ÜRETĠCĠLERDEN REAKTĠF GÜÇ

DESTEĞĠ SAĞLANMASI
ve
GERĠLĠM KONTROLU
BÖLGESEL YÜKTEVZĠ MERKEZLERĠ
ve
ELEKTRĠK ÜRETĠCĠLERĠ’ni
BĠLGĠLENDĠRME TOPLANTISI

13-14.12.2010
Milli Yüktevzi Merkezi, Ankara
Oğuz YILMAZ
oguz.yilmaz@uzay.tubitak.gov.tr
TÜBĠTAK UZAY
Güç Sistemleri Bölümü, Ankara
13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,
BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
 Genel Bakış
• Temel Bilgiler
• Tanımlar
• Yüklenme Eğrisi Detayları
• Generator İşletme Şekilleri
• Gerilim Kontrol Yapıları ve Dikkat Edilmesi
Gereken Önemli Noktalar
• Örnekler, simulasyonlar
• Ġletim Sistemi Gerilim Kontrolu
• Santral yüksek gerilim barasının set değerinin
belirlenmesi
• Zorunlu reaktif güç destek miktarlarının “MVAR”
değeri olarak belirlenmesi
• Denetleme
• Dikkat edilecek hususlar
13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,
BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
• Generator
• Nominal (Rated) MVA (MegaVoltAmper, Snom)
• Nominal Güç Faktörü (Rated cos phi)
• Dizayn değeri
• Yüklenme eğrisi kırılma noktası
• Güç Faktörü (cos phi)
• Cos phi = Panlık / sqrt (Panlık2 +Qanlık2)
• sqrt(Panlık2 +Qanlık2) = Sanlık (MVA)
• Türbin
• Nominal Güç (MW) (ISO değerleri)
• Maksimum Güç (Max > Nominal) (Önemli)
• ġebeke Yönetmeliği
MADDE 20, MADDE 126/E

13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,

BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
 Örnek bir Yüklenme Eğrisi
[Generator Nominal cos phi = 0.90 için (kırılma noktası)]
Bu eğri üzerinde MVA < Rated MVA

ġebeke yönetmeliğinde nominal

güç faktörü (kırılma noktası) 0.85
olarak iĢaret edilmektedir.

Bu eğri üzerinde
MVA = Rated MVA
y x z
P nominal turbin <= x olması beklenir.

“Genel olarak” Türbin-Generator ikilisi, nominal güç

faktörü belirlendikten sonra bu nokta dikkate alınarak
seçilir.
13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,
BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
 Generator İşletme Şekilleri
•Generator Terminal Gerilimi Kontrolu
•Generator “cos phi” (güç faktörü) Kontrolu
•Generator MVAR (reaktif güç) Kontrolu
•“Line Drop Compensation” (Trafo
empedansı gerilim düşümünün kısmi
kompanse edilmesi)
•Santral yüksek gerilim barası gerilim
kontrolu (High Side Voltage Control)
13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,
BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
 Generator İşletme Şekilleri
•Generator “cos phi” Kontrolu
•Generator MVAR (reaktif güç) Kontrolu
•Prensip olarak, Primer Frekans Kontrolune katılımı
beklenen bir ünitenin frekans değişimine otomatik,
oransal tepki vermesi yerine sabit yük kontrolunde
çalışması (hiç ya da geçici tepki) ile benzer konudur.
•Sistem ĠĢletmecisi tarafından özel bir talimat
gelmedikçe, iletim sistemine bağlı ve belirli bir
gücün*** üzerindeki üretim tesislerinde tercih
edilmemesi gereken işletme şekilleridir.
(Detaylar için www.teias.gov.tr => Yan Hizmetler)
•Örnek simulasyon
13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,
BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
 Generator İşletme Şekilleri
•Generator Yüksek Gerilim Barası Gerilim
Kontrolu (High Side Voltage Control)
•“Line Drop Compensation” (Trafo empedansı
gerilim düşümünün kısmi kompanse edilmesi)
•Generator Terminal Gerilimi Kontrolu

•Tercih edilebilecek üç işletme şekli. (voltage

supporting action)

•Ġyi anlatılması ve iyi anlaĢılması gerekir.

13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,
BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
 Gerilim Kontrol Yapıları
•Otomatik bir dıĢ kontrolcü (outer loop) vasıtasıyla
tesisin bağlı olduğu baranın geriliminin kontrol
edilmesi
Terminal Gerilim
Belirlenen
Ref. (Arttır/Azalt) Generator
bara gerilim
set değeri Terminali Q, MVAR
Gerilim ya
V/Q Ref
da MVAR
Ref. Set AVR G
Step-Up
Bara Trafo
Bara Gerilimi Gerilim
Kontrolcüsü

Diğer ünitelerin Diğer Üniteler

aktif/reaktif yüklenmesi

Bara

•Dikkat edilmesi gereken önemli noktalar, (www.teias.gov.tr)

13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,

BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
 Gerilim Kontrol Yapıları
•Ünitenin Otomatik Gerilim Regülatörü ile trafo gerilim
düşümünün kompanse edilmesi (Line Drop Compensation)
yoluyla bara geriliminin regüle edilmesi (IEEE Std 421.5)

