T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA
HIRİSTİYANLARIN SOSYAL VE DİNİ HAYATLARI (1856-1876)

Doktora Tezi
Gazi ERDEM

Ankara-2005
 T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA
HIRİSTİYANLARIN SOSYAL VE DİNİ HAYATLARI (1856-1876)

Doktora Tezi
Gazi ERDEM

Tez Danışmanı
Doç. Dr. Seyfettin ERŞAHİN

Ankara-2005
 T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI

OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA
HIRİSTİYANLARIN SOSYAL VE DİNİ HAYATLARI (1856-1876)

Doktora Tezi

Tez Danışmanı: Doç. Dr. Seyfettin ERŞAHİN

Tez Jürisi Üyeleri

Adı Soyadı : İmzası :
....................................................... ......................................
....................................................... ......................................
....................................................... ......................................
....................................................... ......................................
....................................................... ......................................
....................................................... ......................................

Tez Sınav Tarihi ..............................

 İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER .............................................................................................................I
KISALTMALAR ........................................................................................................ V
ÖNSÖZ ...................................................................................................................... VI
GİRİŞ ........................................................................................................................... 1
A. Araştırmanın Metodolojisi .................................................................................. 1
1. Araştırmanın Konusu ....................................................................................... 1
2. Önemi ve Amacı .............................................................................................. 1
3. Sınırlılıklar ....................................................................................................... 3
4. Metodu ve Kaynaklar....................................................................................... 4
5. Yapılan Araştırmalar........................................................................................ 7
B. Islahât Fermânı Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Hıristiyanlar ............... 8
1. Klasik Dönemde Hıristiyanlar ......................................................................... 8
a. Millet Sistemi ............................................................................................... 8
b. Hıristiyanların Hak ve Sorumlulukları....................................................... 14
c. Devşirme ve Osmanlı Hıristiyanlarına Etkisi............................................. 18
d. Patrik ve Diğer Din Adamlarına Verilen İmtiyazlar ................................. 21
e. Kilisenin Hukuku, Yapısı ve Osmanlı Hıristiyanları Üzerindeki Etkisi .... 24
2. Tanzimat Döneminde Hıristiyanlar................................................................ 27
a. Tanzimat Fermânı’nın İlan Sebebi ve Gayesi ............................................ 27
b. Eşitlik Anlayışı ve Gayrimüslimlerin Askerliği......................................... 30
c. İdârî ve Malî Yapıda Gayrimüslimlerle İlgili Değişiklikler....................... 35
d. Hıristiyan Tebaanın Eğitimi....................................................................... 38
e. Din ve Mezhep Değiştirme......................................................................... 40
f. Hıristiyan Tebaa ve Dış Tahrikler .............................................................. 42
I. BÖLÜM: ISLAHÂT FERMÂNI VE HIRİSTİYANLAR...................................... 47
A. Islahât Fermânı’nı Hazırlayan Sebepler......................................................... 48
1. Dış Sebepler ................................................................................................... 48
2. İç Sebepler...................................................................................................... 54
B. Islahât Fermânı’nın İlanı ve Paris Barış Antlaşması ......................................... 57
C. Fermân’ın İçeriği ve Özelliği ............................................................................ 60
D. Tanzimat ve Islahât Fermânlarının Benzer ve Farklı Yönleri........................... 67
E. Fermân’ın Hıristiyanlara Yönelik Hükümlerinin Uygulanması ........................ 69
1. İdari Yapıya Yönelik Reformlar ve Uygulamalar.......................................... 69

I
 a. Merkezî Meclisler....................................................................................... 69
i. Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye ........................................................... 70
ii. Meclis-i Âlî-i Tanzimat ......................................................................... 71
iii. Şûrâ-yı Devlet ....................................................................................... 72
iv. Meclis-i Meb‘ûsân ................................................................................ 74
b. Taşra Teşkilatında Reformlar..................................................................... 76
i. Vilayet Sistemi........................................................................................ 76
ii. Gayrimüslimlerin Taşra İdaresinde Yer Almaları ................................. 79
2. Sosyal Hayata Yönelik Reformlar ve Uygulamalar....................................... 81
a. Gayrimüslimlerin Askerliği ve Cizye Sorunu ............................................ 81
b. Mahmî Sorunu ve Vatandaşlık Kanunu ..................................................... 86
c. Dinî Özgürlüklerin Kullanımı .................................................................... 91
d. Müslüman ve Gayrimüslim Topluluklar Arasındaki İlişkiler.................... 97
3. Eğitim Hayatına Yönelik Reformlar ve Uygulamalar ................................. 100
a. Gayrimüslim Çocuklarının Devlet Okullarına Kabul Edilmeleri............. 101
b. Gayrimüslim Cemaatlerin Okulları.......................................................... 107
c. Yabancı Okullar ....................................................................................... 109
F. Islahât Fermânı’na Tepkiler............................................................................. 111
1. Müslümanların Tepkileri.............................................................................. 111
2. Hıristiyanların Tepkileri............................................................................... 116
G. Islahât Fermânı’nın Etkisiyle Çıkan Siyasî Olaylar........................................ 119
1. Maraş Olayları.............................................................................................. 119
2. Cidde Olayları .............................................................................................. 121
3. Suriye Olayları ............................................................................................. 121
4. Girit Olayları ................................................................................................ 125
5. Selanik Hadisesi ........................................................................................... 127
II. BÖLÜM: ISLAHÂT FERMÂNI’NIN OSMANLI HIRİSTİYAN
UNSURLARININ YENİDEN YAPILANMASINA ETKİSİ ........................... 131
A. Cemaatlerde Yeni Düzenlemelerin Yapılması................................................ 132
B. Rum Ortodoks Cemaati ................................................................................... 134
1. Rum Patrikhanesi Nizamnamesi: ................................................................. 134
a. Patrik Seçimi ............................................................................................ 134
b. Piskoposlarla İlgili Hususlar .................................................................... 137
c. Metropolitler ve Metropolitler Cemaati ile İlgili Hususlar ...................... 139

II
 d. İstanbul Patriği ile Metropolitler Cemaatinin İlişkileri............................ 141
e. Daimi Muhtelit Meclis ile İlgili Hususlar ................................................ 144
f. Maaşlar ve Diğer Gelirlerle İlgili Hususlar .............................................. 146
g. Manastırlarla İlgili Hususlar .................................................................... 147
2. Nizamnamenin Getirdiği Yenilikler ve Kazanımlar .................................... 148
C. Ermeni Cemaati ............................................................................................... 150
1. Ermeni Patrikhanesi Nizamnamesi .............................................................. 152
a. Patrik ve Patrik Seçimi ile İlgili Hususlar ................................................ 152
b. Patrikhane Kalemi (Bürosu) ile İlgili Hususlar........................................ 155
c. Kudüs Patriği ile İlgili Hususlar............................................................... 155
d. Ruhânî Meclis ile İlgili Hususlar ............................................................. 156
e. Cismânî Meclis ile İlgili Hususlar............................................................ 157
f. Cismânî Meclis Tarafından Kurulan Komisyonlar ve Müdürlükler......... 158
i. Eğitim Komisyonu ................................................................................ 158
ii. Müesseseler (Tesisat) Komisyonu ....................................................... 158
iii. Muhakeme Komisyonu....................................................................... 158
iv. Manastır Komisyonu........................................................................... 159
v. Muhasebe İdaresi Komisyonu.............................................................. 159
vi. Vasiyet İdaresi Komisyonu................................................................. 160
vii. Hastane İdaresi Komisyonu ............................................................... 160
viii. Kilise Cemiyetleri ............................................................................. 160
g. Umûmî Meclis ile İlgili Hususlar............................................................. 161
i. Umûmî Meclisin Ruhânî Üyelerinin Seçim Şartları ............................. 162
ii. Umûmî Meclisin Halktan Olan Üyelerinin Seçim Şartları .................. 162
iii. Umûmî Meclis Üyelerinin Seçim Şekli .............................................. 162
h. Meclis ve Komisyonlar Hakkında Bazı Umûmî Maddeler...................... 164
j. İâne-i Milliye (Yardımlar) ile İlgili Hususlar ........................................... 164
k. Murahhaslıklar ile İlgili Hususlar ............................................................ 165
2. Nizamnameler Arasındaki Benzerlik ve Farklılıklar ................................... 165
D. Bulgar Eksarhlığı ............................................................................................ 168
1. Bulgarların Bağımsız Kilise Talepleri ......................................................... 168
2. Bulgar Eksarhlığı Nizamnamesi .................................................................. 176
E. Protestan Cemaati ............................................................................................ 180

III
 1. Misyonerlik Çalışmaları ve Protestan Cemaatinin Tanınması..................... 180
2. Protestan Cemaati Nizamnamesi.................................................................. 187
F. Katolik Cemaat ve Gruplar .............................................................................. 189
1. Ermeni Katolik Cemaati............................................................................... 189
2. Latin Katolik Cemaati ve Müstakil Olarak Tanınmaması ........................... 194
3. Diğer Katolik Cemaatler .............................................................................. 196
SONUÇ .................................................................................................................... 202
BİBLİYOGRAFYA ................................................................................................. 210
EKLER..................................................................................................................... 227
Ek-1: Islahât Fermânı .......................................................................................... 227
Ek-2: Rum Patrikhanesi Nizamnamesi ............................................................... 232
Ek-3: Ermeni Patrikhanesi Nizamnamesi ........................................................... 253
Ek-4: Belge Örnekleri .......................................................................................... 269
TEZ ÖZETİ.............................................................................................................. 274
ABSTRACT............................................................................................................. 276

IV
 KISALTMALAR
a. g. e. Adı geçen eser
a. g. m. Adı geçen makale
a. yer. Aynı yer
bkz. Bakınız
BOA. Başbakanlık Osmanlı Arşivi
C. Cilt
D. Dergisi
DİA. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
Ed. Editör/Editörler
Haz. Hazırlayan
Int. International
İA. İslam Ansiklopedisi
J. Journal
Red. Redaktör
s. Sayfa
S. Sayı
S. B. E. Sosyal Bilimler Enstitüsü
TCTA. Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi
Thk. Tahkik eden
Trc. Tercüme eden
ts. Tarihsiz
Ün. Üniversitesi
vb. ve benzeri
vd. ve devamı
Yay. Yayınlayan

V
 ÖNSÖZ
Osmanlı İmparatorluğu, değişik din ve milletlere mensup çok sayıda grup ve
toplumu bünyesinde barındıran, başka bir ifade ile çok dinli ve çok uluslu bir
devlettir. Bu bağlamda, kurulduğu ilk dönemlerden yıkılışına kadar Hıristiyanlarla da
iç içe olmuştur. İmparatorluk, bu şekildeki bir toplum yapısıyla uzun süren bir
gelenek oluşturmuştur. Günümüzde sıkça dillendirilen pluralist toplum biçimi
Osmanlı Devleti'nin önemli özelliklerinden biridir. Devlet, bu özelliği ile son iki asra
gelinceye kadar bu halkların huzur içerisinde bir arada yaşamalarının yolunu
bulabilmiştir.
Devletin, genelde gayrimüslim, özelde de Hıristiyanlara uygulayacağı hukuk
konusunda, kendisinden önceki İslâm devletlerinin tecrübelerini örnek alması
tabiidir. Zira, kendisi gibi onlar da İslâm hukukunu esas almışlardır. Buna rağmen
Osmanlı Devleti, muhtemelen Türk devlet anlayışının etkisiyle idaresi altındaki
Hıristiyanlara İslâm hukukunun çizdiği profilin ötesinde bazı hak ve imtiyazlar
sağlamış, askerlik dahil olmak üzere onları bir çok devlet hizmetine ortak etmiştir.
Diğer din mensuplarını dinî liderlerinin idaresinde organize ederek yönetime
katmıştır. "Millet sistemi" olarak adlandırılan bu özelliği dolayısıyla, Osmanlı
İmparatorluğu üzerine çok sayıda araştırma yapılmıştır. Belki de bu, dünyanın bugün
geldiği noktada, pek çok devletin, değişik dinlere mensup insanların bir arada barış
içerisinde yaşamalarının yollarını temin etmek mecburiyetinde kalmasının bir
sonucudur. Çünkü Osmanlı İmparatorluğu bu konuda iyi bir örnektir.
Çalışmamıza konu olarak seçtiğimiz 19. yüzyılın üçüncü çeyreğinde, Fransız
ihtilalinden sonra gelişen ve imparatorluklar için dağılma sinyali anlamına gelen
milliyetçilik ve ulus devlet anlayışı Osmanlı İmparatorluğu’nda hızla yayılmıştır.
Osmanlı İmparatorluğu’nun zayıflamasına mukabil gelişen Hıristiyan Avrupa
devletleri, Hıristiyan Osmanlı vatandaşları lehine değişiklik yapılması için yoğun bir
baskı yapmışlardır. Onlar da esasen başka hedeflerine vesile olmak üzere,
kendilerine daha fazla hak verilmesi talebiyle ortaya çıkmışlar, emperyalist bir
anlayışa sahip Avrupalı devletlerle değişik ilişkilere girmişler ve onların teşvik ve
tahriklerine muhatap olmuşlardır. Bunun sonucu olarak Osmanlı Devleti de,
Hıristiyanlara uyguladığı hukuku gözden geçirerek İslâm hukuku sınırları içerisinde
ifade edilemeyecek pek çok değişiklik yapmıştır. Osmanlı Devleti'nin Hıristiyan

VI
vatandaşları günümüz azınlık haklarına eşit haklar elde etmiş, cemaatlerin idaresinde
din adamlarının hegomonyası kırılmış, halk cemaat yönetimlerine ortak edilmiş ve
patrikhane nizamnameleri çıkarılmıştır.
Osmanlı Devletinde bir arada yaşama tecrübesinin önemli bir dönemini,
yukarıda bahsettiğimiz noktaları esas alarak konu edinen çalışmamız giriş ve sonuç
bölümünden başka iki ana bölümden oluşmaktadır. Genel yapı ve geleneği ortaya
koyabilmek için, girişte metodoloji ile birlikte 1856 yılı öncesinde Hıristiyanların
durumu kısa bir şekilde özetlenmiştir.
"Islahât Fermânı ve Hıristiyanlar" şeklinde isimlendirdiğimiz birinci
bölümde, Islahât Fermânı’nı hazırlayan sebepler, Fermânı’nın hazırlanması, ilanı,
içeriği, Tanzimat ve Islahât fermânlarının benzer ve farklı yönleri, fermân ile ilintili
olarak yapılan ıslahât, merkez ve taşra teşkilatlarında ıslahâtların uygulanması, ihtida
ve irtidat ile ilgili hususlar, Hıristiyan ve Müslüman toplumlar arasındaki ilişkiler,
Islahât Fermânı’na Osmanlı toplumunun tepkisi ve Fermân’ın etkisiyle çıkan siyasî
olaylar incelenmiştir.

İkinci bölümde, Islahât Fermânı’nın Osmanlı Hıristiyanlarının yeniden

yapılanmasına etkisi konusu ele alınarak, söz konusu cemaatlerde meydana gelen
değişiklikler incelenmiş, nizamnameler ışığında kiliselerin hukukî temelleri ve
işleyişi gösterilmiştir. Ayrıca bu dönemde resmen cemaat olarak tanınan Protestan
Cemaati, Katolik Ermeni Kilisesi ve Bulgar Eksarklığı nizamnameleri ile birlikte
incelenmiştir.
Sonuç bölümünde ise, araştırma neticesinde ulaşılan bazı kanaatler izah
edilmeye çalışılmıştır.
Bu araştırmanın tamamlanmasında pek çok kurum ve ilim adamının yardım,
teşvik ve destekleri olmuştur. Bu bağlamda, daha lisans düzeyinde iken beni
akademik çalışma yapmaya teşvik eden hocam Prof. Dr. Hüseyin Algül'e, konunun
tespiti aşamasında bu konuyu araştırmamı tavsiye eden Prof. Dr. Halil İnalcık'a,
gerek arşiv araştırmaları konusunda gerekse kaynak temini hususunda yardımlarını
esirgemeyen Prof. Dr. Nesimi Yazıcı'ya, cesaretlendirici ve motive edici sözleriyle
katkıda bulunan Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi'nin diğer İslâm Tarihi
Öğretim Üyelerinine, tezimin her safhasında bana yol gösteren, karşılaştığım

VII
zorlukları aşmama yardımcı olan, çalışmam boyunca beni cesaretlendiren danışman
hocam Doç. Dr. Seyfettin Erşahin'e en içten teşekkürlerimi sunarım.
Ayrıca, doküman toplarken çok yardımlarını gördüğüm Başbakanlık Osmanlı
Arşivleri Dairesi Başkanlığı personeli ile İSAM personeline, gerek tek tek bölümleri
gerekse tezin tamamını okuyarak yardımcı olan mesai arkadaşım Dr. Mehmet
Bulut'a, yardımlarını gördüğüm diğer mesai arkadaşlarıma ve çalışmanın mesai
saatleri ve günleri dışındaki zamanlarda yapılma mecburiyeti olmasından dolayı,
yeteri kadar vakit ayıramamamı anlayış ve sabırla karşılayan ve sıkıntılarımı
paylaşan değerli eşime teşekkür etmeyi bir görev addediyorum.

Ankara, 02. 06. 2005

Gazi ERDEM

VIII
 GİRİŞ
A. Araştırmanın Metodolojisi
1. Araştırmanın Konusu
Bu çalışmanın konusunu, 1856’da ilan edilen Islahât Fermânı ve buna bağlı
olarak yapılan düzenlemelerin, Osmanlı Devleti idaresindeki Hıristiyanların sosyal
ve dinî hayatları üzerinde meydana getirdiği değişiklikler teşkil etmektedir.
Osmanlı İmparatorluğu’nda 1876 yılında Kanun-i Esâsî’nin kabul edilmesiyle
başlayan ve anayasal dönem olarak ifade edilen sürece geçişin hemen öncesinde,
başka bir ifade ile Tanzimat döneminin ikinci bölümünde yapılan ıslahâtın getirdiği
değişiklikler, bunların Hıristiyan tebaanın sosyal ve dinî hayatlarına etkisi ve
Osmanlı toplumunun bunlara gösterdiği tepkiler, bu dönemde yeni oluşan Hıristiyan
cemaatler, yapılan değişikliklerde dış güçlerin etkileri, dış müdahalelere Hıristiyan
ve Müslüman tebaanın yaklaşımları, düzenlemelerin amacına ne kadar hizmet ettiği
ve yaşanan değişimin Osmanlı Devleti’nin iki büyük toplumu arasındaki ilişkilere
yansıması konuları ele alınmıştır.
Öte yandan, Osmanlı Devleti’nden Hıristiyanlar lehine değişiklik yapmasını
isteyen dış güçlerin, daha çok kendi çıkarlarını korumaya çalışıp-çalışmadıkları,
onları kendi amaçlarına ulaşmakta alet olarak kullanıp-kullanmadıkları, Devletin dış
güçlerle birlikte hareket eden gayrimüslim azınlığın kontrolüne girip-girmediği,
Tanzimat ve Islahât fermânlarıyla geleneksel dinî anlayış ve uygulamalardan
uzaklaşma olup-olmadığı, uygulanan hukukun değişip-değişmediği sorularına cevap
aranmış, arşiv belgelerinin ışığı altında, Tanzimat ve Islahât Fermânları incelenmeye
ve karşılaştırmalar yapmak suretiyle benzerlik ve farklılıkları ortaya konulmaya,
araştırmacılarca detaylı bir şekilde ele alınmayan Islahât Fermânı ve bağlantılı
konulara açıklık getirilmeye çalışılmıştır.
2. Önemi ve Amacı
Osmanlı Devleti’nde Tanzimat döneminde her alanda hızlı bir değişim
yaşanmıştır. Buna paralel olarak, gayrimüslimlerle ilgili politika ve iç hukuk ile
onların sosyal ve dinî hayatlarında da ciddi değişiklikler olmuştur. Bu değişikliklerin
en yoğun yaşandığı zaman dilimi, Osmanlı Devleti’nin İngiltere ve Fransa ile ittifak
yaptığı Kırım Savaşı esnasında başlamıştır. Başka bir bakış açısıyla, Osmanlı Devleti
bu dönemde, Hıristiyan bir devlet olan Rusya’nın saldırılarına ancak başka Hıristiyan

1
devletlerin yardımı ile karşı koyabilecek durumdadır. Değişik dinlere mensup tebaası
olan Osmanlı Devleti’nde, Müslümanlardan sonra en çok nüfusa sahip olan tebaa da
Hıristiyanlardır. Dolayısıyla, dışarıda ittifak veya savaş durumunda olarak Hıristiyan
devletlerle ilişkiler kurulurken, içeride Hıristiyan vatandaşlarla meşgul olmak
zarureti hasıl olmuştur. Zira dış güçler, esas ajandaları farklı da olsa, içerideki
Hıristiyanlarla ilgilenmiş, onlarla yakın ilişkiler kurmuş, içeridekiler de onların
teşvik veya tahrikleri ile değişik beklentilere girmişlerdir. Sonuç olarak, hem içeriden
hem dışarıdan yoğun bir değişim talebi gelmiştir. Ayrıca, Fransız ihtilalinden sonra,
çok uluslu devletler için milliyetçilik ve ulus devlet anlayışı gibi başka açılımlar söz
konusudur. Bu durum da, devleti değişime zorlayan önemli bir etken olmuştur.
Osmanlı Devleti esasen İslâm hukukunu hakim kılmış, gayrimüslim
vatandaşlarına yapacağı muameleyi de bu hukuka dayandırmıştır. Ayrıca, gerek
İslâm tarihi boyunca Müslüman devletlerin, gerekse asırlardır kendisinin oluşturduğu
bir gelenek vardır. Bu gelenek din ile ilintilidir. Genel olarak kabul edilir ki, değişim
zor ve sancılı olmaktadır. Din ile ilgili bir konuda ise değişim daha da zordur. Buna
rağmen, Osmanlı Devleti’nin değişim sürecini en yoğun yaşadığı dönem,
çalışmamıza konu olan dönemdir. Bu bakımdan araştırma, söz konusu baskı ve
zorluklar altında değişimin nasıl gerçekleştiği, hangi problemlerle karşılaşıldığı ve
bunlara nasıl çözüm getirildiğini ortaya koymaya çalışması açısından önem arz
etmektedir. Birinci el kaynaklar olan arşiv belgelerine ve o dönemde yazılmış
eserlere istinat etmesi de önemini artırmaktadır.
Çalışmada, Islahât Fermânı döneminde, Hıristiyan cemaatlerin iç yapı ve
idarelerinde meydana gelen değişiklikler, yeni ortaya çıkan cemaatler ve cemaat
nizamnameleri işlenmiştir. Nizamnameler arasındaki fark ve benzer yanlar uzun
yorumlara girmeden izah edilmeye çalışılmıştır. Söz konusu nizamnamelerin en
önemlileri Rum ve Ermeni Patrikhanelerine ait olanlardır. Bunların tam metinleri
yeni Türk alfabesi ile yazılarak tez ekinde verilmek suretiyle, hem nizamnameler
yayımlanmış hem de kiliselerin hukukî temelleri ve işleyişleri gösterilmiş
olmaktadır. Bu haliyle çalışma literatürde önemli bir boşluğu doldurmaya adaydır.
Ayrıca, dinler arası diyalog ile ilgili gayret, faaliyet ve çalışmaların önem ve
hız kazandığı son dönemlerde Osmanlı örneğinin ve barış ve hoşgörü atmosferi
içerisinde yaşayan iki toplum mensuplarının birlik ve ahenklerinin dış müdahalelerle

2
nasıl bozulduğunun ortaya konulmuş olması da çalışmamıza ayrı bir önem
katmaktadır.
Diğer taraftan, Türkiye'nin Avrupa Birliği'ne aday ülke olarak kabul edildiği
ve müzakerelere başlanmak üzere olduğu bir dönemde bu konu ayrı bir önemi
haizdir. Zira, söz konusu birliğe girebilmek için getirilen kriterlerin en önemlisi olan
siyasî kriterler içerisinde azınlıklar konusu başta gelmektedir. Türkiye’nin aday
olarak resmen kabul edildiği 10-11 Aralık 1999 tarihindeki Helsinki Zirvesi’nden
sonra, AB Komisyonu tarafından yayınlanan katılım ortaklığı belgesi, strateji belgesi
ve ilerleme raporu gibi belgelerin tümünde konuya geniş bir yer verilmiş, atılan
adımlar ve yapılması gerekenler değerlendirilmiştir. Türkiye de birliğe giriş için
yapacağı işleri tâdât ettiği Ulusal Programında konu ile ilgili yapılması gereken
düzenlemeleri sıralamıştır. Bu bağlamda, Ulusal Azınlıkların Korunması Çerçeve
Sözleşmesi imzalanmış, gayrimüslim vakıflarının mal edinmeleri önündeki hukukî
engeller kaldırılmış, ibadethane yapımında karşılaşılan yasal güçlükler ortadan
kaldırılarak Müslümanların cami açmak için uymaları gereken kurallar ile eşdeğer
hale getirilmiştir.
Türkiye'nin Avrupa Birliği'ne tam üye olarak katılımından sonra ise Avrupa
Birliğinin, Ortodoksların resmi temsilcisi olarak tanıdığı Fener Rum Ortodoks
Kilisesi ve Patriğinin statüsünde önemli değişiklikler yapılması hususunun gündeme
gelebileceği düşünülmektedir. Bu bağlamda da, Osmanlı Arşivlerinde mevcut olan
ve önümüzdeki döneme ışık tutabilecek bilgi ve belgelerin ortaya konulması,
yapılanların bugünkü bakış açısıyla tekrar değerlendirilmesi açısından da böyle bir
çalışma, önem arz etmektedir.
3. Sınırlılıklar
Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan itibaren her dönemde Hıristiyan ve
Yahudi uyrukları olmuştur. Araştırmamız sadece Hıristiyanların durumlarını konu
edinmiş, Yahudileri ele almamıştır. Hıristiyanların durumları da her yönden değil,
sosyal ve dinî hayatları esas alınmak suretiyle araştırma sınırlandırılmıştır. Devletin
kuruluşundan yıkılışına kadar çok uzun bir zaman dilimi söz konusu olduğundan
çalışmamız, Hıristiyan uyruklarla ilgili her türlü değişimin en yoğun yaşandığı 1856–
1876 yılları arasındaki 20 yıllık dönem ile tahdit edilmiştir.

3
 Bununla birlikte, Osmanlı Devleti’nde yaşayan Hıristiyanların durumları
hakkında genel bir portre çizmek, sonraki dönemi daha iyi anlamaya imkan vermek,
gerektiğinde kıyas yapabilmek ve daha sistematik bir çalışma ortaya koyabilmek
için, tezin giriş bölümünde ilk dönemden itibaren Hıristiyanların durumu ele alınmış,
çalıştığımız döneme yakın olması dolayısıyla Tanzimat Fermânı’ndan sonra
yapılanlar üzerinde biraz daha detaylı durulmuştur. Zira, Islahât Fermânı’nda vaat
edilen bazı hususlar, Tanzimat Fermânı’nda da yer almış; Islahât Fermânı’ndan sonra
tam olarak gerçekleştirilen düzenlemelerin bir kısmı da, henüz Fermân ilan
edilmeden yapılmaya başlanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nda Hıristiyanların
hukukî statüleri ile ilgili daha önce özgün bir çalışma yapılmış olması nedeniyle bu
alana fazla girmemeye özen gösterilmişse de, yapılan düzenlemelere referans
gösterilmesi zarureti bulunduğundan ister istemez hukuk konusuna girilmiştir. Fakat
bu minimum düzeyde tutulmaya çalışılmıştır.
Arşiv kaynakları bakımından da, Osmanlı Arşivi ile sınırlı kalınmıştır.
Çalışmada önemli katkıları olabileceği akla gelen çevre ülkelerin arşivleri ve
matbuâtı ile Hıristiyan cemaatlerin özel arşivleri ve matbuâtı incelenememiştir.
4. Metodu ve Kaynaklar
Araştırma esas olarak arşiv belgelerine dayanmaktadır. Arşiv belgelerinin
tespit edilmeye çalışıldığı dönemde Osmanlı Arşivi kataloglarından bazılarının,
www.devletarsivleri.gov.tr adresindeki web sitesine yüklenmiş olması, çalışmamıza
kolaylık sağlamış ve yeni bir araştırma metodu uygulanmasına fırsat vermiştir.
Bilgisayar ortamına aktarılan arşiv materyalleri üzerinde Hıristiyan, zimmî,
gayrimüslim, papaz, piskopos, metropolit, eksarh, milletvekili, patrik, Ermeni, Rum,
Ortodoks, Katolik, Bulgar, eksarhhane, patrikhane, kilise, rahip, manastır, ruhban,
sinod, cizye, harac, misyoner vb. konu ile ilintili 25-30 terim 1839-1876 yılları için
taranmış, binlerce belge içerisinden konuyla direkt alakalı olduğu düşünülen belgeler
seçilmiş ve arşivde sürdürülen çalışmalar esnasında incelenmiştir.
Bilgisayar ortamına henüz aktarılamayan ve çalışma için hayati önem
taşıdığı düşünülen irade katalogları ile aşağıda isimleri verilen defterler ise
İstanbul’da bulunan Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığında uzun süren bir çalışma
sonunda taranmıştır.

4
 Metin yazılırken öncelikle arşiv belgelerine istinat edilmeye çalışılmış,
işlenen konu ile ilgili belge bulunamamışsa o dönemde yazılmış birinci el kaynaklar
öncelikli olmak üzere mevcut literatür referans alınmıştır. Arşiv belgelerinden uzun
alıntılar yapmak gerektiğinde veya belgenin tamamen verilmesinin uygun olacağı
düşünüldüğünde bunların daha çok dipnotta verilmesi yoluna gidilerek hacmin çok
fazla artmaması sağlanmıştır. Metin içerisinde veya dipnotta belgeden yapılan
alıntılar daha dikkat çekici olması için italik olarak verilmiştir. Ancak belgelerin
özetlendiği durumlarda normal fontlar kullanılmıştır.
Arşiv belgeleri dolayısıyla metin içerisinde çok sayıda tarih geçmektedir.
Belgelerde verilen tarihler hicri tarihlerdir. Bunların miladî takvime çevrilmesine
ihtiyaç hissedilmiş ve Türk Tarih Kurumu’nun www.ttk.gov.tr adresindeki web
sitesinde bulunan tarih çevirme kılavuzu kullanılarak miladi tarihler tespit edilmiştir.
Ancak, bir paragraf ya da sayfada çok fazla tarih geçiyorsa, sıkıcı olmaması için
miladî tarih veya sadece yıl verilerek yetinilmiştir.
Çalışmamızda konular anlatılırken objektif kalınmaya gayret gösterilmiş,
Osmanlı İmparatorluğu’nu savunma kaygısı taşınmamıştır. Diğer taraftan, bağımsız
bir devlet için getirilebilecek en ağır eleştirilerden birisi olan; o devletin başka devlet
veya devletlerin güdümünde olduğu eleştirisi, çalışmada en sık görülebilecek
tenkitlerden birisi olarak getirilmiştir.
Tezin muhatabının, konunun uzmanı ve üniversite eğitimi almış bir kitle
olduğu düşünülmüş, gerek kullanılan dil gerekse konuların anlatımında buna dikkat
edilmeye çalışılmıştır.
Yukarıda da bahsedildiği gibi, araştırmanın birinci el kaynakları olan Osmanlı
Arşivi belgelerine ulaşmak amacıyla, çok sayıda arşiv kataloğu bilgisayar ortamında
taranmıştır. Bunların haricinde, İrade katalogları, Cevdet tasnifi, Düvel-i Ecnebiye
Defterleri, Gayrimüslim Cemaat Defterleri, Kilise Defterleri, Tanzimat-ı Hayriye
Defteri ve Tanzimat Defterleri taranarak önemli belgeler alınmıştır.
Araştırma yaptığımız dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda gerek resmi gerekse
özel gazetelerin yayın hayatına başladıkları ve kesintilerle de olsa yayınlarını
sürdürdükleri dönemdir. Dolayısıyla bu dönemde çıkan ilk Türk gazete ve
dergilerinin de önde gelen kaynaklardan olacağı düşünülerek, dönemin önemli
gazetelerinden olan Tasvîr-i Efkâr taranmıştır. Ancak beklentimizin aksine söz

5
konusu gazetede, arşiv belgelerinde rastlanılan bilgilerden daha fazlası
bulunamamıştır. Yine, dönemin gazetelerinden birisi olan Basiret’te "İstanbul
Mektupları" başlığı ile yazı yazan Ali Efendi'nin1 makaleleri taranmış, burada da
konuların çok fazla ele alınmadığı görülmüştür. Diğerleri ise zaman problemi
nedeniyle taranamamıştır.
Arşiv belgeleri ve süreli yayınlara ilaveten tezimizin esas konusu olan Islahât
Fermânı döneminde Osmanlı Devleti’nde vakanüvislik ve diğer bazı devlet görevleri
üstlenen Ahmet Cevdet Paşa’nın Ma‘rûzât2 ve Tezâkir3 adlı eserleri, son Vakanüvis
Ahmet Lütfi Efendi’nin Tarih’i4 ile Abdurrahman Şeref Efendinin Tarih
Musahabeleri5 ve Tarih-i Devlet-i Osmaniye6 adlı eserleri, dönemde yazılmış eserler
olmaları dolayısıyla birinci el kaynaklar olarak kullanılmışlardır.
Çalışmamızda Batılı yazarlar tarafından kaleme alınmış çok sayıda esere de
müracaat edilmiştir. Osmanlı Devleti nezdindeki diplomatlığı sırasında, gözleme
dayanılarak hazırlandığı izlenimi veren ve 1882 yılında yayımlanmış olması
dolayısıyla birinci el kaynaklardan sayılması gereken Engelhardt’ın Tanzimat7 adlı
eseri, Davison’un oldukça güzel hazırlanmış olan Reform8 adlı eseri ve Lewis ve
Braude’nin editörlüğünde, Batı’da Osmanlı İmparatorluğu üzerine yaptıkları
çalışmalarla tanınan çok sayıda akademisyenin makalelerinin toplanmasından oluşan
eser9 bunlardan birkaçıdır. Gerek Türkiye'de gerekse dışarıda yayımlanan hemen tüm
çalışmalarda bu eserler esas alınmıştır. Bu çalışmada da eserlere sıklıkla göndermede
bulunulmuş, yanlı görülen bazı yorumlarına ise ayrıca işaret edilmiştir.
Osmanlı İmparatorluğu tarihini ele alan ve incelediğimiz döneme iki cilt
ayırmak suretiyle yeteri kadar önem veren Enver Ziya Karal'ın eseri10 de sık
müracaat ettiğimiz kaynaklar arasında gelmektedir. Ayrıca, Osmanlı Devleti'ni çeşitli
yönleriyle ele alan sempozyum, konferans ve panel gibi ilmi toplantılarda sunulan

1
Basiretçi Ali Efendi, İstanbul Mektupları, (Haz. Nuri Sağlam), İstanbul, 2001.
2
Ahmet Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, (Haz. Yusuf Halaçoğlu), İstanbul, 1980.
3
Ahmet Cevdet Paşa, Tezâkir, (Haz. Cavid Baysun), Ankara, 1991.
4
Ahmet Lütfi, Vak‘a-Nüvis Ahmet Lütfi Efendi Tarihi, (Yay. Münir Aktepe), İstanbul, 1984.
5
Abdurrahman Şeref Efendi, Tarih Musahabeleri, İstanbul, ts.
6
Abdurrahman Şeref Efendi, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, İstanbul, 1318.
7
Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, (Trc. Ali Reşad), İstanbul, 1999.
8
Davison, Roderic H., Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, Princeton, 1963.
9
Braude, B., - Lewis, B., (Ed.), Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a
Plural Society, New York and London, 1982.
10
Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Ankara, 1995.

6
tebliğ ve müzakere metinleri ile özellikle Osmanlı Devleti’nin kuruluşunun 700. yılı
dolayısıyla yayımlanmış çok sayıda ilmi derginin özel sayıları ve derleme eserler
tezimizde yoğun olarak yararlanılan ikinci el kaynaklar olmuştur.
Çalışılan konularla ilgili İngilizce ve Türkçe yazılmış makalelerin tamamı
görülmeye ve değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bunların sayısı oldukça fazla olduğu
ve tez içerisinde sıkça geçtiği için burada göstermeye gerek görülmemiştir.
5. Yapılan Araştırmalar
Tanzimat Fermânı ve uygulaması ile alakalı çok sayıda ilmi çalışma
yapılmıştır. Ancak, sadece gayrimüslimlerin durumlarını konu edinenler birkaç
tanedir. Tanzimat ile alakalı çalışmaların pek çoğunda konu, kısaca ele alınmıştır.
Islahât Fermânı ve uygulanması ile ilgili çalışmalar ise son derece kısıtlıdır. Konuyu
gayrimüslimlere tahsisle işleyen, ülkemizde yapılmış kapsamlı bir çalışmaya ise
rastlayamadık. Araştırmamızın, işte bu açığı dolduracağını ümit ediyoruz.
Konu ile ilgili araştırma ve tez çalışmaları içerisinde sayabileceğimiz çok
sayıda eser bulunmaktadır. Ancak üçü yüksek lisasns, ikisi doktora tezi olarak
hazırlanmış beş çalışma ile diğer bir müstakil eser özel bir önemi haizdir. Yüksek
lisans çalışmaları; Fatih Demirci,11 İlan Karmi12 ve Aşkın Koyuncu13 tarafından
yapılmıştır. Doktora tezleri ise Gülnihal Bozkurt14 ve Ejder Okumuş15 tarafından
hazırlanmış, daha sonra kitap olarak da basılmıştır. Yukarıda sözünü ettiğimiz diğer
eser ise Bilal Eryılmaz’a16 aittir.
Saydığımız çalışmalar içerisinde tezimize en yakın olanı, Fatih Demirci
tarafından hazırlanmış olan yüksek lisans tezidir. Ortak başlıklar bulunabilmekle
beraber bu tezde Islahât Fermânı daha çok idare hukuku açısından ele alınarak
değerlendirilmiştir. Ayrıca, Türkçe yayınlanmış eserlere dayanılmış olup, Osmanlı
arşivleri kullanılmamıştır. Karmi, ABD’de yapmış olduğu tezinde hemen tamamen

11
Demirci, Fatih, Islahat Fermânı ve Müsavat Meselesi, (Gazi Ün. S. B. E. Basılmamış Mastır Tezi),
Ankara, 1999.
12
Karmi, İlan, The Tanzimat and the non-Muslims: 1839-1878, the Implications of the Reforms in
19th Century Ottoman Empire on the Legal, Political, Economic and Social Status of non-
Muslims, (M.A. Thesis, University of Wisconsin), Madison, 1986.
13
Koyuncu, Aşkın, Bulgar Eksarhlığı, (Onsekiz Mart Ün. S. B. E. Basılmamış Mastır Tezi),
Çanakkale, 1998.
14
Bozkurt, Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasî Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim
Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), Ankara, 1996.
15
Okumuş, Ejder, Türkiye’nin Laikleşme Sürecinde Tanzimat, İstanbul, 1999.
16
Eryılmaz, Bilal, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, İstanbul, 1990.

7
yabancı kaynaklara bağlı kalmış, Türkçe kaynaklarla Osmanlı arşivlerini
kullanmamıştır. Koyuncu ise sadece Bulgar kilisesini konu edinmiş ve Osmanlı
Arşivinden aldığı belgeleri kullanmıştır. Her üçü de yüksek lisans tezi çerçevesinde
kaldıklarından tabii olarak detaylara girmemişlerdir.
Gülnihal Bozkurt çalışmasını Alman ve İngiliz belgelerine dayalı olarak
hukukî alanla sınırlandırmıştır. Bu çalışmada yeteri kadar yer verilmiş olduğundan
biz çalışmamızda Hıristiyanların hukukî statülerine çok fazla yer vermedik. Ancak,
yapılan düzenlemelere değinilmek mecburiyeti olduğundan bundan tamamen imtina
etmemiz de doğru olmazdı. Ayrıca eser, Tanzimat ve Meşrutiyet dönemlerini (1839-
1914) tamamen kapsadığından, bizim çalıştığımız dönem kısa geçmiştir. Buna
rağmen, özellikle yabancı arşivlerden nakletmiş olduğu birçok dokümanı, Bozkurt'u
referans göstermek suretiyle bu eserden aldık.
Ejder Okumuş ise, Islahât Fermânı’na kadar olan dönemi esas almış, konuya
gayrimüslimler bağlamında değil Osmanlı Devleti’nin din politikası bağlamında
yaklaşmış ve sosyolojik tahliller yapmıştır. Bu eserde de, muhtemelen öncelik tarih
araştırması olmadığından ikinci el kaynaklara dayanılmıştır. Diğer taraftan, Tanzimat
döneminde yapılan ıslahâta ulemanın gösterdiği reaksiyon eserde geniş bir şekilde
yer aldığından, tezimizde bu konuya fazlaca girmedik.
Hazırlandığı döneme kadar Türkçe yazılmış tüm eserleri özetlemiş, iyi bir
sistematiğe sahip olan Bilal Eryılmaz’ın çalışması, saydığımız eserler içerisinde
muhtemelen en fazla yararlandığımız çalışma olmuştur. Eser’in en önemli eksiği,
yukarıda birinci el kaynaklar olarak saydığımız arşiv belgelerini referans alamamış
olmasıdır.
Söz konusu araştırmalarda yer alan bazı fikirlere katılmadığımız olmuş,
bunlara metin içerisinde veya dipnotta gerekçeleri ile birlikte işaret edilmiştir.
B. Islahât Fermânı Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Hıristiyanlar
1. Klasik Dönemde Hıristiyanlar
a. Millet Sistemi
Osmanlı İmparatorluğu’nda fertler, din ve mezheplerine göre tasnif edilmiş
olup, çeşitli ırk, din, ve mezheplere mensup kişiler, etnik kökenlerine bakılmaksızın,
Müslüman, Hıristiyan veya Yahudi olarak dikkate alınmışlar ve öylece

8
sınıflandırılmışlardır.17 Dinî grupların her birine “millet” adı verilmiştir. Bu şekildeki
yönetime de “millet sistemi” denilmektedir.18 Devleti yönetenler Müslüman,
uygulanan hukuk da İslâm hukukudur. Tabii ki gayrimüslimlere esas itibarıyla bu
hukuk çerçevesinde, zimmî19 olarak muamele edilmiştir.
Arapça asıllı olan “millet” terimi, önceleri “din” anlamında kullanılmıştır.
Terim bu anlamda Kur’ân-ı Kerîm’de birkaç yerde geçmektedir.20 Şemsettin Sami
“din” ve “millet” kavramlarının aynı anlama geldiğini vurguladıktan sonra milleti,
‘bir dine bağlı olan toplulukların ortak adı’ şeklinde tarif etmiştir.21 Terim, 19.
asırdan itibaren “ulus” anlamında kullanılmaya başlanmış, bu anlamda Osmanlı

17
Asya, Avrupa ve Afrika’ya yayılmış İmparatorlukta, üç ana din olan İslâm, Hıristiyanlık ve
Yahudilik; küçük grupların haricinde Türk, Rum, Bulgar, Arap, Arnavut, Sırp, Hırvat, Ermeni,
Kürt, Berber ve Yahudi milletleri yer alıyordu. Bkz. Ortaylı, İlber, “Osmanlı İmparatorluğunda
Millet”, TCTA, İstanbul, 1986, C. 4, s. 997.
18
Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 17; Sonyel, Salahi R., Minorities and the
Destruction of the Ottoman Empire, Ankara, 1993, s. 4-5; Alkan, Hakan, Geçmişten Günümüze
Türkiye Patrikhaneleri, İstanbul, 2003, s. 28.
19
Zimmet sözlükte; yüklenilen şey, ahit, güvence, borç, anlaşma, ve koruma gibi anlamlara
gelmektedir. Bkz. Develioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara, 1970, s.
1429; Komisyon, Türkçe Sözlük, (Türk Dil Kurumu), Ankara, 1988, C. 2, s. 2515. Hukukî bir
terim olarak ise; İslâm devleti ile, cizye vererek onun idaresi altında yaşamayı kabul eden
gayrimüslim arasında yapılan ve aileyi de kapsayan sürekli akittir. Başka bir ifade ile zimmet,
çoğunlunu Müslümanların oluşturduğu ve İslâm hukuk kurallarının uygulandığı bir ülkede cizye
adı verilen bir vergi ödeyen başka din mensubu azınlığa tanınan koruma hakkı demektir. Bu akdi
yapan gayrimüslime “zimmî” adı verilir ve devletin vatandaşlarına sağladığı haklardan yararlanır.
Hukukî olarak şahsiyeti tanınan zimmî, her türlü ticari faaliyette bulunabilir ve medeni hukukun
kendisine tanıdığı haklardan yararlanabilir. Her türlü varlığı korunan zimmî, dinî inanç, ibadet,
eğitim ve özel hukuk özerkliğine de sahip olmaktadır. Zimmîler, malî yükümlülükleri olan; malî
durumu iyi olan ve sadece yetişkin erkeklerden alınan cizye, arazi vergisi olan harac ve ticari
faaliyetlerinden dolayı terettüp eden vergilerini ödemek, hakimiyeti altında bulundukları devletin
kanunlarına uymak, Müslümanların inanç, örf ve adetlerine saygı göstermek, kamu düzenine ve
genel ahlaka aykırı davranışlardan kaçınmakla yükümlüdür. Zimmîlerin hak ve sorumlulukları ile
ilgili geniş bilgi için bkz. Ebû Yusuf, Kitabu’l-Harac, (Trc. Ali Özek), İstanbul, 1973, s. 209-210;
Tritton, A. S., The Caliphs and Their Non-Muslim Subjects, London, 1930, s. 47; Ware, T.,
Eustratios Argenti: A Study of the Greek Church under Turkish Rule, Oxford, 1964, s. 2. Çalışkan,
İbrahim, İslâm Ceza Hukukunda Gayr-ı Müslimlerin Statüsü, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara,
1986, s. 48-75; Goldziher, I., “Ehlülkitab”, İA, İstanbul, 1977, C. 4, s. 208-209; Şener,
Abdülkadir, “İslam Hukukunda Gayrimüslimler”, Türk Tarihinde Ermeniler, İzmir, 1983, s. 41-
43;
20
Örnek olarak bkz. Bakara 2/130, 135; Al-i İmran 3/95; Nisa 4/125; Enam 6/161; Yusuf 12/38. Bu
ayetlerin tamamında kelime din anlamında kullanılmıştır. Bkz. es-Sabûnî, Muhammed Ali,
Muhtasaru Tefsîri İbni Kesîr, İstanbul, ts. C. 1, s. 130, 132, 300, 441, 639. Ayrıca, Kur’anda geçen
kelimeleri açıkladığı eserinde Esbehânî de, millet kelimesine sadece din anlamı vermiştir. Bkz. el-
Esbehânî, Ragıb, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’an, İstanbul, 1986, s. 716-717. Arapça lügatlerde de
millet kelimesinin, şeriat veya din anlamına geldiği ve millet’ül-İslam ve millet’ün-Nasrâniyye
şeklinde kullanıldığı belirtilmektedir. Örnek olarak bkz. İbrahim Mustafa, (Thk.), el-Mu’cemü’l-
Vasît, İstanbul, 1989, s. 887.
21
Şemsettin Sami, Kamus-u Türki, İstanbul, 1317, s. 1400. Millet terimi ile ilgili geniş bir
değerlendirme için bkz. Braude, B., “Foundation Myths of the Millet System”, Christians and
Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.),
New York and London, 1982, C. 1, s. 69-74.

