›nda ser-
best bölgeye ihraç edilen ürünlerin AB’ne
gönderilmesi halinde yine üçüncü ülke men-
fleli ithal girdileri için telafi edici vergi
al›nacakt›r. Bu ürünler Türkiye’ye getirilir-
se, ihracat yap›lmam›fl muamelesi görecek-
lerdir.