Generator
Arttır Terminal
Gerilim It Vc
Ref. Set
Azalt (pu) AVR G
Step-Up
Vt Trafo,Xt

Vc= | Vt + jIt.Xc |, Xc<0 Akım/Gerilim

Ölçümü

Diğer Üniteler

Bara

•Dikkat edilmesi gereken önemli noktalar (www.teias.gov.tr)

13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,
BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
 Gerilim Kontrol Yapıları
•Tesisin bağlı olduğu baranın geriliminin operatör
denetiminde kontrol edilmesi (ekstra donanım, yazılım
olmadan, operatör gözetimi)
Terminal
Generator
Belirlenen bara Gerilimi Ref.
Arttır Terminal
gerilim set değeri Q, MVAR

Gerilim
Ref. Set AVR G
Azalt
Step-Up
Kontrol Odası Trafo
Bara Gerilimi Operatörü

Varsa, Yükte Kademe Değiştirici

Pozisyonu ****

Diğer Üniteler

Diğer ünitelerin
aktif/reaktif
yüklenmesi **** Yükte Kademe Değiştirici, operator denetiminde Manual kullanılabileceği, gibi
otomatik olarak da Yüksek Gerilim Barasını regüle etmek için Auto‟da da kullanılabilir. Bara

•Dikkat edilmesi gereken önemli noktalar (www.teias.gov.tr)

13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,
BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
 Sistem Gerilim Kontrolu
•Sistem ĠĢletmecisi Sorumlulukları
•Santral Yüksek Gerilim Baralarının Referans Değerlerinin
Belirlenmesi ve Denetim
•İdeal beklenti
•Optimal Yük Akışı Analizleri ile “en uygun” referans değerlerinin
belirlenmesi, (tüm reaktif destek elemanları [kapasitör, reaktör,
kademe, kompansatör] dikkate alınarak...)
•Planlı/Plansız durumlara göre gerektiğinde bu referans değerlerinin
güncellenmesi,
•Santralların “belirli bir tolerens dahilinde”, zorunlu reaktif
kapasitelerini gerektiğinde kullanarak, belirlenen referans değerini
ve verilen talimatları sağlamak yönünde adım attıklarının denetimi,
•Referans değerleri ve işletme talimatları belirlenirken, “özellikle” elektriksel
olarak birbirine yakın baralardaki santralların birbirlerine göre ters hareket
etmemelerine, reaktif yüklenme durumlarına ve her birinin talimatları yerine
doğru getirdiklerine dikkat edilmelidir. (Önemli !!!)
13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,
BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
 Sistem Gerilim Kontrolu
•Üreticilerin Zorunlu Reaktif Güç Destek Miktarlarının
Belirlenmesi (Generator Terminali)(Genel Prensip)
Q (MVAR)

Generator Nom. Cosφ

=0.85

Qmax +

MKUD P nom.

Qmax -

Cosφ =0.95

13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,

BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
 Sistem Gerilim Kontrolu
•Üreticilerin Zorunlu Reaktif Güç Destek Miktarlarının
Belirlenmesi (Generator Terminali)(Olası İstisnai Durumlar,
karar TEĠAġ)
Q (MVAR) Q (MVAR)

Generator Nom.
Generator Nom. Cosφ =0.85 ya da
Cosφ > 0.85 (0.90 ya da 0.95)
0.90 ya da ...

Qmax +
Özel sözleĢme, ESA
Qmax +
vb. (YĠ, YĠD )
belirtilen zorunlu güç
faktörü, değeri 0.85,
0.90 ...

MKUD P nom. P (MWATT) MKUD P nom. P (MWATT)

Cosφ =0.95
Qmax - Qmax -
Cosφ = 0.95
(ya da sözlesmede
belirtilen değer)

Cosφ =0.90

13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,

BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
 Sistem Gerilim Kontrolu
•Üreticilerin Zorunlu Reaktif Güç Destek Miktarlarının
Belirlenmesi (Generator Terminali) (Senkron
Kompansatör)

•ġebeke Yönetmeliği
Üretim tesislerinin tasarım ve performans Ģartları

MADDE 20- (3) Senkron kompansatör olarak çalışan üniteler, sıfır güç faktörü
ile çalışabilecek, termik üniteler, aşırı ikaz ile çalıştırıldığında nominal güçlerinin
% 75 ine kadar reaktif güç verebilecek, düşük ikaz ile çalıştırıldığında ise % 30
una kadar reaktif güç tüketebilecek, hidroelektrik üniteler, aşırı ikaz ile
çalıştırıldığında nominal gücünün % 75 ine kadar reaktif güç verebilecek, düşük
ikaz ile çalıştırıldığında ise % 60 ına kadar reaktif güç tüketebilecek kapasitede
olmalıdır. ...