9
terminolojisine girmiş ve ileride de görüleceği gibi “tebaa-i Saltanat-ı Seniyyemizden
olan ehl-i İslâm ve milel-i sâire” şeklinde Tanzimat Fermânı’nda yer almıştır.22
“Millet sistemi”; Osmanlı Devleti’nin egemenliği altındaki gayrimüslimleri,
dinî liderlerine siyasî güç vererek, kendi toplumlarını organize etme hakkı vermesi,
onları din veya mezheplerine göre yönetmesi şeklinde de tanımlanabilir.23

Shaw’a göre, ulusları dinlerine göre organize ederek yönetmek Osmanlı icadı
değildir. Osmanlı’nın sisteme esas katkısı, onu kurumlaştırıp düzenleyerek toplum ve
devlet yapısının bir parçası haline getirmekten ibarettir.24

Bu sistemde, patrik veya haham “milletbaşı” olarak idaresi altında bulunan

milletten devlete karşı sorumludur. Osmanlı Devleti bu sistemle egemenliğinde
bulunan toplulukların tabii liderlerinin hizmetinden yararlanmıştır. Milletlerin din
adamları, Osmanlı siyasî idaresinin önemli birer uzvu olmuşlardır.25

Millet sisteminin ne zaman uygulanmaya başlandığı konusunda değişik

yorumlar yapılmıştır.26 İnalcık’ın da katıldığı yaklaşım makul görünmektedir. Buna
göre, sistemin gayri resmi olan ilk periyodu İstanbul’un fethinden önceki dönemde

22
Ortaylı, İlber, “Osmanlı İmparatorluğunda Millet”, s. 996.
23
Cahnman, W. J., “Religion and Nationality”, The American Journal of Sociology, C. 49, 1944, s.
525; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 17. Millet sisteminin, İslâmiyet’in kuruluş
yıllarında ortaya çıkan ümmet anlayışının geliştirilmiş şekli olduğu ve Osmanlı Devleti tarafından
iyi bir şekilde uygulandığı genel kabul görmüştür. Osmanlıları bu sistemi uygulamaya iten
sebeplerden birisi İslâm hukukunu benimsemeleri olmakla birlikte iktisadi ve ticari sebepler de
oldukça önemlidir. Konu ile ilgili geniş bilgi için bkz. Karpat, Kemal H., “Millets and Nationality:
The Roots of the Incongruity of Nation and State in the Post-Ottoman Era”, Christians and Jews in
the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), New York
and London, 1982, C. 1, s. 148-149; Küçük, Cevdet, “Osmanlılarda ‘Millet Sistemi’ ve Tanzimat”,
TCTA, İstanbul, 1986, C. 4, s. 1009.
24
Shaw, S. J., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge, 1976, C. 1, s. 151.
Shaw, başka bir araştırmasında, Osmanlı’nın gayrimüslimlere uyguladığı hukukun da, kendi icadı
olmadığını, bilakis son derece az ortak noktası olan, çok sayıda siyasî, dinî, sosyal ve ekonomik
grubun yer aldığı bir toplumda, bölgenin özel sosyal şartlarını da göz önüne alınca Osmanlı’nın
bunu uygulamak zorunda kaldığını söyler. Bkz. Shaw, S. J., “The Aims and Achievements of
Ottoman Rule in the Balkans”, Slavic Review, C. 21, No: 4, 1962, s. 617.
25
Frazee, C. A., The Orthodox Church and Independent Greece 1821-1852, Cambridge, 1969, s. 1;
Braude, B: Community and Conflict in the Economy of the Ottoman Balkans, 1500-1650,
Cambridge, 1977, s. 93.
26
Konu ile ilgili yapılan değişik yorumlar için bkz. Braude, Community and Conflict, s. 96;
Papadopoullos, T. H., Studies and Documents Relating to the History of the Greek Church and
People under Turkish Domination, Aldershot, 1992, s. 34; Veinstein, Gilles, “Fetihten Sonraki
Osmanlı Millet Sistemi Üzerine Bazı Düşünceler”, I. Uluslararası İstanbul’un Fethi Sempozyumu,
İstanbul, 1996, s. 141-142; Evangelia Balta Osmanlı devletinde millet sisteminin fonksiyonel
olmasının son iki asırda, özellikle Tanzimat’ tan sonra olduğunu söylemekte ve konu ile ilgili
geniş bir bibliyografya vermektedir. Bkz. Balta, Evangelia, “Osmanlı Devleti’nde Rum Millet ve
Ekonomik Gelişmişlikleri”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan),
İstanbul, 2000, s. 231.

10
uygulanmıştır. Resmi olan ikinci dönem ise, 1453 yılında İstanbul’un fethi ile
başlamış ve sonraki yüzyıllarda gelişerek devam etmiştir.27
Osmanlı Devleti’nde idareciler, yetkilerini yönetim, maliye ve askerlikle
sınırlandırmış; devlet yönetiminin işlevlerinden sayılan eğitim, haberleşme, sosyal
güvenlik, adalet vb. diğer konular ise, tebaaya bırakılmıştır. Böylece tebaanın kendi
kurumlarını, dinî liderlerinin otoritesi altında sürdürüp geliştirmelerine izin
verilmiştir. Klasik dönemde devletin tanıdığı milletler olan Rum, Ermeni ve
Yahudilere, yasalara uydukları, vergilerini ödedikleri, güvenlik ve düzeni muhafaza
ettikleri sürece, kendi okullarını, yetimhanelerini, hastanelerini, mahkemelerini ve
diğer kurumlarını kurup yaşatma imkanı verilmiştir. Dönemindeki diğer çok uluslu
devletlerle kıyaslandığında Osmanlı Devleti’nin farkı da burada yatmaktadır.28
Klasik dönemde Osmanlı gayrimüslimleri açısından en önemli olay, Fatih
Sultan Mehmed’in İstanbul’u fethidir. Fatih, İstanbul’u aldıktan sonra Bizanslıların
günlük hayatlarını, dinî inanış ve vecibelerini eskisi gibi sürdürmekte serbest
olduklarını bildirmiş ve Patrikhane ile ilgili Bizans geleneğini uygun bulmuş,
Floransa Konsili’nden29 sonra İstanbul’da yaşanan birleşme tartışmalarından dolayı
Patrik III. Gregory’nin 1450 yılında İstanbul’dan ayrılmasından beri boş bulunan
Rum Patrikliği makamı için kendi usullerine göre seçim yapmalarını istemiştir.30
Şehirde bulunan din adamları kendi geleneklerine uygun olarak, birleşme
karşıtı Georgios Scholarius’u patrik seçtiler. Fatih, ‘Gennadios’ unvanı ile tayin ettiği
patriği huzuruna kabul ederek ona kıymetli hediyeler ve vezirlik makamına denk
27
İnalcık, Halil, “The Status of the Greek Orthodox Patriarch Under the Ottomans”, Turcica, C. 21-
23, 1991, s. 410-411.
28
Shaw, Stanford, “Osmanlı İmparatorluğunda Azınlıklar Sorunu”, TCTA, İstanbul, 1986, C. 4, s.
1002-1003.
29
1439 yılında yapılan Floransa Konsilinin amacı Roma ve İstanbul arasında birliğin sağlanmasıydı.
Ortodoks Hıristiyanların Papa’nın önceliğini ve üstünlüğünü tanımalarını ve toplanacak bir haçlı
gücü ile Türklerin Avrupa’dan sürülmelerini öneriyordu. Fakat Ortodokslara göre kendi
mezhepleri mükemmeldi. Buradan yapılacak ayrılma sapkınlık anlamına geliyordu. Dolayısıyla
Ortodoks kilisesinin Roma Katolik kilisesine katılması ve taviz vermesi mümkün değildi. Birleşme
karşıtı olan din adamları açık bir şekilde Papalık ve Roma Katoliklerinin egemenliği altına
girmektense Müslüman sultanın idaresinde yaşamayı tercih ediyorlardı. Çünkü burada imana
taalluk eden bir husus bulunmuyordu. Bkz. Eliot, S. C., Turkey in Europe, London, 1908, s. 242;
Bideleux, R., - Jeffries, I., A History of Eastern Europe: Crisis and Change, London and New
York, 1998, s. 72.
30
Arnakis, G. G., “The Greek Church of Constantinople and the Ottoman Empire”, Journal of
Modern History, C. 24, No: 3, 1952, s. 235-236; Abu Jaber, K. S, “The Millet System in the
Nineteenth Century Ottoman Empire”, Muslim World, C. 57, 1967, s. 213; Karpat, K. H.,
“Ottoman Views and Policies Towards the Orthodox Christian Church”, Greek Orthodox
Theological Review, C. 31, No: 1-2, 1986, s. 137; Sander, Oral, Anka’nın Yükselişi ve Düşüşü,
Ankara, 1993, s. 57-58.

11
olan üç tuğlu paşalık unvanı vermiş,31 Bizans döneminde patrikler için yapılan
törenin aynısını icra ettirmiştir. Kendisine ruhânî egemenliği temsil eden patriklik
asası ve tacı verilen Patrik Gennadios, Ortodoks kilisesinin dinî ve idârî işlerde en
yetkili kişisi olmuştur. Daha sonra yapılan fetihlerle bu kilisenin nüfuz bölgesi
giderek genişledi. Anadolu ve Rumeli dışında Mısır, Suriye, Filistin ve Rusya
Ortodoksları, dolayısıyla en eski patrikliklerden olan Antakya, Kudüs ve İskenderiye
de İstanbul’a bağlandı. Ortodoks kilisesinin dört büyük patrikliğinden en son
kurulanı olmasına rağmen devletin diğerlerinin işlerini İstanbul Patriğinin aracılığı
ile idare etmesi, burayı eşitler arasında öncü (primus inter pares) konumuna getirdi.32
Fatih tarafından verilen ilk fermânın aslı kayıp olmakla birlikte genel olarak
yüzyıllar boyunca fermânların içeriği değişmediğinden tarihçiler bize onun özünü
yansıtmışlardır. Buna göre fermânda; patriğin dokunulmazlığı, özgürlüğü ve her türlü
vergiden muaf olduğu, bu statünün kendisinden sonra gelenlere de sağlanacağı,
kendisine verilen imtiyazlardan emri altında bulunan din adamlarının da
yararlanabileceği, kiliselerinin camiye çevrilmeyeceği, Rumların kendi aralarındaki
davaları yine kendi mahkemelerinde görebilecekleri, evlenme, defin vb. hususlarda
kilisenin adetleri gereği görevlerini ifa edebileceği, bayramlarını kutlayabilecekleri,
kiliseye ait malların idare ve kontrolünün patriğe ait olduğu, halkın ve patriğin eski
haklarının kendi güvencesi altında olduğu hususları belirtilmiştir.33
Bazı yazarların da dikkat çektiği gibi, seçilen patriğin Katolik karşıtı olduğu,
bu sistemle gerek kurumlar, gerekse halk bazında Katolik-Ortodoks yakınlaşmasının
ve ittifakının önlendiği, Hıristiyan tebaanın Osmanlı yönetimine bağlanmasının
sağlandığı34 gibi yararlar göz önüne alınınca Fatih’in bu hususta pragmatist

31
Ercan, Yavuz, “Türkiye’de XV. ve XVI. Yüzyıllarda Gayrimüslimlerin Hukukî, İçtimai ve İktisadi
Durumu”, Belleten, C. 47, S. 188, 1983, s. 1133.
32
Vucinich, W. S, “The Nature of Balkan Society Under Ottoman Rule”, Slavic Review, C. 21,
1962, s. 605; Vucinich W. S., “Some Aspects of the Ottoman Legacy”, The Balkans in Transition:
Essays on the Development of the Balkan Life and Politics since the Eighteenth Century, (Ed.
Jelavich, C., - Jelavich, B.), Berkeley and Los Angeles, 1963, s. 87; Miroğlu, İsmet, “Fetret
Devrinden II. Bayezid’e Kadar Osmanlı Siyasî Tarihi”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi,
(Red. Hakkı Dursun Yıldız), İstanbul, 1989, C. 10, s. 217-218.
33
Hammer, Joseph Von, Osmanlı Tarihi, İstanbul, 1996, C. 1, s. 124; İnalcık, “The Status of the
Greek Orthodox Patriarch Under the Ottomans”, s. 417-418; Sander, a. g. e., s. 59.
34
Miroğlu, “Fetret Devrinden II. Bayezid’e Kadar Osmanlı Siyasî Tarihi”, s. 218; Eroğlu, Ahmet
Hikmet, Osmanlı Devletinde Yahudiler, Ankara, 2000, s. 114-115. İmtiyazların dinî, siyasî,
ekonomik ve sosyo-psikolojik sebepleri çeşitli kaynaklarda değerlendirilmiştir. Bkz. Vryonis, S.,
“Religious Change and Continuity in the Balkans from the Fourteenth Through the Sixteenth
Century”, Islam and Cultural Change in the Middle Ages, (Ed. Vryonis, S.), Wiesbaden, 1975, s.

12
davrandığı düşünülebilir. Bununla birlikte, sağlanan hak ve imtiyazlar Bizans’ın ve
aynı çağda başka devletlerin kendi azınlıklarına sağladığından daha ileridir. Bu
dönemde, farklı mezhepten olan Hıristiyanları ülkelerinde barındırmayan,Yahudilere
hayat hakkı tanımayan devletler bulunmaktadır.35
Klasik dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nca tanınmış olan ikinci Hıristiyan
cemaat Ermenilerdir. Osmanlı idaresinde bulunan Balkanlarda ve Anadolu’nun
çeşitli kent ve ticaret merkezlerine yayılmış Ermeniler mevcuttu. İstanbul’da da az da
olsa bir Ermeni nüfus vardı. Fetihten sonraki ilk yıllarda Ermeniler, Ortodoksların
içerisinde mütalaa edilmişler ve 1461 yılına kadar böyle devam etmişti. Bu durum
Ermenileri dinî açıdan sıkıntıya düşürmüştü. Ancak 1461 yılında Fatih, Ermenilerin
en yüksek dinî lideri olan Ovakim’i36 Bursa’dan İstanbul’a getirtti ve resmen tanıdığı
Ermeni milletini, Ermeni Patriği unvanıyla onun idaresine verdi. Böylece İstanbul,
Ermenilerin de idare merkezi oldu ve onlar Ortodoks’ların sultasından kurtuldular.
Şehre çok sayıda Ermeni geldi ve bunlar Rumların oturdukları çeşitli semtlere
yerleştirildi. Yeni tanınan bu millet ile, Osmanlı Devleti cemaatler arasında bir denge
sağladı. Özellikle Yavuz döneminde Ermeni kilisesinin nüfuz alanı çok genişledi.
Kudüs Ermeni Patrikhanesi İstanbul Patrikhanesine bağlandı. Ecmiyazin kilisesinin
ruhânî üstünlüğü ise devam etti.37
Ermeni patriğinin görevi de millet başı olarak, idaresine verilen cemaatin
işlerini düzenlemek, cemaatle Osmanlı idaresi arasında aracı rolü üstlenmek ve
cemaatin sadakatini temin etmekti. Kendi cemaatlerinden başka Süryanî, Kıptî ve
Bogomillerin devlet ile irtibatını sağlama görevi de İstanbul Ermeni Patrikliğine
verilmiş ve patrikliğin nüfuzu artırılmıştı.38 Daha sonraki dönemlerde çok sayıda

130; İnalcık, Halil, “The Turks and the Balkans”, Turkish Review of Balkan Studies, C. 1, 1993,
s. 18-19; Benlisoy, Yorgo, - Macar, Elçin, Fener Patrikhanesi, Ankara, 1996, s. 33-34.
35
Fortescue, A., The Orthodox Eastern Church, London, 1929, s. 241; Arnakis, “The Greek Church
of Constantinople and the Ottoman Empire”, s. 237; Sugar, P. F., Southeastern Europe under
Ottoman Rule, 1353-1804, Seattle and London, 1977, s. 45.
36
İlk Ermeni patriğinin ismi İngilizce kaynaklarda Yovakim veya Joachim şeklinde geçmektedir.
37
Bardakjian, Kevork B., “The Rise of the Armenian Patriarchate of Costantinople”, Christians and
Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.),
New York and London, 1982, C. 1, s. 89-90; Kevorkyan, Dikran, “Uluslararası Terör Karşısında
Türk Ermenilerinin Düşünceleri”, Türk Tarihinde Ermeniler, İzmir, 1983, s. 116; Uras, Esat,
Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul, 1987, s. 149; Ercan, Yavuz, Kudüs Ermeni
Patrikhanesi, Ankara, 1988, s. 31; Öztuna, Yılmaz, “Ermeni Sorununun Oluştuğu Siyasal Ortam”,
Osmanlı’nın Son Döneminde Ermeniler, (Ed. Türkkaya Ataöv), Ankara, 2002, s. 45.
38
Fraaze, Charles A., “The Formation of the Armenian Catholic Community in the Ottoman
Empire”, Eastern Churches Review, C. 7, No: 2, 1975, s. 149; Küçük, Abdurrahman, Ermeni

13
Ermeni, İstanbul’a yerleşmiştir. Ermenilerin çoğu Türkçe konuşuyordu. Bazı gazete
ve dergileri de Türkçe yayımlanıyordu.39 Aradaki iyi ilişkiler nedeniyle “millet-i
sadıka” unvanı almışlar ve en üst noktalara kadar çeşitli idârî görevler
üstlenmişlerdi.40
Fatih Sultan Mehmed’in milletlere tanıdığı imtiyazlar, daha sonra hemen her
padişah döneminde teyit edilmiştir. Gerek İstanbul, gerekse Kudüs patriklerine
tanınan haklar 19. yüzyıla kadar hemen hiç değişmeden gelmiştir. Örneğin, Kudüs
Patriğine verilen 1517 tarihli fermânla, 1850 tarihli fermân arasında 333 yıl geçmiş
olmasına rağmen, iki fermânın içeriği de aynıdır. 19. yüzyılda, Rum ve Ermeni
milletinin dışında Ermeni Katolik ve Protestanlar da millet olarak tanınmışlardır. Bu
yüzyılda yapılan değişiklikler de onlara daha çok hak vermek üzere yapılmıştır.41
b. Hıristiyanların Hak ve Sorumlulukları
Müslümanlar tarafından fethedilen bir memlekette gayrimüslimlerin hakları,
oranın fethediliş şekline bağlıdır. Ülke savaşarak fethedilmişse orada yaşayanlar
köle, malları da ganimet olur. Ancak, savaş yapılmadan teslim edilirse o zaman
anlaşma hükümlerine uyulur ve zimmet ahkâmına göre muamele edilir. İstanbul

Kilisesi ve Türkler, Ankara, 1997, s. 86-87; Ercan, “Türkiye’de XV. ve XVI. Yüzyıllarda
Gayrimüslimlerin Hukukî, İçtimai ve İktisadi Durumu”, s. 1134.
39
Ermenilerin Türkçe yayınlanan ‘Manzume-i Efkar’ adlı gazetelerinde yer alan bazı haberlerden
alıntılar için bkz. Tasvîr-i Efkâr, 15 Şevval 1285 / 29 Ocak 1869, def’a, 691, s. 2
40
Onur, Hüdavendigar, Meillet-i Sadıka’dan Hayk’ın Çocuklarına Ermeniler, İstanbul, 1999, s. 34;
İzgi, Ömer, “Türkler ve Ermeniler: Osmanlı Deneyimi”, Osmanlı’nın Son Döneminde Ermeniler,
(Ed. Türkkaya Ataöv), Ankara, 2002, s. 9. Tanzimat’tan on, on beş yıl kadar önce Türkiye’yi
gezen Urquhart, 1832 yılında kaleme aldığı eserinde Ermenilerin durumlarını şöyle anlatmaktadır:
“Ermeniler her zaman sarayın ve vilayetlerde paşaların istinatgahı olmuşlardır. Reayâ olmaları,
ticari işlerdeki maharetleri, Türkçe’ye vukufiyetleri Türk idarecisine kıymetli yardımlarda
bulunmalarına sebeptir. Vergiler genellikle ayni olarak toplandığından idare tüccar Ermenilerin
maharetinden istifade etmektedir. Bankacılığın ilk şekli olan sarraflık bunların elindedir. Hatta
Ermenilerin servet ve işgüzarlıklarıyla sadrazam atanmasını temin edebilecek kudretleri vardır.
Paşaların yanlarında görev yapan maliye memurlarının çoğunluğu Ermenilerdendir. Eyaletlerdeki
mahsulü ucuza alarak istedikleri gibi satmaktadırlar. Sanayide de ticaretteki kadar aktiftirler.” Bkz.
Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri, “Tanzimat’ ta İçtimaî Hayat”, Tanzimat, İstanbul, 1999, C. 2, s. 644.
41
Ercan, Kudüs Ermeni Patrikhanesi, s. 15-17, 29; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 41-
43; Bozkurt, Gülnihal, “Osmanlı Devleti ve Gayrimüslimler”, Tarih Boyunca Türklerde İnsanî
Değerler ve İnsan Hakları (Osmanlı İmparatorluğu Dönemi), İstanbul, ts., s. 285. Verilen ilk
fermânla Habeş kiliseleri Kudüs Ermeni Patriğine bağlanmış olmakla birlikte zaman zaman Rum
kilisesinin girişimi ile Ortodoks kilisesine bağlandığı olmuştur. İmparatorluğun güçlü olduğu
dönemlerde Yavuz ve Kanuni’nin fermânlarına bakarak bu problemler çözülürken, özellikle
Kudüs’te bulunan kutsal yerlere sahip olma hususunda kiliseler arasındaki mücadeleler hiç
bitmemiştir. 18. yüzyılda Rum kilisesi Saray üzerinde elde ettiği etki ile, Yavuz tarafından verilen
fermânın aksine olarak, Habeş, Süryani ve Kıptî kiliselerinin Rum kilisesine bağlanmasını temin
etmiş, bu da aradaki anlaşmazlıkları zirveye çıkarmıştır. Ancak Ermenilerin itirazı ile konu
incelenmiş ve Patrik III. Serkis’e verilen hakların tamamı tekrar Ermeni kilisesine iade edilmiştir.
Bkz. Ercan, Kudüs Ermeni Patrikhanesi, s. 20-26.

14
savaşarak alınmış olmasına rağmen Fatih, yağmayı durdurmuş, esirleri serbest
bırakmıştır. Bazılarına da vergi muafiyeti sağlamıştır.42
Osmanlı İmparatorluğu’ndaki bu uygulama sadece Fatih’e mahsus değildir.
Özellikle Balkanlarda birçok bölgede bu siyaset izlenmiştir. İdaredeki hoşgörü,
imtiyazlar verilerek halka yansıtılmıştır. Reâyâya can ve mallarını koruma garantisi
verilmiştir. Gayrimüslimlerin, askerlik hizmeti karşılığı olarak cizye ödeme
mecburiyetleri vardır.43 Bu vergi dışında, Müslümanlarla gayrimüslimler arasında bir
fark yoktur. Farklı hukuklara tabi olsalar da Devlet, tebaasının tamamına eşit
koruma sağlamış ve eşit muamele etmiştir.44
Hıristiyan tebaanın âyinlerini yerine getirmelerine, kitap ve ikonlarını
taşımalarına ve bayramlarını açıkça kutlamalarına karışılmamıştır.45 Ana dillerini
kullanmaları serbest olup,46 kendi mülkiyetlerinde istedikleri gibi tasarruf etme, ticari
faaliyetlerde bulunma ve seyahat etme özgürlükleri garanti edilmiştir. Birçok
manastır ve dinî gruba imtiyazlar verilerek bunlar fonksiyonel hale getirilmişti.47
Hıristiyan ve diğer uyruklardan devlet memuru atanabiliyor, atananlar Müslüman
meslektaşlarıyla aynı maaşı alıyorlardı. İslâm hukukuna aykırı olmasına rağmen

42
İnalcık, Halil, “The Policy of Mehmed II Toward the Greek Population of Istanbul and the
Byzantine Buildings of the City”, Dumbarton Oaks Papers, C. 23-24, 1969-70, s. 231-232.
43
Devlet için doğancılık, şahincilik, derbentlik vb. görevlerde çalışan gayrimüslimler Müslüman
meslektaşları gibi vergiden muaftılar. Ayrıca, özellikle Bulgaristan’ın bazı bölgelerde bulunan
gayrimüslimler yolların güvenliğini sağladıkları, köprüleri tamir ettikleri; bazı bölgelerin insanları
(devletin yoğun olarak ihtiyaç duyduğu) metal sanayi ile uğraştıkları için vergiden muaf
tutulmuşlardır. Diğer taraftan gayrimüslim kadınlar, çocuklar, çalışma gücü olmayan erkekler,
yaşılar ve köleler cizye vermekle mükellef değillerdi. Dolayısıyla Osmanlı idaresinde yaşayan her
gayrimüslim cizye vermekle mükellefti gibi bir sonuca varmak imkanı bulunmamaktadır. Bkz.
Karpat, “Millets and Nationality: The Roots of the Incongruity of Nation and State in the Post-
Ottoman Era”, s. 150.
44
İnalcık, Halil, “The Turks and the Balkans”, Turkish Review of Balkan Studies, C. 1, 1993, s.
18-19. Gayrimüslimlerin askere alınmamaları İslâm hukukuna dayanan bir uygulamaydı. Bu kural,
Osmanlı gayrimüslim uyruklarının bir yandan savaşlarda yok olmalarını engellemiş, bir yandan da
Müslümanların yıllarca süren askerlikten dolayı sanat veya ticaretle uğraşamamaları sonucunu
getirmiş ve bu durum gayrimüslimlerin Osmanlı ticaret hayatına hakim olmalarını sağlamıştır.
Bkz. Bozkurt, “Osmanlı Devleti ve Gayrimüslimler”, s. 284-285.
45
Kiel, M., Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period, Maastricht, 1985, s. 147.
46
Osmanlı devletinde resmi dil Türkçe olmakla beraber, gayri Türk unsurların kendi dillerini
kullanmalarına da müdahale edilmemiş hatta devlete yapmış oldukları resmi müracaatlar da bile
kendi dillerini kullanabilmişlerdir. Osmanlı arşivlerinde resmi makamlara sunulmuş yüzlerce
Arapça, Farsça, Grekçe, Sırpça vb. dillerde yazılmış arzuhal ve mahzarlar bulunması bunun en
açık delilidir. Ayrıca Divan-ı Hümayunda ve taşradaki Osmanlı mahkemelerinde tercüman
bulundurmanın zorunlu olduğu bilinmektedir. Bkz. İpşirli, Mehmet, “Osmanlı’da Mensubiyet ve
Kıyafetler”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000, s.
166.
47
Pantazopoulos, N. J, “Community, Laws and Customs of Western Macedonia under Ottoman
Rule”, Balkan Studies, C. 2, 1961, s. 5.

15
Osmanlı ordusunda çeşitli görevlere atanan gayrimüslimler vardı. Sipahilik ve
topçuluk yapmışlar, donanmada levent ve kürekçi, Ege adalarında denizi gözetleyen
nöbetçi şeklinde askerî görevler üstlenmişlerdir. Hıristiyanlar devlet tarafından
verilen hizmetlerden de istifade ediyorlardı. Çocuklarını kendi arzularına göre eğitme
hakları vardı.48
Her Hıristiyan malının üçte birini kiliseye, manastıra, metropolite veya
piskoposa vasiyet edebilir, bu konuda gayrimüslimlerin şahitlikleri de kabul edilirdi.
Manastır, kilise veya fakirler için yapılmış vakıflara kimsenin müdahale hakkı
olmayıp, bunlar devlet tarafından muhafaza edilir, vakfın bozulmasına müsaade
edilmezdi. Hıristiyanlar da Müslümanlar gibi vakıflarını, vilayet ve kazalarda
bulunan şeriat mahkemelerinde tescil ettirmişler, kadınlardan da mütevelli
seçebilmişlerdir. Anlaşmazlık durumunda üst mahkeme olan İstanbul kadılığına
müracaat edilmiş, burada da çözülemezse Divan-ı Hümayun’da görüşülerek sonuç
ilgililere bildirilmiştir. Vakıfların yozlaştırılması ve kötü amaçlarla kullanılmasını
engellemek için, hesapları devamlı kadılar tarafından kontrol edilmiştir.49
Teorik olarak klasik dönemde Hıristiyanlar, bir Müslümanı Hıristiyan
yapamazlar, Müslüman bir kadınla evlenemezler, başka bir ulus ile anlaşma ve ittifak
yapamazlar, Kur’an ve Hz. Peygambere saygısızlık yapamazlar, tüm halka açık
yerlerde şarap satamazlar, ata binemezler, köle sahibi olamazlar, camilere çok yakın
yerlerde ev alamazlar ve yeni kilise yapamazlardı. Ayrıca, farklı kumaştan yapılmış
veya belli bir renkte elbise giymeleri istenir, çocukları da devşirilebilirdi.50

48
Ercan, “Türkiye’de XV. ve XVI. Yüzyıllarda Gayrimüslimlerin Hukukî, İçtimai ve İktisadi
Durumu”, s. 1144; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 44-45.
49
Ziroyevic, Olga, “Osmanlı Dönemi Hıristiyan Vakıfları”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan
Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000, s. 212-213. İstanbul şer’iyye mahkemesince
İstanbul’un fethinden sonraki yaklaşık beş asırlık dönemde (1483-1924), tescil edilen
gayrimüslimlere ait vakıf sayısı 50’den fazladır. Bkz. Kurt, İsmail, “Müzakere Metni”, Osmanlı
Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000, s. 217-218.
50
Ware, a. g. e., s. 2; İnalcık, Halil, “Ottoman Archival Materials on Millets”, Christians and Jews in
the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., Lewis, B.), New York
and London, 1982, C. 1, s. 438. İlk dönemlerde gayrimüslimlerin giyim kuşamları ile ilgili çok
fazla bilgi bulunmamaktadır. Bu konulardaki sınırlamaların III. Murat zamanında başladığı da
söylenmektedir. Yalnız sınırlamalar sadece gayrimüslimler için değil, Müslümanlar için de
geçerlidir. Gayrimüslimlerin kıyafetlerini giyen Müslümanlar da en ağır ceza olan siyaset cezası
ile cezalandırılmışlardır. 4 Eylül 1577 tarihli bir fermâna göre yasaya aykırı giyinenler direkt
olarak siyasetle cezalandırılacaklardır. Daha sonraki dönemlerde giyecekleri elbiselerin renkleri,
kumaş çeşit ve kalitesi, ayakkabı, kemer ve başlıkları hususlarında çeşitli standartlar getirildiği
görülmektedir. Konu ile ilgili çıkarılabilecek genel bir hüküm olarak; her milletin kendi elbiseleri
içerisinde gezmelerinin temin edilmeye çalışıldığı ve diğerlerinden Müslümanlara nazaran daha
kalitesiz elbise giyinmelerinin istenmiş olduğu sonucuna varılabilir.

16
 Ancak, teoride var olan bu sınırlamaların pek çoğu uygulanmamıştır. Örneğin
yeni kilise yapımı hemen her dönemde devam etmiş, pek çok yeni kilise inşa
edilmiştir.51 Ermeni cemaatine İstanbul’da patrikhane kurdurulması, İslâm
hukukundan kaynaklanan bu tür kısıtlamaların uygulanması hususunda titizlik
gösterilmediği anlamına gelmektedir.52 Tanzimat’tan yaklaşık 30 yıl kadar önce
İstanbul Reisülküttabına yazılan bir yazıda, İstanbul’da giyim hususuna dikkat
edilmediği, toplumun fertlerini ayırma imkanı kalmadığı belirtilmekte ve halkın ikaz
edilmesi istenmektedir.53 İnalcık bu tür sınırlamaların daha çok devletin Hıristiyan
güçlerle savaş halinde olduğu zamanlarda ve padişahın, devleti şeriatla idare ettiğini
halka gösterme ihtiyacı duyduğu dönemlerde uygulandığını söylerken,54 Shaw da
benzer sınırlamaların Müslüman halk için de söz konusu olduğunu, bunların
ayrımcılık değil, Osmanlı sosyal sisteminin bir gereği olduğunu hatırlatmaktadır.55
Bazı tarihçiler klasik dönemde Müslümanlara oranla Hıristiyanların daha çok
vergi verdiklerini, devletin onlara daha fazla yük yüklediğini ifade etmektedirler.56

Meskenler konusunda, Müslümanlar için kutsal sayılan cami, mescit ve türbe gibi yerlerin
çevresinde oturmaları yasaklanmıştır. İstanbul’da Ebû Eyyub el-Ensârî’nin türbesi ile Şam’da Hz.
Ömer Camiinin yakınında bulunan gayrimüslimlere ait evlerin satın alınmasına dair hükümler
vardır. Ancak hükümlerde evlerin gerçek değerinin verilmesi, satanlara zarar ettirilmemesi özenle
tembih edilmiştir. Bunun dışında ikamet konusunda başka bir sınırlama getirilmemiştir. Evlerinin
iç düzeni gibi dış görünüşü ve büyüklüğü konularında da pek müdahale edilmemiştir.
Müslümanların evlerinden yüksek ev yaptıramayacakları İslâm hukukunda tasrih edilmesine
rağmen Osmanlılar buna riayet etmemiştir.
İbadet yerlerinin yapım ve onarımı ile ilgili de bazı kısıtlamalar konmuştu. Bu mekanların tam bir
dokunulmazlığı vardı. Devlet, kiliselerin iç teşkilatına kesin olarak karışmazdı. Yalnız yeni kilise
yapılmamasına, eskilerin tamir edilirken aslına uygun olarak tamir edilmesine ve tamir edilenlere
ek yapılmamasına dikkat edilirdi. İbadethanelerle ilgili kısıtlama bunlardı ve İslâm hukukundan
kaynaklanıyordu. Diğer taraftan devlet, ibadet mahallerine yapılan her türlü saldırıya mani oluyor,
suçluları cezalandırıyordu. Bu hususta suçlunun dinine bakmıyordu. Bkz. Ercan, Yavuz, “Osmanlı
İmparatorluğunda Gayrimüslimlerin Giyim, Mesken ve Davranış Hukuku”, OTAM, S. 1, 1990, s.
117-125; Sakal, Fahri, “Osmanlı Devleti’nde Zimmîler Hakkında Bazı Bilgiler”, Akademik Açı,
S. 1, 1996, s. 164-165.
51
Klasik dönemde Osmanlı Balkanlarında inşa edilen kilise ve manastır hakkında bkz. Kiel,
Machiel, “Müzakere Metni”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan),
İstanbul, 2000, s. 267-274.
52
Ercan, Kudüs Ermeni Patrikhanesi, s. 17. Yeni kilise yapımına belli şartlar altında, istisnai olarak
izin veren Osmanlı, ilk dönemlerde eski kiliselerin tamiri hususunda da son derece kuralcı
davranmıştır. Ancak 1683 Viyana bozgunundan sonra, gayrimüslimlerin durumlarının
düzeltilmesine yönelik çalışmalar bağlamında eski kiliselerin tamiri veya yeniden inşası için
yapılan müracaatlara yoğun bir şekilde cevap vermiştir. Kilise tamiri için yapılacak müracaat şekli
ve izlenen prosedür hakkında geniş malumat için bkz. Beydilli, Kemal, “Osmanlı Döneminde
Kilise Siyasetinden Bir Kesit –II. Mahmut Devrinde Kilise Tamiri-”, Osmanlı Devletinde Din ve
Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000, s. 258.
53
Ahmet Refik, Hicri On Üçüncü Asırda İstanbul Hayatı (1200-1255), İstanbul, 1932, s. 11-12.
54
İnalcık, “Ottoman Archival Materials on Millets”, a. yer.
55
Shaw, “The Aims and Achievements of Ottoman Rule in the Balkans”, s. 619.
56
Clogg, R., The Struggle for Greek Independence, London, 1973, s. 2.

17
Gerçekte ise devlet, Müslüman topluma daha çok yük yüklemiştir.57 Diğer taraftan
malî durumu iyi olan yetişkin erkeklerden alınan cizye miktarı, 1 altın veya akçe
olarak dengidir. Enflasyonist sebeplerle 1592 de 160, 1603 tarihinde de 360 akçeye
yükseltilmiş, 17. asır boyunca iki altın olarak kalmıştır. 1528 yılı kayıtlarına göre
cizye gelirleri bütçenin %8’ini oluşturmuştur. Osmanlı Devleti’nin zengin ve yoğun
yerleşimli topraklarının Avrupa kısmında olduğu, ve bu kıtada bulunan reâyânın
%80’inin Hıristiyan olduğu göz önüne alınınca bütçedeki cizye geliri oranının
yüksek olmadığı görülmektedir.58
c. Devşirme ve Osmanlı Hıristiyanlarına Etkisi
Osmanlı Devleti’nde Hıristiyanların durumu konu edildiğinde en çok dile
getirilen konularından birisi “devşirme” hususudur. Devletin sınırları genişleyince
askere olan ihtiyaç artmıştı. İlk dönemlerde, savaşta elde edilen genç esirlerin beşte
biri alınıp, eğitildikten sonra bunlarla yeniçeri ocağının temeli oluşturulmuştu. Bu
sisteme “pencik” denmektedir. Özellikle fetret devrinden sonra askere olan ihtiyaç
artınca, gayrimüslim çocuklarından “acemi oğlanı” toplanmaya başlanmış ve böylece
“devşirme usûlü” ortaya çıkmıştır.59
Belirli periyotlar halinde, bazı bölgelerden ve tespit edilen soydan Hıristiyan
köylülerinin çocukları toplanıyor, bunların bir kısmı Anadolu’daki çiftçi ailelerin
yanına gönderilerek, Türk örf, adet ve geleneklerini öğrenmeleri temin ediliyor,
sonra da gerekli eğitimden sonra yeniçeri oluyorlardı. Zeka ve kabiliyeti üst düzeyde
olanlar ise idarede görev almak üzere eğitiliyorlardı. Ağırlıklı olarak Balkanlarda
yapılan devşirmede, genellikle Arnavut ve Slav, bazen Ermeni, nadiren de Rum ve
Yahudi çocukları alınır; Rus, Acem, Çingene ve Türklerin çocukları alınmazdı.60

57
Davison, Roderic H., “Turkish Attitudes Concerning Christian-Muslim Equality in the Nineteenth
Century”, American Historical Review, C. 59, No: 4, 1954, s. 845; Shaw, “‘The Aims and
Achievements of Ottoman Rule in the Balkans”, s. 618.
58
İnalcık, “The Turks and the Balkans”, s. 23-24.
59
Köprülü, Fuad, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Ankara, 1991, s. 108; Ercan, Osmanlı Yönetiminde
Gayrimüslimler, s. 161.
60
Menage V. L., “Devshirme”, Encyclopaedia of Islam, Leiden and London, 1965, C. 2, s. 210;
Menage, V. L., “Some Notes on the Devshirme”, Bulletin of the School of Oriental and African
Studies, C. 29, 1966, s. 64; Kunt, M., “Transformation of Zimmi into Askeri”, Christians and Jews
in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), New
York and London, 1982, C. 1, s. 64. Devşirme ile ilgili diğer bazı şartlar şunlardır: Tek çocuklu
ailenin çocuğu ve aynı aileden birden fazla çocuk alınmaz, asil ailelerin çocukları tercih edilirdi.
Yetim, muhtar çocuğu, çoban çocuğu, kel, köse, doğuştan sünnetli, Türkçe bilen, evli, meslek ve
sanat ehli, kısa süre de olsa İstanbul veya diğer şehirlerde bulunmuş, kısa ve uzun boylu çocuklar

18
 Kaynaklardan anlaşıldığına göre, bu hususu araştırmakla görevli turnacıbaşı
adı verilen uzman elemanlar tarafından titizlikle seçilen çocuklar, 7 ile 15 yaşları
arasındayken toplanmakta, köyleri ve baba adları ile birlikte kayıtları yapılmakta,
İstanbul’da yapılan imtihanlardan sonra da, görünüş ve zekalarına göre sınıflara
ayrılmaktaydılar. Bunların zeka seviyesi ve kabiliyeti yüksek %10 civarındaki kısmı,
komutan ve üst düzey bürokrat olmak üzere Enderun mektebinde yetiştirilirken, gücü
kuvveti yerinde olan diğer grup da Anadolu’ya çiftçi ailelerin yanlarına gönderilirdi.
Bunlar orada birkaç yıl kalıp Müslüman olarak, Türk örf, adet ve geleneklerine göre
yetiştikten sonra İstanbul’a getirtilip yeniçeri ocağına kaydedilirlerdi.61
Hıristiyan ailelerin, çocuklarının geleceğini düşünerek onların alınmasını
temin etmek için özellikle gayret gösterdikleri bilinmektedir. Bosna halkı Müslüman
olurken çocuklarının devşirme olarak alınmaya devam edilmesini şart koşmuştur.62
Üst düzey yöneticilerin tanıdıklarının çocuklarını aldırtmak için yaptıkları ricalara
uyulmasına veya rüşvet alarak şartları uygun olmayan çocukların alınmasına mani
olmak için özel gayret gösterilmiştir.63 Diğer taraftan, çocuklarını vermek istemeyen
aileler ise çocuklarını küçük yaşta evlendirerek bir kurtuluş yolu bulmuşlardır.64
15 ve 16. yüzyıllarda yaklaşık 200 yıl uygulanan devşirme usûlü çerçevesinde
toplanan çocukların sayısı 200.000 civarındadır.65 Osmanlı Balkanlarının o günkü
nüfusu göz önüne alınınca, bu kadar süre içerisinde bu sayının çok fazla olmadığı
söylenebilir. Bu uygulamanın sonucu olarak, bu kadar Hıristiyan, Müslüman olmuş
ve Osmanlı idârî ve askerî teşkilatının elit tabakasını oluşturmuştur. Osmanlı
İmparatorluğu’nun zirve dönemi olan 1453-1623 yılları arasında göreve gelen 47

alınmazdı. Bkz. Stiles, A., The Ottoman Empire 1450-1700, London, 1989, s. 66; Ercan, Osmanlı
Yönetiminde Gayrimüslimler, s. 166.
61
Stavrianos, L. S., The Balkans since 1453, London, 1958, s. 84; Shaw, History of the Ottoman
Empire and Modern Turkey, C. 1, s. 113; Itzkowitz, N., Ottoman Empire and Islamic Tradition,
Chicago and London, 1980, s. 50; Tayşi, M. Serhan, “Osmanlı’da Kimlik ve Kıyafet Meselesi”,
Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000, s. 176.
62
Stavrianos, a. g. e., s. 85; Clogg, R., The Struggle for Greek Independence, London, 1973, s. 2;
Menage, “Devshirme”, s. 211.
63
Ercan, Yavuz, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, Ankara, 2001, s. 165. Osmanlı Arşivi
belgelerine göre, bazı üst düzey idareciler, devşirme işlemini yapan memurlara liste vererek kendi
köylerinden veya akraba ve tanıdıklarının çocuklarını aldırmak istemişlerdir. Toplanarak
İstanbul’a getirtilen bazı çocukların falan vezir veya filan paşanın hemşehrisi veya kardeşi olduğu
şeklinde şikayetler bulunmaktadır. Bkz. Kunt, “Transformation of Zimmî into Askerî”, s. 60-61.
64
Runciman, S., The Great Church in Captivity, Cambridge, 1968, s. 185.
65
Stavrianos, a. g. e., s. 85.

19
Vezir-i Azamdan sadece beş tanesi Türk, geri kalan 42 tanesi ise, devşirilip
yetiştirilenlerdendir.66
Çocukların 7-15 yaşları arasında toplandığı ve bunların yetişince toplumun
elit ve yetkili idareciler kesimi haline geldiklerini düşününce asıllarını unutmadıkları,
istedikleri zaman onları bulma imkanına sahip oldukları anlaşılmaktadır. Sokullu
Mehmet Paşa örneği de bunu doğrulamaktadır. Zira Paşa, daha önce Ohri’deki
Bulgar kilisesine bağlanan Sırp Patrikhanesini 1557 yılında İpek’te yeniden açmış ve
kardeşi Makarios’u buraya patrik olarak atamıştır.67
Osmanlı anlayışı doğrultusunda, akıl baliğ olmamış olan bu çocuklar, İslâm
hakkında bilgilendiriliyor, Müslümanlarla iç içe yaşayarak pratik olarak İslâm’ı
tanımaları sağlanıyor, Müslüman oluyorlar68 ve idârî ve askerî görevlere
atanıyorlardı. Bu anlayışa göre, devşirildikten sonra, Müslüman olanlara zorla İslâm
kabul ettirilmiş olmuyor, kendi iradeleri ile Müslüman oldukları düşünülüyordu.
Çoğu tarihçiye göre Osmanlı, hiçbir dönemde insanları zorla Müslüman
yapmayı düşünmemiştir. İnsanların Müslüman olmaya zorlanmasını engellemek için
yazılmış çok sayıda doküman arşivlerde yer almaktadır. Hatta bunlarda, komşularını
İslâm’a girmeye zorlayanların hapsedilmesi ta’limâtına da rastlanmaktadır.69
Diğer taraftan Batılı bazı yazarlar da Osmanlı’nın, maddi kaygılarla, fethettiği
yerlerdeki insanların Hıristiyan olarak kalmalarını arzu ettiğini iddia etmektedir.70 Bu
düşünce de Hıristiyanların İslâm’a girmeye zorlanmadıklarını göstermektedir. 1556-
57 yıllarına ait bir Macar kaynağından yapılan alıntıya göre, Osmanlılar gittikleri her
yerde, dinlerini değil hakimiyetlerini kabul ettirmeye geldiklerini, vergilerini
ödedikleri sürece kimsenin inancına karışmayacaklarını söylemişlerdir.71 Ancak,
medreselerde, camilerde vb. diğer yerlerde İslâm daveti yapıldığı da bilinmektedir.72

66
Stavrianos, a. g. e., s. 85; Zernov, N., Eastern Christendom, London, 1961, s. 134.
67
Ercan, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, s. 167.
68
İnalcık, “The Turks and the Balkans”, s. 26.
69
Karpat, K. H., “The Situation of the Christians in the Ottoman Empire: Bulgaria’s View”,
International Journal of Turkish Studies, C. 4, No: 2, 1983, s. 259-266.
70
Bideleux, R., - Jeffries, I., A History of Eastern Europe: Crisis and Change, London and New
York, 1998, s. 70.
71
Fodor, Pal, “Osmanlılar ve Macaristan’da Hıristiyan Tebaaları”, Osmanlı Devletinde Din ve
Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000, s. 189.
72
Vryonis, S., “Religious Changes and Patterns in the Balkans, 14th-16th Centuries”, Aspects of the
Balkans: Continuity and Change, (Ed. Birnbaum, H., - Vryonis, S.), Paris, 1972, 167-168; İnalcık,
“The Turks and the Balkans”, s. 26.

20
 Cizyeyi ödeyemeyen köylülerin bundan kurtulmak için Müslüman oldukları
iddiası da bazı Batılı yazarlarca dile getirilmiştir. Bu iddia da tutarsızdır. Zira, Balkan
yarımadasına bakıldığında durumun bu şekilde olmadığı rahatlıkla görülebilir. Çünkü
bölgedeki köylerin nüfusu ağırlıklı olarak Hıristiyan kalmaya devam etmiştir. Şayet
cizye ödemedeki zorluk nedeniyle İslâmlaşma olsaydı bu köylerde yaşayanların
büyük oranda Müslüman olmaları gerekirdi. Anadolu’dan aldıkları göç, idarecilerin
yerleşmesi ve İslâmlaşmanın daha fazla olması sebebiyle şehirlerde Müslüman
nüfusun artışı daha fazladır. 1520-1535 vergi kayıtlarına göre, Balkanların genelinde
Hıristiyan nüfus %81, Müslüman nüfus %18.6 iken, şehirler baz alındığında
gayrimüslimlerin nüfusu %56’ya düşerken Müslümanlarınki %44’e yükselmektedir.
Diğerlerine göre daha büyük olan 16 şehirde ise Müslüman nüfusunun %50’nin
üzerinde olduğu görülmektedir.73 Dolayısıyla Balkanlarda Hıristiyan nüfusun oranını
yükselterek %81’e çıkaran başta köyler olmak üzere küçük yerleşim birimleridir.
d. Patrik ve Diğer Din Adamlarına Verilen İmtiyazlar 74
Fatih Sultan Mehmed, Bizans İmparatorluğu’nun patrik ve patrikhaneye
tanıdığı statüyü beğenmiş, yaptığı atamada aynı usulleri takip etmişti. O, milletbaşı
sıfatıyla atadığı Gennadios’u önemli bir otoriteye sahip kılmış; Patrik, Ortodoks
Hıristiyan tebaa üzerinde hem manevi hem de sivil otoriteyi şahsında birleştirmiştir.
Diğer üst düzey din adamları da kendilerini eskiye göre daha güçlü ve daha etkin
hissetmişlerdir. Bu haliyle din adamları imtiyazlı sınıf haline gelmişlerdir.75
Fatih aynı zamanda patrik ile iyi bir diyalog kurmuştur. Patrik olarak
seçilince onuruna bir yemek vererek sarayda onu ağırlamış, zengin hediyeler vermiş,

73
Vucinich, “The Nature of Balkan Society Under Ottoman Rule”, s. 603; İnalcık, “The Turks and
the Balkans”, s. 23; Bideleux, R., - Jeffries, I., a. g. e., s. 78.
74
İmtiyaz terimi, başkalarına tanınandan fazla olarak verilen hak anlamına geldiği gibi, tarihsel
içeriği ile birlikte ‘özel izin’ anlamını da içermektedir. Hıristiyanlara verilen imtiyazlar derken,
Osmanlı devletinin onlara vermiş olduğu haklar, özel izin ve muafiyetler kastedilmektedir. Bu
hakların verildiği şahısların, Osmanlı öncesine göre daha avantajlı olduğu bir gerçek olmakla
birlikte, Osmanlı idaresinde bulunan diğerlerine göre daha avantajlı duruma getirildikleri
anlaşılmamaktadır. Din konusunda Hıristiyanlara veya Hıristiyan din adamlarına imtiyazların
verilmesi, örneğin Hıristiyanlığın Müslümanlığa veya Hıristiyan din adamlarının Müslüman din
adamlarına göre daha avantajlı, ayrıcalıklı veya üstün konuma getirildikleri anlamına
gelmemektedir. Ancak, kapitülasyonlar bağlamında Batılı tüccarlara tanınan imtiyazlar onları
politik ve malî kazanç bakımından onları diğerlerine karşı üstün bir duruma getiriyordu.
Dolayısıyla kelimenin bugünkü kullanıldığı anlamda burada kullanıldığı söylenebilir. Bkz.
Şemsettin Sami, a. g. e., s. 164; Millas, Herkül, Yunan Ulusunun Doğuşu, İstanbul, 1994, s. 219-
220, 222.
75
Maloney, G. A., A History of Orthodox Theology since 1453, Belmont, 1976, s. 89-90; Vucinich,
“The Nature of Balkan Society under Ottoman Rule”, s. 602.

21
ayrılırken ona refakat etmiş ve Havariler Kilisesine kadar ona refakat etmelerini
vezirlerinden istemiştir. Daha sonra patriği ziyaret ederek dinî müzakerelerde
bulunmuş, ondan Ortodoksluk hakkında bir risale yazmasını istemiştir.76
Aralarındaki ilişki iyi başlamış olmasına rağmen, Fatih’in bazı isteklerini kiliseye
müdahale kabul eden Patrik Gennadios, çeşitli zamanlarda üç kez istifa etmiş, ancak
bir süre sonra yeniden atanmıştır.77 Muhtemelen Fatih istifaları haklı görmüş ve
patriği yeniden atamıştır. Şayet tersi söz konusu olsaydı, yeniden atamaması
gerekirdi.
Patrikler padişaha direkt olarak ulaşabilmişler, temsilcileri de, Osmanlı
idaresinden büyükelçi muamelesi görmüşlerdir. Vakıf hukukuna uygun olduğu
müddetçe kilise ve manastırlara ait mal ve mülke, idârî özerklik ve vergi muafiyeti
verilmiş, bunlara dokunulmamış, korunmasına özen gösterilmiştir.78
Görevlerini rahat bir şekilde yerine getirebilmeleri için din adamlarına bazı
özel haklar verilmiştir. Bu haklar şöyle özetlenebilir: Metropolit, başpiskopos ve
piskoposlar patrik ve sinod tarafından ortak kararname ile atanırlardı. Osmanlı
idaresi, ödenmesi gereken “pişkeş” ödendikten sonra, sinoddan gelen kararnameyi
onaylardı. Patrik ve sinod din adamlarını görevden almaya, yerlerini değiştirmeye ve
başka düzenlemeler yapmaya yetkiliydi. Patriğin kararına itiraz edilemezdi. Din
görevlileri sadece, patrikhane mahkemesinde yargılanabilir, patriğin izni olmadan
idareciler herhangi bir din adamını gözaltına alamazlar ve yargılayamazlardı.
Antakya, Kudüs ve İskenderiye patrikleriyle metropolit ve piskoposların taşradan

76
Arnakis, “The Greek Church of Constantinople and the Ottoman Empire’, s. 237; Runciman, a. g.
e., s. 169; Frazee, The Orthodox Church and Independent Greece, s. 2.
77
Frazee, The Orthodox Church and Independent Greece, s. 2. Esasında Fatih’in kilise işine
müdahalesi yine bazı Rumlar sebebiyle olmuştur. Bu müdahalelerden birisinin sebebi şudur:
Fatih’e yakın olan George Amiroutsis adlı bir Rum, hanımını boşayarak Atina Dük’ünün dul kalan
eşiyle evlenmek istemiş, patrik eşini boşamasına izin vermeyince o da sultana müracaat etmişti.
Padişah devreye girerek boşanmanın onaylanmasını istemişti. Ancak bunun Hıristiyanlıkta
mümkün olmadığı gerekçesiyle karşılaşınca, kendi dinine göre uygun görünen bu hususta patriğe
baskı yaptı ve onu küçük düşürdü. İkinci derecedeki görevliden bu duruma çözüm getirmesini
istedi. Fakat o da Fatih’i patriğin haklı olduğuna ikna edemeyince burnu kesilmek suretiyle
cezalandırıldı. Daha sonra Fatih, hatasını anlayarak isteğinden vazgeçti , burnu kesilen şahsın
patrik olmasını istedi ve seçilince de atadı. Bkz. Cobham, S. D., The Patriarchs of Constantinople,
Cambridge, 1911, s. 15; Arnakis, “The Greek Church of Constantinople and the Ottoman Empire”,
s. 245-246; Pantazopoulos, N. J., Church and Law in the Balkan Peninsula during the Ottoman
Rule, Thessaloniki, 1967, s. 25.
78
Svoronos, N., “Administrative, Social and Economic Developments”, Macedonia: 4000 Years of
Greek History and Civilization, (Ed. Sakellariou, M. B.), Athens, 1983, s. 360. Manastır, kilise ve
bunların zengin mülklerine karşı Osmanlıların yapmış oldukları muamele hakkında geniş bilgi için
bkz. Kiel, a. g. e., s. 151-167.

22
İstanbul’a veya İstanbul’dan taşraya yapacakları seyahatleri patrik veya sinodun
iznine bağlıydı. Patrik ve temsilcileri evlenme, boşanma ve miras gibi dinî konularda
yetki sahibiydiler. Bu konularda patrik halka hapis, cenazesini defnetmeme, kiliseden
dışlama (aforoz) cezaları verebilirdi. Din görevlileri her türlü vergiden muaftı. Patrik,
kilisenin ihtiyaçları için halktan vergi toplama yetkisine sahipti.
Bütün bu haklar karşılığında patrik, otoritesi altındaki halkın Osmanlı
Devleti’ne sadakatlerini sağlamakla yükümlüydü. Vergilerin toplanması konusunda
patriğin herhangi bir görevi bulunmamakla birlikte devlet patriğin yardımını,
özellikle vergi vermeyen kişilerin cezalandırılmalarını isteyebilirdi.79
Patrik, milletbaşı sıfatıyla, İmparatorluktaki bütün Ortodoksların dinî ve idârî
başkanı olması sebebiyle, onlar adına Divan-ı Hümayun’da söz söyleme yetkisine
sahipti.80 Osmanlı idaresi patriğin güvenliğini sağlamakla yükümlüydü. Bu amaçla
kendisine bir muhafız birliği verilirdi.81
Bazı tarihçiler, Osmanlı döneminde çok sık patrik değiştiğini iddia ederek
devleti suçlamaktadırlar.82 Bazı sultanlar istedikleri kişinin patrik seçilmesi için
sinoda çağrıda bulunmuşlardır. Bunun o gün anlayışla karşılandığı düşünülmektedir.
Bizans ile kıyaslandığına Bizans’ın, diğer cezalar bir tarafa, birçok patriği öldürmüş
olduğu görülmektedir. Ayrıca, Osmanlı Devleti’nde gelenek yerleşip istikrar
sağlandıktan sonra patrikler sıkça değişmemiştir. Örneğin 16. yüzyıl boyunca, 8 ile
21 yıl arasında değişen sürelerle altı patrik görev yapmıştır.83 İmparatorluğun son
asırlarında ise devletin istikrarı bozulunca patrikhanedeki istikrar da bozulmuştur.
Diğer taraftan arşiv belgeleri, patriklerden başka diğer rahip ve keşişlerin de
sultana ulaşarak istekleri doğrultusunda fermânlar çıkarttırdıklarını göstermektedir.84
Ayrıca Osmanlı İmparatorluğu’nda her vatandaş şikayetini yetkililere iletebiliyordu.

79
Ahmet Refik, Hicri On Üçüncü Asırda İstanbul Hayatı, s. 12-14; Runciman, a. g. e., s. 171-172;
Papadopoullos, a. g. e., s. 32-34; Pantazopoulos, a. g. e., , s. 26; Kiel, a. g. e., s. 147.
80
İnalcık, “The Status of the Greek Orthodox Patriarch Under the Ottomans”, 428-436. İnalcık
makalesinin ekine koyduğu iki arşiv dokümanı ile konuya açıklık getirmekte, her iki örnekte de
patriğin istediği şekilde vali ve kadılara yazı yazıldığını göstermektedir.
81
Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 32.
82
Runciman, a. g. e., s. 190.
83
Cobham, a. g. e., s. 89-96; Runciman, a. g. e., s. 199-200.
84
Bernath, M., “Ottoman Documents from the Archives of Dionysiou (Mount Athos) 1495-1520”,
Sudost-Forschungen, C. 30, 1971, s. 185-221.

23
En azından Cuma namazına giderken sultana talep ve şikayetleri iletme imkanı vardı.
Son dönemlerde, Vezir-i Azam’ın baktığı şikayet defterleri oluşturulmuştu.85
e. Kilisenin Hukuku, Yapısı ve Osmanlı Hıristiyanları Üzerindeki Etkisi
İstanbul’un Osmanlı İmparatorluğu tarafından fethedilmesinden sonra Rum
Ortodoks Kilisesi eski imtiyazlarından daha fazlasını elde etmiş ve güçlenmiştir.
Osmanlı, hem din adamlarına hem de kiliseye imtiyazlar sağlayarak bütün Ortodoks
reayâyı patriğin dinî, siyasî, malî ve hukukî liderliği altına koymuştur. Bu durumda
patriğin dinî ve idârî olmak üzere iki hukuku vardır. Bütün din adamları ve halk,
patriği kendi liderleri olarak tanımak ve onun emirlerine itaat etmek zorundadırlar.86
Patrik, hukukunu sinodu oluşturan metropolitlerin yardımlarıyla uyguluyordu.
Osmanlı Devleti’nin Patriğe dinî konularda tanıdığı mutlak otorite, patriğin istifasını
isteyebilme yetkisine de sahip olan bağımsız sinod tarafından sınırlandırılmıştır. Bu
da, patriğin bazı sınırlamalarla karşı karşıya olduğunu, en azından faaliyetlerinin
sinod tarafından takip edildiğini göstermektedir.87
Sinod, iki yıl hizmetten sonra altısı her yıl değişen 12 metropolitten teşekkül
etmekteydi. Patriğe bağlı olarak çalışan metropolitlerden her birisi yaş sırasına göre
sinodda görev alıyordu. Fetihten kısa bir süre önce patrikhanenin üst düzey
idarecileri de, sinodun tabii üyesi oldular.88 Bizans döneminde bu idareciler sadece
din adamları arasından seçilirken, Osmanlı döneminde din adamı olmayanlardan da
seçilmeye başlanmıştır.89
16. yüzyılın ilk yıllarında Suriye ve Mısır’ın fethinden sonra İskenderiye,
Antakya ve Kudüs patriklikleri daha alt statüye düşmüş oldular. Teorik olarak
onların hak ve imtiyazlarına dokunulmamıştı. Fakat pratikte, merkez İstanbul
olduğundan, Saray ile münasebetlerini İstanbul Patriğinin aracılığı ile

85
Ursinus, M., “Petitions from Orthodox Church Officials to the Imperial Diwan, 1675”, Byzantine
and Modern Greek Studies, C. 18, 1994, s. 237-238.
86
Papadopoullos, a. g. e., s. 31, 86; Pantazopoulos, “Community, Laws and Customs of Western
Macedonia under Ottoman Rule”, s. 5.
87
Papadopoullos, a. g. e., s. 39-40, 87.
88
Duckworth, H. T. F., “Introduction II” The Patriarchs of Constantinople, Fortescue, A.,
Cambridge, 1911, s. 80-81. Kilisenin üst düzey idarecileri birinci pentad denilen mecliste daimi
üye idiler. Üst düzey yöneticileri; Patrik yardımcısı ve malî işler sorumlusu olarak görev yapan
Grand Economus, tüm manastır ve rahibe evlerinin idaresinden sorumlu olan Grand Sacellarius,
âyin, ikon ve tarihi kültürden sorumlu olan Grand Skevophylax, patrikhane genel sekreteri olan
Grand Chartophylax, patrikhane hapishanesinin idaresinden ve dinî disiplinden sorumlu olan
Sacellion ve Adalet işlerinden sorumlu Protecdikos’tan oluşmaktaydı. Bkz. Runciman, a. g. e., s.
173-174.
89
Papadopoullos, a. g. e., s. 43-44.

24
sağlayabilmişlerdir. Maddi imkanları kısıtlıydı ve nüfusun azalmasına paralel olarak
gelirleri de azalmıştı.90
Rusya Kilisesinin ise daha özel bir pozisyonu vardı. İstanbul Patriğine saygı
göstermekle birlikte Rusya bağımsız bir devletti ve resmi olarak Osmanlı Devleti’nin
bir memuru olan patriğe kendi kilisesinin bağlı olmasına izin vermiyordu. 1589’da
da Çar Feodor İvanoviç Moskova’da bağımsız Rus Kilisesini kurdu. İstanbul Patriği
II. Jeremy Rus Sinodunu tanıdı. O tarihten itibaren İstanbul Patrikliğinin Rus
Ortodoksları üzerinde herhangi bir otoritesi de kalmamış oldu.91
Osmanlı idaresine girdikten sonra da kilise içerisindeki hiyerarşi, Bizans
döneminde olduğu gibi kalmıştır. Metropolitler Patriğe, piskoposlar da metropolitlere
bağlıydılar. Piskoposlar kendi bölgelerindeki papazlar tarafından, metropolitler de
piskoposlar tarafından seçiliyor ve Patrikhanenin onayı üzerine, sultan berat
veriyordu. Metropolitlikler bölgede yaşayan Hıristiyanların sayısına göre
92
oluşturulmuş, bir bölgede Ortodoks nüfus artmışsa metropolitlik kurulmuştur.
Özerk bir yapıya sahip olan sinod, diğer görevlerine ek olarak Hıristiyan
reayânın müracaat edeceği üst mahkeme olarak da hizmet vermiştir.93 Bölgelerde,
kurulan piskoposluk ve metropolitlik mahkemeleri 1. derece, Patriğin başkanlığını
yaptığı sinod mahkemesi ise 2. derece, yani üst mahkeme olarak görev yapmıştır.94
Dinî mahkemeler, davalı ve davacının Hıristiyan olması ve gönüllü olarak
kilise mahkemesine müracaatları durumunda davaya bakabilirlerdi. Taraflardan
birisinin Müslüman olması durumunda dava kadı önüne getirilmek zorundaydı.
Ayrıca kilise mahkemeleri yol kesme, hırsızlık ve cinayet gibi ceza davalarına
bakamazlardı. Suçlanan kişi din adamı olmadığı sürece bu tür davalar şer’î
mahkemeye getirilmek zorundaydı. Din adamlarının davaları sadece patrikhane

90
Fortescue, A., The Patriarchs of Constantinople, Cambridge, 1911, s. 22, 31; Papadopoullos, a. g.
e., s. 88; Runciman, a. g. e., s. 176-177.
91
Runciman, a. g. e., s. 178; Fortescue, a. g. e., s. 32; Papadopoullos, a. g. e., s. 27.
92
Runciman, a. g. e., s. 178; Papadopoullos, a. g. e., s. 92. Fodor’a göre, klasik dönemde özellikle
Katoliklerle birleşmeye karşı çıkan Ortodokslar, Osmanlılarca müttefik kabul edilmiş ve kilise
yapımı gibi konularda bunlara sıkıntı çıkarılmamıştır. Örneğin, 1585’te Grabovaç’a yerleşen
Ortodokslara kilise inşası için izin verilmiş ve din görevlileri için geniş araziler tahsis edilmiştir.
Bkz. Fodor, “Osmanlılar ve Macaristan’da Hıristiyan Tebaaları”, s. 192.
93
Abu Jaber, “The Millet System in the Nineteenth Century Ottoman Empire”, s. 215; Frazee, The
Orthodox Church and Independent Greece, s. 3.
94
Runciman, a. g. e., s. 174-175; Pantazopoulos, a. g. e., s. 53.

25
mahkemesinde görülürdü. Piskopos ve daha alt seviyedeki din adamları üstlerini
şikayet edeceklerinde direkt olarak patrikhaneye müracaat edebilirlerdi.95
Runciman, Hıristiyanlar arasındaki davaların daha çok kilise mahkemelerine
götürüldüğünü iddia ederken96 İnalcık, kilise vergisinden kurtulmak ve daha güvenli
olduğu için şer’î mahkemelerin daha çok tercih edildiğini söylemektedir.97 Türk
mahkemelerine en sık getirilen konu ise evlilik ve boşanma konusuydu. Birçok
Hıristiyan, kilise hukukuna aykırı bir şekilde tekrar evlenebilmek veya boşanabilmek
için şer’î mahkemeyi tercih ediyordu.98
Osmanlı Devleti açısından bakıldığında, kilise mahkemeleri de idarenin bir
parçası olduğundan onların kararları otomatik olarak uygulamaya konurdu.
Mahkemeler suçlulara hapis cezası, sürgün ve kürek cezası verebilir, kaptanlar veya
diğer görevliler cezasını çekmeden suçluları salıveremezlerdi. Bunların haricinde
cemaatten dışlama ve aforoz da ceza olarak verilebilirdi. Bu arada kilise tarafından,
medeni hukuk (trachoma), miras hukuku (trimoiria) ve ticaret hukuku ile ilgili ciltler
dolusu hukuk kitabı da yazılmıştır.99
Hıristiyanlar üzerinde kilisenin etkin olduğu diğer bir alan da eğitim alanıydı.
Genel kaide olarak Osmanlı, gayrimüslimlerin kendi okullarına sahip olmalarına ve
buralarda istedikleri eğitim programını uygulamalarına imkan veriyordu. Bu hak,
özellikle klasik dönemde halk adına kilise tarafından kullanılmış ve devletin buna
herhangi bir müdahalesi olmamıştır.100 Zaten öteden beri kilise ile eğitim arasında bir
ilişki vardı. 16. yüzyılın sonlarında Patrik II. Jeremy eyaletlere bir emirname
göndererek her piskoposun bölgesinde bir okul açarak, halka okuma-yazma ve
Kutsal Kitabı öğretmesini istemiştir.101
Manastırlara ilave olarak, gerek Bizans döneminden kalmış, gerekse sonradan
yapılmış çok sayıda okul mevcuttu. Eğitimci din adamlarının büyük kısmı Rum

95
Sugar, a. g. e., s. 46; Runciman, a. g. e., s. 172; Papadopoullos, a. g. e., s. 48.
96
Runciman, a. g. e., s. 172.
97
İnalcık, “The Status of the Greek Orthodox Patriarch Under the Ottomans”, s. 427.
98
Papastathis, H. K., “Communal Organisation”, Modern and Contemporary Macedonia, (Ed.
Kaliopoulos, I., - Hasiotis, I.), Athens, 1993, C. 1, s. 88.
99
Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 48; Pantazopoulos, a. g. e., s. 54-57.
100
Ergin, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, İstanbul, 1977, C, 2, s. 725; Eryılmaz, Gayrimüslim
Tebaanın Yönetimi, s. 47.
101
Vacalopoulos, A., “Modern Macedonia from 1430-1821 Oppression and Resistance”, Macedonia:
4000 Years of Greek History and Civilization, (Ed. Sakellariou, M. B.), Athens, 1983, s. 386;
Nanakis, “The Greek Orthodox Church in Macedonia Under Ottoman Rule”, s. 106.

26
olduğundan eğitim dili Rumca idi. Rum olmayan diğer Hıristiyanlar bu sayede
Helenleştirilmiş ve Rumca ortak dil haline gelmiştir.102
Üst düzey din adamı yetiştirmek amacıyla kurulmuş bir yüksek öğretim
kurumu olan ve Patrikhane Akademisi (Patriarchal Academy) olarak adlandırılan
Fener Rum Mektebi bu dönemde daha da geliştirilmiştir. 1550 yılından itibaren
Akademide reform çabası başlamış, 16. yüzyılın sonunda II. Jeremy, Akademi ile
ilgili bir yönetmelik çıkararak çeşitli bölümler oluşturmuş, teoloji ve edebiyat
derslerine bazı bilim dersleriyle ileri düzey felsefe derslerini eklemiştir. Eyaletlerde
de benzer akademilerde benzer programlar uygulanmıştır.103
2. Tanzimat Döneminde Hıristiyanlar
a. Tanzimat Fermânı’nın İlan Sebebi ve Gayesi
Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nun104 okunduğu 1839 yılı ile Kanun-u Esâsî’nin
kabul edildiği 1876 yılları arasında geçen süreye “Tanzimat Dönemi” ve bu tarihler
arasında yapılan reformlara da “Tanzimat” adı verilmektedir.105 Tanzimat döneminde
devlet yapısında ve sosyal hayatta önemli değişiklikler olmuş; buna paralel olarak da,
Hıristiyanlara uygulanan politikalarla onların hayatlarında önemli değişiklikler
meydana gelmiştir. Değişimin en önde gelen sebepleri; milliyetçilik ve ulus devlet
düşüncesinin yayılması, monarşi ve mutlakıyet rejimlerinin devrilmesi, Osmanlı
devleti gücünü kaybederken Batılı devletlerin güçlenmesi, sömürgecilik anlayışının
yaygınlık kazanması, güçlü devletlerin Osmanlı Devleti üzerinde etkin olma
gayretleri ve Osmanlı gayrimüslimlerinin çıkarlarıyla Batılı devletlerin çıkarlarının
paralellik göstermesi şeklinde sayılabilir.
3 Kasım 1839 tarihinde ilan edilen Tanzimat Fermânı gayrimüslimlerin
statülerini değiştirmektedir. Millet sistemi değişmiş, tebaanın eşitliği prensibinin
getirilmesi yolunda ilk adım atılmıştır. Tanzimat’a genel olarak bakıldığında, önceki

102
Frazee, The Orthodox Church and Independent Greece, s. 7.
103
Runciman, a. g. e., 208-210, 215-216; Schmemann, a. g. e., s. 282; Ergin, a. g. e., C. 2, s. 737-743;
Nanakis, “The Greek Orthodox Church in Macedonia under Ottoman Rule”, s. 107.
104
8 Kasım 1839 tarihinde Gülhane Köşkü önünde okunan Tanzimat Fermânı söz konusu köşke
izafetle bu adla anılmıştır. Bkz. Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, (Trc. Ali Reşad), İstanbul, 1999,
s. 44.
105
Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul, 1978, s. 207; Sonyel, Salahi, “Tanzimat ve
Osmanlı İmparatorluğu’nun Gayrimüslim Uyrukları Üzerindeki Etkileri”, Tanzimat’ın 150.
Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 341.

27
düzeni beğenmeyerek yerine yeni bir düzen ikame etme çabası ve yeni bir dünya
görüşünün hakim kılınması gayreti ilk göze çarpan husustur.106
Dışarıda yaşanan Fransız devrimi,107 içeride yaşanan Sırp isyanları ve Yunan
bağımsızlık savaşı Osmanlı Devleti’nde reform yapılması yönünde sinyaller vermişti.
Dışarıdan gelen modern sanayi ürünleri ülkenin her tarafına ulaşmış ve önemli bir
etki yapmıştı. Gelinen noktada eski düzenin devam edemeyeceği açıktı. Osmanlı
Devleti ayakta kalabilmek için, Batı’nın ilerlemesine sebep olduğunu düşündüğü
düzenini almak mecburiyeti hissediyordu. Osmanlı Devleti, devlet yapısına intizam
vermek, modern esaslara dayanan bir Avrupa devleti meydana getirmek, devlete
kudret kazandırmak, toplumdaki tüm grupların birlik ve beraberliğini yeniden
sağlayabilecek siyasî, adlî, içtimaî, medenî düzenlemelerin yapılmasına ihtiyaç
vardı.108 Buna rağmen Tanzimat, hissedilen bu zaruretlerin olduğu kadar, yabancı
devletler tarafından çeşitli sebeplerle yapılan müdahalelerin de bir eseridir.109
Tanzimat Fermânıyla, modern anlamda vatandaşlık haklarının güvence altına
alınması, kötü idareye son verilmesi, yeni bir düzen kurulması, Osmanlı Devleti’nin
Avrupa devletleri arasına sokulması, eşitlik, emniyet ve hürriyet isteyen reayânın
teskin edilmesi, Rusya’ya karşı İngiltere ve Fransa’nın teveccühünün kazanılması,
Avrupa’da Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa lehine var olan sempatinin Osmanlı
tarafına çekilmesi gibi pratik amaçlar da söz konusu olmuştur.110
İmparatorluk, Tanzimat ile birlikte asırlardır içerisinde yaşadığı ve temsil
ettiği medeniyeti terk ederek, karşı medeniyetin değerlerini kabul ettiğini açıkça ilan
etmiştir. Sadece askerî ve teknik alanlarla sınırlı kalmayarak haklar, eğitim, edebiyat,

106
Aydın, Mehmet, “Tanzimatla Aranan Hüviyet”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası
Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 15.
107
Fransız devriminin Osmanlı İmparatorluğunu etkilediği kanallar ve etkileri için bkz. Sander, a. g.
e., s. 161-167.
108
Ongunsu, A. H., “Tanzimat ve Amillerine Umûmî Bir Bakış”, Tanzimat, İstanbul, 1999, C. 1, s. 7;
İnalcık, Halil, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, İstanbul, 1992, s. 2; Göyünç, Nejat, “Tanzimat’a
Yöneltilen Eleştiriler”, Mustafa Reşit Paşa ve Dönemi Semineri Bildiriler, Ankara, 1994, s. 105;
Atalay, Bülent, “Gümrük Birliğine Girerken Tanzimat Fermânı’na Genel Bir Bakış”, Türk
Dünyası Araştırmaları, S. 105, 1996, s. 33; Glenny, Misha, Balkanlar 1804-1999 Milliyetçilik
Savaş ve Büyük Güçler, (Trc. Mehmet Harmancı), İstanbul, 2001, s. 80.
109
Okandan, Recai G., “Amme Hukukumuzda Tanzimat Devri”, Tanzimat, İstanbul, 1999, C. 1, s.
115; Hazır, Hayati, “Tanzimat Fermânı’nın Anayasa Hukuku Açısından Tahlili”, Prof. Dr. Jale
G. Akipek’e Armağan, Konya, 1991, s. 208.
110
Hammer, a. g. e., C. 9, s. 438; İnalcık, Halil, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”,
Belleten, S. 112, 1964, s. 619; Beydilli, Kemal, “1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermânları
Hakkında”, 150. Yılında Tanzimat, İstanbul, 1990, s. 23.

28
sanat ve diğer alanlarda da üstünlüğün kabul edilmesi, eziklik ve aşağılık psikolojisi
meydana getirmiş, milli bir kurtuluş ve silkinme hamlesi gösterilememiştir.111
Tanzimat Fermânı’nda, tüm vatandaşlar için can, mal ve namus garantisi
yanında hukuk önünde eşitlik, açık ve adil yargı hakkı ile müsaderenin kaldırılması;
eski vergi sisteminin kaldırılarak daha adil bir vergi sisteminin getirilmesi; askerlik
hizmetinin ömür boyu olmaktan çıkarılarak belli bir süre ile sınırlandırılması ve
herkese açık hale getirilmesi şeklinde izah edilen üç temel prensip konulmuştur.
Bunların haricinde fermânda yer alan, rüşvetin engellenmesi gibi diğer bazı hususlar
ise eskiden beri tekrarlanan ve söz verilen konulardır.112
Fermânla padişah bizzat kendi iradesi ile yasama ve yargı yetkilerini
bırakıyordu. Hukuk kuralları belli kurullarca hazırlanacak, padişah yeminle teyit
ettiği gibi bunları onaylayacaktı.113 Tanzimat’ın padişah için gerekçelerinin neler
olduğunu, vezirine yazdığı yazısında bulmak mümkündür. Orada gerekçeler uzun
uzadıya belirtilmiş, Tanzimat’la, devletin içerisinde bulunduğu sıkıntılardan
kurtulacağı ifade edilmiştir. Sultan, çıkarılacak kanunları uygulamaya koyacağına
dair ulema ve vüzaranın önünde Hırka-i Şerif Odası’nda yemin edeceğini belirtmiş
ve yazıyı “hilafına hareket edenler Allah-ü Teâlâ Hazretlerinin lanetine mazhar
olsunlar ve ile’l-ebed felâh bulmasınlar” bedduasıyla bitirmiştir.114
Tanzimat’ın ilanından sonra ilk çıkarılan, 1840 tarihli ceza kanununda, tüm
uyrukların eşitliği vurgulanmış, suçlar ve cezaları sayılmış ve kanun yapan bir kurum
oluşturulmuştur. 1851 yılında düzenlenen daha sonraki ceza kanununda ise suçlar;
uyrukların hayatları ve ferdi güvenliklerine, şeref ve haysiyetleri ile mallarına karşı
işlenenler olmak üzere daha detaylı bir şekilde düzenlenmiş, böylece, vatandaşların
haklarına dair fermânda verilen resmi sözler garanti altına alınmıştır.115

111
Güngör, Erol, Türk Kültürü ve Milliyetçilik, İstanbul, 1976, s. 91; Dağıstan, Adil, “Tanzimat’ın
Fikri Temelleri”, Askeri Tarih Bülteni, S. 36, 1994, s. 88-89; Yetiş, Kazım, “Tanzimat
Karşısındaki Tavırların Tasnifi Konusunda Bir Deneme”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü
Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 114.
112
Bailey, Frank A., British Policy and the Turkish Reform Movement: A Study in Anglo-Turkish
Relations 1826-1853, New York, 1970, 197-198. Tanzimat Fermânı’nın sadeleştirilmiş tam metni
için bkz. İnalcık, Halil, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”, s. 611-614.
113
Sivrikaya, İbrahim, “Osmanlı Devletinde Hukuk Kaidelerinin Gelişimi ve Tanzimat’tan Sonraki
Uygulanışı”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S. 1, 1972, s. 139-145.
114
BOA. İ. MM. 24.
115
Mo‘az, Moshe, Ottoman Reform in Syria and Paletine 1840-1861: the Impact of the Tanzimat on
Politics and Society, Oxford, 1968, s. 23; Bozkurt, Gülnihal, “Tanzimat ve Hukuk”, Tanzimat’ın
150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 272-273; Atalay, “Gümrük Birliğine
Girerken Tanzimat Fermânı’na Genel Bir Bakış”, s. 38.

29
 Tanzimat Fermânı’nda öngörülen yeniliklerin çoğu, yoğun tepkilere rağmen
1840-1856 yılları arasında yürürlüğe konulmuştur. Öncelikle ülke yönetiminde,
vergilendirme ve askerlik alanında başlatılmış, 1856 yılından itibaren de ülkede yeni
bir yönetim biçimi uygulamaya konmuştur.116 Yapılacak yenilikleri ve kanunları
belirleyecek kurum olan Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye yeniden
teşkilatlandırılmış, üye sayısı artırılarak çalışma esasları yönetmeliğe bağlanmıştır.117
b. Eşitlik Anlayışı ve Gayrimüslimlerin Askerliği
Gülhane Hatt-ı Hümayunu ile başlayan devrin en önemli konusu “bilâ tefrîk-i
cins ü mezheb” ve “ahâlî-i İslâm ve milel-i sâire bu müsâadât-ı şâhânemize bilâ
istisnâ mazhar olmak üzere” şeklinde formüle edilen eşitlik konusudur. Osmanlı
tarihinde ilk kez resmi bir belgede Müslümanlarla gayrimüslimlerin kanun önünde
eşitlikleri vurgulanmıştır.118 Müslümanlarla gayrimüslimler eşit kabul edilerek, din
esasına dayanan millet anlayışının yerine, “Osmanlılık” fikri ikame edilmiş,
milletleri eşitleyerek “millet-i hâkime” anlayışı sonlandırılmıştır.119
Aslında eşitlik anlayışı daha Tanzimat’ın ilanından önce belirmiş ve II.
Mahmud’un “Ba’dema, Müslümanları camide, Hıristiyanları kilisede, Musevileri
sinagogda tanırım. Her ferdin Allah’a ibadet ettiği bu mabetler haricinde aynı

116
Çadırcı, Musa, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Karşılaşılan Güçlükler (1840-1856)”, Mustafa Reşit
Paşa ve Dönemi Semineri Bildiriler, Ankara, 1994, s. 97.
117
Tanzimat Fermânı’nın ilanından sonra 25 Kasım 1839’da bir nizamname (Bkz. BOA. İ. Dah. 197)
hazırlanarak yürürlüğe konuldu. Meclisin daha verimli çalışması için üye sayısı artırılarak 1
başkan ve 10 üyeye çıkarıldı. Üyelerin seçim usulü belirlendi. Çalışma günleri dört günden altı
güne çıkarıldı. Bunların yapılmasının sebebi Tanzimat’ın ilanı nedeniyle artan iş yoğunluğunu
daha rahat bir şekilde halledebilme düşüncesiydi. Konu ile ile ilgili geniş bilgi için bkz. Çadırcı,
Musa, “Tanzimat’ın Uygulanmasında Karşılaşılan Bazı Güçlükler”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü
Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 295; Seyitdanlıoğlu, Mehmet, Tanzimat Devrinde
Meclis-i Vâlâ (1838-1868), Ankara, 1999, s. 40-43.
118
Mo‘az, a. g. e., s. 22. Türköne, Tanzimat’ın, eşitliğe giden yolda önemli ip uçları vermekle birlikte
eşitliği tesis eden bir belge olmadığını, fakat öyle yorumlandığını söylemekte, tezini de mantıklı
olarak fermânda geçen “hükm-i şer’î iktizasınca” ibaresine dayandırmaktadır. Ona göre burada
zimmî hukukuna işaret edilmektedir. Dolayısıyla Müslümanlarla gayrimüslimler ayrı hukuklara
tabidirler ve eşit değildirler. Bkz. Türköne, Mümtaz’er, “Tanzimat Fermânı ve Mehmet Sadık
Rif’at Paşa”, Yeni Türkiye, S. 33, 2000, s. 186.
119
Gawrych, George W., “Tolerant Dimensions of Cultural Pluralism in the Ottoman Empire: the
Albanian Community 1800-1912”, İnt. J. of Middle East Studies, No: 15, 1983, s. 522. Klasik
dönemde hakim millet olarak Müslümanlar Osmanlı toplum yapısında piramidin üst kısmını
oluştururken Tanzimat’tan sonra sanki bu piramit tersine döndü. Batılı devletlerin himayesinde
yeni doğan ticari sınıf tepeye yerleşti. Daha önce hayat tarzı, meskeni ve kıyafeti ile
Müslümanlardan pek farklı olmayan reayâ bu dönemde başkalaştı. Kahve ve bakkalları ile Rum,
modası ile Fransız, paltosu ile İngiliz, birahaneleri ile Alman, musikisi ile İtalyan ve İspanyol,
bekçisi ve hamalı ile Türk bir İstanbul meydana çıktı. Eskiden haraç ödeyen zümre bu dönemde
İstanbul’un Beyoğlu, İzmir’in Kordon vb. yerlerin sakinleri olarak dik başlı yürümeye başladı.
Bkz. Fındıkoğlu, “Tanzimat’ta İçtimaî Hayat”, s. 642-643.

30
hukuku siyasîye ve himaye-i pederanemden müstefit olmasını arzu ederim”120 sözleri
ile bu anlayışın devlet tarafından kabul edildiği resmen ilan edilmiş, tebaa arasında
tek farkın çeşitli dinlere ait olmaları olduğu vurgulanmıştır. Aslında bu anlayışla
birlikte daha önce gayrimüslimlere tanınan imtiyazlar ve onlara gösterilen
hoşgörünün yerini haklar almaya başlamıştır.121
Tanzimat döneminde hukukî eşitlikle Hıristiyan tebaanın devlete bağlanacağı
ve birliğin korunup sağlamlaştırılacağı düşünülmüştür.122 Devlet kurumlarının
tamamı gayrimüslimlere açılmış, yüksek rütbelere ulaşmalarına imkan verilmiştir.
Önceki dönemlerde, gayrimüslimlerin Müslümanlar hakkında şahitlik yapmaları
kabul edilmezken, Müslümanlar hakkında karar vermek üzere oluşturulan karma
mahkemelerde üyelikleri kabul edilmiştir.123 Müslümanlara tanınan her türlü haktan
yararlanırlarken, askerlikten muaf olmaları dolayısıyla yöneldikleri ticaret ve eğitim
hayatında başarılı olmuşlar124 ve Müslümanlardan üstün bir statüye ulaşmışlardır.125

120
Abadan, Yavuz, “Tanzimat Fermânı’nın Tahlili”, Tanzimat, İstanbul, 1999, s. 47; Fındıkoğlu,
“Tanzimat’ta İçtimaî Hayat”, s. 629. Tebaanın eşitliğini ifade eden “bi’l-cümle ehl-i İslâm ve
milel-i sâire” cümlesi fermânın ilanından birkaç gün evvel ileri gelen tüm devlet adamlarının
katılımıyla gerçekleştirilen genel görüşme mazbatasında (Meclis-i Şûrâ Mazbatası) açıkça yer
almıştır. Fermânda yer alan birçok husus söz konusu mazbata da bulunmaktadır. Fermân ve
mazbatanın ifade ve cümleleri hemen hemen aynıdır. Orada imzası bulunan pek çok şahıs, daha
sonra Tanzimat aleyhtarı olmuşlardır. Fakat imzalarını taşıyan belge, fermânda yer alan hususların
sadece Reşit Paşa tarafından değil, tüm devlet adamlarınca, önceden hazırlandığını göstermektedir.
Bkz. Beydilli, “1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermânları Hakkında”, s. 22.
121
Ye’or, Bat, The Dhimmi: Jews and Chiristians under Islam, London and Toronto, 1985, s. 98.
122
Gülhane hattında Padişah, “ehl-i İslâm ve milel-i sâire bu müsâadât-ı şahânemize bilâ istisnâ
mazhâr olmak üzere” şeklindeki sözleriyle hukuk önünde eşitlik prensibini açıkça ifade etmiştir.
Daha sonra yapılacak tüm hukukî düzenlemelerde bu esas tümüyle hakim olacaktır. Fermândan
yaklaşık on sene kadar sonra Sadrazam Koca Reşit Paşa bir arz tezkeresinde şunları yazmaktadır:
“Mevâdd-ı hukûkiyede her kes yeksân ve seyyân olarak kendi hukûkunu bilip ondan vazgeçmemek
ve diğer birisi hukûkuna tasallut eylediği halde ref’ini talep ve da‘vâya muktedir olmak
kanunnâme-i hümâyûn muktezâsındandır.” Tanzimat’tan sonra milletler arasındaki hoşnutsuzluk
sükun bulacağı yerde bilakis gittikçe artmış ve reayânın eşitliği prensibi de büyük bir ehemmiyet
kazanmıştır. Bkz. İnalcık, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 3.
123
Önce İstanbul’da kurulan karma mahkemeler, daha sonra İmparatorluğun büyük vilayetlerinde de
oluşturulmuştur. Mahkeme üyelerinin yarısı yabancı diğer yarısı ise Osmanlı tebaasından
oluşuyordu. Mahkemeler aslında devletin hükümranlık haklarına bir saldırı idi. Söz konusu
mahkemelerde Batılı usuller benimsenmiş, Hıristiyanların şahitlikleri kabul edilmiş, sözlü delillere
vesikaların da delil olarak kabul edilmesi hususları ilave edilmiştir. Karma mahkemeler Batılı
hukuk sisteminin Türkiye’ye sızmaya başlayan tesirlerindendir. Bkz. Karal, a. g. e., C. 5, s. 175
124
Avrupa devletleri ile Osmanlı devleti arasında bu dönemde ticaret hacmi eskiye kıyasla çok ciddi
miktarda artmıştı. Bu ticaretin hemen tamamı gayrimüslim uyrukların tavassutu ile yapılıyordu.
Özellikle büyük şehirlerde hemen her şeyleri klasik Osmanlı toplumundan farklı olan ve lövanten
olarak isimlendirilen yeni bir sınıf doğdu. Kapitülasyonların da etkisiyle eskiden beri
gayrimüslimler ticarette etkindi. Fakat yeni dönemde başka devletlerin vatandaşlıklarına geçme
veya himayelerine girme anlayışından sonra iktisadi faaliyetin hemen tamamına hakim oldular.
Bkz. Fındıkoğlu, “Tanzimat’ta İçtimaî Hayat”, s. 642-643; Uzun, Turgay, “Osmanlı Devleti’nde
Milliyetçilik Hareketleri”, Yeni Türkiye, S. 31, 2000, s. 245-246.

31
 Sosyal hayatta ayrımcılık unsuru olarak görülen giyim-kuşam, binek vb.
hususlardaki farklılıklar daha Tanzimat’ın ilanından önce ortadan kalkmıştı.126
Tanzimat döneminde gerçekleştirilen reformlarla ulaşılmaya çalışılan esas
hususlardan birisi reayâ anlayışından kurtulunarak, Müslim-gayrimüslim eşitliği
temeline dayanan vatandaşlık anlayışına geçilmesi olmalıdır. Bu da büyük oranda
başarılmıştır. Devlet birçok vesileyle tüm vatandaşlarına eşit muamele ettiğini
göstermiştir. Örneğin, Vidin hadisesinden sonra, 20 Cemaziyelevvel 1267 / 23 Mart
1851 tarihinde Sadaretten Maliye Nezaretine yazılan yazıda, ayaklanma sırasında
ölen Müslüman ve Hıristiyanların ailelerine maaş bağlanarak mağduriyetlerinin
giderilmesi, maaş tahsisinde, ölenlerle varislerini gösteren mahallinde hazırlanmış
defterin esas alınması ancak durumun bilahare tahkik ettirilmesi istenmektedir.127
Hatt-ı Şerif her tarafta geniş yankı uyandırmış, milletler hükümleri kendi
açılarından yorumlamışlardır. Hıristiyanlar, büyük ümitlere kapılmışlar, verilen
haklardan memnun kalırlarken sorumluluklara karşı çıkmışlardır. Ruhânî liderler,
mültezimler ve kocabaşılar imtiyazlarını kaybetme endişesi ile fermânı kaygı ile
karşılamışlar ve Rusya ile irtibat kurmuşlardır. Batı kamuoyu ise, Türkiye’nin muasır
medeniyet yoluna girdiğini ve bunun Batı’nın bir başarısı olduğunu vurgulamıştır.128
Diğer taraftan Müslümanlar, verilen haklardan memnun olmamışlar, İslâm’ın
üstünlüğü ilkesinin yok edilmesine tepki göstermişlerdir. Ulema, ayan ve bazı valiler,

125
Beydilli, “1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermânları Hakkında”, s. 25; Eryılmaz, Gayrimüslim
Tebaanın Yönetimi, s. 101. Osmanlı idaresinde Müslümanlar kendilerini idarecilik, savaş, din ve
tarım şeklinde sayılabilecek dört meslekle sınırlandırmışlardı. Diğer taraftan bir toplumun en fazla
ihtiyaç duyduğu ticaret ve sanayi alanı neredeyse tamamen gayrimüslimlere bırakılmıştı. Hatta bu
mesleklere Osmanlı Müslümanları tarafından hoş bakılmıyordu. Bkz. Millas, a. g. e., s. 231.
126
Urquhart 1831 yılında kaleme aldığı eserinde şunları anlatmaktadır: “Avrupa Türkiye’sinde
gezerken Rumların kavuk giyebildiklerine şahit oldum. Bu belki manasız görünür. Fakat böyle
değil. Türklerle Hıristiyanlar arasında farik vasıf elbisede, isimde ve selam tarzındadır. Daha
ziyade elbise mühimdir. Böyle bir vaziyette iki halkın zamanla birbirine karışacağına eminim.
Meğerse hariçten bir tesir bu kaynaşmaya mani olsun. Bizzat görüştüğüm kimseler bu
kaynaşmadan bahsediyorlar. Hıristiyan bir Manastırlının bana: Eğer bu günkü sadrazam daha on
yıl yaşarsa Türklerin bizimle yortu edeceklerine, bizim onlarla iftara oturacağımıza emin olunuz,
dediğini hatırlıyorum. Aynı devrede kilise inşasına müsaade eden fermânları hamil büyük
şahsiyetlere tesadüf ediyordum. Malum olduğu üzere Türklerin kilise inşasını yasak etmeleri
Rumların onlara karşı beslediği kinin başlıca sebebidir. Bugün ise yalnız yasak kaldırılmış
olmuyor, sadrazam bizzat 80.000 kuruş vererek yardım da ediyor. Çok güzel bir üslupla yapılan
kilise 1831 yılında bitti. Bu sırada Türkler Hıristiyan vatandaşlarına şöyle diyorlardı: Kiliseyi
yaptınız, keşke bir de dört minare ilave etseydiniz.” Bkz. Fındıkoğlu, “Tanzimat’ta İçtimaî Hayat”,
C. 2, s. 620-621.
127
BOA. A. MKT. NZD. 30/12.
128
Sonyel, “Tanzimat ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Gayrimüslim Uyrukları Üzerindeki Etkileri”, s.
344-345; Karal, Enver Ziya, “Gülhane Hatt-ı Hümâyununda Batının Etkisi”, Belleten, C. 28, S.
112, 1964, s. 582.