13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,

BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
 Sistem Gerilim Kontrolu
•Üreticilerin Zorunlu Reaktif Güç Destek Miktarlarının
Belirlenmesi (Senkron Kompansatör)
Q (MVAR) Q (MVAR)
Termik Kompansatör Üniteler (Gaz Turbini Hidrolik Kompansatör
generatörü...) Üniteler

Qmax + Qmax +

MKUD P nom. P (MWATT) MKUD P nom. P (MWATT)

Qmax -
Qmax -

Qmax + = 0.75 x Snom (Pnom ?) Qmax + = 0.75 x Snom (Pnom ?)

Qmax - = 0.30 x Snom (Pnom ?) Qmax - = 0.60 x Snom (Pnom ?)

13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,

BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
 Dikkate değer bazı detaylar
•Generatörler için belirli bir MWATT değerinde zorunlu MVAR
değerlerine ulaşabilmek,
•Şebeke gerilimine*,
•Generator Terminal Gerilimi Çalışma Aralığına (en dar %95-%105 !!!)
•Step-up trafo kademesine, (Yükte kademe değiştirici her santralda olmayabilir)
•V/f, OEL, UEL gibi limitleyicilerin “doğru” ayarlarına ve yukaridaki
degişkenlere bağlı etkileşimine,** (doğru ayar/koordinasyon !)
•Bazı durumlarda iç ihtiyaç gerilimine, (farklı bir şekilde regüle edilmiyorsa)
•Hidrojen basıncına (Hidrojen soğutma)
•Hava sıcaklığına (özellikle OV hava soğutma,sıcaklığa bağlı değişken yüklenme eğrisi )
bağlıdır.
• Belirlenen zorunlu MVAR değerlerine ulaşabilmek doğrultusunda adım
atmak için, üretici tarafında ünite/santral genelinde bazı ayarların gözden
geçirilmesi /koordine edilmesi, yükseltici ve iç ihtiyaç trafolarında kademe
değişimlerinin (dönemsel ya da kalıcı) yapılması gerekebilir.
13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,
BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu

Bara gerilimi referans
değerinin belirlenmesi
Bara gerilimi belirlenen
tolerans dahilinde
regüle edilebildi mi ?
Hayır
Santral mevcut
üniteleriyle , generator
çıkışında zorunlu
MVAR kapasitesine
ulaşmış mı?
Sapma
miktarı
ve
süresi
Hayır
* Üretici talimati yerine getirmedi
•Tolerans değerleri
YAT talimatı VERMEDEN, mevcut yüklenme durumunda ve,
13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,
BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
Sürecin İşleyişi ve
Denetim
Evet
Üretici talimati yerine getirdi.
O.Y:Talimatlara uygunluğun denetimi normal
koşullarda gün sonrası yapılabilir. ANCAK * ve **
süreçleri “gerektiğinde” gün içinde de yapılabilir.
Evet ** Üretici talimati yerine
getirdi. ANCAK mevcut bara
gerilimi sistem güvenliğini
tehdit ediyor.
YAT talimatı ve
Ekstra reaktif güç yeni yüklenme
desteği için YÜK AT
Evet durumunda
Talimatina gerek var gerçekleşen
mı? (Yüklenme Eğrisi reaktif güç destek
„ne göre) miktarının
denetimi
Hayır
işletme koşullarındaki yüklenme eğrisi doğrultusunda
üreticiden ekstra reaktif güç talebi
 Dikkat edilecek hususlar
•Üreticilerin sağlaması gereken “temel” bilgiler
•İlgili ünitenin kabul tutanaklarında ya da üretim
lisansında belirlenmiş nominal güç değeri, (aktif güç)
•O üniteye bağlı generatörün nominal güç faktörü
ve MVA değeri,
•Soğutma tipi,
•Bu bilgileri içeren generatör yüklenme eğrisi,
•Bara gerilimini regüle etmek için ünite/santral
bazında kullanılan kontrol yapısı blok şeması.
(verilen örnekler doğrultusunda)
•Detaylar için Bkz. (www.teias.gov.tr)

13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,

BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
 Dikkat edilecek hususlar
•İzleme amaçlı kullanılacak veriler
•Bara gerilimi set değeri(kV)
•Bara gerilimi (kV)
•Ünitenin reaktif çıkıĢ gücü (step-up trafo
öncesi, generator terminali)* (MVAR)

•Ünitenin aktif çıkış gücü (Brüt, MW) (generator

terminali)
•Ünitenin generator terminal gerilimi (kV)
•Ünitenin yükseltici trafo sonrası reaktif çıkış gücü
(bağlantı noktası, fider)* (TEİAŞ tarafından ileride farklı
izleme alternatifleri tercih edilirse kullanılabilir.)

13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,

BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
 Dikkat edilecek hususlar
•Reaktif Güç Yeterliliğinin Test Edilmesi

•Bkz. İlgili döküman (www.teias.gov.tr)

•Detaylar

13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,

BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
 Son değerlendirmeler
•Genel durum

•Perspektif

•Sorular, görüşler....

TEŞEKKÜRLER

13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,

BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu
8

13-14 Aralık 2010 ver1. Oğuz YILMAZ,

BYTM ve EÜ Bilgilendirme Sunumu