32
Müslüman halkı tahrik etmekten geri kalmamışlardır.129 Cami, medrese ve tekkelerde
yeniliklere din perdesi altında karşı çıkılıyordu. Direnme hareketinin kaynağı da
buralar olmuştur. Gayrimüslimlerle eşitliğin mümkün olmayacağı, şeriatın elden
gittiği, Hıristiyan adetlerinin kabul edildiği, Mustafa Reşit Paşa’nın kafir ve satılmış
olduğu fikirleri buralarda oluşturuldu ve hızla yayıldı.130
Temel hakların garanti altına alınması hususuna Müslümanların karşı
çıkmaları, dinî olmaktan çok gelenekseldir. Geniş halk kitlelerince Fermân’ın “Artık
gavura gavur denmeyecek” tarzında algılanması, geleneğin ön plana çıkarıldığını
göstermektedir. Zira, gavur deyimi onları aşağılamak için kullanılmıştır.131
Tanzimat Fermânı’nda askerlik konusu ele alınmış ve “muhâfaza-i vatan içün
asker vermek ahâlînin farîza-i zimmetidir” cümlesiyle sadece Müslümanların değil,
Osmanlı topraklarında yaşayan tebaanın tamamının askerlik yapması gerektiğine ve
bir düzenleme yapmanın gerekliliğine işaret edilmişti. Bu doğrultuda, 1843 yılında
bir program hazırlanarak düzenleme yapılmaya başlanmış, ve 1845 yılında Rumlar
deniz kuvvetlerine alınmışlardır. 1846’da da Kur’a Kanunu’na göre asker alınmaya
başlanmış ancak, gayrimüslimlerin nasıl askerlik yapacağı, âyin ve papaz
ihtiyaçlarının nasıl karşılanacağı hususları uzun süre tartışılmıştır. Diğer taraftan,
Hıristiyan tebaa da askerlik yapmak istememiş, askere alınmaları halinde başka
devletlere iltica edecekleri tehdidinde bulunmuştur.132

129
İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, Belleten, S. 112, 1964, s. 624.
Hıristiyanlara ödün verildiği şeklinde değerlendirilen Fermân genel olarak tüm Müslümanların
hoşuna gitmemişti. Ancak Tanzimat’a en fazla tepki gösteren halklardan birisi olan Bosna halkı
için durum daha farklıydı. Zira, Avusturya fetihlerinden ve Sırp isyanlarından sonra Macaristan ve
Belgrat’tan Bosna’ya kaçışlarını ve verdikleri kayıpları henüz unutmamışlardı. Ayrıca, hükümetin
reformları düzenli bir şekilde uygulayacak araçlardan yoksun olduğunu biliyorlar ve reformları
hançerin sivri ucu olarak görüyorlardı. Dolayısıyla devlet ile savaşı da göze alarak, rejime karşı
açık bir saldırı olarak gördükleri reformlara direnmeyi düşünüyorlardı. Bkz. Glenny, a. g. e., s. 83.
130
Karal, “Gülhane Hatt-ı Hümâyununda Batının Etkisi”, s. 582. Müslümanların tepkilerine örnek
olarak 1850 yılında Trablusşam’da meydana gelen bir hadise zikredilebilir. Tanzimat’ın getirdiği
eşitlik ilkesinden hareketle, ölen bir Hıristiyan’ın cenazesi eskiden olduğu gibi katır sırtında
taşınmak yerine, komşularının omuzlarında taşınıyordu. Bundan rahatsız olan bazı mutaassıp
Müslümanlar, çarşı ortasında cenazeye katılan Hıristiyan cemaate saldırarak olay çıkarmışlar ve
daha sonra da kaçmışlardır. Yakalandıkları zaman verdikleri ifade de çevredeki Hıristiyan
manastırlarında keşiş kıyafeti içerisinde saklandıklarını ve barındıklarını söylemişlerdir. Bkz.
Ortaylı, İlber, “Tanzimat Döneminde Tanassur ve Din Değiştirme Olayları”, Tanzimat’ın 150.
Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 487.
131
Türköne, “Tanzimat Fermânı ve Mehmet Sadık Rif’at Paşa”, s. 184.
132
Karal, a. g. e., C. 5, s. 180; Çadırcı, “Tanzimat’ın Uygulanmasında Karşılaşılan Bazı Güçlükler”,
s. 296; Gülsoy, Ufuk, Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni, İstanbul, 2000, s. 39-46.
Beydilli, Hıristiyanların askerlik hizmetine tabi tutulmaları konusunda ilginç bir yorum
getirmektedir. Ona göre, İngiltere Büyükelçisi Canning’in yoğun baskısı sonucu ilk olarak her
milletten belli sayıda asker alınıp bunların dışında kalanlarından belli miktarda bir vergi alınması

33
 Asırlardır askerlik hizmetinden muaf tutulan ve kendilerini askerlik için
uygun görmeyen Hıristiyanlara askerlik fikri soğuk gelmiş, cizye yerine konan ve
aynı usulde toplanan “bedel-i askerî”yi ödemeyi tercih etmişlerdir. Müslümanlar da,
Müslüman erin Hıristiyan bir komutanın emrinde nasıl askerlik yapacağı, nasıl cihat
edileceği, dış düşmanların işbirlikçisi gibi çalışanlara nasıl silah verilebileceği, kendi
dindaş ve hemşehrilerinden olan ayrılıkçıların faaliyetlerine nasıl karşı
koyabilecekleri, birbirlerinin kilisesinde âyin yapmayan çeşitli mezheplere mensup
Hıristiyan askerlerin kilise problemlerinin nasıl çözüleceği şeklindeki düşüncelerle
onların askerliğine karşı çıkılmıştır.133
Gayrimüslim unsurların Osmanlı ordusunda askerlik yapmalarının kabul
edilmesi ve bu yönde düzenlemeler yapılmaya başlanması, Osmanlı Devleti’nin
baştan beri izlediği “i‘lây-ı kelimetullah” ve “cihâd” siyasetinin terk edildiği
anlamına gelmektedir. Zira, gayrimüslim askerlerden böyle bir şey beklemek
imkansızdır. Bu anlayışın değişmesinde eski güç ve iktidarın kaybedilmesi etken
olmuş olmalıdır. Bu düzenlemelerle Osmanlı savaş ve savunma anlayışının, manevi
unsurlara dayalı olmaktan çıkarılıp vatan ve toprak gibi dünyevî unsurlara dayalı hale
getirilmek istendiği söylenebilir. Çünkü, Müslim-gayrimüslim karmasından oluşan
bir ordunun ortak paydası ancak böyle dünyevî bir unsur olabilir. Söz konusu
dönemde, vatan fikri toplumda henüz tam olarak yerleşmediğinden, gayrimüslimlerin
askere alınması hususu tam anlamıyla gerçekleştirilememiş, cizye yerine konan vergi
tahsil edilmek suretiyle askerlikten muaf sayılmışlardır.

kararlaştırılmıştır. Hıristiyan tebaanın da silah kullanma kabiliyetine sahip olması gerektiğinin

prensip olarak kabul edilmesi, büyük bir kara ordusu olmayan ve bu eksikliğini Kırım savaşında
hisseden İngiltere’nin bu zafiyetini şark Hıristiyanları ile gidermek istemesi planının bir
sonucudur. 10 Mayıs 1855’de neşredilen bir hüküm ile, bir defaya mahsus olmak üzere
Hıristiyanlardan asker yazılacağı ve bunların İngiliz subaylarınca eğitilerek kumanda edileceği
belirtilmiştir. Bütün bunlara rağmen tarihi hakikatleri göz önünde bulunduran Osmanlı idarecileri
İngiliz elçinin aksine Hıristiyanların uygun askerler olacağına ihtimal vermemişlerdir. Dolayısıyla
mezkur hüküm sadece cizye vergisini kaldırmıştır. Bkz. Beydilli, “1839 Tanzimat ve 1856 Islahat
Fermânları Hakkında”, s. 25.
133
Davison, “Turkish Attitudes Concerning Christian-Muslim Equality in the Nineteenth Century”, s.
859; Karmi, İlan, The Tanzimat and the non-Muslims: 1839-1878, the Implications of the Reforms
in 19th Century Ottoman Empire on the Legal, Political, Economic and Social Status of non-
Muslims, Madison, (M.A. Thesis, University of Wisconsin), 1986, s. 57-58; Gülsoy, a. g. e., s. 51-
52; Saydam, Abdullah, “Tanzimat Devri Reformları”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal
Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, C. 11, s. 794-795.

34
 c. İdârî ve Malî Yapıda Gayrimüslimlerle İlgili Değişiklikler
Tanzimat Fermânı’ndan sonra kurulan vilayet idare teşkilatıyla, valilerin
nüfuzunu tahdit etmek, her sınıf halkın nisbî olarak idareye katılımını temin etmek
amaçlanmıştı. 1840 yılında il ve ilçe merkezlerine “muhassıl-ı emvâl” adıyla bir
maliye memuru atanarak, söz konusu yerlerde bir de “büyük meclis” oluşturuldu.
Meclisin üyeleri, mülkî memurun (vali, mutasarrıf veya muhassıl) başkanlığında iki
katip, kadı, müftü, zaptiye amiri, Müslümanlardan dört üye ve gayrimüslimlerin
bulunduğu yerlerde metropolit ve iki kocabaşıdan ibaret olmak üzere toplam 13 kişi
idi. Mülkî, adlî ve idarî bütün işleri müzakereye yetkili olan bu meclise Hıristiyanlar
da eşit haklarla katılıyorlardı. Muhassıl tayin edilmeyen kasaba ve köylerde ise,
üyelerden birisinin gayrimüslim olması şartı ile beş üyeli “küçük meclis”ler
oluşturuldu.134
Bundan sonra Hıristiyanlar, merkez ve taşrada oluşturulan idârî organlara üye
olarak alınmaya başlandı.Yeni getirilen bu organizasyon yapısıyla, devletin taşra
teşkilatı idaresinde Hıristiyanlar, Müslümanlarla birlikte idareye ortak olmuşlar ve
söz konusu meclislerde dinî reisleri ve kocabaşıları vasıtasıyla temsil edilmişlerdir.135
Malî düzenleme olarak, her türlü gelirin doğrudan hazineye girmesi ve tüm
masrafların buradan ödenmesi kararlaştırılmıştır. Cizye de dahil olmak üzere devletin
gelirlerinin tahsili için uygulanan ancak tenkit edilen “iltizam usûlü” kaldırılmıştır.
Vali ve diğer yöneticilere sabit maaşlar bağlanmış; valilerin, devletin tespit ettiği
vergilere el koyması veya kendileri için halktan vergi almaları yasaklanmıştır.136

134
İnalcık, Halil, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, s. 626-627; İnalcık, Tanzimat ve
Bulgar Meselesi, s. 6; Özkaya, R. Yücel, “Tanzimat’ın Siyasî Yönden Meşrutiyete Etkileri ve
Cemiyet-i İslâmiye Başkan Vekili Muhiddin Efendi’nin Meşrutiyet Hakkındaki Düşünceleri”,
Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 303; Yetiş, “Tanzimat
Karşısındaki Tavırların Tasnifi Konusunda Bir Deneme”, s. 121.
135
Karal, a. g. e., C. 5, s. 191-192; Sonyel, “Tanzimat ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Gayrimüslim
Uyrukları Üzerindeki Etkileri”, s. 344; Ortaylı, “Tanzimat Döneminde Tanassur ve Din Değiştirme
Olayları”, s. 487. Ubicini bu meclisler hakkında, “İdare memurlarının yanında onların yönetimini
kontrol etmek üzere yer alan, aşağı yukarı bizim taşra illerinin genel konseyleri gibi, halkın direkt
menfaatlerini ilgilendiren bütün hususlara bizzat müdahalede bulunmaya davet eden bu meclislerin
ortaya çıkarılışı, ırk ve din farkı gözetmeksizin imparatorluğun bütün vatandaşları arasında, sadece
prensipte değil, bizzat tatbikatta, hak eşitliğini meydana getirerek Türkiye’yi süsleyen Gülhane
Hatt-ı Şerifinin en liberal kuruluşlarından biridir.” demekte ve uygulama sonuçlarına bakıldığında
hak ve hürriyetler bakımından Türkiye’nin Avrupa’dan alacağı bir noktanın kalmadığını
eklemektedir. Ubicini, J. H. A., Türkiye 1850, (Trc. Cemal Karaağaçlı), İstanbul 1977, s. 67.
136
Sonyel, “Tanzimat ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Gayrimüslim Uyrukları Üzerindeki Etkileri”, s.
344.

35
 1840 tarihinden itibaren cizyenin, reayâ kocabaşısı veya vekili tarafından
toplanması kararlaştırılmıştır. Buna göre; merkezde her kaza ve köyün ne kadar cizye
vereceğinin tespit edildiği defterler muhassıl tarafından kocabaşıya verilecek, o da,
zengin, orta ve zayıf olma durumlarına göre tespit edilen miktarı toplayacaktı. Cizye
tahsilinde tutulan bu yeni yol da reayânın lehine önemli bir değişikliktir. Zira daha
önce bu vergileri toplamakla görevli bazı mültezim ve cizyedarlar yolsuzluk
yapmaktan çekinmezlerdi. Hatta zor kullanırlar ve söz konusu vergiler üzerine kendi
adlarına ilaveler yaparlardı. Bu da reayânın kaldıramayacağı bir yük haline gelirdi.137
1855 yılında hükümet gayrimüslimlerle Müslümanlar arasında ayrımcılığa
sebep olan cizye ve silah taşıma imtiyazını kaldırdı. Cizyenin yerine şahsi bir vergi
getirildi. Bu anlamda, baştan beri uygulanmakta olan zimmî hukuku tamamen
kaldırılmış oldu.138 Nihayet 1856 yılında ilan edilen Islahât Fermânı ile vergide tam
eşitlik ilkesi benimsenerek cizye bedel-i askerîye tahvil olundu. Bu dönemde ayrıca
reayânın şikayetine sebep olan diğer cerîmeler de tamamen kaldırıldı.139
İmtiyazların kaldırılarak vergi hususunda herkesin eşitlenmesine, az vergi
veren ayan ve çorbacılarla hiç ödemeyen Hıristiyan din adamları muhalefet ettiler.
Gelir kaynaklarının sınırlandırılması halk üzerinde etkin olan ruhban sınıfını ıslahât
aleyhine çevirdi. Aslında herkesten vergi alınacağı için köylünün ödeyeceği miktar
düşecekti. Reayâ bu noktayı görüyordu. Fakat bağ sahibi olan çorbacılarla zengin
Hıristiyan köylüler şarap ve rakıdan alınan vergiye itiraz ettiler. Bağlarını iptal etmek
ve üzümlerini satın almamakla köylüyü tahrik ettiler.140
Bu dönemde birçok Rum Yunanistan’dan Osmanlı İmparatorluğu’na göç
etmiştir. 1839’dan sonraki 40 yıl içerisinde sadece Karadeniz Bölgesinde yaklaşık

137
Engelhardt, a. g. e., s. 48; İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, s. 631-632.
138
Karmi, a. g. e., s. 57; Bozkurt, “Tanzimat ve Hukuk”, s. 275; Beydilli, “1839 Tanzimat ve 1856
Islahat Fermânları Hakkında”, 25; Ye’or, a. g. e., s. 101.
139
İnalcık, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 7-8. Osmanlı İmparatorluğu sonraki bölümde göreceğimiz
gibi, Kırım Savaşında Avrupa devletlerinin yardımıyla elde edilen zaferden sonra Hıristiyanlar
lehine iyileştirme yapılması yönünde çok yoğun baskılara maruz kalmıştır. Müttefik devletler
tarafından hazırlanan ve Rusya’ya kabul ettirilen Viyana Protokolü’nün dördüncü maddesinde yer
alan; Hıristiyan tebaanın durumunun iyileştirilmesi hususu çerçevesinde, Paris Antlaşmasından
önce Islahat Fermânı’nın maddeleri belirlenirken, diğer konularla birlikte cizye konusu da
gündeme gelmiş, içlerinde Mustafa Reşit Paşa, Ali Paşa ve Fuat Paşa gibi görevde olan ve
olmayan ileri gelen devlet ricalinin de bulunduğu bir meclis-i meşverette cizyenin kaldırılarak
yerine bedel-i askeriye vergisi alınması kararlaştırılmıştır. Bkz. BOA. İ. Hr. 5875/1; Yıldız,
Mehmet, “1856 Islahat Fermânı’na Giden Yolda Meşruiyet Arayışları (Uluslararası Baskılar ve
Cizye Sorununa Bulunan Çözümün İslâmi Temelleri)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 7,
2002, s. 75-114.
140
İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, s. 632, 641-642.

36
1000 tane kilise inşa edilmiştir.141 Bu durum, getirilen yeniliklerden sonra, Osmanlı
egemenliğinde yaşamanın yeni kurulan Yunanistan’da yaşamaktan daha iyi olduğunu
göstermektedir. Bu kadar kilisenin yapımına izin verilmesi de dinî hayatları
bakımından problemlerinin olmadığını gösterir. Tanzimat’tan önce yeni kiliselerin
yapımına müsaade edilmeye başlanmış, hatta geçmiş dönemlerde görülmeyen bir
uygulama olarak bizzat sadrazam kilise yapımına maddi yardımda bulunmuştur.142
Osmanlı Devleti bu dönemde, dış müdahalelere sebebiyet vermemesi için
Hıristiyan halkı, din adamlarını, ve müesseselerini muhafaza etme hususunda daha
titiz davranmış, bunlara yönelik saldırılara ağır cezalar vermiştir. Sadaret’ten Niş
Mutasarrıfına yazılan bir hüküm de bunu göstermektedir. 18 Cemâziyelâhir 1269 /
29 Mart 1853 tarihli hükümde, Nefçe köyünde bulunan kilisenin kapısını kırarak
eşyalarını çalan Salih ve Adem isimli kişilerin bulunması, çalınan eşyanın Niş
Metropolitine teslimi, suçluların prangalı olarak yedi yıl hapsedilmeleri ve sürenin
bitiminde kefiller alınarak serbest bırakılmaları emredilmektedir.143
Me’muriyet-i mahsusa ile Bosna’da görevlendirilen Kamil Paşa’ya yazılan 22
Rebiülevvel 1269 / 3 Ocak 1853 tarihli yazıda, asayişin temininden sonra,
Karadağ’da Hıristiyan halkın kiliseleri yeterli olmadığı için âyinlerini yapamadıkları
şeklindeki şikayetlerinin değerlendirilerek hem Katolik, hem de Ortodoks
Hıristiyanlar için aynı sayıda olmak üzere uygun yerlere birkaç kilise yapılması için
izin verilmesi, halkın devlete bağlılıklarının devamı için adaletle muamele edilmesi
ve gereken her türlü maddi yardımın yapılması emredilmektedir.144
3 Receb 1270 / 1 Nisan 1854 tarihinde Kudüs Valiliğine yazılan yazıda da,
hem gösterilen dikkat, hem de Avrupa devletlerinin bu konulardaki girişimi açıkça
görülmektedir. Belgede, Kudüs Latin Patriğine ve bölgedeki diğer papazlara,
aralarında meclis azalarının da bulunduğu bazı şahıslar tarafından kötü muamelede
bulunulduğuna dair Fransa Büyükelçiliğinden Bâb-ı Âlî’ye malumat ulaştığı
belirtilerek, konunun doğru olup olmadığının tahkikinden sonra suçluların usulüne
141
Sonyel, a. g. e., s. 346; Yetiş, “Tanzimat Karşısındaki Tavırların Tasnifi Konusunda Bir Deneme”,
s. 121. Aynı dönemde Makedonya Slavlarının da eski kiliselerini tamir ettirdikten sonra çok sayıda
yeni kilise inşa etmeye muktedir olduklarını ve bu hususlarda herhangi bir sıkıntıyla
karşılaşmadıklarını görüyoruz. Bkz. Hamza Yusuf, “1839-1876 Yılları Arasında Makedonya Slav
Unsurunun Eğitim ve Kültür Yaşamında Tanzimat Islahatlarının Yankıları”, Tanzimat’ın 150.
Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 493.
142
Fındıkoğlu, “Tanzimat’ta İçtimaî Hayat”, s. 621.
143
BOA. A. MKT. MVL. 62/6.
144
BOA. A. MKT. UM. 119/94.

37
göre cezalandırılması, isimleri belirlenen meclis azalarının sorgulanmak üzere
İstanbul’a gönderilmeleri ve durumun düzeltilmesi emredilmektedir.145
Diğer taraftan Osmanlı hükümeti, Hıristiyan reayâ için yaptığı bazı işlerle de
onların hayatlarını kolaylaştırmak, din ve vicdan özgürlüğünden istifade etmelerini
sağlamak için çalıştığını göstermiştir. Buna örnek olarak Van vilayetinde yapılan bir
uygulama gösterilebilir. Van’ın bazı köylerinde ikişer üçer hane şeklinde dağınık
olarak (21 köyde 61 hane) yaşayan Ermeniler, kilise ve papazları olmadığı için
âyinlerini yapamadıkları gerekçesiyle taşınmak talebinde bulunmuşlardır. Sadaretten
Maliye Nazırına yazılan 29 Şaban 1269 / 7 Haziran 1853 tarihli yazı ile, bulundukları
yerlere kilise yapılması ve papaz verilmesi mümkün olmadığından söz konusu
Ermenilerin istedikleri yerlere taşınmaları ve bulundukları yerlerde sahip oldukları
mallarını tapu nizamına göre satmak veya icara vermek hususunda hür olacakları
belirtilerek, gittikleri yerlerde de onlardan vergi alınmamak suretiyle kendilerine
yardımcı olunması ve kolaylık gösterilmesi istenmektedir.146
d. Hıristiyan Tebaanın Eğitimi
Osmanlı İmparatorluğu gayrimüslim cemaatlerin kendi okullarını açmalarına
ve çocuklarını istedikleri gibi yetiştirmelerine izin veriyordu. Gülhane Hattı’nda
eğitimle ilgili herhangi bir açık hüküm bulunmamasına rağmen, diğer ıslahâta paralel
olarak eğitim alanında da reformlar yapılmıştır. Kiliselerin açtığı okullardan başka,
özel şahıslar tarafından da çeşitli okullar açılmaya başlanmıştır. Hıristiyan unsurlar,
kendi dillerinde eğitim veren çağdaş okullara kavuşmuşlardır. Kütüphaneler
yapmışlar, kitap ve gazeteler yayımlamışlardır. Kendi öğretmenlerini yetiştirmişler
ve ders programlarını milli kültür ve geleneklerine göre yapmışlardır. Özellikle
birinci derece eğitim için, daha çok kiliseler tarafından açılan okulları tercih
etmişlerdir.147
1851 tarihinde kurulan “Encümen-i Dâniş”in, azaları içerisinde Hıristiyan
alimler de yer almışlardır. Tanzimat döneminde gündeme gelen Osmanlılık ve eşitlik

145
BOA. A. MKT. UM. 155/13.
146
BOA. A. MKT. NZD. 80/28. Hıristiyanların âyinlerini en güzel şekilde yerine getirebilmeleri ve
onlara rahatsızlık veren her türlü engelin ortadan kaldırılması ve tedbirlerin alınması hususlarında
İstanbul ve Kudüs örnekleri ile ilgili benzer belgeler için bkz. BOA. A. MKT. NZD. 401/63; BOA.
A. MKT. UM. 574/40.
147
Hamza Yusuf, a. g. m., s. 493-494; Akyüz, Yahya, “Tanzimat Döneminde Eğitim Biliminde ve
Öğretim Yöntemlerinde Gelişmeler”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu,
Ankara, 1994, s. 501.

38
fikri, devlet okullarının gayrimüslimlere de açılmasını gerektirmiştir. İlk defa
Mekteb-i Tıbbiye-i Askerî 1841 yılında gayrimüslim tebaaya açılmış, ancak
taassuptan dolayı bazı Hıristiyanlar, Fransızca eğitim yapan ve müdürü de bir
Avusturyalı olan bu okula çocuklarını göndermekte önce tereddüt etmişler, daha
sonra göndermişlerdir. Diğer okullara kabulleri ise Islahât Fermânı’ndan sonradır.148
Eğitim alanında gerekli çalışmaları yapmak üzere, “Meclis-i Maârif-i
Umûmîye” kurulmuştur. Daha sonra eğitim ile ilgili yapılanlar bu meclisin kararları
doğrultusunda gerçekleştirilmiştir. Ermeni cemaati, devletin yaptığı bu düzenlemeleri
örnek alarak 1853 yılında 14 üyeden oluşan bir “Maârif Komisyonu” kurmuştur.149
Hıristiyan cemaatler arasında bir eğitim yarışı olmuş, her cemaat bu alanda
ilerlemek için gayret sarfetmiştir Osmanlı Devleti, dil bilen eleman yokluğu
sebebiyle, cemaat okullarının eğitim ve öğretimini denetleyememiştir. Hıristiyan
okulları ile ilgili bir politika olmadığı için, okulların her istediğini yapmalarına göz
yumar bir pozisyonda olunmuştur. Bu şekilde bir eğitim yapabilmeleri ileriki yıllarda
suiistimallere kapı açmış, okullar komitecilerin merkezi haline gelmiş ve Osmanlı
Devleti’nin başına gaileler açılmıştır. Girit isyanının sebebinin, Atina’dan gönderilen
öğretmenlerin buradaki okullarda yaptıkları propagandalar olduğu anlaşılmıştır.150
Saraybosna ile alakalı bir belgede bu husus açıkça görülmektedir: Rum
çocuklarının okuduğu bir okulda öğretmen olan Yorgi Markitiç, Osmanlı tebaasından
bir Rum kızıyla evlenmek istemiştir. İzin hususunda, Avusturya konsolosunun olaya
müdahil olarak vilayete yazdığı yazıda; dinî açıdan sakıncalı olmadığı halde, patriğin
Osmanlı tebaasından kızların yabancı erkeklerle evlenmesine müsaade edilmemesini
piskoposlara emrettiğini, uluslararası anlaşmalarda engel olmadığını, bunların
evlenmelerine izin verilmesi gerektiğini belirtmiştir. Konsolos, daha önce bazı
yabancılarla Osmanlı tebaasından kızların evlendiklerini de ifade etmektedir.
Valilik, Hariciye Vekaletine gönderdiği arzda, söz konusu öğretmenin, Rum
çocuklarına kendi devletinin adetlerini aşılamaya çalıştığı, bu evlilikle Rumlara daha
yakın olma gayreti içerisinde olduğunu söyleyerek konu hakkında vekâlet görüşünü

148
Ergin, a. g. e., C. 2, s. 726-727; Atalay, “Gümrük Birliğine Girerken Tanzimat Fermânı’na Genel
Bir Bakış”, s. 40-41.
149
Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 173; Atalay, “Gümrük Birliğine Girerken Tanzimat
Fermânı’na Genel Bir Bakış”, s. 41.
150
Doğan, İsmail, “Eğitimci Ali Suavi (1839-1878) ve Galatasaray Lisesindeki Uygulamaları”,
Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 519, 521, 522.

39
sormuştur. Vekâlet ise, bu durumun öteden beri yasak olduğunu, buna müsaade
edilemeyeceğini, konsolosun teklifinin hakimane bir şekilde geri çevrilmesi ve bu
konuda dikkatli olunması gerektiğini ifade eden bir cevap vermiştir.151
e. Din ve Mezhep Değiştirme
Tanzimat döneminde İhtida ve irtidat konusunda da önemli gelişmeler
olmuştur. Batılı devletlerin baskılarından kurtulmak için, ihtida edecekler için bazı
kurallar konmuştur. İhtida, her şeyden önce şahısların serbest irade ve beyanlarına
dayandırılırken, mühtedinin reşit olması, bir memur ve bir papazın hazır olduğu
mecliste iradesini açıkça belirtmesi şart koşulmuş ve bu titizlikle uygulanmıştır.152
Diğer taraftan bu dönemde tanassur olayları görülmeye başlamıştır.153 İrtidat
edenlere ölüm cezası verilmesi gerekirken bu cezanın uygulanmaması için Avrupa
devletleri tarafından diplomatik baskılar yapılmıştır. Osmanlı hükümetinin irtidat
edenlerin görmezlikten gelinebileceği anlamına gelen cevapları yeterli görülmemiş,
irtidat edenlerin öldürülmeyeceklerine dair devlet taahhüdü istenmiştir.154

151
BOA. HR. MKT. 60/66. Diğer taraftan Bulgar erkeğin Rus kızı ile evlenmesine izin verilmiştir.
Bkz. BOA. İ. Hr. 14170.
152
Sadaretten taşra teşkilatına gönderilen yazı için bkz. BOA. A. MKT. UM. 171/14.
153
İşkodra meclisinin tutanağında yer alan bilgiler şöyledir: İşkodra’ya tabi köylerden biri olan
Karabine köyünde, baba ve dedesinden beri Müslüman olan Şahin isimli bir kişinin ve kardeşinin
kızı Havva adlı bakirenin Hıristiyan oldukları ve bakirenin gizlice piskopos tarafından Latin asıllı
biriyle Katolik mezhebine göre nikahlandığı, İşkodra’da görev yapan diğer mezhep mensubu
rahipler tarafından haber verilmiş ve adı geçenler meclise celbedilerek durum soruşturulmuştur.
Şahin adlı kişi önce kendisinin öteden beri Hıristiyan olduğunu ancak ismini değiştirmediğini ve
bunu halktan sakladığını söylemiştir. Köyün imam hatibi ve bazı köylülerin dinlenmesi
neticesinde; adı geçenin, camiye namazlara geldiği, Ramazanlarda oruç tuttuğu, babasının
cenazesini İslâm usullerine göre defnettiği, cenaze namazını kıldığı ve dedelerinden beri
Müslüman olduğu anlaşılınca, bazı piskoposlarca kandırıldığını itiraf etmiştir. Kendisine tekrar
Müslüman olması teklif edilince de Müslüman olmuştur. Ancak Havva isimli kız tekrar İslâm’a
dönmeyi reddedip Hıristiyanlıkta ısrar etmiştir. Mer’î hukuka göre kadınlar hapishanesine
konulmuş ancak bu sırada kızın anne ve kardeşleri köyü terk ederek başka bir mahalle kaçmışlar
böylece ailenin tamamının Hıristiyan olduğu anlaşılmıştır. Ailenin nerede ve kimin yanında
olduğu henüz bulunamamıştır.
Yukarıda aktarılan meclis mazbatasına İşkodra Mutasarrıfı tarafından ek olarak yazılan yazıda da,
durum özetlendikten sonra önemli açıklamalar getirilmektedir. Buna göre; adı geçenleri kandıran
piskopos yabancı uyruklu olup Avusturya Konsolosunun yardımlarıyla buralarda çalışmıştır.
Bölge halkı İslâm’ı kelime-i şahadeti söyleyecek kadar bilmekte olup, cahil ve ümmidir.
Dolayısıyla insanlar kolayca kandırılabilmekte ve Hıristiyan yapılabilmektedir. Yabancılar
tarafından böyle şahıslara yapılan yardımlar da oldukça önemlidir. Buradaki Müslümanları diğer
tebaadan ancak isimleriyle ayırmak mümkündür. Hıristiyan olanlar, bu tebaa arasından bundan
sonra kura ile asker alınacağından çocuklarını askere göndermemek için adlarını
değiştirmemektedirler. Durumun çok daha vahim olmaması için bu gibilerin ve kaçan kişilerin
bulunarak diğerlerine ibret olacak şekilde cezalandırılmaları istenmektedir. Bkz. BOA. A. MKT.
UM. 94/55.
154
Ortaylı, “Tanzimat Döneminde Tanassur ve Din Değiştirme Olayları”, s. 485-486; Karmi, a. g. e.,
s. 56-57; Özçelik, Selahattin, “Osmanlı İç Hukukunda Zorunlu Bir Tehir (Mürted Maddesi)”,
OTAM, S. 11, 2000, s. 405-411. İngiltere Büyükelçisi Lord Stratford Cannig’in yoğun baskıları

40
 Neticede hükümet, bütün gayretlerine rağmen bu talebin önüne
geçemeyeceğini ve bu konuda aralarında birlik sağlamış olan Avrupa devletlerini
karşısına alamayacağını anlayarak yetkililer ve ulemanın katıldığı bir meşveret
meclisi toplamıştır. Meclis, şer’i bir hükmü değiştirmenin imkansız olduğunu ancak
içinde bulunulan şartlar gereği uygulamanın tehir edilebileceği kararını almıştır. 23
Safer 1260 / 14 Mart 1844 tarihli iradede yer alan “Madde-i mezkûr ahkâm-ı
şer‘îyye-i dinîyeden olarak sûret-i tağyîri bir vecihle tecvîz olunur mevâddan
olmadığı müsellem olup fakat olunan teklif ve ısrâra mücerred muhafaza-i vikâye-i
hey’et-i mülk ve millet-i İslâmiyye niyet-i mahsûsu ile tehir-i icrâsının iktizâ-i hâl ve
maslahâttan olduğu” ifadeleri, söz konusu meclisin kararının uygun görüldüğünü
belirtmekte ve iradede gereğinin icrası istenmektedir.155
Bu karar alındıktan sonra Avrupa devletlerinin elçileriyle yapılan birçok
görüşmenin ardından Osmanlı Devleti; “Zât-ı Şevket-simât-ı Hazret-i Şâhâne düvel-i
fahîme ile olan münâsebât-ı hâlisasının hüsn-i vikâyesiyle müveddet-i kâmile-i
mütekâbilenin tezyîd ve istikrarı niyet-i mahsûsa-i dâimesindendir. Mürted olan
Hıristiyan’ın katl ve idamı maddesi fîmâba‘d vukâa getirilmemesine dâir esbâb-ı
müessirenin icrâsına taraf-ı Devlet-i Aliyye’den taahhüt olunur.” şeklinde kaleme
alınan, Müslüman olduktan sonra tekrar Hıristiyanlığa dönenlerin idam
edilmeyecekleri resmi taahhüdü Avrupa devletlerinin elçilerine vermiştir.156
1855’te bazı misyonerler, Hıristiyanlardan dönenlerin öldürülmeyecekleri
şeklindeki taahhüt gibi, Müslümanlardan irtidat edenlerin de öldürülmeyecekleri

sonucu 1844 yılında irtidat edenlerin idam edilmeyeceğine dair güvence verildi. Konu ile ilgili
Osmanlı hükümetine baskı yapılmasına ve hükümetin uluslararası topluma güvence vermesine
sebep olan olay özetle şöyle gerçekleşmiştir. Bir Ermeni, önce Müslüman olmuş daha sonra da
eski dini olan Hıristiyanlığa tekrar dönmüştü. İrtidat eden Ermeni tutuklanınca yakınları onun
kurtarılması için Canning’e müracaat etmişler o da Bab-ı Âli’den Ermeninin salıverilmesini
istemişti. Ancak Ermeninin öldürüldüğü anlaşılınca Canning diğer Avrupa devletlerinin elçilerini
de yanına alarak hükümete çok yoğun bir baskı yaptı. İslâm dininden ayrılarak başka bir dinî tercih
edenlerin idam edilmemesini temin için yapılan her müracaat, Kur’an’ın emrine muhalif bir
icraatın kabul edilemeyeceği gerekçesi ile hükümet tarafından reddediliyordu. Ancak Canning
kendi incelemeleri neticesinde recm emrinin Kur’an-ı Kerimde olmadığını görünce, söz konusu
maddenin ceza kanunlarından çıkarılmasını istemiş ve bu isteği en sonunda kabul edilmiştir. Artık
bundan sonra recm uygulanmayacağına dair kendisine yazılı bir nota verilmiştir. Ayrıca Sultanın
şifahen tekidini de almak istemiş ve huzura kabul edilmiştir. Orada Sultan, bu denli tavizde
bulunan ilk Osmanlı padişahının kendisi olduğunu, ancak bu tavizleri alanın, dolayısıyla bu tarihi
şerefe nail olan kişinin Canning olmasından da mutlu olduğunu söylemiştir. Elçi ayrılırken elini
öpmek isteyince müsaade etmemiş sadece tokalaşmıştır. Bkz. Poole, Stanley Lane, Lord
Stratford’un Türkiye Hatıraları, (Trc. Can Yücel), Ankara, 1959, s. 115-117.
155
BOA. İ. MM. 1828/14.
156
BOA. İ. MM. 1828/1.

41
şeklinde Osmanlı Devleti’nden taahhüt alınmasını istediler. Ancak, yazılı bir
taahhütte bulunmanın devletin sonunu getirecek gelişmelere sebep olacağı, fakat
olanlara da idam cezasının uygulanmayacağı belirtilmiştir.157 Viyana Konferansında
Hıristiyanlarla ilgili yapılacak düzenlemeler bağlamında; ‘Türkiye’de bütün din ve
mezheplerin serbest olduğu, gereklerini icrada asla kimsenin rahatsız edilmeyeceği
ve inancından dönmek zorunda bırakılmayacağı’ formülü üzerinde anlaşılmıştır.158
Tanzimat dönemi öncesinde, 1834 yılında patriklerin şikayetleri üzerine
Hıristiyanların mezhep değiştirmeleri yasaklanmıştı. Bu yasaklama ile Osmanlı
hükümeti, konuyu din hürriyetinden ziyade güvenlik bazlı değerlendiriyordu.
Hıristiyan cemaatler de kendi cemaat mensuplarını korumayı hedefliyorlardı. Ancak,
Batı ile ilişkilerin daha girift hale geldiği Tanzimat döneminde, Batılı devletler
konuyu en azından görünürde din hürriyeti bazında değerlendirdiklerinden mezhep
değiştirme hususundaki yasaklar da tamamen kaldırıldı.159
f. Hıristiyan Tebaa ve Dış Tahrikler
Osmanlı İmparatorluğu’nda Hıristiyanların dinî âyin ve ibadetlerini icra
edebilmeleri hiçbir dönemde problem olmamıştır. Buna rağmen, Rusya’nın 1774
Küçük Kaynarca Antlaşmasıyla Ortodoksların himayesini üzerine alıp kiliselerini
korumayı taahhüt etmesi, bu sözde soruna milletler arası bir mahiyet kazandırmıştır.
Tanzimat döneminde bu gibi müdahaleler, milletler arası ilişkilerin konusu olmuş,
artan baskılar sebebiyle Osmanlı Devleti Islahât Fermânı’nda sanki Hıristiyanları bu
haklardan mahrum ediyormuş da bundan sonra etmeyecekmiş gibi anlaşılabilecek

157
Bozkurt, a. g. e., s. 131-132; Özçelik, a. g. m., s. 428-429. Engelhardt İngiltere elçisinin Osmanlı
devletinden yapmasını istediği şeylerin zamansız olduğunu ifade etmektedir: “İngiliz diplomat çok
ileri gidiyordu. Şer’i hukuku uygulamada hafifletici her türlü düzeltmeyi reddediyor, halkın
nefretini ve taassubunu dikkate almadan, hatta Osmanlı kanunlarına sokmak istediği temel ilkenin
bizzat kendi memleketinde ve Batı hükümetlerinin çoğunda sınırlandırılmış ve kısıtlanmış
olduğunu bile düşünmeden şeriatın hükmünü kaldırmak istiyordu. Bu zamana kadar Avrupa
medeniyeti dışında kalan ve bu medeniyete daha önce girmiş olsa bile mezhep işlerinde yumuşak
müsaadelerde bulunulduğuna dair Batı memleketlerinde uyulmaya değer örnek göremeyeceği açık
olan bir topluma karşı daha ağır davranmak gerekmez mi? Vicdan hürriyetinin şartsız, her yerde
geçerli olduğu iddia edilebilir mi? Katolik mezhebinin dışındaki mezheplerin âyinlerinin alenen
yapılması halen İspanya’da büyük güçlüklerle karşılaşmaktadır. Toskana ve Napoli’de kısa süre
önce hükümet Protestanlığı kabul edenleri şiddetle cezalandırmaktaydı. İsveç’te Katolik mezhebini
kabul eden bir Protestan kovulur, mal ve mülkü müsadere edilirdi. Yunanlıların eski kanununda
Ortodoksların diğer Hıristiyan mezheplerini kabul etmeleri yasaktır. Lehistan’da Katolik
mezhebini kabul eden Ortodokslar aleyhinde alınan şiddetli önlemler hala akıllardadır. Acaba
İngiltere’nin Papanın ruhânî hükümetini onaylaması ne zamandan beri geçerlidir? Dinsizler hala
İngiliz parlamentosundan ihraç edilmiyorlar mı?” Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 130-131.
158
Özçelik, a. g. m., s. 430.
159
BOA. A. DVN. 6/3. Konu ile ilgili Kudüs’te geçen bir hadise için bkz. BOA. HR. MKT. 22/1.

42
hukukî bir taahhüt altına girmiştir. Aynı yıl imzalanan Paris Antlaşmasında fermâna
atıfta bulunularak bu taahhütler milletler arası sahaya taşınmıştır.160
Bu dönemde reayânın tutumu da uygulamada önemli olmuştur. Tanzimat’tan
bir süre önce Hıristiyanlar arasında başlayan Avrupa devletlerinin himayesine ve
vatandaşlıklarına girme anlayışı bu dönemde iyice artmıştır. Katolikler kendilerini
Fransız, Ortodokslar Rus ve Protestanlar İngiliz olarak hissetmeye başlamışlardır.161
Bu dönemde dış tahrikler son derece yoğunlaşmıştır. 1840-50 yılları arasında
en faal tahrikçiler, birçok isyana önayak olan Bulgar komitacılarıdır. Diğer taraftan
Rusya, gerek ajanları vasıtasıyla yürüttüğü çalışmalar, gerekse Ortodoksluk ve
Slavlık hissiyatı ile Balkanlarda izlediği politikalarla en önemli tahrikçi idi. Bunlar
halk arasında tahrik edici broşür ve yayınlar dağıtıyorlar, gizli toplantılarda, Osmanlı
idaresinden kurtulmaları için halkı isyana teşvik ediyorlardı. Rusların tahrikleri o
kadar çoğalmıştı ki, Kırım Savaşı başlarken Ruslar Bulgaristan’a girdiğinde, halk
onları kurtarıcıları olarak alkışlamıştı. Tahriklerde Hıristiyan din adamları da önemli
rol oynamışlardır. Örneğin Bulgaristan’ın bağımsızlığı ile sonuçlanan olayların başı
sayılabilecek 1850 Vidin isyanı, Rakovitza manastırında hazırlanmış, Üsküp, Niş ve
Vidin metropolitleri ile bunların vekilleri komiteci olarak faaliyet göstermişlerdir.162
Avusturya’nın da Hıristiyanları tahrik ettiği ve onları kendi menfaati için
kullanmayı düşündüğü İşkodra’dan gönderilen bir yazıdan anlaşılmaktadır. Buna
göre, İşkodra’da bulunan Avusturya konsolosu, yanına aldığı üç papaz ile birlikte
reayânın zihnini bozmaya çalışmaktadır. Konsolos görevinin dışına çıktığı için,
durum Hariciye Nazırı tarafından Avusturya elçiliğine de bildirilmiştir.163

160
Karal, a. g. e., C. 5, s. 249-250; Akman, Mehmet, “Kilise ve Havraların İslâm-Osmanlı Hukuk
Tarihindeki Yeri”, İLAM Araştırma Dergisi, C. 1, S. 2, 1996, s. 140; Andıç, Fuat, - Andıç,
Süphan, Kırım Savaşı, Ali Paşa ve Paris Antlaşması, İstanbul, 2002, s. 79-81.
161
Engelhardt, a. g. e., s. 60; Gencer, Ali İhsan, “Tanzimat Fermânı’nın İlanı ve Tatbiki Meselesi”,
150. Yılında Tanzimat, İstanbul, 1990, s. 20;.
162
İnalcık, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 37-40, 65; Aydın, Mahir, Osmanlı Eyaletinden Üçüncü
Bulgar Çarlığına, İstanbul, 1996, s. 38-45. Sadaretten Filibe Kaymakamına yazılan 28 Rebîulâhir
1269 / 28 Kasım 1852 tarihli şukkaya göre; Filibe ve civarında papaz ve muallim kılığına girerek
halkın arasında dolaşıp reayânın zihinlerini karıştıran üç kişinin olduğu haber alınmıştır. Özellikle
nazik bölgelerdeki görevlilerin bunun gibi hareketlere mani olmaları en önde gelen
görevlerindendir. Daha önce de böyle fesatçılar hakkında gerekenin yapılmasıyla ilgili emirname
gönderildiği halde bu fesatçıların ayakları sancaktan kestirilememiş haklarından gelinememiştir.
Böyle şeylere müsamaha aksiyle karşılık bulup büyük belalara sebep olacağından bu gibi faaliyette
bulunanlar yakalanarak uyarılmalı, devam etmeleri halinde İstanbul’a gönderilmeli, teftiş ve
araştırma hususlarında daha dikkatli olunmalıdır. Bkz. BOA. A. MKT. UM. 125/55.
163
BOA. A. MKT. UM. 111/87. Belgede bir Avusturya şirketi tarafından vapur işletmeciliği için
yapılan izin talebinin reddedilerek o hatta Devlet-i Aliyye vapurlarının sefer yapmalarına karar

43
 Vidin Valiliğinden Sadaret’e yazılan 15 Safer 1269 / 28 Kasım 1852 tarihli
bir raporda, Vidin’in Novasil köyüne birkaç Cizvit papazının, mezhep değiştirerek
âyinlerini Katolik inancına göre yapmaları konusunda halkın zihinlerini bulandırdığı,
Vidin’de mukim Avusturya konsolos vekilinin de bu rahiplere katılarak yabancı
himayesine girme ve rahiplerin tavsiyelerini kabul etme noktasında halkı teşvik
ettiği, neticede halkın mezhebini değiştirdiği bildirilmektedir.164
Bölgelerde yapılan tahriklerin her zaman başarılı olduğunu söylemek de
yanlış olacaktır. Örneğin Şumnu taraflarında yapılan yoğun faaliyetlere rağmen
halkın aldatılamadığı görülmektedir. 11 Receb 1270 / 9 Nisan 1854 tarihinde Sadaret
makamına yazılan yazıda, bahsedilen bölgelerde Fransız, İngiliz ve Rus casuslarının
halkı Osmanlı aleyhinde olmaya çağırdıkları, Osmanlının artık dayanamayacağını
anlattıkları ancak bir başarı elde edemeden geri döndükleri bildirilmektedir. Belgede,
gizli yapılan bir araştırmaya göre Hıristiyanların, Osmanlı tebaası olarak kendilerine
tanınan hak ve hürriyetlerden memnun oldukları, ayrılmayı düşünmedikleri, Osmanlı
askeriyle birlikte diğer devletlere karşı mücadele verdikleri anlatılmaktadır.165
Sonuç olarak, uygulamada eksiklikler olsa da Tanzimat Fermânı ve onun
doğrultusunda yapılan düzenlemeler Osmanlı Hıristiyanları üzerinde önemli
değişiklikler yapmıştır. Bu değişiklikler şu şekilde özetlenebilir: Kiliseler ve ruhânî
liderlerin devlet karşısındaki konumlarında farklılaşmalar olmuştur. Rum Ortodoks
Kilisesi, diğer cemaatler karşısındaki üstün durumunu kaybetmiş, bütün Hıristiyan
cemaatlerde halk güçlenmiş ve cemaatlerin yönetiminde ruhânî elitin eski nüfuzu
sarsılmıştır. Yeni kilise, okul, yetimhane vb. müesseseler izin alınarak açılabilmesine
rağmen, eskiye oranla izin vermede sıkıntı çıkarılmamış, bundan dolayı da müessese
sayısında ciddi artışlar olmuştur. Yönetim meclislerine, özellikle vilayet meclislerine
gayrimüslim temsilciler de üye olarak kabul edilmişlerdir.166
Osmanlı idaresi ile gayrimüslim tebaa arasındaki ilişkiler, iyi başlamış ve son
dönemlere kadar böyle devam etmiştir. Osmanlı devlet adamlarını böyle davranmaya
iten sebeplerin başında, İslâm fetih siyaseti ve Osmanlı istimalet politikasının geldiği

verildiğinin belirtilmiş olması, karışıklıkların bu izni koparmak amacıyla çıkarılmış olabileceğini

akla getirmektedir.
164
BOA. A. MKT. UM. 116/22.
165
BOA. A. MKT. UM. 159/14.
166
Ortaylı, “Tanzimat Döneminde Tanassur ve Din Değiştirme Olayları”, s. 481-482.

44
söylenebilir. Osmanlı, Bizans’ın sindirme ve asimle etme politikası yerine, halkın din
ve sosyal hayatına müdahale etmemeyi tercih etmiştir.
Osmanlı İmparatorluğu’nda fertler, din ve mezheplerine göre sınıflandırılmış
olup, fertler etnik kökenlerine bakılmaksızın, Müslüman, Hıristiyan ve Yahudi olarak
dikkate alınmışlar ve öylece tasnif edilmişlerdir. Bu dinî grupların her birine millet
adı verilmiştir. Bu yönetime de “millet sistemi” denilmektedir. Gayrimüslimlere
zimmî olarak muamele edilmesine rağmen, Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk
döneminden itibaren İslâm hukukuna ters bazı uygulamalara rastlanmaktadır. Bu da,
millet sisteminin gayrimüslimlere davranış bakımından, İslâm hukuk sistemindeki
uygulamaya göre daha ılımlı olduğunu göstermektedir. Osmanlı Devleti bu sistem
sayesinde birbirinden çok farklı grupları yüzyıllar boyunca bir arada tutmuştur.
Fransız ihtilalinden, özellikle 19. yüzyılın başlarından itibaren tüm Avrupa’da
olduğu gibi Osmanlı İmparatorluğu egemenliği altında yaşayan azınlıklar da
milliyetçi düşüncelere kapılmışlardır. Bu periyot, Osmanlı Devleti’nin eskiye oranla
gücünü kaybettiği, rakipleri olan Avrupa devletlerine bağımlı hale geldiği, onlardan
borç almak zorunda kaldığı dönemdir. Bu dönemde ilan edilen Tanzimat Fermânı,
daha çok Batıyı iyi tanıyan Osmanlı idarecilerinin çağdaşlaşma ve devleti içerisinde
bulunduğu sıkıntılardan kurtarma arzularının bir eseridir. Sadece Mustafa Reşit
Paşa’nın değil, ileri gelen tüm devlet görevlilerinin katkılarıyla hazırlanmıştır.
Tanzimat ile açılan dönemde yapılanlar ne Müslüman ne de Hıristiyan halkı
memnun edebilmiştir. Reayânın hemen tamamı bu yeniliklere tepki göstermiş, kimi
bölgelerde isyanlar olmuştur. Bir takım Müslümanlar “şeriat elden gidiyor” diye
uygulamalara karşı çıkarken, bazı Hıristiyan cemaatler eşitlik fikrinden
hoşlanmamış, kimileri de kendilerine daha çok hak verilmesini istemişlerdir.
Batılı devletler kendi çıkarları doğrultusunda maniple ettikleri Hıristiyanlar
lehine yenilikler yapılmasını istemişlerdir. İmparatorluk, karşı koyamadığı bu
talepler doğrultusunda, cizyenin kaldırılması ve şahitliklerinin kabul edilmesi gibi
şer’i hukuka uymayan pek çok yeniliği gerçekleştirmiştir. Katolik ve Protestanlar
Batılı devletlerin yoğun talepleri sonucu cemaat olarak resmen kabul edilmiştir.
Cemaatlerin, kendilerini himaye ettiğini iddia eden devletlere yaklaşmaları,
problemleri içinden çıkılmaz hale getirmiştir.

45
 Osmanlı Devleti’nin artık şer’î hukuk ile idare edilmediğini söylemeye
yetecek kadar çok yeniliğin gerçekleştirildiği Tanzimat dönemi, gayrimüslimlerin
Müslümanlarla eşit kabul edilmeleri, askere alınmalarına karar verilmesi, bu
bağlamda cihat anlayışından vaz geçilerek vatan ve toprak gibi dünyevî temelli bir
askerlik anlayışına geçilmesi, gayrimüslimlerin şahitliklerinin kabul edilmesi,
cizyenin ve irtidat edenlere verilen cezanın kaldırılması gibi şer’î hukuk ile zıt
hükümlerin uygulamaya konulduğu bir dönem olarak dikkat çekmektedir.
Genel olarak bakıldığı zaman yönetim tarzından başlayarak tüm kurumlarını
reforme etmek isteyen Osmanlı Devleti, attığı her adımdan sonra bir çok güçlükle
karşılaşmış, yenilikler toplumun hemen her kesimini rahatsız etmiştir. Sonraki
bölümlerde Islahât Fermânı’nın ilanından sonra Hıristiyanlar hakkında bu bağlamda
yapılan değişiklikler konu edinilecektir.

46
 I. BÖLÜM
ISLAHÂT FERMÂNI VE HIRİSTİYANLAR

47
 A. Islahât Fermânı’nı Hazırlayan Sebepler
1. Dış Sebepler
1853-55 Kırım Savaşı ve sonrasında, 25 Şubat 1856 tarihinde toplanan Paris
Kongresi, Islahât Fermânı’nın ilan edilmesinin esas sebebidir. Söz konusu savaşın
ana sebebi de, Rusya başta olmak üzere güçlü Avrupa devletlerinin Osmanlı Devleti
üzerinde yürütmüş oldukları siyaset ve buna alet olarak Osmanlı azınlıklarını
kullanmalarıdır. Kırım Savaşı öncesinde Osmanlı Devleti açısından Avrupa’da
durum iç açıcı değildi. Zira, buradaki çeşitli mihraklarda Osmanlı topraklarını
paylaşmak amacıyla gizli toplantılar yapılıyordu.167
Kırım Savaşına giden süreç şöyle idi: Rusya ile imzalanan 8 Temmuz 1833
tarihli Hünkar İskelesi Anlaşması ile; Boğazlar, Rusya dışındaki diğer devletlerin
gemilerine kapatılmıştı. Bu anlaşma Avrupa devletlerinin çıkarlarını tehdit ediyordu.
Diğer taraftan, 1839 Tanzimat Fermânı gereği yapılan reformlar, İngiltere ve
Fransa’yı memnun ederken, Rusları rahatsız ediyordu. Zira Rusya, Osmanlı
Devleti’ni parçalayarak diğer devletlerle paylaşmak, ya da kendi kontrolünde tutmak
istiyordu. Bu politikasını takip ederken dinden de yararlanmayı kararlaştırmıştı.
Rusya, Ortodoksların hamisi olmalıydı. Bunun için Rusya, Osmanlı’nın İngiltere ve
Fransa’dan uzak kalmasını, gayrimüslim unsurların da kendisinin hamilik iddia
edebileceği bir statüde kalmasını arzuluyordu.168
1848 yılında meydana gelen Macar ihtilâlinin Rus devletinin yardımı ile
bastırılmasından sonra takibata alınan ihtilalcilerin 1849’da Türkiye’ye iltica
etmeleri Rusya ile Türkiye arasında yeni bir problem daha oluşturdu.169 Aynı
dönemde ihtilal düşüncesi Eflak-Buğdan’a sıçradı ve Ruslar kendi memleketlerine de
sirayet etmesi endişesinden hareketle Buğdan’ı istila etti. Bu hadise Osmanlı ile

167
Tanzimat Fermânı’nın ardından Bosna - Hersek’te devam eden ve Ömer Paşa’nın 1850 yılında
bastırdığı karışıklıklar sırasında Avusturyalılarla Ruslar Osmanlı’yı paylaşma planı yapmışlar
ancak, uzlaşamamışlardır. Bkz. Gencer, Ali İhsan, “Tanzimat Fermânı (1839)’dan 1876’ya Kadar
Osmanlı İmparatorluğu”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, (Red. Hakkı Dursun Yıldız),
İstanbul, 1989, C. 11, s. 458; Palmer, Alan, 1853-1856 Kırım Savaşı ve Modern Avrupa’nın
Doğuşu, (Trc. Meral Gaspıralı) İstanbul, 1999, s. 121-122, 127; Çufalı, Mustafa, “Osmanlı
Reformlarına Yönelik İngiliz Politikası”, Yeni Türkiye, S. 31, 2000, s. 215.
168
Armaoğlu, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1789-1914), Ankara, 1999, s. 227-229, 233-234;Andıç,
Fuat, - Andıç, Süpban, a. g. e., s. 13-15.
169
Rusya mültecilerin derhal iadesini istiyor, Osmanlı ise reddediyordu. Rusya’nın Macaristan’a
müdahalesi sonrasında Osmanlı’ya sığınan 4000 Macar ve 850 Polonya’lı ihtilalci, özellikle de
dört general için çok ciddi baskılar yapılmıştır. Bkz. Nazır, Bayram, “Macar ve Polonyalı
İhtilalcilerin Osmanlı Devleti’ne İlticası ve Diplomatik Kriz”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel,
Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, C. 11, s. 813-821.

48
Rusya’yı bir kez daha karşı karşıya getirmişti. Konuyu görüşmek üzere Rusya’ya
giden Fuad Paşa’ya Kutsal yerler170 meselesinin açılması ise Osmanlı-Rus
171
ilişkilerini tamamen içinden çıkılamaz bir hale getirdi.
Gelişmelere kutsal yerler meselesinin karıştırılması, hadiseyi bir krize
dönüştürdü. Fransa Rumların, Katolikleri kutsal yerlere sokmadıkları iddiasıyla 1690
ve 1740’ta kendilerine verilen imtiyazlara riayet edilerek Nasıra ve Beytüllahim’deki
kutsal yerlerin kendilerine verilmesi için müracaat edince, Osmanlı hükümeti bir
komisyon marifetiyle çözüm bulunmasını teklif etti. Büyük çoğunluğu yabancılardan
oluşan bir komisyon oluşturuldu. Ancak, Çar I. Nikola statükonun bozulmasını
protesto etti. Böylece komisyonun çalışması son bulmuş oldu. Osmanlı hükümeti,
sadece Türklerden oluşan yeni bir komisyon daha kurarak, tarafları tatmin edecek bir
çözüm arayışına girdi.172 Bu arada, Latinlerin Beytüllahim’deki kiliselere girmelerine
izin verilirken, Ruslar’a durumun eskisi gibi devam edeceği güvencesi verildi.173
Ancak bunlar Rusları memnun etmedi ve I. Nikola, kutsal yerler sorununun
çözümünde Rusya’nın aldatıldığını ileri sürerek durumun düzeltilmesi amacıyla Rus
Deniz Bakanı Prens Alexander Mençikof’u İstanbul’a gönderdi.174 Mençikof,
Kudüs’te Ortodoksların imtiyazlarının iadesini sağlayacak ve Osmanlı uyruğundaki
Ortodoksların Rusya’nın himayesine verdiğini gösteren bir senet alacaktı.175 Bunların

170
Filistin’de yer alan ve Kutsal yerler olarak kabul edilen makamlar: Kamame Kilisesi, İsâ’nın
Kabri, Meryem’in Türbesi ve bitişiğindeki bahçe, Beytü’l-Lahim Kilisesi, Tahnü’l-Atik Alanı,
Mağarat-ül Reate, Mağarat-ül Mehd, Hacer-i Mugtesil’dir. Bkz. Bülbül, Gül, “Islahat Fermânı’nı
Hazırlayan Sebepler ve Islahat Fermânı”, Selçuk Ün. Hukuk Fak. D., Konya, 1989, C. 2, s. 166;
Cemil Karasu, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Diplomasisine Genel Bir Bakış”, OTAM, S. 4, 1993,
s. 210-211.
171
Shaw, Stanford J., - Shaw, Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye (Trc. Mehmet
Harmancı), İstanbul, 1983, C. 2, s. 173; Gencer, “Tanzimat Fermânı (1839)’dan 1876’ya Kadar
Osmanlı İmparatorluğu”, s. 454-456; Mordtmann, Andreas David, İstanbul ve Yeni Osmanlılar,
Siyasî, Sosyal ve Biyografik Manzaralar, İstanbul, 1999, s. 280.
172
Kutsal yerler tartışması ile ilgili olarak ayrıntılı bilgi için bkz. Baykal, Bekir Sıtkı, “Makamat-ı
Mübareke Meselesi ve Bâbıali”, Belleten, C. 23, S. 90, 1959, s. 242-266; Karal, a. g. e., C. 5, s.
229-235; Dumont, Paul, “Tanzimat Dönemi (1839-1878)”, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, (Ed.
Robert Mantran, Trc. Server Tanilli), İstanbul, 1995, C. 2, s. 119-143; Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî
Tarihi, s. 230-232; Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C. 2, ,s. 176-177.
173
Karal, a. g. e., C. 5, s. 226; Palmer, a. g. e., s. 130-131.
174
Abdurrahman Şeref Efendi, Tarih Musahabeleri, İstanbul, ts., s. 116; Hammer, a. g. e., C. 9, s.
454; Karasu, a. g. m., s. 212.
175
Rusya ile 31 Temmuz 1774’te imzalanan, Küçük Kaynarca Antlaşmasının yedinci maddesinde;
Ortodoks tebaanın himayesi Osmanlı devleti tarafından yeniden garanti edilmiş, on dördüncü
madde de ise; İstanbul’daki Rusya sefaretinde bulunan küçük kiliseden başka Beyoğlu caddesinde
herkese açık yeni bir kilise yapılmasına müsaade edilerek Rusya Büyükelçisinin kiliseyi himaye
etmesi kararlaştırılmıştı. Söz konusu maddeler öyle bir anlam içermemesine rağmen, Rusya,
bunları gerekçe göstererek Ortodoks mezhebine mensup tebaanın himayesini, başka bir ifade ile

49
karşılığında da Rusya, Osmanlı İmparatorluğu ile gizli bir savunma anlaşması
imzalayabilecekti.176 Mençikof Osmanlı iç işlerine doğrudan karışma anlamına gelen
isteklerini bir nota ile iletti. Buna göre, Ortodokslara verilmiş olan hak ve imtiyazlar
devam ettirilecek, diğer Hıristiyan cemaatlere verilecek her türlü hak, bunlar için de
geçerli olacak, bu hususları içeren yeni bir fermân çıkarılacak ve söz konusu fermân
Rusya’ya verilmiş resmi bir garanti yerine geçecekti.177
Mençikof’un isteklerini incelemek üzere kurulan komisyon, Hariciye Nazırı
vasıtasıyla İngiltere ve Fransa büyükelçileri ile de istişare ederek Mençikof’u
vazgeçirmeye çalıştı. İmtiyazların korunabileceği ve fermân çıkarılabileceği ancak,
bağımsızlığı tehlikeye sokabilecek ve uluslar arası geleneklere aykırı bir anlaşmaya
girilemeyeceği belirtildi. Komisyon, Mençikof tarafından verilen takrirleri etraflıca
tartışmış ve padişaha bir rapor sunmuştur. Raporda; Elçinin İstanbul’a gelişi,
hükümete karşı takındığı edebe ve diplomasiye mugayir tavırlar da göz önüne
alınarak kesinlikle böyle bir senedin verilmemesi, gerekirse savaşın göze alınması
kararlaştırılmıştır. Rusya’ya verilecek böyle bir senetle devletin hükümranlık
hakkının kaybolacağı ve kutsal yerler başta olmak üzere problemlerin çözülmesi bir
tarafa iyice içinden çıkılmaz hale geleceğine dikkat çekilmiştir.178
Osmanlı hükümeti kutsal yerlerle ilgili Rus tekliflerinin hemen hepsini
karşılayan iki fermân çıkararak yürürlüğe koydu. Fakat bunlar Rusları tatmin etmedi.
Buna rağmen, çıkarılan bir tahrir ile, bugüne kadar verilen tüm hak ve imtiyazların
korunacağı ve Ortodoks mezhebine mensup olan reayâya herhangi bir zararın
dokunmasına müsaade olunmayacağı, bundan sonra devlet tarafından herhangi bir
Hıristiyan cemaate verilecek dinî imtiyazın Rumlar için de geçerli olacağı, Kudüs ve
civarında statükonun korunacağı ve orada Fransa ve Rusya devletlerinin haberi

yaklaşık 12 milyon Ortodoks Osmanlı tebaasını kendi kontrolüne almak istiyordu. Rusya’nın,
Ortodoks uyrukluların resmen himaye edicisi olarak tanınması, Osmanlı yönetiminin kesinlikle
kabul edemeyeceği bir yaklaşımdı. Konu ile ilgili olarak bkz. Abdurrahman Şeref, Tarih
Musahabeleri, s. 145; Özcan, Besim, “Kırım Savaşı”, Osmanlı, (Ed. Güler Eren), Ankara, 1999, C.
2, s. 98; Gülsoy, Ufuk, “Islahat Fermânı”, DİA, İstanbul, 1999, C. 19, s. 185.
Hammer söz konusu antlaşmanın yedinci maddesinin, Rusya’nın Osmanlı İmparatorluğu
içerisinde yaşayan dindaşları lehine söz söylemeye hakkı bulunduğuna dair önemli bir kayıt
olduğu kanaatindedir. Ona göre, başka türlü olsaydı Bâb-ı Âlî şark kilisesini korumak üzere
Rusya’ya teminat vermez ve Rum reayâ için Beyoğlu’nda Rusya elçisinin vesayeti altında yeni bir
kilisenin yapımına müsaade etmezdi. Bkz. Hammer, a. g. e., C. 9, s. 452.
176
Abdurrahman Şeref Efendi, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, İstanbul, 1318, C. 2, s. 329-330; Hammer,
a. g. e., C. 9, s. 456; Palmer, a. g. e., s. 132-133; Poole, a. g. e., s. 173.
177
Poole, a. g. e., s. 180; Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi, s. 235.
178
Söz konusu raporun tam metni için bkz. BOA. A. AMD. 44/39.

50
olmadıkça bir şey yapılmayacağı, Kudüs ve civarında yaşayan Rus vatandaşları için
bir kilise ile ziyaretçi ve fukara için bir hastane yaptırılmasına izin verilebileceği ve
bu maddelerin müzakere edilebileceği resmen taahhüt edildi.179
Mençikof resmi senet yerine, hükümetin vereceği bir notayı da kabul
edeceğini bildirdi. Bu isteği de kabul olunmayınca bu hali Rusya’ya karşı düşmanca
bir hareket saydığını bildirdi ve sert beyanatlar vererek İstanbul’dan ayrıldı.
Ardından da çok sert bir dille yazılmış Rus notaları geldi.180 Bâb-ı Âlî’nin, Rus
ültimatomunu kabul etmemesi ve Rusya’nın Osmanlı İmparatorluğu ile ilişkilerini
kesmesinin ardından Rus orduları Prut’u geçerek Eflak ve Buğdan’a girdi.181
Rus Çarı I. Nikola Avrupa devletlerine gönderdiği bildiride, amacının savaş
olmadığını, antlaşmalarla Rusya’ya verilmiş hakları temin etmek istediğini açıkladı.
Bu arada İngiltere, Fransa, Avusturya ve Prusya çözüm için Viyana’da bir konferans
düzenlediler ve “Viyana Notası” olarak adlandırılan bir nota hazırladılar. Notada,
Rum Ortodoksların haklarının Küçük Kaynarca ve Edirne antlaşmalarıyla tanındığı
ve Ortodoksların himayesinin Ruslara ait olduğu, Rus ve Fransız hükümetlerinin
onayı olmadan bu hükümlerin değiştirilemeyeceği vurgulanmaktaydı.182
Nikola, bütün Avrupa’nın desteklediği notayı kabul etmişti. Çözümün Bâb-ı
Âlî tarafından da kabul edileceği bekleniyordu. Ancak Bâb-ı Âlî hükümranlık
haklarına aykırı gördüğü notaya sert tepki gösterdi.183 Osmanlılar nota metninde,
“Hıristiyanların durumlarıyla ilgili düzenlemelerin büyük devletlerin değil, Padişahın
iyi niyetinin bir tezahürü olarak yapıldığı ve Osmanlı ülkesinde her milletin aynı

179
BOA. HR. MKT. 64/57; Abdurrahman Şeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, C. 2, s. 331-332.
180
Hammer, a. g. e., C. 9, s. 461-462; Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi, s. 237; Andıç, a. g. e., s. 23.
181
Abdurrahman Şeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, C. 2, s. 333. Çeşitli Avrupa ülkelerinde görev
yapan Osmanlı Elçilerinin, Rusya’nın Eflak ve Buğdan’ı işgali hakkında oralarda yayınlanan
gazetelerde yer alan haberler ve devlet politikalarını yansıttıkları evraka göre; Rusya, Rum
kilisesinin hamisi olduğunun resmen tescilini istemekte, kiliseye imtiyazlar tanınacağını taahhüt
ettirmeye çalışmaktadır. Rusya, Rum kilisesinin menfaatinden çok kendi menfaatlerini
düşünmektedir. Hem bölge halklarını hem de Osmanlının bundan memnun olması mümkün
gözükmemektedir. Osmanlı Devletinin Rus isteklerine boyun eğmesi onu Avrupalının gözünde
küçük düşürecektir. Rusya Eflak ve Buğdan’da daimi olarak yerleşmek emelindedir. Bu hedefine
ulaşabilmek için İngiltere Fransa ittifakını bozmak için Fransa’ya bazı yerleri önermektedir. İngiliz
halkı Rus yayılmacılığına karşı bir politika taraftarıdır. Hükümette bu yolda Rusya’ya savaş ilan
etmekten geri durmaz. Osmanlının, İngiltere ve Fransa ile ittifak edip Rus isteklerini reddederek
gerekirse savaşı göze alması en çıkar yoldur. Devlet, Rusya’dan verdiği zararı tazmin etmesini
istemelidir. Bkz. BOA. A. MKT.UM. 139/14.
182
Abdurrahman Şeref, Tarih Musahabeleri, s. 152-153; Andıç, a. g. e., s. 25-26.
183
Poole, a. g. e.,s. 195; Hammer, a. g. e., C. 9, s. 465-466; Andıç, a. g. e., s. 26.

51
muameleye tabi olduğu” şeklinde değişiklik yapılması halinde notayı kabul
edilebileceğini bildirilince antlaşma sağlanamadı.184
Savaş başladıktan sonra, Avusturya’nın çağrısıyla tekrar Viyana’da toplanan
büyük devletler, Rusya’nın Eflâk ve Buğdan’ı boşaltması, Osmanlı Devleti’nin
toprak bütünlüğünün korunması, ve gayrimüslim tebaanın durumlarının düzeltilmesi
için tedbir alınmasını kararlaştırdılar. Konferans kararlarına göre; vatandaşlar kanun
önünde eşit olacak, bütün Osmanlı tebaası cins ve mezhep farkı gözetilmeksizin
memur olabilecek, karma mahkemeler kurulacak ve Hıristiyanların şahitliği geçerli
sayılacak, ödedikleri cizye kaldırılacaktı. Bu hususlar Rusya’ya bildirildi. Çar,
ültimatomu reddedince, İngiltere ve Fransa Osmanlı İmparatorluğu’nun yanında
savaşa girdi.185 İleride görüleceği gibi, Konferansta kabul edilen bu ilkeler, 1856’da
ilan edilen Islahât Fermânı’nda aynen yer almıştır.
Rusya’nın kutsal yerlerle ilgili konuları sorun haline getirmeye başlamasıyla
birlikte Osmanlı İmparatorluğu’nun diğer Batılı devletlerle ittifak kurma düşüncesine
girdiği ve neticede İngiltere ile bir ittifak kurulduğu anlaşılmaktadır. İngiltere bunun
karşılığında bir iç ıslahât programının uygulanmasını şart koşmuştur. Söz konusu
programda yer alması kararlaştırılan hususlardan bazıları şunlardır: Hıristiyanlardan
alınan cizye vergisinin kaldırılması, azınlıkların orduya alınması, mahkemelerde
Hıristiyanların şahitlik etmelerine izin verilmesi, mahalli meclislere Hıristiyanların
daha geniş oranda katılımlarının temin edilmesi ve vergilerin eşitlik prensibine göre
toplanması.186 Bu maddeler de Viyana konferansında kabul edilenlerle büyük oranda
paralellik göstermektedir. Bu da, Avrupalı müttefiklerin Osmanlı İmparatorluğu’na
gayrimüslimlerle ilgili düzenlemeleri kabul ettirmekte kararlı olduklarını ve bunu da
muhtemel bir barışın ana şartı olarak gördüklerini göstermektedir.
Ayrıca İngiltere, 1798-1878 döneminde Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak
bütünlüğünü koruma politikası izlemiş ve ikili ilişkilerini bu temel politika üzerine
oturtmuştur. Bunun en başta gelen sebepleri, Hindistan’a ulaşım yollarının güvenliği
ve Akdeniz’deki menfaatleriydi. Bunlara yönelik en büyük tehdit de Rusya’dan
gelmekteydi. Ayrıca ekonomik faktörler de oldukça önemliydi. İngiltere, Rusya’nın

184
Abdurrahman Şeref, Tarih Musahabeleri, s. 154; Karal, a. g. e., C. 5, s. 232-233.
185
Karal, a. g. e., C. 5, s. 236; Palmer, a. g. e., s. 134-135.
186
Poole, a. g. e., s. 159; Yeniçeri, Özcan, “Kırım Savaşı, Islahat Fermânı ve Paris Barış Antlaşması”,
Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, C. 12, s. 848-850.

52
Ortodoksları, Fransa’nın da Katolikleri himaye etme bahanesi ile Osmanlı
İmparatorluğu’nun içişlerine karışmalarının İmparatorluğun parçalanma sürecini
hızlandıracağını düşünüyor ve menfaatlerini tehdit eden bu durumu istemiyordu.187
Fransa da Osmanlı İmparatorluğu ile en az İngiltere kadar yakından ilgiliydi.
Avrupa’ya tahakküm etmeye çalışan ve Katoliklerin hamisi rolünü oynayan Fransa,
Osmanlı İmparatorluğu’nu müttefik olarak kendi safına çekmeyi arzuluyor ve
Avrupalılaşma çabalarında olan İmparatorluğun Fransa’yı örnek alması gerektiği
fikrini empoze ediyordu.188 Ayrıca ekonomik menfaatleri de Fransa’nın, ıslahât
yapması için Osmanlı İmparatorluğu’nu ikna etmeye çalışmasını gerektiriyordu.
Fransa, siyasî menfaatleriyle Fransız idealizmini birleştirerek, “merkezî bir idare ve
ittihad-ı anasır” şeklinde formüle ettiği ıslahât programını Osmanlı hükümetine
benimsetmek için mücadele etmiştir.189
Kırım Savaşı’nda yenilmiş olsa da Avrupa’da büyük bir güce sahip olan
Rusya ise Paris Antlaşmasını kabul etmek zorunda kalmış ve Islahât Fermânı’nın ilan
edilmesine taraftar olmuştur. Bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nu tasfiye etme
politikasında taktik değiştiren Rusya, bir süre için toprak alma politikasından
vazgeçerek, Osmanlı toprakları üzerinde muhtar ve bağımsız devletler kurulmasını
sağlama ve bu devletleri günün birinde himayesi altına alma politikasını
benimsemiştir. Islahât Fermânı’nın ilanını da bunun için desteklemiştir. Zira,
böylelikle hem Osmanlı İmparatorluğu’nun içişlerine karışma imkanı artacak, hem
de gayrimüslim tebaanın imparatorluktan kopması kolaylaşacaktır.190
Osmanlı İmparatorluğu’nun Rusya tarafından tasfiye edilmesi veya Avrupa
devletleri arasında paylaşılması ihtimalinden rahatsızlık duyan Avusturya da,
İmparatorluğun varlığını korumasını istemekte, ömrünün uzaması için de, gelenek ve
görenek kuralları çerçevesinde bir ıslahât yapması gerektiğini düşünmektedir.191

187
Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1914-1980), Ankara, 1983, s. 44; Bülbül, a. g. m., s.
170-172.
188
Karal, a. g. e., C. 5, s. 18.
189
Bülbül, a. g. m., s. 172-173.
190
Karal, a. g. e., C. 5, s. 15; Bülbül, a. g. m., s. 173. Canning’e göre, aslında Rusya Türkiye’nin
istenildiği zaman müdahale edilebilecek bir konumda kalmasını isterken, müdahaleye meydan
bırakmayacak kadar medenileşmesini arzu etmiyordu. Bunun için de, engel olabilmek için elinden
geleni yapıyordu. Bkz. Poole, a. g. e., s. 160.
191
Karal, a. g. e., C. 5, s. 19; Berkes, a. g. e., s. 191-192.

53
 2. İç Sebepler
Islahât Fermânı her ne kadar büyük devletlerin yoğun baskı ve çabaları
sonucunda ilan edilmiş olsa da İmparatorluğu ıslahât yapmaya iten sebepleri sadece
bu faktöre bağlamak doğru olmasa gerektir. Osmanlı İmparatorluğu açısından da
Islahât Fermânı’nın ilanını kaçınılmaz kılan siyasî ve ekonomik sebepler vardır. Bu
sebepleri özetlemeye çalışacağız.
Tanzimat Fermânı’ndan Kırım savaşına kadar geçen süreçte, halka bazı
teminatlar verilmiş; bir kısım haklar kabul edilmiş, yargısız idama son verilmiş,
müsadere kaldırılmış, işkence yasaklanmış, ülkenin başlıca beldelerinde karma
mahkemeler kurulmuş ve bunların düzenli olarak görev yapmaları sağlanmış, merkez
ve taşra idârî meclislerinde gayrimüslimlerin üye olmalarının yolu açılmış, reayânın
durumu eskiye göre iyileşmişti. Ayrıca mezhep değiştirme serbestisi getirilmişti.
Buna rağmen, Müslümanların gayrimüslimleri alt seviyede gören anlayışları tam
olarak değiştirilememişti.
Ayrıca, Kırım Savaşında, savaşın çıkış sebeplerinin ortadan kaldırılarak
Avrupa dengesi ve Doğu meselesinin yeni olaylara sebep olmasını engellemek için
yürütülen müzakereler çerçevesinde, yeni reformlara ihtiyaç duyulduğu fikrini dile
getiren İngiltere ve Fransa ile ittifak yapılmıştı.192
Müttefik devletler, bu dönemde Osmanlı hükümeti üzerindeki Batılılaşma ve
eşitlik ilkelerinin hayata geçirilmesi yönündeki baskılarını yoğunlaştırmışlardı.193
1854-1855’te yapılan idârî reformlarda, özellikle hukukî ve askerî alanda
Müslümanlarla Hıristiyanların eşitliğini sağlamak amacıyla yürürlüğe konulan
tedbirler, müttefiklerin baskısı ile alınmış, Islahât Fermânı da, Âlî ve Fuad Paşa ile
İngiltere, Fransa ve Avusturya büyükelçileri tarafından Paris görüşmelerine
yetiştirmek üzere hazırlanmıştır.194

192
Abdurrahman Şeref, Tarih Musahabeleri, s. 154; Davison, Reform, s. 53; Andıç, a. g. e., s. 47.
193
Rusların 3 Temmuz 1853’te Memleketeyn’i işgal etmelerinin ardından Londra Elçisi Musurus
Paşa’nın, konu ile ilgili İngiltere dışişleri bakanı Lord Clarendon’la yaptığı görüşmelerde
Clarendon, kendilerinin savaşa destek vermelerinin, Osmanlı ülkesindeki Hıristiyanlarla ilgili daha
köklü reformlar yapılmasına bağlı olduğunu ifade etmişti. Osmanlı devleti bu yaklaşımdan dolayı
oldukça rencide olmuş olmakla birlikte, İngiltere’nin desteğini göz ardı edemezdi. Bkz. Andıç, a.
g. e., s. 24-25.
194
Islahat Fermânı’nın hazırlanmasında hiç şüphesiz en büyük payın sahibi İngiltere büyükelçisi
Canning ve Fransa büyükelçisi Thouvenel’dir. Canning, Islahat Fermânı’nı ikisi Müslüman, ikisi
Katolik ve biri Ortodoks beş kişiyle kaleme aldığını belirtirken Müslüman temsilcilerin böyle bir

54
 Nitekim Bâb-ı Âlî, Viyana’da ikinci bir konferans toplanması zamanının
yaklaştığı sıralarda Fransa’nın tavsiyesiyle Hıristiyanlar hakkında müttefikleri
memnun etmeye yönelmiştir.195 Diplomatik baskıların tahammül sınırlarını
zorlamaya başladığı bu dönemde konu, ilki 24 Mart 1855 ve ikincisi, özel cizye
gündemiyle olmak üzere 26 Mart 1855 tarihinde arka arkaya gerçekleştirilen iki
Meclis-i Meşveret toplantısında müzakere edilmiştir. Bu çerçevede Hıristiyanların
şahitliği, kendilerine verilecek rütbeler ve devlet hizmetinde istihdamları, askere
alınmaları, kilise tamir ve inşası ile cizye meseleleri ayrıntılı olarak değerlendirmeye
tabi tutulmuştur. 28 Mart 1855 tarihli irade ile de, toplantılarda alınan kararlar
uygulamaya konulmuştur.196
Alınan kararlarla bir anlamda, daha sonra yayımlanacak Islahât Fermânı’nın
önündeki engeller kaldırılmıştır. Toplantılarda, yapılması kararlaştırılan reformların
şer’î hukuka uydurulmasına azami derecede dikkat edilmeye çalışılmış; yapılan
müzakereler sonunda bunları, devletin içinde bulunduğu durum dolayısıyla zaruret
prensibine dayandırmanın zorunlu olduğu kanaatine varılmış; ancak konjonktür
dikkate alınarak bu prensibin saklı tutulması mütalaası benimsenmiştir. Zaruret
ilkesinin sadece bu reformlar için değil, bunların tamamlayıcısı niteliğindeki Islahât
Fermânı’nın ön gördüğü reformlar için de dayanak oluşturduğu düşünülebilir.

metni kabul etmelerinin kendisi açısından bile mucize olduğunu itiraf etmektedir. Bkz. Poole, a. g.
e., s. 267.
Kırım savaşı boyunca devam ederek üçüncü tur Viyana görüşmeleri esnasında doruğa ulaşan ve
Fermân’ın öngördüğü yeni düzenlemelerin öncüsü ve hazırlayıcısı niteliği taşıyan reformlar
arasında Osmanlı yönetimini en fazla meşgul eden reform ise, cizyenin “iâne-i askeriye”ye
dönüştürülmesi konusudur. Konuyla ilgili geniş bilgi için bkz. Yıldız, a. g. m., s. 78, 81.
195
Engelhardt, a. g. e., s. 113.
196
BOA. İ. Hr. 5875/1. Rütbe meselesinin, elkap ve hitapların bütün farklı unsurlar için ortak olarak
kullanılabilecek bir şekle konulmasıyla çözülmesi ve Hıristiyanlara, halen yürürlükte olduğu gibi
rütbe-i ûlâya kadar rütbe tevcih olunması kararlaştırılmıştır. Halihazırda Hıristiyanların, elçilik
gibi görevlerde istihdam edilmekte olmalarının, kendilerinden devlet hizmetinde yararlanıldığının
açık bir göstergesi olduğu vurgulanmış ve bu uygulamanın bundan sonra da devam ettirileceğinin
Avrupa'ya bildirilmesiyle yetinilmesi kabul edilmiştir.
Kilise tamir ve inşası meselesi, âyinle ilgili görülerek bu konuda yürürlükte olan kısıtlamaların,
dışardan gelen tepkiler ve içerde yol açtığı hoşnutsuzluklar sebebiyle ve ayrıca gelişen zaman ve
şartlar içerisinde devam ettirilemeyeceği belirtilmiş ve daha müsamahalı bir usul benimsenmesi
kararlaştırılmıştır.
Hıristiyanların askerliği meselesi, eskiden olduğu gibi sadece Avrupalıları ve Hıristiyan tebaayı
hoşnut etmek için değil, daha önemlisi bütünüyle Müslümanlara yüklenen ülkenin savunması
yükünün diğer unsurlar üzerine de dağıtılarak Müslümanlar aleyhine işlemekte olan nüfus ve
sosyo-ekonomik güç orantısının dengelenmesi bağlamında mütalaa edilmesi gereken bir mesele
olarak değerlendirilmiştir .
İlk toplantıdan iki gün sonra ayrı bir oturumda yeniden ele alınan cizye meselesi Hz. Ömer'in Beni
Tağlib kabilesiyle ilgili özel uygulamasına göre çözüme bağlanmış ve cizyenin, bundan sonra
“iâne-i askeriye” adıyla tahsil edilmesi kararlaştırılmıştır. Bkz. Yıldız, a. g. m., s. 81-83.

55
Dolayısıyla dönemin idarecileri açısından bu ilke, reformlara karşı oluşabilecek
muhalefeti etkisizleştirmek için en mühim dayanaklardan biri olmuş olmalıdır.197
Osmanlı İmparatorluğu savaştan sonra imzalanacak barış antlaşmasında
İngiltere ve Fransa’nın desteğine muhtaçtı. Ayrıca, İmparatorluk için hala büyük bir
tehdit unsuru olan Rusya karşısında, Osmanlı toprak bütünlüğünü savunan İngiltere
ve Fransa ile birlikte hareket etme zorunluluğu vardı. Bunlar da barışın ön şartı
olarak Osmanlı İmparatorluğu’nun gayrimüslim tebaasının durumunun yeniden
düzenlenmesi konusunda ısrar etmekteydiler. 1853’den beri canlı tutulan konu,
Avusturya’nın 16 Aralık 1855 günü Rusya’ya verdiği barış şartlarını içeren 4
maddelik teklifi ile, yeniden teyit edilmiş ve Osmanlı İmparatorluğu’na başka bir
tercih hakkı bırakılmamıştı.198 Teklifte, Tuna ve Karadeniz ile ilgili maddelere 4.
madde olarak; Sultanın onur ve şerefi zedelenmeksizin, Hıristiyan uyrukların hak ve
imtiyazlarının pekiştirilmesi konusu eklenmişti.199
Diğer taraftan, Avrupa’nın “hasta adamı” olarak kabul edilen Osmanlı
İmparatorluğu, toprak bütünlüğünü korumanın yanında, bir Avrupa devleti olarak
kabul görmek istiyordu. Bunun için “The Concert of Europe” “Avrupa Uyumu”
içinde yer almak en büyük gayesiydi. Islahât Fermânı, Osmanlı Devleti’ne Avrupa
Uyumu’nun kapılarını açacak altın bir anahtar olarak görülmüştür.200
Ayrıca Osmanlı devlet adamlarına göre, gayrimüslimleri Müslümanlarla eşit
hale getirecek böyle bir fermân, yabancı devletleri himaye bahanesiyle Osmanlı
İmparatorluğu’na karışmaktan mahrum bırakacak, “Osmanlılık” fikrinin doğması
için olumlu bir zemin hazırlayacak, milliyetçilik akımının tesirlerini azaltacaktı.
197
Yıldız, a. g. m., s. 83-85. Eşitlikçi yönde ve gelişen sosyal değişimin etkisiyle atılan bu adımlardan
dolayı, Müslümanların infiallerinden doğabilecek istenmeyen durumları önlemek için hükümet,
pek çok ihtiyati tedbir almış ve bu tedbirler, 7 Mayıs 1855 tarihinde ilan edilmiştir. Bkz.
Engelhardt, a. g. e., s. 113-114.
198
Poole, a. g. e., s. 253; Okandan, Recai G., Âmme Hukukumuzun Anahatları, İstanbul, 1971, s. 73;
Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi, s. 246.
199
Poole, a. g. e., s. 253; Palmer, a. g. e., s. 226-227. Islahat Fermânı’nın Batılı devletlerin yoğun
talepleri sonucunda ilan edildiğini Paris’te yapılan anlaşmaya Osmanlı hükümeti adına katılan
delegasyonun İstanbul’a gönderdikleri raporlarında açıkça değinilmektedir. Bunlara göre, tüm
devletler fermân ile ilgili bir maddenin antlaşmada yer alması hususunda müttefik olmuşlardır.
İmparatorluk ise çok karşı olduğu, dördüncü madde olarak adlandırılan bu hususu kabullenmek
zorunda kalmıştır. Bkz. BOA. İ.Hr. 6538/1.
200
Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Trc. Metin Kıratlı), Ankara, 1988, s. 116. Cevdet
Paşa, Kırım Savaşına kadar Avrupalıların Osmanlı Devletini Avrupa dışında kabul ettiklerini,
ondan sonra ise Avrupa devletlerinden saydıklarını ve Osmanlı Devletinin Avrupa Devletler
Hukukuna nail olduğunu söylemektedir. Bkz. Ahmet Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, (Haz. Yusuf
Halaçoğlu), İstanbul, 1980, s. 4.

56
 Ekonomik açıdan da Islahât Fermânı’nın ilanı önemli bir mecburiyet olarak
ortaya çıkmaktadır. Zira, Osmanlı maliyesi uzun süreden beri iflasın eşiğindedir.
Düzenli bir vergi sisteminin kurulamaması, paranın değerinin sabit tutulamaması,
kapitülasyonlar ve ticari sözleşmelerle yabancı devletlere tanınan malî ayrıcalıkların
gittikçe artması, devletin ciddi bir bütçe ortaya koyamaması ve bunların sonucunda
çok büyük boyutlarda zorunlu dış borçlanmaya gidilmesi İmparatorluğun ekonomik
çöküşünü hazırlamış ve Islahât Fermânı’nın gerekçelerinden birisi olmuştur.201
B. Islahât Fermânı’nın İlanı ve Paris Barış Antlaşması
Paris Kongresi’ne katılan devletlerin barış antlaşmasına gayrimüslim tebaa
hakkında bir madde koydurmalarını önlemek ve kongre öncesinde ilgili devletlerin
sevgi ve sempatilerini kazanmak gayesiyle, 11 Cemâziyelâhir 1272 / 18 Şubat 1856
tarihinde Bâb-ı Âlî’de, devlet ileri gelenleri, Şeyhülislâm, patrikler, hahambaşı
kaymakamı ve bazı devletlerin temsilcilerinin katıldığı bir merasimde Islahât
Fermânı okunmuş, Fermân’ın birer kopyası da Paris Kongresi’ne katılan devletlere
verilmiştir.202 Fermân’ın suretleri diğer devletlerin elçilerine de verilmiş, meclislerde
okunarak halka duyurulması için de vilayetlere gönderilmiştir. Vilayetlerde
okunmasından sonra çeşitli cemaat liderleri dua ve teşekkürlerini Sadaret Makamına
iletmişlerdir.203 Dış devletlerde de, konuya özellikle basın ilgi duymuş ve kendi
kamuoylarına memnuniyet verici olarak lanse etmiştir.204
Islahât Fermânı’nın okunmasından bir hafta sonra, 25 Şubat 1856’da Avrupa
devletlerinin temsilcileri, Viyana’da belirlenen esaslar doğrultusunda imzalanacak
bir barış antlaşmasına şekil vermek üzere Paris’te bir araya gelmişlerdi. Görüşmeler
başladığında en çok tartışılan maddeler, Hıristiyanlara verilecek haklar, Karadeniz’in
tarafsızlığı ve Rusya’ya kabul ettirilecek şartlar oldu. Yapılan 24 toplantının
sonunda, 34 maddelik barış antlaşması 30 Mart 1856’da Paris’te imzalandı.205

201
Karal, a. g. e., C. 5, s. 203; Bülbül, a. g. m., s. 162-164, 175.
202
BOA. İ. Hr. 6534; Davison, Reform, s. 3.
203
Örneğin, Ankara ve Trabzon Ermeni ve Katolik cemaatlerine mensup idarecilerin teşekkürleri için
bkz. BOA. İ. Dah. 23010.
204
Örneğin Fransa’nın resmi yayın organı olan Monitör gazetesinde yer alan ve Avrupa’nın
fermândan memnuniyetini ifade eden haber ve yorum, Osmanlı daimi elçisi tarafından tercüme
edilerek Sadarete gönderilmiştir. Bkz. BOA. İ. Hr. 6569.
Ayrıca, Atina Maslahatgüzarının, Islahat Fermânı’nın Yunanistan’da ortaya çıkardığı memnuniyet
verici durum ve muhabbet ile Osmanlı idaresindeki bölgelerden Atina’ya gelenlerin tekrar dönme
niyetine girdiklerini ifade ettiği mektuplar için bkz. BOA. İ. Hr. 6562.
205
BOA. İ.Hr. 6652/1; Abdurrahman Şeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, C. 2, s. 350-355; Ahmet Lütfi,
Vak‘a-Nüvis Ahmet Lütfi Efendi Tarihi, (Yay. Münir Aktepe), İstanbul, 1984, C. 9, s. 230-244.

57
Antlaşma, Osmanlı devlet adamları ile İstanbul’da ve diğer vilayetlerde halkın
ekseriyeti tarafından memnuniyetle karşılanmasına206 rağmen, Islahât Fermânı’nın
meydana getirdiği olumsuz havayı gideremedi.207
Paris Kongresine katılan devletler, Islahât Fermânı’nın antlaşmada özel bir
madde ile yer alması ve resmen senet ittihaz edilmesi talebinde bulunmuşlardı.208
Osmanlı başmurahhası Âlî Paşa, böyle bir maddenin antlaşmaya eklenmesine
şiddetle karşı çıkarak, bunun senet almak manasına geldiğini ve daha önce
reddedilmesinden dolayı savaşa yol açan, Prens Mençikof’un talebine benzediğini,
dolayısıyla bunun resmi taahhüt olarak ele alınacağı fikrini uyandırdığını söyledi.
Ayrıca, böyle bir durumun Rusya’nın 1774 Küçük Kaynarca Antlaşmasının yedinci
maddesini farklı yorumlayıp Rum Ortodoks Kilisesi üzerinde himaye hakkı elde
etme209 girişimine benzediğini belirtti. Kabul edilebilecek fıkranın ise şu şekilde
olabileceğini söyledi: “Devletler, Padişahın cömertliğinden sâdır olan Fermân’ın
neşrini memnuniyet nazarıyla görürler.” ya da “Fermân-ı hümayûnun tastîrini intâç
eden a‘mâl ve terakki-perverîyi takdir ederler...” Ayrıca maddenin, Hıristiyan
tebaanın himayesine dönük ve savaşın çıkış sebebi olan, eski muahede hükümlerinin
kaldırıldığını içermesini, böylece bu konunun açıklığa kavuşturulmasını istedi.210
Rus temsilci Orlov ise, fermânı antlaşmaya olduğu gibi geçirmek suretiyle
Hıristiyan azınlıkların yeni ve iyileştirilmiş durumlarını sonsuza kadar devletler arası

206
Tamamı 1272 yılı Şevval ayında çeşitli kaymakamlıklar tarafından Sadarete gönderilen Türkçe ve
Arapça mazbatalarda, Paris Antlaşmasının imzalanmasıyla ilgili olarak Sadaretten gönderilen
emirnamenin köylere kadar her yerde halka okunduğu ve her yerde büyük sevinçle karşılandığı
bildirilmektedir. Bkz. A. MKT. UM. 235/60.
Ayrıca, diğer bazı belgelerden antlaşmanın imzalanmasından sonra her tarafa fermân gönderildiği
ve meclislerde okunmasının istendiği anlaşılmaktadır. İstanbul’a gelen cevaplar arasında yer alan
Kudüs Ermeni Patriğinin, Padişahın cemaatlerine olan lütuflarından dolayı teşekkürlerini bildirdiği
arzuhali dikkat çekmektedir. Bkz. BOA. A. DVN. 125 / 86.
207
Engelhardt, a. g. e., s.128.
208
Paris Konferansı toplanmadan önce Londra Büyükelçisi Kostaki Bey Lord Clarendon ile görüşmüş
ve görüşmenin içeriğini İstanbul’a iletmişti. Burada belirtildiği şekliyle İngiltere Başbakanının
görüşleri şöyledir: “Islahat Fermânı’nın ilan edilmesiyle gayrimüslimler hakkında yapılabilecekler
fazlasıyla yapılmıştır. Bu hususun antlaşmada zikredilmesi gereksizdir. Zaten böyle bir şeyin
istenmesi Kırım Savaşının esas sebeplerinden birisi olan Rusya’nın hamilik talebine benzer.
Dolayısıyla bu konunun Paris’te konuşulmasına bile gerek yoktur.”
Fransa’nın İstanbul Büyükelçisi de buna benzer sözler sarfetmiştir. Ancak konferans başlayınca
tüm devletler Fermân’ın, başka bir ifade ile gayrimüslimlerin durumlarıyla ilgili bir maddenin
metne konulması hususunda ittifak etmişlerdir. Zira, burada atılacak bir temele ileride atıflarda
bulunularak Osmanlı devletine müdahale imkanı sağlanmış olacaktır. Bkz. BOA. İ. Hr. 6537.
209
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Ankara, 1995, C. 4/1, s. 425.
210
BOA, İ.H., 6538/1; Engelhardt, a. g. e., s. 126-127. Fermân’ın antlaşma metninde ne surette
zikrolunabileceğini görüşmek üzere toplanan “Meclis-i Akd”in almış olduğu kararlar için bkz.
BOA. İ. Hr. 6592/4.

58
bir garanti altına almaya çalışıyordu. Napolyon bu konuda Ruslar’a yakın durmakla
birlikte Avusturya’nın da desteğini alan İngiltere; Osmanlı’nın, Padişahın reformları
kesinlikle yapacağı güvencesine arka çıkmaktaydı. Zira Palmerston’un İngiliz
sefirine yazdığı gibi “İngilizler bu savaşı, Sultan ve Müslümanları Türkiye’de kontrol
etmek için değil, Rusları Türkiye dışında tutmak için” yapmışlardı.211
Konu etrafında devletler ayrı ayrı tezler getirmekteydi. İngiltere, Osmanlı
ülkesindeki Hıristiyan halkın hakları meselesinin kongrede yeri olmadığını söyleyen
Âlî Paşa’ya hak vermekle birlikte meselenin gündeme getirilmesinin kaçınılmaz
olduğunu, alınan kararlarda Osmanlı devletini destekleyeceğini belirtiyor; bu
kararların Sultanın hükümranlığını ihlal etmeyecek ve Osmanlı’nın içişlerine
müdahaleye yol açmayacak biçimde olmasını istiyordu. Uzun müzakerelerden sonra
kongrenin on üçüncü ve on dördüncü oturumlarında bir uzlaşma ile neticelendi ve
ilgili fıkra, yumuşatılarak212 Paris Barış Antlaşmasının dokuzuncu maddesinde şu
şekilde düzenlendi: “Zât-ı Hazret-i Padişahî, tebaalarının saâdet-i hallerine masrûf
olan himmet-i mütevâliyeleri muktezâsınca kavmiyyet ve diyânet ayırmadan,
cümlesinin ıslâh-ı halleriyle beraber memâlik-i şâhânelerinin Hıristiyan ahâlisi
haklarında niyât-ı inâyetkârânelerini te’yid ider bir kıt‘a fermân-ı âlî ihsân
buyurmuş olduklarından ve bu bâbta olan efkâr-ı şâhânelerine bir delil-i cedîd ibrâz
etmek istediklerinden irâde-i müstakille-i şâhânelerinden sâdır olmuş işbu fermân-ı
âlînin düvel-i muâhedeye tebliğini tensîb buyurmuşlardır. Düvel-i muâhede, bu
tebliğin kadr-i âlîsini isbat ve te’yid ederler. Fakat şurası karargîrdir ki bu tebliğ
maddesi, Zât-ı Hazret-i Pâdişâhînin ne kendi tebaasıyla olan muâmelât-ı
şâhânelerine ve ne de Saltanat-ı Seniyyelerinin idare-i dahiliyesine gerek münferiden
ve gerek müştereken müdâhale etmek için hiçbir halde düvel-i muâhedeye bir hak ve
salâhiyet vermeyecektir.”213
Bu madde ile, Islahât Fermânı’na padişahın isteği ile ilan edilmiş bir belge
görüntüsü verilmiş, Fermân’ın yabancı devletlere Osmanlı İmparatorluğu’nun
içişlerine bir müdahale hakkı bahşetmediği kesin bir dille ifade edilmişti. Gerçekte
ise bu, zevahiri ve devletin hükümranlık haklarını şekil bakımından kurtarmanın

211
Davison, Reform, s. 5; Palmer, a. g. e., s. 141-142.
212
BOA. İ. Hr. 6592; Palmer, a. g. e., s. 233.
213
Paris Antlaşmasının tam metni için bkz. BOA. İ. Hr. 6652/1; Ahmet Lütfi, Tarih C. 9, s. 230-244;
Abdurrahman Şeref, Tarih Musahabeleri, s. 168; Andıç, a. g. e., s. 68-88.

59
ötesinde bir anlam taşımıyordu. Artık, devlet içindeki Hıristiyan tebaanın hakları ile
ilgili kararların alınmasında yetki, büyük devletlerin eline geçiyordu.214 Nitekim,
dokuzuncu madde hiçbir zaman uygulama alanı bulamamış, Islahât Fermânı yabancı
devletlerin Osmanlı İmparatorluğu’nun içişlerine müdahalesini meşrulaştıran hukukî
bir belge haline gelmiş ve gayrimüslim unsurların bağımsızlıklarını kazanmaları
konusundaki gayretlerini daha da kolaylaştırmıştır.215 Hatta bütün dünya
Hıristiyanları bu maddeyi Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Hıristiyan halkın lehine
yayın propagandası yapmak için bir dayanak noktası kabul ettiler. Yine bu
dokuzuncu maddeye dayanarak, Osmanlı İmparatorluğu idaresindeki Hıristiyanlar,
devamlı olarak Osmanlı idaresini, yabancı devletlere şikayet etme fırsatını buldular.
Osmanlı Devleti, antlaşmanın dokuzuncu maddesiyle, Paris Antlaşmasına
taraf devletlere bütün gayrimüslim tebaanın avukatlığını tanımış oluyordu. Bu, hukuk
bakımından olmasa bile fiilen böyle idi. Büyük devletler İmparatorluğun iç işlerine
karışmamayı taahhüt etmiş olmalarına rağmen, devleti baskı altına alacaklar,
ıslahâtların kendi çıkarları doğrultusunda uygulanmasını isteyeceklerdir. Hatta kendi
usullerinin kabulünü zorlayacaklardır. Paris Antlaşması, Osmanlı İmparatorluğu için
bir garanti olmaktan çok, siyasî anlaşmazlık ve rekabetin tohumlarını taşıyordu.
Islahât Fermânı da, Osmanlı kamuoyunda en çok bu yönüyle yankı yapmıştır.216
C. Fermân’ın İçeriği ve Özelliği
18 Şubat 1856’da Müslüman olmayan tebaanın haklarını korumak ve
imtiyazlarını artırmak düşüncesiyle ilan edilen Islahât Fermânı, hükümlerinden de
anlaşılacağı gibi İngiltere başta olmak üzere Avrupa devletlerinin uzun yıllar süren
baskıları ve çabaları sonucu Bâb-ı Âlî’nin kabul etmek zorunda kaldığı bir ıslahât
programıdır. Fermân’ın içerdiği gayrimüslimlerle alakalı maddeleri, fermânda yer
alan hükümlerin nasıl hayata geçirileceğini kararlaştırmak üzere toplanan “Meclis-i
Meşveret” tutanağına göre217 anlatmaya ve söz konusu meclisin bu maddelerle ilgili
almış olduğu uygulama kararlarını yansıtmaya çalışacağız.

1. Fermânda can ve mal emniyeti ile namus dokunulmazlığı hususunda,

Osmanlı Devleti tebaasının tamamına vaat ve ihsan edilen teminat yeniden tekit
214
Armaoğlu, a. g. e., s. 197.
215
Davison, Roderic H., “Ottoman Diplomacy at the Congress of Paris (1856) and Question of
Reforms”, VII. TTK Kongresi 25-29 Eylül 1970, Ankara, 1973, s. 585; Sander, a. g. e., s. 225.
216
Karal, a. g. e., C. 5, s. 246, C. 6, s. 7.
217
BOA. İ. MM. 258.

60
ediliyor, etkin bir şekilde uygulamaya konulması için gerekli tedbirlerin alınacağı
belirtiliyordu. Meclis-i Meşveret bu maddenin yürütülebilmesi için, çıkarılan
kanunların eksiksiz uygulanması gerektiğini, bunun da ancak ehil memurlar
sayesinde yapılabileceğini belirterek bundan sonra ehil ve tecrübeli memur alınması
gerektiğini, uygunsuz hareketlerde bulunanların iş başından uzaklaştırılarak yerlerine
uygun olanların atanmasını kararlaştırmıştır.

2. Fermân ile Hıristiyan tebaanın dinî işlerine hiçbir şekilde karışılmayacağı

ve eskiden beri elde ettikleri imtiyazlarına dokunulmayacağı yeniden vurgulanıyor,
bunun yanında cemaat şeflerinin o zamana kadar sahip oldukları idârî yetkilerinde
bazı değişiklikler yapılıyordu. Patriğin sadece dinî yetkileri olduğu belirtilerek
dünyevî yetkileri elinden alınıyordu. Artık cemaatlerin yönetimi, ruhbanlar ve halk
tarafından seçilecek üyelerden oluşan karma meclislerce (meclis-i muhtelit)
sağlanacaktı. Devlet, gayrimüslim uyruklarının, cemaat şeflerinin kesin otoritelerine
dayanarak yaptıkları haksız uygulamaları konusundaki şikayetleri sonucu bu karara
varmış; cemaatlere mensup, din adamı olmayan (laik) halka, kendi yönetimlerine
katılma hakkı tanımıştı. Her cemaat bir kurul seçecek ve bu kurul cemaatin işlerini
idare edecekti. Cemaatlerce oluşturulacak meclislerin, gayrimüslim halkın temsilcisi
olarak seçtikleri patriğe berat verilecek ve kaydı hayat şartı ile tayin olunacaktı.
Patrik ve diğer din adamlarının tayinleri ile ilgili usuller belirlenecekti. Meclis bu
hususta, patrikliklere birer buyrultu gönderilerek söz konusu meclislerin
oluşturulması için halktan ve metropolitlerden uygun olanların toplanmasını ve
devletin bu meclislerde birer memur görevlendirmesini kararlaştırmıştır.

3. Fermânda Patrik seçimleri belli ilkelere bağlanırken, kendilerine maaş

bağlanan din görevlilerinin her ne surette olursa olsun halktan para toplamaları
yasaklanmış, vergi koyma yetkileri de ellerinden alınmıştır. Ancak din adamlarının
kişisel mallarına dokunulmayacağı garanti edilmiştir. Cemaatlerin idaresi din
adamları ve halkın karışık olarak yer aldıkları meclislere bırakılmıştır. Meşveret
meclisi bu konuda da bir buyrultu yazılmasını uygun bulmuştur. Müslüman olan ve
olmayan tebaadan farklı vergi toplanması şeklindeki İslâm vergi hukukundan
kaynaklanan kural da “müsavât-ı tekâlîf”, vergi eşitliği maddesiyle uygulamadan
kaldırılmıştı. Daha önce de belirtildiği gibi, bundan sonra gayrimüslimlerden cizye
alınmayacaktı.

61
 4. Aynı din veya mezhebe mensup olan kişilerin yaşadıkları şehir, kasaba ve
köylerde âyinleri için gerekli olan mahallerle hastane, okul vb. yerlerin aslı gibi tamir
ettirilmesine; yeni inşa edilecek mahaller için ise, patriğin tasvibi alınarak Bab-ı
Âlî’ye yapılan müracaatlarda, mülkî bir problem olmadıkça mani çıkarılmayacağı
vurgulanmış, bu tür yerlerde âyine müteallik işlerin açıkça icra edilebileceği garanti
edilmiştir. Çeşitli din ve mezhep mensuplarının birlikte yaşadıkları yerlerde ise, her
bir cemaat yukarıdaki usule uyarak kendi mahallerini tamir ve yeniden inşa etmeye
muktedir olacaklardı. Meclis bu maddenin yürürlüğü için Divan-ı Hümâyun
Kaleminden özel bir nizam çıkarılmasını kararlaştırmıştır.

5. Fermâna göre, bir mezhebe tabi olanların adedi ne kadar olursa olsun, tam
bir serbestlik içerisinde âyinlerini icra edebilmeleri için gerekli tedbirler alınacaktır.
Bundan dolayı sıkıntı olmayacaktır. Kimse din veya mezhebini terk etmeye
zorlanmayacaktır. Bu konuda da buyrultu yazılması kararlaştırılmıştır.

6. Mezhep, dil veya ırk cihetleriyle tebaadan bazılarını bazılarından aşağı

gösteren; lâhik oldu, mürd oldu, lâşesi ilkâ edildi, mesfûr vb. bütün tabir, lakap, lafız
ve kelimeler yazı ve konuşma dilinden çıkartılmıştır. Meclis, bu şekilde kullanılan
lakapların tespit edilerek, bir nizam hazırlandıktan sonra taşrada görev yapan
memurlara gerekli emrin gönderilmesini kararlaştırmıştır.218

7. Din ve milliyet farkı gözetilmeksizin bütün tebaa devlet memuru

olabilecektir. Bu hususta sadece ehliyet ve kabiliyet ölçü alınacaktır. Meclis bu
hükmün uygulanması için, Meclis-i Tanzimat tarafından yapılan mertebelerle ilgili
nizamnamenin mütalaa olunarak bir şekil verilmesini kararlaştırmıştır. Islahât
Fermânı’nın bu maddesiyle “zimmet” kurumunun önemli bir ayrımcılığı ifade eden,
devlet hizmetine girişte “Müslüman olma şartı” kaldırılmıştır.219

218
Hıristiyanları hafife almak babında kullanılan bazı tabirlerin yasaklandığına dair 9 Şaban 1278 / 9
Şubat 1862 tarihinde tüm vilayetlere hitaben bir yazı yazılmıştır. Cezâyir-i Bahr-i Sefîd
Mutasarrıfına yazılan bir şukka da, söz konusu yazı hatırlatılarak bundan sonra gerek sözlü
gerekse yazılı ifadelerde söz konusu tabirlerin kullanılmaması emredilmektedir. Bkz. BOA. A.
MKT. UM. 506/27.
219
Bozkurt, Gülnihal, “Rewiew of the Otoman Legal System”, OTAM, S. 3, 1992, s. 119. Fermân’ın
akabinde bu hüküm uygulamaya geçilince devlet hizmetine giren gayrimüslimlerin sayısında çok
hızlı bir artış olmuştur. Konu ile ilgili geniş bilgi için bkz. Finley, Carter V., “The Acid Test of
Ottomanism: The Acceptance of Non-Muslims in the Late Ottoman Bureaucracy”, Christians and
Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.),
New York and London, 1982, C. 1, s. 339-344.

62
 8. Kanunî ehliyet ve vasıfları taşıyan herkes hangi din ve mezhepten olursa
olsun askerî ve mülkî mekteplerde okuyabilecektir. Meclis bu hususun Kaptan Paşa,
Bab-ı Seraskerî ve Tophane-i Âmire Müşirine bildirilmesini kararlaştırmıştır.

9. Her cemaat kendi milli dilinde eğitim yapmak üzere okul açabilecektir.
Yalnız bu okulların tedrîs usulleri ve öğretmenlerinin seçimi, azaları devlet
tarafından belirlenecek bir meclis tarafından yapılacak ve teftiş edilecektir. Meclis-i
Meşveret bu madde ile ilgili olarak; oluşturulacak meclislerin görevlerinin Meclis-i
Maârif tarafından bir nizamname ile belirlendikten sonra icrası için Meclis-i
Tanzimat’a verilmesini kararlaştırmıştır.

10. Müslümanlarla gayrimüslimler arasında veya gayrimüslimlerin kendi

aralarında çıkacak ticaret veya cinayet davâlarına bakmakla yükümlü olan karma
mahkemeler kurulmuş ve bu mahkemelerde yargılamaların açık yapılacağı,
gayrimüslimlerin şahitliklerinin kabul edileceği, herkesin kendi dinine göre yemin
edeceği hükümleri getirilmiştir. Normal hukuka ait davâlarda bile eyalet veya vilayet
muhtelit meclislerinde vali ve beldenin kadısı bulunacak, davâlara şer’an veya
nizamen bakılacaktır. Meclis-i Meşveret bu hususta, Meclis-i Vâlâ ve diğer
meclislerden birer veya ikişer üyenin Meclis-i Tanzimat’ta toplanarak bir nizamname
hazırlamalarını kararlaştırmıştır. Daha sonra bu mahkemelerdeki davâların nasıl
görüleceği ve karma mahkemelere üyelerin seçimi hakkında bir irade çıkartılarak
tüm eyaletlere gönderilmiştir.220

11. Hıristiyan veya diğer gayrimüslimlerden iki kişi arasında vuku bulan
miras hukuku gibi davâlar, davacılar tarafından istendiği takdirde, patrik, cemaat
reisleri veya meclislerine havale edilebilecektir. Meclis, taşrada bulunan memurlara
buyrultu ve emirname gönderilerek maddenin icrasını tembih etmeyi
kararlaştırmıştır.

12. Vergi hususundaki ve hukuk alanındaki eşitliğin, görev eşitliğini

gerektirdiği belirtilerek, Hıristiyan ve diğer gayrimüslimlerin de Müslümanlar gibi
askerlik yapmalarının zorunluluğu vurgulanmıştır. Bedel ödemek suretiyle fiili
hizmetten muaf olunması usulü kabul edilmiş, gayrimüslimlerin orduda ne şekilde
istihdam edileceklerinin bir tüzükle düzenlenerek en kısa zamanda ilan edileceği

220
BOA. İ. MM. 245.

63
açıklanmıştır. Meclis-i Meşveret gerekli fermânın bir an önce çıkarılarak süratle
uygulamaya konmasını kararlaştırmıştır.

13. Eyalet, liva ve sancak meclislerindeki Müslüman, Hıristiyan ve diğer

gayrimüslim üyelerin seçim usullerini belirlemek ve oyların doğru biçimde
kullanılmasını sağlamak amacıyla bu meclislerin kuruluş ve düzenlemelerine ait
mevcut nizamnamelerin tekrar gözden geçirileceği belirtilmiş, verilen hüküm ve
kararın herkes tarafından bilinebilmesi ve takip edilebilmesi için gereğinin etkin bir
şekilde yapılacağı vaat edilmiştir. Meclis, halen uygulamada bulunan nizamnamenin
Meclis-i Tanzimat’tan istenerek değerlendirilmesini ve aksaklıkların tespit edilerek
yeni bir nizamname ile bunların giderilmesini kararlaştırmıştır.

14. Her cemaatin ruhânî liderleri ile devlet tarafından bir yıl süre ile atanacak
birer memurun, bütün tebaayı ilgilendiren konularda Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı
Adliyye’de görüşmelere katılacakları belirtilmiştir. Meclis-i Meşveret bu maddenin
derhal uygulamaya konulmasını kararlaştırmıştır.

15. Fermânda ayrıca, hapishanelerin yeniden düzenlenerek modernize

edilmesi ve buralarda insan haklarına uygun ortamın hazırlanması için gerekli kanuni
düzenlemelerin yapılması, idam cezası ile cezalandırılanların affedilmeleri veya
cezanın icrasının Padişahın yetkisinde olduğu, yabancıların mülk sahibi olmalarını
temin için gerekli hukukî düzenlemelerin yapılması, verginin doğrudan
toplanmasının temini ile bu hususta olabilecek suiistimallerin önlenmesi, gelir
giderin düzenlenerek maaşların düzgün bir şekilde ödenmesi, mahalli vergilerin
üretim ve ticarete mani olmayacak şekilde düzenlenmesi, suçluların mallarının
müsadere edilmesi hükmünün kaldırılması, işkencenin kaldırılması, Meclis-i Vâlâ
üyelerinin reylerini hür bir şekilde kullanabilecekleri ve bundan dolayı
sorgulanmayacakları, rüşvet, ifsat ve irtikap suçlarını işleyenlerin din ve
makamlarına bakılmaksızın cezalandırılacakları, ticaret ve üretimin artırılması
amacıyla banka gibi gerekli kurumların kurulması ve yolların yapımı başta olmak
üzere gerekli tedbirlerin alınması konularında da kararlılık gösterilmiş ve vaatlerde
bulunulmuştur.221

221
BOA. İ. MM. 258.

64
 Görüldüğü gibi Islahât Fermânı, daha çok gayrimüslim tebaaya yönelik din
ve vicdan özgürlüğü konularını düzenleyen, tebaa arasında din farklarına dayalı
muameleyi kaldırarak eşitlik esasını getiren ve bu yönde yapılacak reformları
sıralayan bir vesikadır. Kısaca fermân, şeklen de olsa devletin ve toplumun idârî,
siyasî, sosyal, hukukî, malî, bayındırlık ve eğitim alanlarında yeni duruma göre yeni
bir yapılanmaya tabi tutulması için köklü tedbirler alınmasını öngörüyor ve bunların
hangi konuları içine aldığını sıralıyordu.
Yeni bir dönemin başlangıcını haber veren fermânda ülke sınırları içindeki
halkların eşitliği özel olarak vurgulanıyor ve gayrimüslimlere, haklarını ne şekilde
güvence altına alacakları tek tek açıklanıyordu.222 Eşitliğin tam olarak tesisi için
gayrimüslimlerin soysal ve hukukî durumlarının iyileştirilmesi yönünde radikal bir
adım atılıyor ve kendilerine “...Bir vakitde görülmüş ve işitilmiş olmayarak... inâyet
ve ihsân buyurulan imtiyâzât” bahşediyordu. Fermân, aynı zamanda “tebaanın her
birini bir karındaş hükmüne” koymaktaydı.223
Dolayısıyla Tanzimat’ı başlatan Gülhane Hattı Hümayûnu’nun ikinci bir
aşaması görümünde olan Islahât Fermânı, Tanzimat dönemine kadar “millet-i
hâkime” olan Müslümanlardan bu imtiyazlı durumu alıyor, din farkı gözetmeksizin
bir “Osmanlı” vatandaşlığı kurmaya çalışıyordu.224 Aynı hükmün Tanzimat Fermânı
için de geçerli olduğu daha önce belirtilmişti. Ancak orada işaret edilerek geçilen bu
hususa, bu fermânda etkin bir şekilde vurgu yapıldığı söylenebilir.225
Islahât Fermânı’nın muhtevası dikkatle incelendiğinde, gayrimüslimlere
verilen hakların çoğunun, fermânda da belirtildiği gibi, daha önceki dönemlerde,
özellikle Tanzimat Fermânı’ndan sonra onlara verilen birtakım hakların, Avrupalıları
memnun ve ikna edebilmek için yeni bir sunum ve versiyonla takdim edildiği
görülecektir. Bir kısım maddeler ise Avrupa’nın baskısı ve iç kamuoyundan gelecek
tepkilerin dengelenmesi maksadıyla belirsiz ifadelerle geçiştirilmiş ve bu şekilde,
ilgili maddelerin her iki tarafın isteklerine uygun olarak yorumlanmasına imkan
vererek işin içinden sıyrılmak hedeflenmiştir. Nitekim, bazı Müslümanlar Fuat
Paşa’ya “Bu maddenin hükmünce bundan sonra reayâdan dahi vükelâ olmak lazım

222
Davison, Reform, s. 5.
223
BOA. A. MKT. UM. 226/62.
224
Eryılmaz, Bilal, “Osmanlılarda Millet Sistemi”, Osmanlı, C. 6, Ankara, 1999, s. 259; Demirci, s.
141-142.
225
Gawrych, a. g. m., s. 522.

65
gelecek” dediklerinde “Reayâdan vükelâ ve vüzerâ olmak şöyle dursun Meclis-i Vâlâ
âzâsı dahî olamayacaklarına Fermân’ın bir yerinde delil vardır ki hîn-i hacette
Hıristiyan tebaadan bazıları meclise celble müzakereye idhâl olunacakları
maddesidir. İşte bu madde anların âzâlıklarına sed olmak üzere Fermân’a derc
edilmiştir” cevabını vermiştir.226 Ancak devletin içinde bulunduğu durum, söz
konusu maddenin Paşanın anladığı gibi uygulanmasına hiç izin vermemiş,
Hıristiyanlar lehine yapılacakların mesnedi olmuştur. Paşanın bu sözleri, tepkileri
savuşturmak için söylemiş olabileceği fikri daha uygun görünmektedir.
Meşrutiyet dönemine kadar, Osmanlı Devleti’nin iç ve dış siyasetinde önemli
izleri olan Islahât Fermânı’ın giriş kısmında, Osmanlı Devleti’nin medeni milletler
arasındaki haklı yerini alması ve önemini arttırabilmesi için, şimdiye kadar yapılmış
olan düzenlemelerin yeniden tekidi ve genişletilmesi arzusu belirtilmekte, bütün
Osmanlı tebaasının refahını arttıracak ve devletin iç durumunu da kuvvetlendirecek
bazı yeniliklere ihtiyaç duyulduğu ifade edilmektedir.
Islahât Fermânı ile Tanzimat Fermânı’ndaki ilkelerin her din ve mezhepteki
vatandaşlara uygulanacağının açıkça belirtilmesi, İslâm kamu hukukunun “zimmet”
kurumu ve ilkelerinin terk edildiğini, artık zimmîlerle Müslümanların hukuken ve
siyaseten eşit tutulacaklarını göstermektedir. Devlet bu eşitliği sağlamak için,
temelde kendi hukuk ilkelerine ters düşen ya da onlardan tamamen farklı olan, pek
çok kanun ve kurumu Batı’dan alarak benimserken, bir yandan da gayrimüslimlerin
eskiden beri süregelen ayrıcalıklarını teyit etmektedir. Tüm tebaaya uygulanacak
ilkelerin yanısıra, sadece gayrimüslimlere ait eski imtiyazların devam ettirilmesi,
Fermân ile amaçlanan eşitlik ilkesini uygulanamaz hale getirirken, Şer’i mahkemeler,
cemaat mahkemeleri ve konsolosluk mahkemelerinin yanında, yeni çıkartılacak
kanunları uygulayacak nizamiye mahkemelerinin kurulması, yargıda birlik esası gibi
en önemli unsurlardan birinin yolunu da kapatmıştır.227
Yasalar önünde eşitlik, din farkı gözetilmeksizin herkese memur olabilme
hakkı, gayrimüslim tebaaya askerlik hizmeti mecburiyeti getirilmesi, vergi reformu,
rüşvetle mücadele gibi bazı hususlar, Tanzimat Fermânı’nda veya ondan sonraki
düzenlemelerde dile getirilen ve bu fermânda tekrarlanan hususlardır.

226
Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 1, s. 71.
227
Bozkurt, Gülnihal, “Islahat Fermânı’nın Düşündürdükleri”, Tarih ve Toplum, S. 146, 1996, s. 24-
25.

66
 D. Tanzimat ve Islahât Fermânlarının Benzer ve Farklı Yönleri
Islahât Fermânı her şeyden önce, geçmişi oldukça eski sayılabilecek ıslahât
anlayışındaki radikal bir kopuşu simgeleyen en önemli kırılma noktalarından biri,
belki başta gelenidir. Fermân’ın bu özelliğini belirginleştiren en önemli veriler,
Kırım Savaşı esnasında barışın temel ilkeleri olarak ortaya atılan dört madde ile
gayrimüslimlere verilecek imtiyazların ele alınarak Fermân’ın yolunu açan 26 Mart
l856 tarihli Meclis-i Meşveret mazbatasında görülebilir. Mazbatada yer alan ifadeler,
alınan kararlar doğrultusunda yapılacak reformların öncekilerden tamamen farklı
olacağını, kesinlikle savsaklama ve oyalama gibi bir anlayışın mümkün olmadığını
açıkça ortaya koymaktadır. 18 Şubat 1856 tarihli Hatt-ı Hümayun’un, bu anlayışla
kaleme alınmış olması kuvvetle muhtemeldir.228
Hem Gülhane Hatt-ı Hümayunu, hem de Islahât Fermânı, Osmanlı
İmparatorluğu’nun buhranlı devirler geçirdiği sıralarda hazırlanmıştır. Gülhane Hatt-
ı Hümayunu Osmanlı-Mısır harbinin, Islahât Fermânı da Kırım harbinin sonlarında
kaleme alınmış, her iki fermânda da temel hedef; çeşitli alanlarda, bazı Batılı fikir ve
kurumların benimsenmesi, ya da uyarlanmasını içine alan dahili reorganizasyon
tedbirleriyle devleti yeniden canlandırmaktı. Her iki fermânın hazırlanmasında da
Batılı devletlerin tesirinin varlığı inkar edilemez bir gerçektir. Ancak bu benzerliğe
rağmen aralarındaki fark olarak, ilkinde inisiyatifin tamamen elden alınmamış
olduğu söylenebilir.229

Her iki fermân da bir anayasa ve kanun değildi. Sultan’ın tebaası ile ilgili
haklarda iyileştirmeler yapacağını ifade ettiği beyannamelerden ibaretti. Namus, mal
ve can emniyeti etkin bir şekilde vurgulanıyordu. Bu hususlar Islahât Fermânı’nda
daha genişti. Ancak her ikisinin gayesi de kaynaşmış bir “Osmanlı” toplumu
oluşturmaktı.230

Gayrimüslim cemaatler tarafından bakılınca; yeni düzenlemelere ve diğer

cemaatler arasındaki imtiyazlı yerini kaybetmesine sebep olacağı düşüncesiyle Rum

228
Yıldız, a. g. m., s. 80.
229
Davison, Reform, s. 6; Ongunsu, “Âmme Hukukumuzda Tanzimat”, s. 114.
230
Gölen, Zafer, “Osmanlı Devletinde Islahat Hareketleri ve Tanzimat”, Türk Dünyası
Araştırmaları, S. 118, 1999, s. 109-111; Küçük, Cevdet, “Osmanlı Devletinde Millet Sistemi”,
Yeni Türkiye, S. 32, 2000, s. 412-413

67
Ortodoks Patrikhanesinin her iki fermâna da karşı olması,231 diğer taraftan her iki
fermânın da hem Müslüman hem de gayrimüslim halkı memnun etmemesi, hatta
tepkilerle karşılanmış olmasını232 benzer noktalar olarak sıralayabiliriz.

Bununla birlikte aralarında önemli farklar da bulunuyordu. Gülhane Hatt-ı

Hümayunu ile Islahât Fermânı arasında ilk esaslı fark, ilkinde şeriata vurgu
yapılırken ikincisinde yapılmamasındadır.233 İlk fermânda eşitlikten; ırz, can ve mal
emniyeti bazında bahsedilirken, şeriata bağlılığa vurgu yapılması muhtemelen
Müslümanların gönlünü almak ve tepkilerden kurtulmak için konulmuştu. Fakat
ikincisinde getirilen birçok hüküm, şeriat hukukuyla taban tabana zıttı. Dolayısıyla
göz boyamak için bile olsa şeriattan bahsedilmemiştir. Osmanlı adaletname ve
fermân geleneği içerisinde muhtemelen şeriattan bahsetmeyen ilk belge olmuştur.

Gülhane Hatt-ı Hümayunu, dış tesirlerden çok iç dinamiklerin zorlamasıyla

Osmanlı devlet adamlarınca hazırlandığı halde,234 Islahât Fermânı’nın esasları,
tamamen dış baskılar sonucunda yabancı temsilcilerle birlikte hazırlanmıştır.235
Nitekim Fermân’ın mukaddime kısmındaki Osmanlı Devleti’nin iyiliğini isteyen ve
dostu bulunan büyük devletlerin yardım ve himmetlerine temas edilmesi,236 yabancı
devletlerin tesirini gösteren açık ifadelerdir.

Hazırlanış şekline paralel olarak Gülhane Hattı, hazırlandıktan sonra sadece

bilgi için yabancı devletlerin elçilerine bildirildiği halde Islahât Fermânı, Paris
Kongresine katılacak devletlere, uluslar arası hukuka istinaden girişilmiş bir
mükellefiyetin sonuçlandırılmış bir belgesi olarak sunulmuştur. Başka bir ifade ile

231
Güler, Ali, XX. Yüzyıl Başlarının Askeri ve Stratejik Dengeleri İçinde Türkiye’deki Gayrimüslimler
(Sosyo-Ekonomik Durum Analizi), Ankara, 1996, s. 18.
232
Küçük, “Osmanlı Devletinde Millet Sistemi”, s. 413.
233
Küçük, Cevdet, “Osmanlılarda Millet Sistemi ve Tanzimat”, s. 1018.
234
Gülhane Hattı’nı Padişah adına yazan ve ilan eden Reşit Paşa, Osmanlı devletinde bürokrasinin
(Kalemiye) görüşlerine ve dileklerine tercüman olmaktaydı. Bkz. İnalcık, “Sened-i İttifak ve
Gülhane Hatt-ı Hümayunu” s. 614.
235
Karal, a. g. e., C. 6, s. 5. Uygur Kocabaşoğlu, Tanzimat ve Islahat Fermânlarının Osmanlı
ülkesinde yürütülmekte olan misyonerlik faaliyetlerine olan etkisini izah ederken, misyonerler
açısından Tanzimat Fermânı’nın da önemli olduğunu belirtmekte, Islahat Fermânı’nın, özellikle
Amerikalı Protestan misyonerlerle işbirliği içerisinde çalışan İngiltere Büyükelçisi Canning’in
baskıları ile hazırlandığını söylemekte, dolayısıyla da fermânda misyoner parmağı olduğunu ima
etmektedir. Bkz. Kocabaşoğlu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika, İstanbul, 1989,
s. 72-74.
236
BOA. Tanzimat-ı Hayriye Defteri, s. 109.

68
ilki sadece iç hukuku ilgilendirirken ikincisi iç ve dış hukuk arasında bir münasebet
teşkil etmiştir.237

Tanzimat Fermânı dinî atıfları olmakla birlikte daha çok hukukî ve askerî
konularda düzenlemeler öngörürken, Islahât Fermânı dinî inanış, din ve mezhep
serbestisi ve cemaatlerin yeniden yapılandırılması konularında yoğunlaşmıştır.238

Islahât Fermânı Tanzimat Fermânı’na göre daha ayrıntılıydı. Tanzimat

Fermânı bütün Osmanlı tebaasını ilgilendiren genel prensipler koyarken Islahât
Fermânı, Tanzimat Fermânı’nın ilkelerini yeniden vurgulayan ve bunun kapsamını
daha da genişleten bir metindi, dinî veya etnik kökeni ne olursa olsun bütün Osmanlı
tebaasının eşitliğini daha net bir biçimde vurgulamaktaydı.239

Ayrıca, Tanzimat Fermânı’ndan farklı olarak, daha çok gayrimüslim Osmanlı

vatandaşları için hükümler ihtiva eden Islahât Fermânı, gayrimüslimlerin Osmanlı
toplumundaki eski statülerini büyük ölçüde değiştirmekte ve durumlarını yeniden
düzenlemekteydi. Bu çerçevede gayrimüslimlere; bütün kamu görevlerine gelebilme,
eyalet meclislerinde ve Meclis-i Vâlâ’da temsil edilme gibi siyasî haklar
verilmişti.240
E. Fermân’ın Hıristiyanlara Yönelik Hükümlerinin Uygulanması
1. İdari Yapıya Yönelik Reformlar ve Uygulamalar
a. Merkezî Meclisler
Tanzimat'tan sonra Hariciye Nezareti ve Meclis-i Vâlâ’nın öncülüğünde
gerçekleştirilen reformlar çerçevesinde özellikle nezaretlerin kurulmasının ve
oluşturulan meclislerin özel yerleri ve önemli rolleri olmuştur.241 İktidarın
merkezîleştirilmesi anlayışına paralel olarak, geleneksel Meşveret Meclisi, Divan-ı
Hümayun tecrübesi ve Batıdaki çeşitli meclislerden etkilenerek242 bunların yerine bu
dönemde değişik kurumlar kurulmuştur. Nezaretler üstü ve nezaret meclisleri olmak

237
Karal, a. g. e., C. 6, s. 5; Abadan, “Tanzimat Fermânı’nın Tahlili”, s. 46.
238
Engelhardt, a. g. e., s. 44; Özcan, Azmi, “Islahat Fermânı ve Din Hürriyetinin Sınırları”, Osmanlı
Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000, s. 107-108.
239
Okandan, “Amme Hukukumuzda Tanzimat Devri”, s. 108-109; Dağı, İhsan D., “Osmanlı Reform
Hareketleri ve Avrupa Faktörü”, Yeni Türkiye, No: 33, 2000, s. 156.
240
Şahin, Süreyya, Fener Patrikhanesi ve Türkiye, İstanbul, 1980, s. 58; İnalcık, Tanzimat ve Bulgar
Meselesi, s. 3; Üçcan, Fikret, “Tanzimat’ın ‘Müsavat’ İlkesi ve Siyasî Sonuçları”, Türkiye
Günlüğü, No: 18, 1992, s. 117.
241
Akyıldız, Ali, “Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatlarının Yeniden Yapılanma Süreci (1836-
1856)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, No: 3, 2000, s. 65.
242
Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 32.

69
üzere iki kategoride incelenebilecek olan bu meclislerin ilk grubunda yer alanlar
modern manada bir kabineye doğru atılmış önemli bir adım niteliği taşımakta ve bir
hukuk devleti anlayışına gidildiğini göstermektedir.243 Meclis-i Hass-ı Vükelâ,
Meclis-i Vâlâ’nın daha geniş katılımlısı durumundaki Meclis-i Âlî-i Umûmî,244
Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye, Meclis-i Âlî-i Tanzimat ve Şûrâ-yı Devlet gibi
genel meclisler, idarede kolektif organlara önem verilmesi, yasama faaliyetlerinin
organize bir şekilde yürütülmesi, alınacak kararların daha geniş bir platformda
tartışılmasının sağlanması ve padişahların kişisel iktidarlarının kısıtlanması gibi
önemli değişikliklere işaret etmektedirler.245

i. Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye

Sultan II. Mahmud, danışma kurulu niteliğindeki “Meclis-i Meşveret” ve
“Meclis-i Şûrâ” gibi meclislerin faydasını Mustafa Reşid Paşa’nın da teşvikleriyle
iyice anlamış ve bu meclisleri resmi bir yapıya kavuşturmak için Batıdaki
parlamenter işleyişe benzeyen iç kurallarla 24 Mart 1838’de Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-
ı Adliyeyi kurmuştur.246 Tanzimat'tan sonra oluşturulan meclislerin bir üst kuruluşu
olan ve bugünkü Yargıtay ve Danıştay’ın dengi kabul edilebilecek olan bu meclis,
diğer meclislerin almış olduğu karar ve tekliflerin onay makamı olmuştur. Bu
yönüyle şekil bakımından Batı ülkelerindeki meclislerle benzerlik göstermektedir.
Ancak, Padişahın meclisin aldığı kararlardan sadece istediğini yürürlüğe koyma
hakkına sahip olması dolayısıyla meclis, danışma organı olarak kalmıştır.247
Kanun ve tüzük hazırlama görevine ilaveten meclisin bir de yargılama görevi
vardı. Özellikle Tanzimat’a aykırı davranan yöneticiler, yargılanarak çeşitli cezalara
çarptırılıyordu. Ayrıca taşra meclislerinde çözülemeyen hukukî meseleler, hırsızlık,
adam öldürme ve eşkıyalık gibi suçlarla ilgili yargılamalar da bu meclis tarafından
yapılmaktaydı. Yasama görevi 26 Eylül 1854 tarihinde kurulan “Meclis-i Tanzimat”a

243
Ceylan, Ayhan, “Parlamentoya Uzanan Süreçte Türk Kamu Hukukunda Danışma”, Türkler, (Ed.
Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, C. 13, s. 589-590.
244
Meclis-i Umûmî ile ilgili geniş bilgi İçin bkz. Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 65-74.
245
Ceylan, a. g. m., s. 590.
246
Çadırcı, Musa: Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Ankara
1991, s. 185; Dursun, Davut, “Türk Siyasî Hayatında Klasik / Geleneksel Sistemden Modern
Sisteme Geçiş Çabaları”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara
2002, C. 14, s. 587; Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 35.
247
Karal, a. g. e., C. 6, s. 120; Çadırcı, a. g. e., s. 189.

70
devredilerek yetkileri, yargı görevi ile sınırlandırıldı.248 Fakat iki ayrı reform meclisi
oluşturmanın ortaya çıkardığı bazı sıkıntılar sebebiyle iki meclis, 14 Temmuz
1861'de Meclis-i Ahkâm-ı Adliye adıyla birleştirilerek Mülkiye, Muhakemât, Kavânîn
ve Nizamât daireleri adlarıyla üç bölüme ayrıldı.249
Islahât Fermânı’nda Meclis-i Vâlâ’nın yeniden yapılandırılması da vaat
edilmişti.250 Bu doğrultuda Fermân’ın ilanından üç ay kadar sonra gerçekleştirilen
düzenlemeyle, ilk defa merkezî bir hükümet organında gayrimüslim üyeler görev
almışlardır. 8 Ramazan 1272 / Mayıs 1856’da atanan bu üyeler, Bâb-ı Âlî ve cemaat
şefleri tarafından belirlenmiş ve padişah tarafından atanmışlardır. 251 İlk gayrimüslim
temsilciler; Rum Milletinden, Bulgar asıllı olup Rum milletinin ileri gelenlerinden
kabul edilen İstefenaki Bey (Stephen Vogorides); Katolik Ermenilerden, Darphane
Müdürü Mihran Bey (Düzyan); Gregoryen Ermenilerden, İzmir ve Beyrut
gümrükleri mültezimi Ohannes (Dadyan); Protestan Milletinden, Milletvekili; Latin
Milletinden, Vekil Corci; Yahudilerden, sarraf Halim’in oğlu Menahim idi.252
Üyelerin bir yıl süreyle görev yapmaları planlanmıştı. Ancak, ilk kez atanan
üyelerin 1864 yılına kadar görevde kaldıkları anlaşılmaktadır.253 1863 yılında söz
konusu üyelerin görev sürelerinin çoktan geçtiği anlaşılınca her sene yıl başında,
atamayı mümkün kılmak üzere üyelerin görev süreleri bir yıl daha uzatılmıştır.254
Bundan sonraki yıllarda meclise her yıl gayrimüslim üye ataması yapılmıştır. Önce,
sadece gayrimüslimlerle ilgili toplantılara katılıp oy kullanmaları kararlaştırılmıştı.
Ancak 1867’de gayrimüslim üyelerin statüleri daimi hale getirilmiştir.255
ii. Meclis-i Âlî-i Tanzimat
Görevi “devlet umûrunun ıslâhını ve memleket ma‘mûriyetinin tekessürünü
mûcib olan her türlü usûl ve nizâmı yeniden müzakere ve mütâlaa etmek”256 şeklinde

248
Çadırcı, a. g. e., s. 190; Shaw, Stanford J., “19. Yüzyıl Osmanlı Reform Hareketinde 1876 Öncesi
Merkezî Yasama Meclisleri I”, (Trc. Püren Öngören), Tarih ve Toplum, No: 76, Nisan 1990, s.
205.
249
Karal, a. g. e., C. 6, s. 120; Akyıldız, Ali, “Meclis-i Vâlâ-yı Ahakam-ı Adliye”, DİA, C. 28, s. 251.
250
Tanzimat-ı Hayriye Defteri, s. 110.
251
Ortaylı, İlber, Tanzimattan Sonra Mahalli İdareler (1840-1878), Ankara, 1974, s. 36;
Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 83; Ceylan, a. g. m., s. 591.
252
BOA. İ. Hr. 6668.
253
Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 84.
254
BOA. İ. MM. 451.
255
Davison, Reform, s. 93.
256
Karal, a. g. e., C. 6, s. 122. Tanzimat Meclisinin görev, yetki ve sorumlulukları ile Meclis-i
Vâlâ’dan faklı olarak yürüttüğü hizmetler ve çalışma usulleri hakkında geniş bilgi için bkz. Shaw,

71
ifade edilen ve memuriyetleri ile ilgili hususlarda vükelâyı bile yargılama yetkisi
verilen Meclis-i Tanzimat, diğer meclislerin üstünde bir statü ile 3 Muharrem 1271 /
26 Eylül 1854 tarihinde kurulmuştur. 257 Yapılacak reformlar için bir koordinasyon
merkezî olarak tasarlanan Meclis, Meclis-i Vâlâ’nın nizamname ve kanun tasarıları
hazırlama görevini devralmıştır.258 1856 senesinde, Islahât Fermânı’nın gereği olarak
Meclis-i Tanzimat’a da gayrimüslim üyeler atanmıştır.259
İstenen neticelerin alınamaması sebebiyle Meclis-i Âlî-i Tanzimat, 6
Muharrem 1278 / 7 Temmuz 1861’de Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye ile
birleştirilmiş ve görevleri Meclis-i Vâlâ’nın, Kanun ve Nizamat Dairesine
devredilmiştir.260 Yasama organı niteliğindeki bu dairede gayrimüslimler söz sahibi
olamamıştır.261 Meclis-i Tanzimat, 1868 yılında Şûrâ-yı Devlet ve Divan-ı Ahkâm-ı
Adliyenin kurulmasına kadar çalışmalarını bu şekilde yürütmüştür.262
iii. Şûrâ-yı Devlet
1867 yılında Fransa, siyasî rejiminde köklü bir değişiklik yapmış, Conseil
d’Etat’ı kurmuştu. Fransa’nın İstanbul büyükelçisi, Âlî Paşa’nın yakın dostu idi ve
Osmanlı idaresinin liberal müesseselerle takviye edilmesini, Müslüman ve
Hıristiyanlardan oluşan ve Fransa’nın Conseil d’Etat’ına benzer bir meclisin
oluşturulmasını tavsiye ediyordu. Yine Âlî Paşa Girit’ten gönderdiği layihasında,
Hıristiyanlara yönetimde fırsat eşitliği verilmesi görüşünü belirtmişti. Aynı yıl,
Sultan Abdülaziz yaptığı Avrupa ziyaretinde bu organın çalışmasına şahit olmuş ve
Osmanlı Devleti’nde de uygulanabileceğine kanaat getirmişti. Bu dönemde, Fuat
Paşa Müslüman ve Hıristiyanlardan oluşan bir Şûrâ-yı Devlet oluşturulması fikrini
ortaya atmıştı. Genç Osmanlıların teklifleri arasında da bir devlet şûrâsı kurulması
fikri yer alıyordu.263
Diğer taraftan 1864 yılında çıkarılan yeni vilayet kanunuyla eyalet
sisteminden vilayet sistemine geçilmiş, idare meclisleri oluşturulmuş, böylece

Stanford J., “19. Yüzyıl Osmanlı Reform Hareketinde 1876 Öncesi Merkezî Yasama Meclisleri
II”, (Trc. Püren Öngören), Tarih ve Toplum, No: 77, Mayıs 1990, s. 40-41.
257
Ahmet Lütfi, Tarih, C. 9, s. 105; Berkes, a. g. e., s. 214; Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 49.
258
Çadırcı, a. g. e., s. 189; Neumann, Christoph K., Araç Tarih Amaç Tanzimat, (Trc. Meltem Arun),
İstanbul, 1999, s. 24.
259
Davison, Reform, s. 93; Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 51.
260
Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, s. 34; Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 53-54; Çadırcı, a. g. e., s. 189.
261
Davison, Reform, s. 94.
262
Çadırcı, a. g. e., s. 189.
263
Karal, a. g. e., C. 7, s. 145-146; Shaw, Stanford J., “19. Yüzyıl Osmanlı Reform Hareketinde 1876
Öncesi Merkezî Yasama Meclisleri II”, s. 43; Ceylan, a. g. m., s. 591-592.

72
merkezde sağlanamayan kuvvetler ayırımı taşrada sağlanmıştı. Vilayetler ile merkez
arasındaki ilişkilerin güçlenmesini sağlayacak bir organa ihtiyaç hissediliyordu.
Özetle Şûrâ-yı Devlet’in kurulması hususunda bir konsensüs oluşmuştu. Bu gelişme
ve gerekçelerin neticesinde, yargı ve icrayı birbirinden ayırmak amacıyla; idârî
yargıya bakmak ve devlete danışmanlık yapmak üzere Meclis-i Vâlâ’nın yerine
Şûrâ-yı Devlet, adlî davaların yüksek temyiz ve istinaf mahkemesi olarak da Divan-ı
Ahkâm-ı Adliye 11 Zilkade 1284 / 4 Mart 1868 tarihinde kurulmuştur.264
Hükümetin, kanun ve nizamların çıkarılarak uygulanması ve vatandaşların
güvenliğinin sağlanması şeklinde özetlenebilecek iki ana görevi bulunuyordu. Şûrâ-
yı Devlet ve Divan-ı Ahkâm-ı Adliye yargı ile yasama ve yürütmenin görevlerini
birbirinden ayırıyor, böylece hükümetin yargıya müdahalesi önlenmek isteniyordu.265
Şûrâ-yı Devlet’in görev ve çalışma esaslarını düzenleyen tüzük “Şûrâ-yı
Devlet Nizamnamesi” adıyla 8 Zilhicce 1284 / 2 Nisan 1868 tarihinde yürürlüğe
konuldu.266 Ancak, meclis 10 Mayıs 1868’de Bâb-ı Âlî’de yapılan bir törenle açıldı.
Şûrâ-yı Devlet’in açış konuşması padişah adına sadrazam tarafından okundu.
Abdülaziz konuşmasında önemli görevlerini sıralıyor, zulüm, zorbalık ve keyfiliğin
kaldırılması gerektiğini vurguluyordu. Kanun ve nizamların yapılması için Şûrâ-yı
Devlet’in, bağımsız yargı organı olarak da Divan-ı Ahkâm-ı Adliye’nin kurulduğunu
vurgulayarak her iki meclisin de “her sınıf tebaadan” oluşturulduğunu, din ve
mezhep farkı gözetmeden Avrupa’dan örneklerle açıklıyordu.267 Muhtemelen ilk kez
bir sultan geçmiş kanunları halkın önünde eleştirmiş, yenileşmeye vurgu yaparken
geçmişi karalamış ve geri kalmışlığın sebebini eski kanun ve nizama bağlamıştır.
Gerek padişahın konuşması gerekse gayrimüslimlere temsil hakkı verilmesi,
içerde ve dışarıda memnuniyetle karşılandı. Hıristiyan cemaatlerin ruhânî reisleri
saraya gelerek şükranlarını sundular. Çeşitli bölgelerden üye olarak seçilenler

264
Ölmezoğlu, Ali, “Cevdet Paşa”, İslâm Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul, 1963, s. 114 123; Davison,
Reform, s. 94; Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 55-56; Mutaf, Abdülmecit, “Şûrâ-yı Devlet 1868-1922”,
Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, C. 13, s. 600.
265
Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 57.
266
Düstur, Birinci Tertip C. 1, s. 325-327.
267
Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 59; Ceylan, a. g. e., s. 592. Abdülaziz yaptığı açış konuşmasında; “Her
bir kanunun saygı ile karşılanması umûmî menfaate uygun olmasıyla mümkündür. Eski
zamanlarda memleket menfaatleri için tanzim edilen kanunlardan zamanımızda dahi istifade
etmek bizce mümkün değildir. Filhakika o zamanlarda kabul edilen esas kaideler ve tanzim kılınan
kanunlar ve nizamlar tebaamızın bugünkü ihtiyaçlarına cevap verse idi şimdi Avrupa’nın en
medeni ve en iyi idare edilen hükümetleri arasında bulunurduk” demiştir. Bkz. Engelhardt, a. g. e.,
s. 255; Karal, a. g. e., s. 148.

73
İstanbul’a gönderilirken alkışlarla uğurlandılar. Padişahın eski hukukla ilgili
sözlerine rağmen Şeyhülislâm şûrânın kurulmasıyla padişahın eskileri gölgede
bırakacak bir ilerleme gerçekleştirdiğini söyledi. Bununla birlikte az da olsa ulema
kaynaklı bazı itirazlar da görülmüş, genç Osmanlılar tarafından da Şûrâ’nın gerçek
halk meclisini engellemek için kurulduğu eleştirisi yapılmıştır.268
Kuruluşundan itibaren ilk bir yıl içerisinde meclise 41 üye atandı. Bunların
28’i Müslüman 13’ü de Hıristiyan’dı. Eskiden oluşturulan meclislere göre daha
demokratik bir yapıda oluşturulan Şûrâ’nın üyeleri hükümet tarafından, eyaletlerden
gelen listeler içerisinden seçimle belirleniyordu. Her iki kurulda da 1/3 oranında
gayrimüslim, 2/3 oranında da Müslüman üye bulunması kararlaştırılmış, böylece
sınırlı da olsa merkezî düzeyde halkın temsil edilmesi ve yasamaya katılması
sağlanmıştı. Diğer taraftan da Şûrâ’nın kurulmasıyla parlamenter sisteme geçişte
önemli bir adım atılmış oluyordu.269

iv. Meclis-i Meb‘ûsân

Yukarıda da izah edildiği gibi, Tanzimat döneminde Osmanlı idaresi eskiye
oranla danışmaya daha fazla önem vermiş çeşitli meclisler oluşturulmuştur. Islahât
Fermânı’ndan sonra ise gayrimüslim vatandaşların da söz konusu meclislere üye
olarak kabul edilmesiyle bir nevi temsil ilkesi gelişmeye başlamış, Batı’nın da
tesiriyle Yeni Osmanlılar grubu başta olmak üzere toplumun çeşitli kesimlerinde bir
temsilciler meclisi oluşturulması, diğer bir ifade ile meşrutî bir sisteme geçilmesi
fikri gelişmiştir. Yeni Osmanlılar görüşlerini en özet ifadesiyle “Usûl-i Meşveret” ve
“Kanun-i Esasî” temeline oturtuyorlardı. 10 Mayıs 1876’da çıkan olaylar neticesinde
değişen hükümette Yeni Osmanlılar da görev almışlar ve Padişah Abdülaziz’i hal’
ederek kendileri ile temasta bulunan V. Murat’ı başa getirmişlerdir. Yapılan
hazırlıklardan sonra270 23 Aralık 1876 tarihinde de Kanun-i Esasî ilan edilmiştir.271

268
Engelhardt, a. g. e., s. 256; Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 59-61.
269
Davison, Reform, s. 241-243; Seyitdanlıoğlu, a. g. e., s. 59.
270
Kanun-ı Esasîyi hazırlamak üzere Server Paşa başkanlığında oluşturulan 31 kişilik komisyonda
üçü Ermeni üçü de Rum olmak üzere toplam altı gayrimüslimin bulunması dikkat çekicidir.
Özellikle Ermeni Kirkor Odyan Efendi’nin Midhat Paşa’nın yardımcısı ve dostu olması sebebiyle
parlemento ve anayasa konularında Paşa’nın fikirlerinin oluşmasında önemli katkı sağladığı
bilinmektedir. Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 360; Öke, Mim Kemal, Ermeni Meselesi, İstanbul 1986,
s. 53; Engelhardt, a. g. e., s. 360.
271
Armağan, Servet, Anayasa, Seçimler ve Anayasa Mahkemesi, İstanbul, 1975, s. 19; Dursun, a. g.
m., s. 590.

74
 Meclis-i Meb’ûsân, Kanun-i Esasî ’nin öngördüğü Osmanlı Parlamentosunu
oluşturan iki meclisten biri olup halkın seçtiği vekillerden oluşuyordu. Kanun-i Esasî
her 50.000 erkek nüfus için; otuz yaşını geçmiş, medeni haklarını kaybetmemiş,
yabancı devlet imtiyazına sahip olmayan, Türkçe bilen bir Osmanlı vatandaşının gizli
oyla vekil olarak seçilmesi, seçim usulü ile ilgili olarak da bir kanun çıkarılması
hükmünü getirmişti. Ancak seçimin yapılması için hazırlanan geçici ta’limâtta bu
şartların tamamına uyulmadı. Vekil sayısının 80’i Müslüman, 50’si
gayrimüslimlerden 130 kişi olması benimsendi ve illere kontenjanları bildirildi. 29
Ekim 1876’da ilk seçimler yapıldı. Bu seçimde mebusları doğrudan halk değil, daha
önce halk tarafından seçilmiş olan vilayet, sancak ve kaza idare meclislerinin üyeleri
seçtiler.272 Seçimlerden sonra ilk meclis 69’u Müslüman 46’sı da gayrimüslim olmak
üzere toplam 115 üyeden oluştu ve 18 Mart 1877 günü açılışı yapıldı.273
Söz konusu meclisin % 40’ının gayrimüslimlerden oluşması oldukça dikkat
çekicidir. Seçimin yapıldığı dönemde Osmanlı nüfusunun %34’ünün
gayrimüslimlerden oluştuğu274 düşünülürse mecliste gayrimüslimlere daha fazla
temsil imkanı verildiği görülür. 13 Aralık 1877’de çalışmalarına başlayan ikinci
dönem mecliste ise 56 Müslüman 40 gayrimüslim olmak üzere toplam 96 vekil
vardır.275 Burada oran biraz daha yükselmiş yaklaşık % 42’ye ulaşmıştır. Ayrıca
Osmanlı Parlamentosunun ikinci meclisi olan Heyet-i Ayan’a 17 Mart 1877 tarihinde
ilk defa tayin edilen 27 üyenin 9’u gayrimüslim olup, 1879’da bunların sayısı 11’e
çıkarılmıştır.276
Kabul edilerek yürürlüğe konulmasından dolayı cemaatlerin teşekkür ettiği277
Kanun-ı Esasî, din ve mezhep farkı gözetmeden tüm vatandaşların, eğitim ve öğretim
hürriyeti dahil olmak üzere, temel hak ve hürriyetlerini eşit bir şekilde garanti altına

272
Akyıldız, Ali, “Meclis-i Meb’ûsân”, s. 245.
273
İlk meclis seçimleri ile ilgili geniş bilgi için bkz. Armağan, Servet, “Memleketimizde İlk
Parlamento Seçimleri”, Kanun-u Esâsî’nin 100. Yılı, Ankara, 1978, s. 147-168.
274
Güler, Ali, Osmanlı Devletinde Azınlıklar, İstanbul, 1997, s. 33.
275
Akyıldız, “Meclis-i Meb’ûsân”, s. 246.
276
Ortaylı, İlber, “İlk Osmanlı Parlamentosu ve Osmanlı Milletlerinin Temsili”, Kanun-u Esâsî’nin
100. Yılı, Ankara, 1978, s. 176. Engelhardt, bahsettiğimiz bu gerçekleri görmezden gelerek
ayanların tümünün Müslümanlardan seçildiğini, bir rakam vermeden Meclis-i Meb’ûsân’a seçilen
vekillerin de azınlıkta bırakıldıklarını söylemektedir. Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 364-365.
277
BOA. Y. EE. 67/30. Ermeni Millet Meclisinin padişaha sunduğu 24 Zilhicce 1293 / 10 Ocak 1877
tarihli mazbatada, daha önce yapılan idârî değişikliklerin Avrupa devletlerinin tesir ve zorlaması
sonucu yapıldığının söylenmiş olduğu belirtilerek şimdi devletin kendiliğinden tüm vatandaşlarını
tereddütsüz bir şekilde eşit kabul ettiği, bunun birliği kuvvetlendireceği ve Ermeni milletinin bu
durumdan son derece memnun olduğu vurgulanarak millet adına teşekkür edilmektedir.

75
almıştır. 11. Madde’de, devletin resmi dininin İslâm olduğu belirtilirken, tanınmış
bütün dinlerin mensupları için ibadet hürriyeti sağlanmakta ve kiliselere verilmiş
bulunan imtiyazlar teyit edilmektedir.278 Yine Anayasa’da ifadesini bulan din
hürriyeti anlayışının bir neticesi olarak, değişik dinî cemaatlere mensup üyelerin
bulunduğu Meclis-i Meb’ûsânın Cuma ve Pazar günleri tatil olması
kararlaştırılmıştır.279
b. Taşra Teşkilatında Reformlar

i. Vilayet Sistemi
Şüphesiz merkezî idarede yapılan reformların başarısı, taşrada uygulanmasına
bağlıydı. Dolayısıyla, taşra idaresinde, merkezdeki yenileşmeye uygun değişiklikler
yapılması gerekiyordu. Islahât Fermânı öncesinde eyaletlerden İstanbul’a delege
çağrılması, eyaletleri denetlemek için merkezden müfettişler gönderilmesi ve
valilerin yönetimi altında yerel nüfusun temsiline imkan sağlayacak meclisler
oluşturulması280 yöntemleri kullanılmıştı. İdârî reformun geliştirilmesine yönelik
olan bu yöntemlerle, Tanzimat Fermânı’nda vaat edilen eşitlik ilkesi hükümet
kurullarında temsil suretiyle ilk defa uygulamaya konulmuştu.281

Islahât Fermânı’ndan sonra ise, büyük Avrupa devletleri fermânda yer alan,
eyalet ve vilayet meclislerinde görevlendirilen gayrimüslimlerle ilgili hükümlerin282
derhal tatbik edilmesini istiyorlar ve bunun için baskı yapıyorlardı. Zira, bunlar
Osmanlı Hıristiyan tebaasının zulüm altında olduğunu düşünüyorlar ve
Müslümanlarla eşit şartlar altında mülkî idareye katılmalarının temin edilmesiyle
problemin çözüleceğine inanıyorlardı. 1859’da durumun araştırılması için uluslar

278
Abadan, Yavuz, “Osmanlı İmparatorluğunda Anayasa Sistemine Geçiş Hareketleri”, Ank. Ün.
Hukuk Fak. D., C. 14, S. 1-4 (1957), s.22.
279
Akyıldız, “Meclis-i Meb’ûsân”, s. 246.
280
Gayrimüslimlerin de üye olarak katıldıkları ‘Muhassıllık Meclisleri’nden başka gerçekleştirilen
önemli bir yenilik de, 1845 yılında kurulan ve taşradaki insanların sıkıntılarını, kendi temsilcileri
aracılığıyla dile getirmelerine imkan sağlayan “Taşra İmar Meclisleri”dir. Bunun için her bölgenin
ileri gelenlerinden bir Müslüman ve bir gayrimüslim iki kişi İstanbul’a çağırılmış ve Meclis-i
Vâlâ’da görüşleri dinlenmiştir. Ayrıca bunlar 12 Mayıs 1845'te toplanan Meclis-i Umûmîye de
katılmışlardır. Böylece, Osmanlı tarihinde ilk defa halkın temsilcileri dolaysız olarak fikirlerini
söyleme imkanı bulmuştur. Bkz. Seyitdanlıoğlu, Mehmet, “Tanzimat Dönemi İmar Meclisleri”,
OTAM, No: 3, Ankara, 1992, s. 323-332.
281
Davison, Reform, s. 95.
282
Islahat Fermânı’nda bu husus, “...eyalât ve elviye meclislerinde tebaa-i Müslime ve Îseviyye ve
sâireden bulunan âzânın emr-i intihâblarını bir sûret-i sahîhaya koymak ve ârânın doğruca
zuhûrunu temin eylemek için işbu meclislerin sûret-i tertîb ve teşkilleri hakkında olan nizâmâtın
ıslâhına teşebbüs...”şeklinde geçmektedir.

76
arası bir tahkikat komisyonu önerilmiş, ancak Osmanlı idaresi hükümranlığa ters
gördüğü bu teklifi reddetmişti. Bunun yerine, Sadrazam Kıbrıslı Mehmet Paşa bizzat
eyaletlere giderek halkı dinlemiş ve neticede bir düzenleme yapılmasının zorunlu
olduğu anlaşılmıştır.283
Söz konusu amaçları gerçekleştirmek üzere 7 Cemaziyelahir 1281 / 8 Kasım
1864 tarihinde, Fransız “departmente” usulüne göre hazırlanmış284 “Vilayet
Nizamnamesi” yayımlandı.285 Nizamname ile Osmanlı Devleti’nin eyalet ve sancak
şeklindeki mülkî idare şekli değiştirilerek topraklar yeni idarî dairelere ayrıldı.
Bunların en büyüğüne vilayet adı verilirken vilayetler sancaklara, sancaklar kazalara,
kazalar nahiye ve köylere ayrıldı. Kanun, eskisine göre daha muntazam bir hiyerarşi
getirmekteydi. Hiyerarşinin üst kesimindeki üç kademenin yöneticilerini; vali,
mutasarrıf ve kaymakamları padişah, muhtarları ise halk seçiyordu.286
Kanun, merkezî denetimle yerel otoriteyi uzlaştırmak, eyalet merkezinde
kamu işlerinin yürütülmesini hızlandırmak ve meclisteki temsilî niteliği artırmak
suretiyle eyaletleri düzeltmeyi amaçlıyordu.287 Kanunun hazırlanmasında, 9 Haziran
1861 tarihli Cebel-i Lübnan statüsünün288 bütün ülkede yaygınlaştırılması için Batılı
devletlerin yaptıkları baskının da önemli payı olmuştur.289

283
Karal, a. g. e., C. 7, s. 152; Bozkurt, a. g. e., s. 111.
284
Engelhardt, a. g. e., s. 185; Ortaylı, Mahalli İdareler, s. 41. Sungur söz konusu düzenlemenin
Fransız usülünden alındığı şeklindeki değerlendirmeyi yanlış bulduğunu belirterek, sistemin
bürokrasinin tarihi tecrübe ve buluşlarına dayandığını, modern dönem Türkiye’sinde ve Osmanlı
devletinden ayrılan ülkelerde aynı şekilde bir taşra sistemi uygulandığını belirtmektedir. Bkz.
Sungur, Mutullah, “XIX. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde Taşra İdaresi ve Vilayet Yönetimi”, Türkler,
(Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, C. 13, s. 750-751.
285
Düstur, 1. Tertip, C. 1, s. 608-624.
286
Vilayet Nizamnamesi, 1-5. maddeler, Düstur, 1. Tertip, C. 1, s. 608; Karal, a. g. e., C. 7, s. 153.
287
Davison, Reform, s. 142. Âlî Paşa kanunun amacını “Halkın memleket işlerine iştirâki kaide-i
esâsiyesinin tatbik mevkiine konulması ve cârî olan merkeziyet usûlündeki mutlâkıyet idâresinin
tahfîf ve izâlesi maksadına mâtûf’ şeklinde açıklamıştır. Bkz. Karal, a. g. e., C. 7, s. 154.
288
1860 olaylarının arkasından düzenlenen 1861 tarihli geçici kanun uyarınca Lübnan, geniş
yetkilerle donatılmış bir mutasarrıf olarak Katolik bir Ermeni olan Garabet Artin Davud Paşa’nın
yönetimine verilmişti. Mutasarrıfın yanında her cemaatin bir vekili ve her cemaat tarafından
seçilmiş ikişer üyeden oluşan bir meclis bulunuyordu. 1864’te gerçekleştirilen düzenleme ile
konuya ilişkin nizamname gözden geçirilmiş; bu çerçevede valinin yetkileri artırıldığı gibi, farklı
mezheplerin temsili hususunda meclis, daha da geliştirilmiştir. Bkz. Davison, Reform, s. 143-144.
Ancak, meclise katılacak üyeleri cemaatlerin seçmesi hususu sadece Lübnan’a has olarak
kalmıştır. Zira, 1864 ve 1871’de çıkarılan vilayet nizamnamelerinde meclislere katılacak
gayrimüslim cemaat üyelerinin kendi cemaatleri tarafından seçilmesi hususu yer almamıştır.
Osmanlı idaresi böyle bir yetkiyi hükümranlık hakları için tehlikeli bulmuştur. Bkz. Ortaylı,
Mahalli İdareler, s. 38.
289
Ortaylı, Mahalli İdareler, s. 39; Samur, Sabahattin, Suriye Vilayetinin İdârî ve Sosyal Yapısı
(1840-1908), (A. Ü. Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 1988, s. 19.

77
 Görünürde müdahaleleri önlemek için çıkarılan nizamname ile Müslüman ve
gayrimüslim halkın idareye katılması sağlanmıştır. Nizamname, mülkî idarenin her
kademesinde üyelerinin çoğunun seçimle belirlendiği bir idârî meclis ve bir
mahkeme ortaya çıkarmıştır. Her kademedeki üyelerin seçimi aynıydı.290 Çıkarılan
kanunun ülkenin her tarafında uygulanamayacağı dikkate alınarak; önce Niş, Vidin
ve Silistre’nin birleştirilmesiyle kurulan Tuna Vilayetinde Midhat Paşa’nın valiliği
sırasında başarı ile uygulandı.291 Daha sonra bütün imparatorluğu kapsamak üzere
bazı değişikliklerle “İdare-i Umûmîye-i Vilayet Nizamnamesi” adı ile 29 Şevval
1287 / 22 Ocak 1871 tarihinde yeniden yayımlandı.292

Vilayet, sancak ve kazalarda mülkî amire bağlı birer idare meclisi

oluşturulmak suretiyle temsil ilkesi, her üç kademede de genişletilmişti.293 Sancak ve
kaza meclislerinde mahallin gayrimüslim ruhânî liderleri tabii üye olarak yer
aldıklarından, bunların daha önce olduğu gibi vilayet meclislerinde temsil edilmeleri
uygulaması kaldırılmış oldu. Vilayet, sancak ve kaza meclislerinde seçimle gelen iki
Müslim ve iki gayrimüslim üye bulunması uygulamasıyla; seçim ve temsil ilkesi, ilk
defa alt birimlere kadar yayılmıştır ki bu oldukça önemli bir gelişmedir.294

Vilayet kanunu ile gelen diğer bir yenilik ise her vilayet, sancak ve kazada
başkanı Şeyhülislâm tarafından atanan bir hukuk ve ceza mahkemesi kurulmasıdır.
Hukuk meclislerinin üyeleri, kanun bilgisi olan bir memur ile mümeyyiz olarak
seçilen üç Müslim ve üç gayrimüslimden oluşuyordu.295 Bu dağılım Müslümanların
yoğun olduğu bölgelerde Hıristiyanlar lehine, Hıristiyanların yoğun olduğu
bölgelerde ise Müslümanlar lehine bir temsil getirmekteydi. Değişik inanç
290
Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 139. Meclislere üye seçim sistemi için bkz.
Engelhardt, a. g. e., s. 186.
291
Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, s. 34. Söz konusu valilikte Midhat Paşa üç yıl başarılı çalışmalar yapmıştır.
Genel mecliste Müslim ve gayrimüslimler eşit sayıda temsil edilmişler, düzenli toplantılar
yapılmıştır. Müslüman ve gayrimüslimlerin çocukları karışık okullarda okumuşlardır. Bkz.
Bozkurt, a. g. e., s. 112.
292
Bkz. İdare-i Umûmîye-i Vilayet Nizamnamesi, Düstur, 1. Tertip, C. 1, s. 625-651; Ortaylı, Mahalli
İdareler, s. 48. Söz konusu nizamname önceki nizamname ile oluşturulan idârî birimlerdeki tüm
görevlilerin ve kurulların görev ve yetkilerini detaylı bir şekilde izah etmektedir. Vilayet
yönetimine yeni bir iş bölümü planı getirirken merkezin denetimini artırmaktadır. Bkz. Sungur, a.
g. e., s. 754-758.
293
Üyelerin seçiminde, meclislerdeki Türk memurlara tayin edici söz hakkı vermesi dolayısıyla,
nüfus itibarıyla çoğunluğu gayrimüslimlerin oluşturduğu Balkan bölgelerinde bile meclislerde
çoğunluğu Müslümanlar elde tutmuşlardır. Sistem bu yönüyle eleştirilmiştir. Bkz. Engelhardt, a. g.
e., s. 186-187; Davison, Reform, s. 146-147.
294
BOA. A. MKT. UM. 440/84; Davison, Reform, s. 148.
295
Bkz. Vilayet Nizamnamesi, 19. madde, Düstur, 1. Tertip, C. l, s. 611.

78
mensupları arasındaki karma davalara bakan bu mahkemelerin kurulması, yargı ve
yürütme arasındaki ayrılığı biraz daha belirginleştirmiştir.296

ii. Gayrimüslimlerin Taşra İdaresinde Yer Almaları

Tanzimat Fermânı’ndan sonra, taşra idârî birimlerinde oluşturulan büyük ve
küçük meclislere eşitlik gereği gayrimüslim üyelerin de atandıklarını önceki bölümde
belirtmiştik.297 Islahât Fermânı’ndan sonra gayrimüslimler gerek merkez gerekse
taşra idaresinde kurulan meclislerde etkin bir şekilde görev almışlardır. Vilayet
Nizamnamesi illerde başkanlığını valinin yaptığı Vilayet İdare Meclisleri
oluşturmuştur. Meclisin tabii üyeleri; şer’i mahkemelerin müfettişi, defterdar,
mektupçu, hariciye müdürü ve ikisi Müslüman ikisi de gayrimüslimlerden, seçimle
gelen dört kişidir.298
Vilayetlerde oluşturulan diğer bir meclis de Meclis-i Umûmî-i Vilayet’tir.
Meclisin üyeleri, sancaklara bağlı kazaların her birisinden seçilen ikisi Müslim ikisi
gayrimüslim dörder kişinin, sancak merkezinde toplanmasından sonra, aralarından
açık oyla seçtikleri üçer kişinin mutasarrıf tarafından vilayet merkezine
gönderilmeleriyle teşekkül ediyordu. Başkanlığını valinin yaptığı meclis, yılda bir
defa vilayet merkezinde toplanır ve en çok kırk günlük bir zaman zarfında bölge ile
ilgili meseleleri görüşerek teklifler getirirdi.299
1864 Nizamnamesiyle sancak yönetimi mutasarrıfa bırakılmış; buralarda
vilayettekine benzer şekilde kurulan ve başkanlığını mutasarrıfın yaptığı Liva İdare

296
Davison, Reform, s. 149. Nizamnamenin 20. maddesi söz konusu mahkemelerin Şer’î mahkeme
veya kilise mahkemesinde görülmesi gereken davalar ile ticaret mahkemesinde görülmesi gereken
davalar haricindeki diğer davalara bakacağını hükme bağlamaktadır. Bkz. Düstur, 1. Tertip, C. l, s.
611.
297
1849 tarihinde yürürlüğe konulan bir yönetmelikle eyalet merkezlerinde, büyük meclislerden ayrı
olarak hükümet tarafından atanan bir başkan, vali, defterdar, hakim, müftü, katip, halktan dört
Müslüman üye ile gayrimüslim cemaatlerin birer temsilcisinden oluşan Eyalet Meclisleri
kurulmuş, önce pilot bölge olarak seçilen Edirne ve Bursa’da uygulamaya konulan yeni yönetim
biçimi bilahare bütün ülke çapında yaygınlaştırılmış ve 1864 Vilayet Nizamnamesine kadar
yürürlükte kalmıştır. Bkz. Çadırcı, a. g. e., s. 219; Seyitdanlıoğlu. “Yenileşme Dönemi”, s. 505.
298
Vilayet Nizamnamesi, 13. madde Düstur, 1. Tertip, C. l, s. 610; Çadırcı, a. g. e., s. 254-255.
Vilayet idare meclislerinin en önemli fonksiyonlardan biri, yabancı müdahalesinin önlenmesinde
valinin dayandığı en güçlü dayanak olmasıdır. Bu yolla konsolosların müdahaleleri ve azınlıklarla
ilgili sefirlerin Bâb-ı Âlî’ye yapacakları şikayetler etkisiz hale getirilmiştir. Bu tür konularda
yalnız başlarına hareket etmekten çekinen valiler, sorumluluğu meclise yüklemek suretiyle daha
cesur davranışlar sergileme imkanına kavuşmuşlardır. Aynı konularda yerli Hıristiyanların da
mülkî idarelerle çatışmaya girmektense kararlara katılmayı tercih ettikleri görülmektedir. Bkz.
Ortaylı, Mahalli İdareler, s. 57-58.
299
Vilayet Nizamnamesi, 25-28. maddeler, Düstur, 1. Tertip, C. l, s. 612, 613; Ortaylı, Mahalli
İdareler, s. 77.

79
Meclisleri oluşturulmuştur. Meclisin tabii üyeleri liva merkez hakimi, muhasebe
müdürü, tahrirat müdürü, müftü ve gayrimüslim cemaat liderleri ile halk tarafından
seçilen ikisi Müslüman ikisi gayrimüslim dört kişidir.300 Bunlar, sancağın maliye,
bayındırlık, eğitim, tarım ve ticaret işlerinin yürütülmesiyle görevlendirilmişlerdir.
İdârî uyuşmazlık konuları da buralarda görülmüştür. Hukukî ve adlî davalara
müdahale yetkisi yoktur. Liva idare meclisinin oluşumu, gayrimüslim toplulukların
temsili açısından Vilayet İdare Meclislerine göre farklılık göstermiştir. Özellikle
Anadolu ve Arabistan’da dağınık bulunmaları sebebiyle gayrimüslimler pek çok
livada ya bir üye ile temsil edilmişler ya da hiç temsil edilememişlerdir.301

1864 Nizamnamesiyle oluşturulan diğer bir meclis de Kaza İdare Meclisi’dir.

Meclis, Kaymakamın başkanlığında hakim, müftü, gayrimüslim cemaat reisleri, kaza
katibi ile Müslüman ve gayrimüslimden seçilmiş üç kişiden oluşmaktaydı.302

Klasik dönemden beri Osmanlı idârî birimlerinin en alt kademesini şehirlerde

mahalleler, kenar bölgelerde ise köyler oluşturmuştur. Mahalleler, XIX. yüzyılın ilk
yarısına kadar imamlar tarafından idare ediliyordu. II. Mahmud döneminde
muhtarlıkların kurulmasıyla, imamların yetkileri azaltılmıştı. Bununla birlikte
imamlar, eskisi kadar olmasa bile mahalle ve köy idaresinde etkili olmaya devam
etmişlerdir.303

1864 ve 1871 nizamnameleri, köylerde Müslüman ve gayrimüslimlere kendi

müstakil idarelerine sahip olma hakkı vermiştir. Her sınıf halkın kendileri tarafından
seçilen ikişer muhtarı bulunacaktır. Ancak bir sınıf halk 20 haneden az olursa o
zaman tek muhtarı bulunacaktır.304 Her köyde her sınıf ahâli için 3 ile 12 kişi
arasında üye ile oluşturulan ihtiyar meclislerinde imam ve papazların tabii üye olarak
bulunmalarını hükme bağlamıştır.305

300
Vilayet Nizamnamesi, 33. madde, Düstur, 1. Tertip, C. l, s. 614.
301
Ortaylı, Mahalli İdareler, s. 66.
302
Vilayet Nizamnamesi, 46-47. maddeler, Düstur, 1. Tertip, C. l, s. 616-617; Ortaylı, Mahalli
İdareler, s. 69; Çadırcı, a. g. e., s. 259-260.
303
İmamların Osmanlı devletindeki konumlarıyla ilgili geniş bilgi için bkz. Beydilli, Kemal, Osmanlı
Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü, İstanbul, 2001, s. 6-12.
304
Vilayet Nizamnamesi, 54. madde, Düstur, 1. Tertip, C. l, s. 618.
305
Vilayet Nizamnamesi, 58. madde, Düstur, 1. Tertip, C. l, s. 618. Nizamnamenin 5. maddesi kasaba
ve şehirlerde 50 hanenin bir mahalle olarak kabul edileceğini ve her mahallenin bir köy hükmünde
olacağını hükme bağlamıştır. Bkz. Düstur, 1. Tertip, C. l, s. 608.

80
 İdare meclisleri mülkî, malî ve idarî meseleleri görüşür, hukukî meselelere
karışmazdı. Danışma meclisi niteliğinde olduklarından aldıkları kararları merkezî
hükümet aynen uygular veya uygulamayabilirdi. Bununla birlikte halktan seçilen
meclis üyeleri devlet görevlileri ile halk arasında aracılık yapmışlar, bu yolla önemli
işler gerçekleştirmişlerdir.306 Taşradaki meclislerde gayrimüslimlerin
görevlendirilmesi uygulamasının ilk dönemlerinde bazı problemler yaşanmış, ancak
daha sonra gayrimüslim ve Müslüman üyeler arasındaki çatışmalar büyük ölçüde
kesilmiş, her iki taraf da ortak çalışmaya alışmıştır.307
Diğer taraftan, değişik mezheplere mensup Hıristiyanların bulunduğu bazı
bölgelerde oluşturulan meclislerde, aralarında temsil ve protokol problemi çıktığı,
rekabet yaşandığı ve bunun da görüşmelere yansıdığı anlaşılmaktadır.308 Osmanlı
idaresi bu problemi, cemaatlerin bölgedeki nüfus yoğunluğuna göre takdim
edilmeleri ilkesi ile çözmüştür. Yani bölgede hangi cemaate mensup olanların nüfusu
daha fazla ise ondan başlanmak üzere cemaat temsilcileri protokol sırasına
konulmuşlardır.309
2. Sosyal Hayata Yönelik Reformlar ve Uygulamalar
a. Gayrimüslimlerin Askerliği ve Cizye Sorunu

Önceki bölümde, eşitlik anlayışının bir gereği olarak gerçekleştirilmek

istenen gayrimüslimlerin askere alınması meselesine değinmiştik. Islahât
Fermânı’nda da askerlik konusu yeniden dillendirilmiş,310 ancak gayrimüslimler
buna karşı tepki göstermişlerdir. Bilindiği gibi klasik dönemde gayrimüslim tebaa,
İslâm hukukunun bir gereği olarak, askerlikten muaf tutulmaları karşılığında cizye
adı verilen bir vergi ödemekteydi. Buradaki muafiyetin asıl gayesi gayrimüslimlerin,
inanç özgürlüğünün bir parçası olarak kendi dindaşları ile savaşmak zorunda
bırakılmamasıydı.311 İhtiyaç duyulması halinde, geri hizmetlerde veya teknik

306
Saydam, Abdullah, “Tanzimat Devri Reformları”, Türkler, (Ed.: Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek,
Salim Koca), Ankara, 2002, C. 11, s. 789.
307
Ortaylı, Mahalli İdareler, s. 62.
308
Ortaylı, Mahalli İdareler, s. 58-59.
309
BOA. A. MKT. UM. 282/1.
310
Bu esasa göre, her yıl Müslümanlardan 30.000 Hıristiyanlardan ise 25.000 erat alınması ve
Hıristiyan subayların orduda Albaylığa kadar terfi edebilmeleri kararlaştırılmıştır. Bkz. Karal, a. g.
e., C. 6. s. 160.
311
Özel, Ahmet, “Gayri Müslim”, DİA, C. 13, s. 422.

81
hizmetlerde, cizyeden muaf tutularak ve Müslümanlarla birlikte savaşma yükümlüğü
dışında tutulmalarına özen gösterilerek gayrimüslimlerden asker alınmıştır.312
Gayrimüslimlerin muvazzaf olarak askerliğie alınmaları ile ilgili ilk adım II.
Mahmud zamanında atılmıştır. 1837 yılında, reayânın donanmada muvazzaf olarak
beş yıl süreyle istihdam edilmesi kararlaştırılınca, Hıristiyanlar arasında panik ve
hoşnutsuzluk ortaya çıkmış; gayrimüslim halkın dağlara çıkması, başka yerlere firar
etmesi ve çeşitli gerekçeler göstererek asker vermekten kaçınması üzerine karardan
vazgeçilmiştir. 313
Kırım savaşından sonra müttefik devletlerin, Hıristiyan tebaa ile ilgili
yapılmasını istedikleri reformlara ilişkin diplomatik baskıları zirveye ulaşmıştır. Bu
baskılar neticesinde durumu değerlendiren hükümet, 24 ve 26 Mart 1855 tarihlerinde
iki Meclis-i Meşveret toplantısı yapmış ve Islahât Fermânı’nın yolunu açan köklü
kararlar almıştır. Bunların en önemlisi de cizyenin, şer’i bir dayanağa uygun olarak,
iâne-i askeriye adıyla tahsiline karar verilmiş olmasıdır.314

312
İslam tarihi boyunca çeşitli dönemlerde yapılan uygulamalar için bkz. Gülsoy, a. g. e., s. 14-17.
Osmanlı devleti, klasik dönemin başlangıcından itibaren, ihtiyaç duyduğu zamanlarda Hıristiyan
askerlerden istifade etmiştir. Fetih siyasetine uygun olarak sipahi, voynuk ve martoloslar, eflakler
ve Hıristiyan tımar erleri, topçuluk, zemberekçilik, tüfenkçilik ve muhafızlık gibi alanlarda
kendilerine çeşitli imtiyaz ve muafiyetler vererek Hıristiyan askerlerden yararlanmıştır. Müslüman
nüfus çoğalıp bunların yerini tuttukça da bunları geri hizmetlere çekmiş veya tamamen görevlerine
son vermiştir. Bunlara ilave olarak neccarlar, bennalar ve yaycılar gibi bazı Hıristiyanlar da vergi
muafiyeti karşılığında kalelerde çalıştırılmıştır. Daha geniş bilgi için bkz. Orhunlu, Cengiz,
Osmanlı İmparatorluğunda Derbend Teşkilatı, İstanbul, 1967; Vasit, Milan, “Osmanlı
imparatorluğunda Martoloslar”, (Trc., Kemal Beydilli), Tarih Dergisi, No: 31, Mart 1977; Ercan,
Yavuz, Osmanlı İmparatorluğunda Bulgarlar ve Voynuklar, Ankara, 1986.
313
BOA. İ. Dah. 16662/23; Gülsoy, a. g. e., s. 30-33. Buna rağmen, bahriyeye bu dönemde çoğunluğu
Rumlardan oluşan 1491 Hıristiyan asker alınmıştır. 1845 yılında gayrimüslimlerden yine donanma
için 142 asker alınmış, 1847 yılında ise 1156 asker alınması kararlaştırılmış ancak istenilen sayıya
ulaşılamamıştır. Aynı sene yapılan bir bakanlar kurulu toplantısında konu müzakere edilmiş,
gayrimüslimlerden düzenli bir şekilde asker alınmasının uygun olacağı benimsenmiştir. Ancak
kafalarda var olan tereddütler yüzünden karar uygulamaya konamamıştır. 1851 ve 1852 yıllarında
kur’a usulü ile asker alınmaya çalışıldıysa da başarılı olunamamıştır. Kimi yerde kur’a bile
çekilemezken, kimi yerde kendisine kur’a isabet edenler teslim olmadan kaçmışlardır. Çok az
sayıda asker alınabilmiştir. Bkz. Gülsoy, Ufuk, “Cizye’den Vatandaşlığa: Osmanlı
Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim
Koca), Ankara, 2002, C. 14, s. 86-87.
314
BOA. İ. Hr. 5875/1; Davison, Reform, s. 94; Yıldız, a. g. m., s. 82-83. Konu, meclis-i meşveret
tutanağında özetle şöyle geçmektedir: “...Cizye maddesi dahî her nasılsa Avrupa’nın nazarında
Hıristiyanlık içün bir alâmet-i aleniyye-i hakâret gibi görünerek ve cümlenin ziyâdesiyle gücüne
giderek şu nâm ve sûrette alınmakta olan verginin bir âhar tarîkle tahsîli bütün Avrupa’nın cümle-
i âmâlinden olup eğerçi bir aralık re’sen tahsîl-i cizye usûlü terkle milletçe alınmağa karar
verilmiş ve bununla biraz oyalandırılmış ise de Avrupa’nın murâdı bu olmayıp şu nâmın
kaldırılması sûreti olmağla bu bâbta vukû bulmakta ve bundan sonra vukûa gelecek olan teklif ve
ısrârlardan kurtulmanın çâresi görülmediği cihetle buna bir tarîk bulunmak lâzimeden olup el-
hâletü hâzihi Hıristiyan tebaa hidemât-ı askeriyeden muâf olmaları cihetiyle buna mukâbil olarak
askerlik bedeli yahut nâm-ı âharla bundan hâsıl olan vâridâtı tahsil etmek ve devletin akçesini

82
 1855 Mayıs’ında, Kırım savaşında had safhaya ulaşan asker ihtiyacının
karşılanması ve Müslümanların yükünün hafifletilmesi maksadıyla ve eşitliğin de bir
gereği olarak Hıristiyanların da askerlik yapmaları kararlaştırıldı.315 Kararla belli
sayıda gayrimüslimin, Albaylığa kadar yükselebilme yolu da açık olmak üzere
orduya dahil edilmesi planlanıyordu. Gayrimüslim çocukları da askerî okullara kabul
edilecek, ihtiyaç fazlası oldukları için sevk edilemeyecek olanlar, diğer vergilerine
ilave edilmek suretiyle “iâne-i askeriye” adıyla başka bir vergi ödeyeceklerdi.316

Buna rağmen karar, özellikle Rumeli kıtasında büyük tepkilere yol açtı.
Çeşitli bölgelerdeki halk dağlara veya komşu ülkelere kaçmaya başladı. Toprakların
terk edilmesinin sıkıntılarını gören hükümet kanunu düzeltmek zorunda kaldı.
Sınırdaki illerin halkını askerlikten muaf tuttu ve askere alınacak gayrimüslimlerin
sayısını 10.000 'den 7.000' e indirdi. Hatta, daha sonra bundan da vazgeçildi.317

Konu, Islahât Fermânı’nda da ayrı bir madde olarak yer aldı.318 Ancak
hükümet, daha önce yaşanan sıkıntıları dikkate alarak, bu yükümlülüğün bedel
verilerek de yerine getirilebileceğini belirtmek zorunda kalmıştı. Fermânda geçen
“nakit akçe verilmesi” ibaresi ile kastedilen, Müslümanların askerlik hizmeti yerine
verdikleri muafiyet bedeli ile fiili hizmet dışındaki gayrimüslimlerden alınacak
bedel-i askerî vergisi idi. Böylelikle, teorik de olsa eşitlik sağlanmış ve
Müslümanlara verilen askerlik yerine bedel ödeme imkanı, gayrimüslimlere de
verilmiş oldu.319
Fermân’ın gayrimüslimlerin askerliği ile ilgili maddesinde yer alan, bu
hizmetin nakit bedel ile yapılabileceği ibaresi gayrimüslimler için oldukça
önemliydi. Bu husustaki eşitsizlik, ayrıcalıklı konumlarını devam ettirebilmeleri için

zâyi eylemek kâbil ve eshel ise de... ve iâne-i askeriye alınacak şey bu meseleye dahi muvâfık
düşeceğine mebni...” Bkz. BOA. İ. Hr. 5875/1.
315
Takvim-i Vekâyî, 26 Şaban 1271; Gülsoy, a. g. e., s. 57-59.
316
Saydam, “Tanzimat Devri Reformları”, s. 795; Gülsoy, “Cizye’den Vatandaşlığa: Osmanlı
Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni”, s. 87.
317
Engelhardt, a. g. e., s. 128; Bozkurt, a. g. e., s. 121; Gülsoy, a. g. e., s. 60.
318
Konu ile ilgili paragraf fermânda şu ifadelerle geçmektedir: “verginin müsâvâtı tekâlif-i sâirenin
müsâvâtını mûcip olduğu misüllü hukukça olan müsâvât dahî vezâifçe olan müsâvâtı müstelzim
olduğundan Hıristiyan vesâir tebaa-i gayrimüslime dahî ahâli-i İslâm misüllü hisse-i askeriye itâsı
hakkında muahharan verilen karâra inkıyâd mecbûriyetinde bulunması ve bu hususta bedel
vermek veya nakden akça itâsıyla hizmeti fiiliyeden muâf olmak usûlünün icra olunması ve
İslâmdan mâadâ tebaanın sunûf-ı askeriye içinde sûreti istihdâmları hakkında nizâmât-ı lâzime
yapılıp müddet-i kalîle-i mümkine zarfında neşr-ü ilân kılınması.” Bkz.. BOA. Tanzimat-ı Hayriye
Defteri, s. 111.
319
Gülsoy, a. g. e., s. 62.

83
önemliydi. Zira, kendilerine avantaj sağlıyordu.320 Bedelli askerlik konusunda
Müslümanlarla aralarında önemli bir fark vardı ki o da; Müslümanlar için sınırlı ve
ihtiyari olan uygulamanın gayrimüslimler için mecburi olması idi.321

Böylece asırlardır devam eden cizye ödenmesi mecburiyeti kaldırılmış, yerine

isim olarak farklı olmakla birlikte özellikleri itibarıyla cizyeye benzeyen “bedel-i
askerî” getirilmiştir.322 Söz konusu verginin cizyenin yerine konulduğu gayet açıktı.
Bazı yerlerde verginin miktarı da cizye ile aynıydı. 15-75 yaşları arasındaki
gayrimüslim erkeklerden alınan verginin miktarı ortalama 28 kuruştu. Cizyede
olduğu gibi din adamları, fakirler ve iş göremez durumda olanlar muaf tutulmuştu.
Vergi cemaat üzerinden hesaplanıyor, devlet sancak ve kazaların vereceği miktarı
bildiriyor, mahalli idare meclisleri ödenmesi gereken miktarı kasaba, mahalle ve
köylere bölüyor ve gayrimüslim cemaatler de mükelleflere malî durumlarına göre
taksimatı yapıyorlardı.323 Ortalama bir gayrimüslimin ödediği yıllık 28 kuruş
civarındaki “bedel-i askerî” vergisi, meslek sahibi bir ustanın iki günlük yevmiyesine
tekabül ediyordu.324 Oysa Müslümanlar bu vatandaşlık görevi için ömürlerinin en
önemli ve verimli yıllarını veriyorlardı. Askerlik, verimlilik ve nüfus açısından
Müslümanları zayıflatırken askere gitmeyen gayrimüslimler nüfus bakımından
çoğalmışlar, ticaret ve sanayie hakim olmuşlar, önemli şehirlerde çoğunluğu
oluşturmaya başlamışlardı.325 1860’lı yıllarda Genç Osmanlılar kaleme aldıkları

320
Bozkurt, a. g. e., s. 65; Cevdet Paşa, gayrimüslimlerin en önemli vatandaşlık görevi olan askerlik
hizmetini yapmadan siyasî olarak Müslümanlara eşit kabul edilmelerini “emr-i garib” olarak
nitelemektedir. Bkz. Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 1, s. 74.
321
Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 103-104; Gülsoy, “Cizye’den Vatandaşlığa:
Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni”, s. 87.
322
BOA. İ. Hr. 5875/1.
323
BOA. Tanzimat-ı Hayriye Defteri, s. 131-132.
324
Bozkurt, a. g. e., s. 124; Gülsoy, “Cizye’den Vatandaşlığa: Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik
Serüveni”, s. 87-88. Konu ile ilgili geniş bilgi için bkz. Gülsoy, a. g. e., s. 67-83.
325
İngiltere’nin İzmir konsolosu Blunt’ın verdiği rakamlara göre 1830-1860 yılları arasında
İzmir’deki Türk nüfus 80.000’den 41.000’e düşerken Rum nüfus, 20.000’den 75.000’e
yükselmiştir. Ayrıca şehirde 6000 Ermeni bulunmaktadır. Konsolos: “Hıristiyan-Müslüman
karışımı herhangi bir kasaba ya da köye gidiniz. Türk mahallesinde in cin top atar, ıpıssız
sokaklarda tek Türk çocuğu göremezsiniz. Hıristiyan mahallesinin sokakları ise cıvıl cıvıl çocuk
doludur. Şunu kesinkes söyleyebilirim ki, Hıristiyanlar Müslümanlardan çok daha iyi
durumdadırlar. ” demektedir.
Askerlik konusunun çalıştığımız dönemde ifade ettiği anlamı göstermesi bakımından İngiltere’nin
Trabzon Konsolosu Pelgrave’nin 1868 yılında Londra’ya yazdığı rapor son derece dikkat
çekicidir. Rapor şöyledir: “Bugünkü durumda muvazzaf olsun, ihtiyat olsun, bütün askerlik yükü
müslüman halkın omuzlarındadır. Gerçi Hıristiyanlar hazineye küçük ve önemsiz bir bedel
ödemektedirler. Ama bu, onların askere gitmemekle elde ettikleri avantajlara oranla bir hiçtir.
Askerlik bedeli adamakıllı yüklü olsa bile yine de Müslüman tebaanın zavallı omuzlarındaki

84
yazılarda bu hususu sıkça gündeme taşımışlar, “nüfûs-u İslâmiye ifnâ ediliyor”
görüşünü işlemişledir.326 Muhtemelen bunların hepsi de Osmanlı idarecileri
tarafından iyi bilinmesine rağmen, konu tam olarak rayına oturtulamamıştır.

Bu arada bir taraftan da konuyla ilgili, Meclis-i Vâlâ, Meclis-i Tanzimat ve

Dar-ı Şûrâ-yı Askerî’de görüşmeler kesintisiz devam etmiştir.327 Görüşmelerde,
gayrimüslimlerden 1857 yılında fiilen asker alınmaya başlanması ve bu zaman
zarfında, ordudaki istihdamlarına ilişkin düzenlemelerin yapılması kararlaştırılmıştı.
Ancak, düzenlemelerle ilgili nizamnameler hazırlanmadığı için gayrimüslimler 1909
yılına kadar fiilen askere alınamamışlardır.328
Osmanlı vatandaşlarının eşit olduğu, Tanzimat Fermânı’ndan sonra hemen
her vesile ile, muhtemelen hem Batıya mesaj vermek hem de içerideki
gayrimüslimleri teskin etmek amacıyla sık sık vurgulanmıştır. Şüphesiz haklarda
eşitlik görevlerde de eşitliği gerektirmektedir. Bu münasebetle gayrimüslim Osmanlı
vatandaşlarının da Müslümanlar gibi askerlik yapması gerekiyordu. Zaten Batılı
devletler ayrımcılığın bir göstergesi olarak gördükleri cizyenin kaldırılmasını
istiyorlardı. Paris Barış Antlaşması öncesinde Osmanlı hükümeti buna yönelik
uyarlamaları gerçekleştirdi. Cizyeyi kaldırdı, gayrimüslimlerin askerlik yapmalarını
kararlaştırdı ve bedel-i askerî denilen vergiyi almak suretiyle uygulamaya başladı.
Osmanlı bu uygulama ile aslında baştan beri devam edegelen devlet ve hukuk
anlayışını değiştiriyordu. Kanaatimizce her ikisinde de seküler bir anlayışa

muazzam yükün altında düştüğü yoksulluğu hiçbir zaman dengeleyemez. Şurası iyice bilinmeli ki,
Müslüman nüfusun Hıristiyanlara oranla hızla azalmasının, buna karşılık Hıristiayn nüfusun
gittikçe artmasının gerçek nedeni budur. İmparatorluğun üretici olmayan tüm unsurlarını
Müslümanlar oluşturuyorlar. Bu apaçık bir adaletsizliktir...” Bkz. Şimşir, Bilal N., Osmanlı
Ermenileri, Ankara, 1986, s. 13-14.
326
Bozkurt, a. g. e., s. 123; Gülsoy, “Cizye’den Vatandaşlığa: Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik
Serüveni”, s. 89. Bu günlerede konu ile ilgili yapılan tartışmalarda ortaya atılan çeşitli fikirler,
tavsiveler ve görülen mahzurları içeren bir yazı için bkz. Ali Efendi, “Şehir Mektubu No: 35”,
Basiret, No: 506, 13 Şaban 1288.
327
Gayrimüslim cemaat temsilcilerinin de katılımıyla 1856 Haziranında gerçekleştirilen bir
toplantıda, alınacak asker sayısının belirlenmesi ve ordu içindeki istihdam şekilleri üzerinde
duruldu. Buna göre, 1857 yılı için alınması düşünülen 16660 asker adayından sadece 3500’ü
orduya alınacak ve bu sayı her sene aşamalı olarak artırılarak 20.000’e çıkarılacaktı. Bu rakama
ulaşıldığında Müslümanlardan alınacak asker sayısı 30.000 olacaktı. Ancak istihdam şekliyle
alakalı görüş birliğine varılamadı. Kaynaşma ve eşitlikten bahsederek Müslümanlarla
gayrimüslimlerin askerliklerini aynı taburlarda, birlikte yapmalarını savunanlar olduğu gibi,
gayrimüslimlerin kendi aralarında anlaşmalarının, birlikte ibadet etmelerinin bile mümkün
olmadığını söyleyerek ayrı taburlar da istihdam edilmelerinden yana görüş belirtenler de vardı.
Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 143; Karal, a. g. e., C. 6, s. 160-161, C. 7, s. 182-183; Gülsoy, a. g. e.,
s. 64-65.
328
Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, s. 34; Gülsoy, a. g. e., s. 69.

85
geçilmişti. Kabul edilen uygulamanın İslâm hukuku, Osmanlı’nın devlet ve cihad
anlayışı ile bağdaştırılması mümkün değildir. Gayrimüslimlerin ne için askerlik
yapacağı konusu kafalarda netleşmediği için de düzenli bir şekilde asker alımına,
başka bir ifadeyle kanunu tüzüğü belli bir uygulamaya geçilememiştir. Milliyetçilik
ve ulus devlet fikirlerinin gittikçe yaygınlaştığı bu dönemlerde, değişik milletlere
mensup gayrimüslimlerin, tüm çabalara rağmen oluşturulamamış olan Osmanlılık
veya vatan mefhumu için askerlik yapması, gerekirse canını feda etmesi ümit
edilememiştir. Ayrıca, öncesini hesaba katmasak bile 500-600 yıllık Osmanlı
geleneğinde askerlikle mükellef tutulmayan gayrimüslimlerden bu görevi itirazsız
kabul etmelerini beklemek de her halde boş olurdu. Zaten gösterilen tepki bunun bir
göstergesidir.
b. Mahmî329 Sorunu ve Vatandaşlık Kanunu
Osmanlı İmparatorluğu, 16. yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman döneminde
başlayıp diğer asırlarda yaygınlaşarak devam eden bir şekilde, uluslar arası
diplomatik ilişkilerin geliştirilmesi bağlamında, bazı ülkelerin vatandaşlarına
“imtiyâzât” (kapitülasyon) adı altında tek taraflı, taşıma, serbest dolaşım ve satış gibi
bazı ayrıcalıklar tanıyan koruma sistemi getirmiştir. Sisteme göre Osmanlı Devleti
sınırları içerisinde faaliyet gösteren gayrimüslim, kendi ülkesinin himayesinde kabul
ediliyor ve kendisine diplomatik dokunulmazlık anlamına gelen bir berat veriliyordu.
Zamanla bu hakların hukukî ayrıcalıkları da içermeye başlaması ve gayrimüslim
tebaaya da tanınması, devletin zayıflamasına paralel olarak da bunların süresiz olarak
teyit edilmesi, devleti gerçek zaafa düşüren hususlar olmuştur.330
Yabancı ülkeden gelen bir kimsenin Osmanlı tebaasından birisinden daha
fazla imtiyaza sahip olması, gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarını bu imtiyazları elde
etme fikrine itmiştir. Kapitülasyonlardan dolayı yabancı elçi ve konsolosların
tercüman çalıştırma hakları vardı. Bundan yararlanarak, başta cizye olmak üzere bazı
vergilerden de kurtulmak isteyen gayrimüslim Osmanlı tebaasından pek çok kimse,
yabancı elçi ve konsoloslara rüşvet vererek tercümanlık beratı almışlardır. Böylece

329
Mahmî kelime olarak, himaye ve muhafaza olunan, birisinin himayesi altında bulunan anlamına
gelmektedir. Bkz. Şemsettin Sami, a. g. e., s. 1305. Istılahta ise, Osmanlı İmparatorluğu vatandaşı
olsun veya olmasın, dış devletlerin koruması altında Osmalı Devleti sınırları içerisinde yaşayan
kimselere genel olarak bu ad verilmektedir.
330
Sousa, Nasim, The Capitulatory Regime of Turkey Its History, Origin and Nature, Baltimore,
1933, s. 93; İnalcık, Halil, “İmtiyâzât”, DİA, C. 22, s. 245-252; Engelhardt, a. g. e., s. 314-315.

86
İmparatorluk topraklarında yaşamasına rağmen pek çok yükümlülükten muaf tutulan
Hıristiyanların sayısı hızla artmıştır.331

17. yüzyıldan itibaren elçi ve konsoloslar, gerçekte tercüman olmayan kişiler

için de bu beratları temin etmeye başladılar. Böylece bu beratı alanlar ve bunların
hizmetinde olanlar imtiyazlar elde ederek malî ve hukukî avantajlar elde etmiş
oluyorlardı.332 Uygulamanın kötüye kullanılması gittikçe yaygınlaşıyordu.333 Daha
1793’te sadece Halep’te, gerçekte 6 tercüman bu görevi yapmasına karşılık 1500
kişinin tercümanlık beratı aldığı ortaya çıkmıştı. Aynı dönemde Ruslar, Rumlar ve
Ermeniler üzerinde; Fransızlar Katolikler üzerinde; İngilizler ve Prusyalılar
Protestanlar ve Museviler üzerinde koruyuculuk hakkı iddiasında bulunuyorlardı.334
Diğer taraftan Avrupa ülkeleri kapitülasyon imtiyazlarını kendi vatandaşı
olmayan kimselere de sağlayabiliyorlardı. Osmanlı vatandaşı bir kimse, bir elçi veya
konsolostan bir “patente” temin edince yabancılara sağlanan imtiyazlardan
yararlanabiliyordu. Kapitülasyonlar giderek, elçilik ve konsoloslukların verdikleri
beratlar, iş yaptıkları esnaf ve Avrupa ile ticaret yapan gayrimüslimleri kapsayacak
şekilde, amacından tamamen saptırılıp yozlaştırılarak genişletilmiştir.335

331
Karal, a. g. e., C. 7, s. 174. Bir berat için Fransa elçisi 400.000 frankın üzerinde ücret aldığını
söylerken İngiltere elçisi de 2000 ile 3000 sterlin arasında değişen miktarlarda para aldığını
açıklamıştır. Bkz. Sousa, a. g. e., s. 98. Gayrimüslimlerin başka devletlerin vatandaşlıklarına ve
himayelerine girmek istemelerinin sebebi, “A’râz-ı fâsidelerini icraya yol bulmak ve bu temeyyüz
ve sahâbet-i mahsusa sayesinde bir takım muzır işlerini yürütmek gayesiyle her biri bir devlet-i
ecnebiye himayetini istihsale çalışmakta oldukları görülerek...” şeklinde izah edilmektedir. Bkz.
BOA. İ. Hr. 6207/lef 2.
332
Geniş bilgi için bkz. Gönen, Yasemin Saner, Osmanlı İmparatorluğunda Yabancıların Adlî
Ayrıcalıkları, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1998, s. 172-206.
333
Bozkurt, a. g. e., s. 139-140. İzmir’in Urla kasabasında Yunan Konsolos vekilinin kısa bir
zamanda 200 pasaport dağıttığı haberi için bkz. Tasvîr-i Efkâr, 7 Rabiulahir 1281 / 9 Eylül 1864,
def’a, 228, s. 1.
334
Sonyel, Salahi R., “Osmanlı İmparatorluğu’nda Koruma Sistemi ve Kötüye Kullanılışı”, Belleten,
C. 50, S. 213, Ağustos 1991, s. 359-361. Yabancı devletlerin gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarını
bu haklardan yararlandırmalarının sebeplerinden bazıları için bkz. Kodaman, Bayram, “Avrupa
Emperyalizminin Osmanlı İmparatorluğuna Giriş Vasıtaları (1838-1914)”, Milli Kültür, Haziran
1980, s. 23-33. Buna göre Avrupalı devletler, kendi sanayi mallarını, parasını, bankasını, tekniğini,
her türlü yatırımını, kültür ve zihniyetini Osmanlı İmparatorluğuna getirmeye çalışırken Türkçe ve
batı dillerini bilen, ticaretten anlayan gayrimüslim cemaatlerden büyük ölçüde faydalanmışlardır.
Gayrimüslimler her alanda hem Avrupa nüfuzunun İmparatorluğa girişine vasıta olmuşlar, hem de
Avrupa sömürüsünden fazlaca yararlanmışlardır. Dolayısıyla İmparatorluğun iktisaden
sömürülmesinde ve siyaseten parçalanmasında vazife almışlardır. Kodaman, a. g. m., s. 32.
335
Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 148; Bozkurt, Gülnihal, “Azınlık İmtiyazları –
Kapitülasyonlardan Tek Hukuk Sistemine Geçiş”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S. 14
(40), 1998, s. 248.

87
 1808’de Ruslar tarafından “mahmî” statüsüne kavuşturulan Rum Osmanlı
vatandaşı sayısı 120.000’e ulaşmıştı. Avusturya’nın Buğdan’da 200.000, Eflak’ta
60.000 koruması bulunuyordu. Kırım savaşı sırasında, İngiliz korumasındaki
Osmanlı vatandaşı sayısı yaklaşık bir milyona ulaşmıştı.336 1851 yılında Rusya ile
iplerin gerilmesinden sonra Rusya vatandaşlığına geçenlerin ya asli tabiiyetlerine
dönmeleri, ya da ülkeyi terk etmeleri, konsolosların da hazır bulunduğu toplantılarda
kendilerinden istenmiş, bunların bir kısmı ülkeyi terk edip giderken bir kısmı da
Osmanlı tabiiyetine geri dönmüştür.337
Ayrıca bu devletler, Osmanlı vatandaşlarını kendi tabiiyetlerine
geçiriyorlardı. Özellikle Yunanistan’ın bağımsızlığından sonra çok hızlı bir değişim
olmuştu.338 Bu durumda olanların sayısını tespit etmek için zaman zaman
komisyonlar kurularak çalışma yapılmış, tedbir alınmaya çalışılmıştır.339 Bu da ciddi
mahzurlar taşıyordu. Örneğin 1841’de Türk mahkemesine çıkan bir Hıristiyan
Osmanlı vatandaşı, mahkemenin tehir edilmesi üzerine Odesa’ya giderek bir Rus
pasaportu almış ve 10 gün sonra yanında Rus tercümanı ile, Rus vatandaşı olarak
mahkemeye çıkmıştır.340
Tanzimat dönemi öncesinde bunlara karşı bazı tedbirler alınmaya çalışılmışsa
da çok başarılı olunamamıştır. Tanzimat’tan sonra daha ciddi tedbirler alınmaya
başlanmış; hükümetler, güç ve baskıları altında ezildikleri ülkelere kapitülasyonları
kaldırtmayı başaramayınca en azından mahmî problemini çözmeye çalışmışlardır.
Söz konusu ülkelerle sık sık yazışmalar yapılmış, bazı tedbirler alınmıştır.341

336
Sousa, a. g. e., s. 98; Bozkurt, “Azınlık İmtiyazları – Kapitülasyonlardan Tek Hukuk Sistemine
Geçiş”, s. 249.
337
Tasvîr-i Efkâr, 3 Cemaziyelahir 1281 / 3 Kasım 1864, def’a, 244 , s. 1.
338
Engelhardt, a. g. e., s. 316.
339
Tasvîr-i Efkârda yer alan bir habere göre, 1280 yılında kurulan bir komisyon, İzmir’de bulunan
Hıristiyanların %40’ının Yunanistan başta olmak üzere yabancı devletlerin vatandaşlıklarına
geçtiklerini tespit etmiştir. Yine aynı gazetenin 3 yıl sonra 1283 yılında yaptığı bir tespite göre
İzmir’deki gayrimüslimlerin %70’i başka devletlerin vatandaşlıklarına geçmişlerdir. Yazıda,
İzmir’de 20.000 civarında Yunan vatandaşı olduğu, bu sayının Atina’nın nüfusunun yarısına eşit
olduğu, şehirdeki Rumların %90’ının Yunan tabiiyetine geçtiği belirtilmekte ve konunun sadece
mezhep ve millet gayreti ile izah edilemeyeceği, ülkede konsolosların devreye girmesiyle
yabancıların işlerinin yerlilere göre daha çabuk yapıldığı gibi hususlar üzerinde durulmaktadır.
Bkz. Tasvîr-i Efkâr, 30 Muharrem 1280 /17 Temmuz 1863, Def’a, 110, s. 2; 16 Rebiulahir 1283 /
28 Ağustos 1866, def’a, 416, s. 4.
340
Karal, a. g. e., C. 7, s. 174-175; İnalcık, “İmtiyâzât”, s. 250-251.
341
BOA. İ. Hr. 8553; Bozkurt, “Azınlık İmtiyazları – Kapitülasyonlardan Tek Hukuk Sistemine
Geçiş”, s. 248. Osmanlı hükümetinin konu ile ilgili müracaatından sonra İngiltere Dışişleri Bakanı
Türkiye’de görev yapan konsoloslarına, Osmanlı vatandaşlarına himaye veya vatandaşlık statüsü
verilmemesi için bir ta’limât göndermiştir. Bkz. BOA. İ. Hr. 8405.

88
 1841’de Osmanlı tebaasından iken başka bir devletin tabiiyetine geçenlerin
üç ay içerisinde ülkeyi terk etmek mecburiyetinde olacakları, miras haklarından
mahrum olacakları, emlakini üç ay içerisinde satmak zorunda kalacakları ve Osmanlı
tabiiyetinde kalan çocuklarının, yabancı devlet himayesinden yararlanamayacakları
açıklanmıştır. Buna rağmen, konsoloslar eski alışkanlıklarına devam etmişler,
ülkeden hiç ayrılmamış kimselere bile vatandaşlık belgeleri düzenlemişlerdir.342
Bakkal, manav, kasap vb. çok sayıda kişiyi hizmetlerinde çalışıyor göstererek onlara
himaye statüsü kazandırmışlardır.343
Yine bir tedbir olarak kabul edilen bir kanunla, başka devlet vatandaşlarına,
Hicaz bölgesi hariç olmak üzere, Osmanlı Devleti’nde emlak sahibi olma imkanı
getirilirken Osmanlı tebaasında iken ayrılıp başka ülke vatandaşlığına geçenlere bu
kanunun hükümlerinin uygulanmaması kararlaştırılmıştır.344
Alınan tedbirlerin, sadece Hıristiyanların tabiiyet statüsünün belirlenmeye
çalışılmasından dolayı başarılı olamadığı anlaşılınca, eşitlik ilkesi de göz önünde
bulundurularak problem kökünden halledilmek üzere 19 Şubat 1869 tarihinde
“Tâbiiyyet-i Osmaniye” kanunu çıkarılmıştır.345 Kanunun 5. maddesinde, Osmanlı
tebaasından izin alarak yabancı tabiiyete geçenlerin o tarihten itibaren yabancı
sayılacakları, devletin izni olmadan tabiiyet değiştirmenin hükümsüz kabul edileceği
ve Osmanlı tabiiyetinin ancak padişahın izni ile terk edilebileceği; 6. maddede, başka
devlet vatandaşlığına geçenlerin vatandaşlıktan düşürülebileceği ve bunların ülkeye

Diğer taraftan, himaye ve vatandaşlık hususlarının sadece Batılı devletlerle sınırlı kalmadığı, tarih
içerisinde zaman zaman Osmanlı devleti ile değişik ilişkiler içerine giren bir İslâm ülkesi olan
İran’ın da Osmanlı vatandaşlarına vatandaşlık verdiği anlaşılmaktadır. 17 Muharrem 1272 / 29
Eylül 1855 tarihli irade ekinde İran elçiliğine verilmek ve Osmanlı Devleti Tahran Büyükelçiliğine
gönderilmek üzere hazırlanan müzekkerede; yaklaşık 10 yıldan beri Osmanlı vatandaşı olan bazı
Ermenililere İran’a hiç gitmemiş olmalarına rağmen, elçi ve konsoloslar tarafından İran pasaportu
verildiği ve himaye iddiasında bulunulduğu belirtilerek, diğer devletlere uygulandığı gibi, İran
pasaportu alarak ülkeden ayrılanlara karışılmayacağı, ancak Osmanlı devleti sınırları içerisinde
oturmaya devam edenlerin Osmanlı vatandaşı kabul edilerek kendilerine geçerli hukukun
uygulanacağı ve mütekabiliyet esasının kabul edileceği bildirilmiştir. Bkz. BOA. İ. Hr. 6207.
342
Sousa, a. g. e., s. 101-102; Karal, a. g. e., C. 7, s. 176; Bozkurt, “Azınlık İmtiyazları –
Kapitülasyonlardan Tek Hukuk Sistemine Geçiş”, s. 250.
343
BOA. Düvel-i Ecnebiye Defteri, (İngiltere-1275), No: 3, s. 18.
344
BOA. İ. MM. 2379; BOA. Cevdet Hariciye, 5674; Tasvîr-i Efkâr, 7 Rabiulahir 1284 / 8 Ağustos
1867, def’a, 507, s. 1-2.
345
Bkz. Düstur, I. Tertip, C. 1, s. 16-18; Tasvîr-i Efkâr, 3 Zilkade 1285 / 25 Şubat 1869, def’a, 496, s.
1-2.

89
giremeyecekleri; 9. maddede, Osmanlı Devleti’nde ikamet eden her şahsın yabancı
tabiiyetinde olduğunu ispat etmedikçe Osmanlı sayılacağı hükümleri getirilmiştir.346
1851 Fransız Vatandaşlık Kanunu’ndan yararlanarak hazırlanan kanun, din
şartı koymaması, bütün tebaaya şamil olması ve Avrupa devletlerinde uygulanmakta
olan kanunlara benzemesine rağmen devletler çıkarlarına ters gördüklerinden kanuna
itiraz ettiler. Ancak kanunun geçmişi kapsamadığı açıklandıktan sonra, bunu teminat
kabul ederek razı oldular. Böylece Osmanlı Devleti yıllardır devam eden ihtilafı
çözmüş ve vatandaşlarının hukuk yönünden eşit olduklarını gösteren önemli bir
delile de sahip olmuştur.347 Bundan sonra söz konusu devletler himaye uygulamasını
durdurmuşlar, tabiiyetlerine geçmek isteyen Osmanlı vatandaşlarına verdikleri
pasaportlara Türkiye’de koruma sağlamayacaklarını yazmışlardır.348
19. yüzyılda, paranın son derece kıymetli olduğu bir dönemde, Osmanlı
gayrimüslimlerinin 2-3 bin sterlin gibi bir miktar ödeyerek çeşitli avantajlar elde
etmek için çeşitli ülkelerin elçi veya konsoloslarından berat satın alıp onların
himayesine girdikleri anlaşılmaktadır. Berat satın almakla gayrimüslimlerin büyük
kazançlar elde ettikleri oldukça açıktır. Aksi takdirde bu kadar büyük bir meblağın
ödenmesinin anlamı olmazdı. Diğer taraftan milyonlarla ifade edilen sayıda kişiye
berat verildiği düşünülünce Osmanlı ekonomisinin uğradığı kayıp hesaplanabilir
veya devletin ekonomik olarak çöküş sebebi anlaşılabilir. Batılı devletlerin böyle bir
uygulama ile, hem para kazandıkları, pazara hakim oldukları, istediklerini Osmanlı
sınırlarına soktukları hem de, Osmanlı Devleti’ni gittikçe zayıflatarak sonunu
hazırladıkları; gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarının da kendi çıkarları için devletin
çıkarlarını göz ardı ettikleri ve söz konusu devletlere maşa oldukları söylenebilir.
Osmanlı Devleti, çıkarılan vatandaşlık kanunu ile, klasik İslâm hukukunun tebaa
anlayışını terk ederek tamamen seküler bir uygulamaya geçmiş, maziye dönük
olmasa bile bundan sonraki dönemde mahmî sorununa bir çözüm getirerek devletin
geleceğini bu sıkıntıdan kurtarmaya çalışmıştır.

346
Bkz. Düstur, I. Tertip, C. 1, s. 17-18.
347
Sousa, a. g. e., s. 105-106; Bozkurt, “Azınlık İmtiyazları -Kapitülasyonlardan Tek Hukuk
Sistemine Geçiş”, s. 250-251.
348
Bozkurt, a. g. e., s. 150.

90
 c. Dinî Özgürlüklerin Kullanımı
Günümüz dünyasında bile din özgürlüğü denildiği zaman ilk önce akla gelen
husus, kişinin istediği dini seçebilmesi, o dinin rituellerini yerine getirebilmesi ve bu
hususta herhangi bir engellemeye maruz kalmamasıdır. İslâm hukuku ile idare edilen
Osmanlı Devleti’nde, kuruluştan itibaren gayrimüslimlerin dinî özgürlükleri, o
dönemdeki dünya devletlerine kıyaslandığında oldukça ileri düzeydedir. Ancak 19.
yüzyılda gelişen ve onun devamı olan günümüz anlayışıyla kıyaslandığında bazı
sınırlandırmaların söz konusu olduğu görülmektedir. Örneğin, zorla İslâmlaştırma
yapılmamış olmasına rağmen, İslâm dinine giren kişilerin irtidat etmeleri kesin
olarak yasaklanmıştır. Bu da yukarıda izah edildiği gibi uluslar arası camia
tarafından yanlış bulunmuş ve değiştirilmesi istenmiştir.

19. yüzyılın başlarına kadar gayrimüslimlerin din veya mezhep değiştirmeleri

ile ilgilenilmemişken bu asırda, yoğun misyonerlik faaliyetleri karşısında cemaat
kaybeden patriklerin müracaatı üzerine, muhtemelen geleneksel yapının ve toplum
barışının bozulmaması hususları da göz önüne alınarak mezhep değiştirme
yasaklanmıştır. Önceki bölümde detaylı bir şekilde konu edindiğimiz gibi, Tanzimat
Fermânı’ndan sonra Avrupa devletlerinin baskıları ile, gayrimüslimlerin mezhep
değiştirmeleri ile ilgili yasak kaldırılmış; uluslar arası camiaya, sonradan İslâm
dinine girenlerinin irtidat etmeleri halinde idam edilmeyeceklerine dair yazılı, asli
olarak Müslüman iken irtidat edenlerin idam edilmeyeceklerine dair de sözlü garanti
verilmiştir.
Islahât Fermânı’nda yer alan, “Bir mezhebe tâbi olanların adedi ne miktar
olursa olsun ol mezhebin kemâl-i serbestî ile icrâ olunmasını temin için tedâbîr-i
lâzime ve kaviyyenin ittihâz kılınması ve mezheb ve lisan veyahut cinsiyet cihetleriyle
sunûf-ı tebaa-i saltanatı seniyyemden bir sınıfın âhar sınıftan aşağı tutulmasını
mutazammın olan kâffe-i tabirât ve elfâz ve temyizât muharrerâtı divâniyyeden
ilelebed mahv-ü izâle kılınması ve âhâd-ı nâs beyninde veyahut memurîn
taraflarından dahi mûcib-i şîn ve âr olacak veya namusa dokunacak her türlü tarif ve
tavsifin istimali kanunen menolunması ve çünkü memâlik-i mahrûsemde bulunan her
din ve mezhebin âyini berveçh-i serbest-i icrâ olunduğundan tebaa-i şâhânemden
hiçbir kimesne bulunduğu dînin âyinini icradan menolunmaması ve bundan dolayı
cevr-ü ezâ görmemesi ve tebdili dîn ve mezheb etmek üzere kimse icbâr

91
olunmaması.”349 ifadeleri ile bütün din mensupları eşit kabul edilmiş ve günümüzde
uluslararası antlaşmalara konu olan din özgürlüklerine eşit sayılabilecek bir anlayışın
temin edilmesi kararlaştırılmıştır.
Fermânda bu şekilde ifade edilen hususlar, devletin vatandaşlarına sağlamayı
garanti ettiği haklar olarak hem içeride hem dışarıda ilan edilmiştir. Osmanlı Devleti
bu hususları tek tek uygulamaya koymuştur.350 Zaten uluslar arası camianın çok
yoğun bir baskısı ve takibi söz konusudur. Hem ekonomik hem de askerî yönden
yardıma muhtaç hale gelen devlet, muhtemelen kendisini istenilen her hususu
uygulamaya koymak zorunda hissediyordu. Dolayısıyla, fermânda yer alan
özgürlükler uygulamaya konulmuştur.
Esasında tebaası olan gayrimüslimlerin mezhep değiştirmeleri Osmanlı
Devleti’ni çok ilgilendirmeyen bir konudur. Ancak bazı dönemlerde kimi yerlerde
yaşanan sıkıntılar statükonun muhafazasını gerekli kılmıştır. Örneğin, Yunanistan’ın
bağımsızlığından sonra, devlete pamuk ipliği ile bağlı bulunan Girit’in durumu
böyledir. Buna rağmen, reformların bir gereği olarak devlet, buradaki mezhep
değişimlerine bile müdahalede bulunmamıştır. 18 Cemaziyevvel 1276 / 13 Aralık
1859 tarihinde kaymakamlar tarafından Girit valisine gönderilen yazılarda; hassas
olan bölgede çok sayıda yabancı papazın, mezhep değiştirmenin serbest bırakıldığını
yayarak halkı kendi mezheplerine davet ettikleri ve bu durumda olanlara bir şey
yapılmadığı ifade edilmektedir.351
Sadaret’ten Kudüs ve Kıbrıs Mutasarrıflıklarına gönderilen 17 Safer 1291 / 5
Nisan 1874 tarihli şukka da mezheple ilgili konuların dikkate alındığını, mezhep
349
BOA. Tanzimat-ı Hayriye Defteri, s. 110. Osmanlı devleti garanti altına aldığı din hürriyetinden
tam olarak istifadeyi temin etmek ve potansiyel manileri ortadan kaldırmak amacıyla, 9 Rebiulahir
1275 tarihinde çıkarılan Ceza Kanununun “İmtiyazat-ı Mezhebiyeye Taarruz edenler” başlıklı 11.
Faslı’nın 132. maddesinde, “Sunûf-u tebaa-i şâhânenin devletçe izin verilen âyinlerine bir kimse
tarafından taarruz vuku bulur veya bunların icrasına fiilen veya tehdîden mâni olursa o kimseye
derece-i muâmelesine göre bir haftadan üç aya kadar hapis cezası verilir.” hükmünü getirmiştir.
Bkz. BOA. Meclis-i Tanzimat Defteri, No: 1, s. 113.
350
Devlet tüm dinlere ve din adamlarına eşit bir şekilde yaklaştığını öncelikle yapmış olduğu
kanunlarda göstermiştir. 1275 tarihli Ceza Kanununun 19. maddesine zeyl olarak 9 Muharrem
1279 / 7 Temmuz 1862 tarihinde çıkarılan fıkra buna güzel bir örnektir. 19. madde, 18-70 yaşları
arasında olup işledikleri suç dolayısıyla kürek cezasına çarptırılanların, boyunlarına cezalarını
belirten bir levha asılarak şehir meydanında iki saat teşhir edilmelerini amirdir. Söz konusu fıkra
ise şöyledir: “Ehl-i İslâm’dan ulemâ, meşâyih, hutebâ ve eimme ile milel-i sâireden sıfât-ı
ruhânîsi olanlar dahi teşhîr kâidesinden muâf ve müstesnâ tutulur.”350 Buradaki ifadelerden,
Osmanlı devletinin değişik dinlere mensup din adamlarına ayrımcılık yapmaksızın sergilediği
yaklaşımını anlamak mümkündür. Bkz. BOA. Meclis-i Tanzimat Defteri, No: 1, s. 93; BOA.
Meclis-i Tanzimat Defteri, No: 2, s. 50.
351
BOA. A. M. 21/24.

92
değiştirmeye müdahale edilmemekle birlikte meşru kilise idaresinin otoritesinin
devamı için gerekli yardımın sağlandığını, huzuru bozanların gerektiği gibi
cezalandırıldıklarını göstermektedir. Belgede, Kudüs’ün Beyt-i Câlâ köyündeki
Ortodoks Hıristiyanları, Patriğe karşı ayaklanmaları ve gösteri yapmaları için
kışkırtan Sûri İshak ile arkadaşları İsa Halil ve İsa Ferec’in askerler eşliğinde
Kıbrıs’a sürülmeleri, Kıbrıs’ta belirli bir yere iskan ettirilerek göz önünde
bulundurulmaları ve Hıristiyan halk arasındaki ihtilafların giderilerek sükunetin
temin edilmesi emredilmektedir.352
Din değiştirenler ile ilgili konular, içeride ve dışarıda muhtemelen en sıkı
takip edilen konular olmuştur. Osmanlı Devleti de verdiği garanti çerçevesinde
uygulamayı gerçekleştirmiştir. Selanik Valisine yazılan 6 Safer 1275 / 15 Eylül 1858
tarihli tahrirde Sıra Şuh köyü Hıristiyanlarından bir kızın Müslüman olması ile ilgili
bazılarının sual sorduğu, bunlara bilgi bulunmadığı şeklinde cevap verildiği ve
problemin bir an önce halledilmesinin önceki yazıda da istendiği belirtilmektedir.
Sonuç olarak, kızın sorgulanarak ihtilafların halledilmesi ve problemin çözülmesi
emredilmektedir.353 Bunun için Müslüman olan kız gayrimüslim temsilcilerin de
hazır bulunduğu mahalli mecliste sorgulanacak, yeni dinini özgür iradesi ile kabul
edip-etmediği tespit edilecek ve tutulan tutanak meclis üyelerince imzalanacaktır.
Yine benzer bir hadise 3 Safer 1273 / 3 Ekim 1856 tarihinde Varna’da
yaşanmıştır. Hıristiyan bir kız mahalli meclise müracaat ederek Müslüman olmak
istediğini söylemiş, piskoposun ve annesinin hazır bulunduğu mecliste yapılan
soruşturmada, kendi arzusuyla Müslüman olmak istediğini tekrarlamıştır. Mümeyyiz
352
BOA. A. MKT. MHM. 475/26. Konuyla ilgili teklifin Kudüs Mutasarrıflığından geldiği başka bir
belgeden anlaşılmaktadır. 23 Muharrem 1291 / 12 Mart 1874 tarihli belgeye göre, Sûri İshak
önceden bir Ortodoks papazı olduğu halde mezhebe muhalif hareketleri dolayısıyla azledilmiş, o
da adı geçen köyde yaşayan Hıristiyanların dörtte birini kendine inandırmış olup köyde bulunan
iki kiliseden birisinin kendilerine tahsisini istemiştir. Bir gün yanındakileri alıp kiliseye girmiş ve
orada âyin yapmıştır. Diğer cemaatle aralarında çıkan tartışmalardan sonra idare konuya el atmış
ve durum Patrikhaneye bildirilmiştir. Patrik cevabında kiliselerin Ortodoks Hıristiyanları için
açılmış olduğunu başkalarına vermenin mümkün olmadığını bildirmiştir. Adı geçenlerin yapılan
muhakemelerinde Sûri İshak’ın esas suçlu olduğu, arkadaşları İsa Halil ve İsa Ferec’in de olaya
önayak oldukları anlaşılmış ve tutuklanmışlardır. Fakat hapishaneye gelen ziyaretçiler vasıtasıyla
Sûri İshak köylüleri yönlendirmeye devam etmektedir. Olaya karışıp da gözaltına alınmayanlar
gelerek o ne yaptı ise bizde yaptık, o suçluysa bizde suçluyuz, bizi de tutuklayın diye gösteri
yapmaktadırlar. Beyt-i Câlâ köyünde yaşayan halk son derece kavgacı olup daha önce basit bir
meselede çıkan tartışmadan dolayı karşılıklı dört kişi ölmüş pek çok kişi de yaralanmıştır. Yine
böyle bir çatışma çıkmaması için sanıkların uzak bir yere sürülmeleri uygun olacaktır. Bu esnada
da köyde bulunanların arası sulh edilerek emniyet temin edilecektir. Bkz. BOA. A. MKT. MHM.
475/26.
353
BOA. A. MKT. UM. 325/91.

93
ve muhayyıza olan kızın Müslümanlığı şer’an sahih olmakla birlikte, piskopos on iki
buçuk yaşında olduğu için kızın kendisine teslim edilmesi gerektiğini bildirmiştir.
Ancak kızın piskoposa teslimi, Müslüman halkın tepkisine sebep olacağından
meclisin ittifakıyla gereği yapılmak üzere İstanbul’a gönderilmesi
kararlaştırılmıştır.354
Diğer taraftan Müslüman iken Hıristiyan olanlara da aynı muamele
uygulanmış, herhangi bir ceza verilmemiştir. 27 Cemaziyelevvel 1277 / 11 Aralık
1860 tarihli bir belgeye göre, Hanya Sancağına bağlı köylerden birisinde Salih efendi
kızı Elvan, yanında annesi olduğu halde meclise müracaat ederek dinini değiştirip
Mariya ismini aldığını beyan etmiştir. Yapılan tetkik ve sorgulamadan sonra, dinini
kendi arzu ve isteğiyle değiştirdiği ve akıl baliğ olduğu anlaşıldığından serbest
bırakılmıştır. Belgenin takdimi babında eyaletten başkente yazılan yazıda durum
daha açık bir şekilde izah edilmektedir. Buna göre; Girit adasında birkaç senedir bazı
Müslüman kızlar din değiştirmektedir. Alınan tedbirler dedikoduya sebep olmaktan
öte bir işe yaramamıştır. Şu halde zorlama ve aldatma olmadan kendi rızasıyla din
değiştiren kişiler kendi hallerine bırakılmakta ve durum İstanbul’a
bildirilmektedir.355
Islahât Fermânı’nda yapılan taahhütlerden birisi de gayrimüslimleri küçük
düşürücü lâşe, mürd, mesfûr vb. ifadelerin kullanılmasının yasaklanmasıydı. Osmanlı
hükümeti 9 Şevval 1273 / 2 Haziran 1857 tarihli bir yazı ile gayrimüslimler hakkında
bu şekilde ifadeler kullanılmasını yasaklamıştır. Cezâyir-i Bahr-i Sefîd Mutasarrıfına
yazılan 8 Ramazan 1278 / 9 Mart 1862 tarihli şukkada, kimi yerlerde Hıristiyanları
hafife almak babında kullanılan bazı tabirlerin devam ettiği, oysa bunların
yasaklandığı hatırlatılarak bundan sonra gerek sözlü gerekse yazılı ifadelerde söz
konusu tabirlerin kullanılmaması emredilmektedir.356

354
BOA. A. MKT. NZD. 230/40.
355
BOA. A. MKT. UM. 446/36. Amasya meclisinin benzeri bir husus hakkında merkeze yazdığı 13
Rabiulevvel 1276 tarihli yazı için bkz. BOA. A. MKT. UM. 377/10. Clogg, Islahat Fermânı’ndan
sonra, Osmanlı devleti kayıtlarına göre Müslüman olan 20 bin civarında kişinin, Avrupa
devletlerinin elçiliklerine müracaat ederek kendilerinin aslında Hıristiyan olduklarını ve bu şekilde
kaydolmak istediklerini bilirterek müracaat ettiklerini söylemektedir. Bkz. Clogg, Richard, “The
Greek Millet in the Ottoman Empire”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the
Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), New York and London, 1982, C. 1,
s. 186.
356
BOA. A. MKT. UM. 506/27.

94
 Osmanlı Devleti sadece din özgürlüğünü genişletmekle yetinmemiş,
âyinlerini huzur içerisinde yapabilmeleri için gayrimüslimlere elinden gelen yardımı
yapmayı da esirgememiştir. Kudüs Mutasarrıflığına ve Maliye Nezaretine yazılan 27
Şevval 1277 / 8 Mayıs 1861 tarihli bir tezkirede yer alan ifadelere göre, Kudüs’te
Kamame Kilisesi yakınında bulunan tabakhaneden yayılan kokular Hıristiyan tebaayı
rahatsız etmekte ve şikayetlerine sebep olmaktadır. Şikayetlerin giderilmesi için
tabakhanenin şehir dışında bir yere taşınması, taşınma dolayısıyla ortaya çıkan on bin
kuruşluk masrafın devlet tarafından karşılanması ve Maliye Nezaretince ödeme
yapılması, kilise yakınındaki yere bölge halkı çocuklarının okuyacağı iki katlı resmi
bir rüştiye mektebi yapılması emredilmiştir.357
Yine benzer bir husus Kudüs Valiliğine yazılan başka bir tezkirede
zikredilmektedir. Belgede, paskalya esnasında Kudüs’te bulunmak isteyen çok
sayıda Rum’un Kudüs’e hareket ettiği haber verilmekte, gelenlerin perişan
olmamaları için şehrin içinde bulunan ve o anda boş olan topçu kışlasında misafir
edilmelerinin uygun görüldüğü belirtilmekte ve gerekli tedbirin alınması
istenmektedir.358
Din hürriyetinin önemli göstergelerinden birisi de ibadethane yapımına engel
olunmamasıdır. Önceki bölümde ifade ettiğimiz gibi Osmanlı Devleti’nde Tanzimat
öncesi dönemlerde, çok sıkı bir şekilde takip edilmemekle birlikte kilise yapımı
konusunda sınırlandırma yapılmıştır. Islahât Fermânı’nda ibadethanelerin serbest bir
şekilde yapılabilmesi konusu da işlenmiştir.359 Fermânda, kilise başta olmak üzere

357
BOA. A. MKT. MVL. 127/21.
358
BOA. A. MKT. UM. 306/82.
359
Fermân’ın konu ile ilgili bölümü şöyledir: “ahâlisi cümleten bir mezhepte bulunan şehir ve kaza ve
karyelerde icrâ-yı âyine mahsûs olan ebniyenin ve gerek mektep ve hastahâne ve mezarlık misillü
sâir mahallerin hey’et-i asliyeleri üzere tâmir ve termimlerine bir gûna mevânî ikâ olunmayıp
böyle mahallerin müceddeden inşası lazım geldikçe patrik veya rüesâ-yı milletin tasvibi halinde
bunların resm ve suret-i inşâsı bir kere canibi Bâb-ı Âlîmize arzolunmak iktizâ edeceğinden ya
süver-i mârûza kabûl ile müteallik olacak irade-i seniyye-i mülûkânem mûcibince iktizâsı icrâ veya
bir müddet-i muayyene zarfında olbâbda olan itirazât beyan olunup bir mezhebin cemaati yalnız
olarak yani sâiriyle karışık olmıyarak bir mahalde bulunur ise o yerde âyine müteallik husûsâtı
zâhiren ve alenen icrâda bir türlü kuyûda dûçâr olmayıp ahâlisi edyân-ı muhtelifede bulunan
cemaatlerden mürekkeb olan şehir ve kasaba ve karyelerde ise her bir cemaatin takımı sakin
olduğu ayrıca mahalde bâlâda bast-ü beyân olunan usûle ittibâen kendi kilise ve hastahâne ve
mektep ve mezarlıklarını tâmir ve termime muktedir olabilmesi ve müceddeden inşa olunması
iktizâ eyleyen ebniyeye gelince bunlar için ruhsat-ı lâzimeyi patrikler veyahut cemaât
metropolitleri cânibi Bâb-ı Âlîmizden istidâ edüp Devleti Aliyyemizce bundan bir gûna mevâni-i
mülkiyye olmadığı halde ruhsat-ı seniyyem erzan kılınması ve bu mâkule işlerde hükümet
tarafından vuku bulacak muamelât külliyyen hasbî olması..”. Bkz. BOA. Tanzimat-ı Hayriye
Defteri, s. 110.

95
cemaatlere ait binaların tamirine engel olunmayacağı; yeni binaların yapımı için de,
Bâb-ı Âlî’den izin alınması gerektiği ve güvenlik bakımından bir engel olmaması
durumunda harç alınmaksızın iznin verileceği belirtilmektedir. Gerçekten de devletin
bu konuda problem çıkarmadığı Kilise Defterlerindeki kayıtlardan anlaşılmaktadır.
Zira, söz konusu defterler, çeşitli cemaatlerin değişik yerlerde kilise yapmalarına
verilen izinlerle doludur.360 Burada vurgulanması gereken husus, devletin önceki
dönemlerde İslâm hukukuna dayanarak kilise yapımını sınırlandırırken bu dönemde
dünyevî hukuka dayanması ve güvenliği tek sınırlandırma sebebi saymasıdır. Bugün
de ibadethane yapımı konusunda güvenlik ve imar planı sınırlandırma sebebidir.
Kiliselerde çan çalınmasının yasak olması da eskiden beri Avrupa devletleri
tarafından tenkit edilmiştir. Osmanlı Devleti bu dönemde, tamamen
gayrimüslimlerden oluşan yerlerde çan çalınmasını serbest bırakmış, karışık
yaşanılan yerlerde ise tahta çalınmasına izin vermiştir.361 Selanik Valisine yazılan 24
Ramazan 1274 / 8 Mayıs 1858 tarihli bir tezkirede Selanik’teki bir kiliseye Rusya
tarafından bir çan hediye edildiği ve çalınması için izin istenildiği belirtilmektedir.
Söz konusu talebe valilik tarafından, ahâlisi tamamen Hıristiyanlardan oluşan
yerlerde çan çalınabileceği, ancak diğer din mensuplarının da yerleşmiş olduğu
mahallerde çan çalmanın yasak olduğu şeklinde cevap verilmesi emredilmektedir.362
Rusya’nın bu vesileyle Rum milleti üzerinde var olduğunu iddia ettiği hamiliğini
pekiştirmeye gayret ettiği söylenebilir. Ayrıca, uluslar arası ilişkileri kullanarak
halkın karışık olduğu yerlerde geçerli olan çan çalma yasağını delmeye çalıştığı da
düşünülebilir.
Diğer taraftan kiliselerde kullanılan ikonlar, mumlar vb. bir çok malzemenin
yurt dışından getirildiği ve devletin bunlardan gümrük vergisi aldığı anlaşılmaktadır.
Cezâyir-i Bahr-i Sefîd Valisine hitaben yazılan bir tezkirede, bölgedeki kiliselerde
kullanılmak üzere satın alınan mumlardan vergi alındığını belirtilen ve bunun
360
Süryani kiliseleri için Diyarbakır Valisine yazılan yazı için bkz. Kilise Defteri, No: 1, s. 53;
Katolikler için bir kilise yapımına izin verilmesi hususunda Tuna Vilayeti, Tulcu Sancağı,
Köstence Kazası yetkililerine yazılan yazı için bkz. Kilise Defteri, No: 1, s. 53; Bulgar milleti için
bir kilise yapımına izin verilmesi için Edirne Valisi ve Gelibolu Mutasarrıfına yazılan yazı için
bkz. Kilise Defteri, No: 1, s. 100; Tuna Vilayeti, Turnova Sancağı, Dağardı? Kazası, Aruncular
Köyünde yaşayan ve kiliseleri olmayan gayrimüslimler için yeni kilise yapılmasına izin verilmesi
bağlamında yazılan yazı için bkz. Kilise Defteri, No: 1, s. 4; Hüdavendigar Vilayeti, Karasi
Sancağı, Evciler Köyünde yaşayan ve kiliseleri bulunmayan Rumlara kilise yapımı için izin
verilmesi konulu yazı için bkz. Kilise Defteri, No: 1, s. 1.
361
BOA. Gayrimüslim Cemaat Defterleri, No: 4, s. 35.
362
BOA. A. MKT. UM. 130/75.

96
yasaklanmasını isteyen bir dilekçenin ulaştığı belirtilerek, bu ve benzeri vergilerin
Tanzimat’tan önce alındığı gibi sonrada lağvinin uygun bulunmadığı, eskiden olduğu
gibi alınmaya devam edilmesi hususunun Valiliğinize bildirilmesi Maliye Muhasebe
Meclisi ve Meclis-i Vâlâ tarafından uygun görülmüştür denilmektedir.363
Ancak Islahât Fermânı’ndan sonraki yıllarda genişleyen dinî özgürlükler
alanında böyle bir vergi uygun görülmemiş ve 7 Zilhicce 1281 / 3 Mayıs 1865
tarihinde çıkarılan “Devlet-i Aliyye ve Düvel-i Ecnebiye Tebaasından ve Mezâhib-i
Muhtelifeden Bi’l-Cümle Ruhban Takımıyla Bunların Manastır ve Emâkin-i Sâiresi
Hakkında Gümrük Muafiyeti”364 nizamnamesi ile bu husus düzenlenmiştir.
Âyinlerde, kilise ve manastırlarda kullanılan her türlü eşya ile millet hastanelerinde
ve eczanelerinde kullanılan ilaçlar vergiden muaf hale getirilmiştir.365 Ayrıca,
binalardan alınacak vergilerin belirlendiği 21 Rebiulahir 1278 / 26 Ekim 1861 tarihli
nizamnamenin 5. maddesinde de ayrım yapılmadan “ebniye-i hayriye ve mîrîyeden
resm alınmayacağı” belirtilmiştir.366
d. Müslüman ve Gayrimüslim Topluluklar Arasındaki İlişkiler
Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş döneminde tesis edilen ve İstanbul’un
fethiyle birlikte geliştirilen iki toplum arasındaki iyi ilişkiler, Fransız ihtilalinden
sonra gelişen milliyetçilik düşüncesinin Osmanlı topraklarında yayılmaya
başlamasına kadar devam etmiştir. Önceki dönemlerde iki toplumu birbirinden
ayıran tek şey din farkı idi. Bu da “hidayet meselesi” olarak görüldüğünden fertler
birbirlerine çok farklı gözlerle bakmıyorlardı. Ancak milliyet düşüncesi geliştikten
sonra farklar artmaya başladı. Özellikle bazı devletler tarafından yapılan planlı
kışkırtmalar neticesinde düşmanlıklar ortaya çıktı ve toplumun bazı kesimlerinde
çatışmalar oldu.367 Çok dar çerçeveli çatışmalar olduğu gibi bazen de siyasî olay

363
BOA. A. MKT. MVL. 83/83.
364
Bkz. Düstur, I. Tertip, C. 2, s. 610-617.
365
Gayrimüslimlerin din özgürlükleri konusunda, Türkiye’de yapılan reformların değerlendirilmesi
babında İngiliz Konsolosu Wood tarafından merkeze yazılan 27 Kasım 1877 tarihli rapor için bkz.
Şimşir, a. g. e., s. 115-143.
366
BOA. Meclis-i Tanzimat Defteri, No: 2, s. 41.
367
Şam Valiliğinden Sadaret makamına gönderilen 18 Şevval 1278 / 18 Nisan 1862 tarihli yazıdan,
daha önce valiliklere hitaben, Müslümanlarla Hıristiyanların arasını bozmak isteyenlerin olduğu,
çeşitli iftiraların özellikle basın yoluyla yayılmak istendiği, devletin içinde bulunduğu sıkıntıları
vesile ederek fesat çıkarmak isteyenler olduğu, bunlara fırsat vermemek için gerekli tedbirlerin
alınmasını isteyen bir emirname gönderildiği anlaşılmaktadır. Şam Valiliği bu emirnameye
cevaben kaleme aldığı yazısında kendi bölgelerinde bir hadise olmadığı, Müslümanlarla
Hıristiyanların iyi geçindiğini, fesatçılara fırsat vermemek için tedbirlerin artırıldığını ve her
zaman konuya hassasiyetle yaklaşıldığını bildirmektedir. Bkz. BOA. A. MKT. UM. 560/34.

97
olarak adlandırılabilecek çatışmalar çıkmaya başladı. Hıristiyanların yabancı
devletlerin ajanları gibi görülmeye başlanması ve onlar lehine yapılan ıslahâtların
baskı ile devlete kabul ettirildiğine dair inancın yayılması ise bu çatışmaları
hızlandıran etmenler oldu.
Devlet, toplumun her kesimine eşitlik anlayışı ile muamele etmeye çalışmış,
sebebi ne olursa olsun gayrimüslim vatandaşlarını memnun etmeye çalışmıştır. 10
Şevval 1277 / 21 Nisan 1861 tarihli irade buna güzel bir örnektir. Hanya kalesi
dışında yaşayan Müslümanlara Ramazan ayında her gün 25 dirhem zeytin yağı ile
pirinç verilmektedir. Hıristiyanlara da 48 gün olan oruçlarında (perhiz-i kebirlerinde)
aynı miktarda yardım yapılması eyalet meclisince teklif edilmiş, Girit Valiliği nasıl
muamele edileceğini sormuştur. İradede oradaki Hıristiyanlara da aynı şekilde
yardım yapılmasının uygun bulunduğu belirtilmektedir.368
Osmanlı Devleti’nin vatandaşlarına eşit muamele ettiğini gösteren başka bir
belge de 24 Şevval 1285 / 7 Şubat 1869 tarihli iradedir.369 Katolik Patrikvekili,
Beyoğlu’nda fakir Ermeni Katolik çocukları için yapılan okula diğerlerine yapıldığı
gibi günlük 20 okka et ile 40 okka ekmek verilmesini istemiş ve irade bu doğrultuda
çıkmıştır. Metinde yer alan, “emsaline tatbikan” ifadesinden de devletin Müslüman
ve Hıristiyan çocukların okuduğu diğer okullara da bu şekilde yardım yaptığı
anlaşılmaktadır. Bu da devletin hem toplumlara eşit muamele ettiğini hem de sosyal
devletin yapması gereken bir görevi ifa ettiğini göstermesi bakımından dikkat
çekicidir.
Ancak devlet gayrimüslimlere her ne kadar eşit ve iyi muamele ederse etsin,
onları ne kadar korumaya çalışırsa çalışsın370 bazı grup veya devletlerin daha çok

368
BOA. İ. Hr. 10200. İradenin ekinde yer alan eyalet meclisi mazbatasının hem Türkçe hem de
Latince yazılmış olması ve Müslüman üyelerin Türkçe metnin, Hıristiyan üyelerin ise Latince
metnin altını imzalamış olmaları dikkat çekicidir. Meclis mazbatası 24 Şaban 1277 / 7 Mart 1861
tarihlidir. Valinin üst yazısı 7 Ramazanda yazılmıştır. Dolayısıyla iki yazı arasında 15 günlük bir
süre vardır. İstanbul’dan iradenin alınması ise yaklaşık bir ay sonra olmuştur. Bütün işlem yaklaşık
45 günde tamamlanmıştır. Bu da, bürokrasinin tahmin edilenden daha hızlı işlediğini
göstermektedir.
2 Rebiulevvel 1275 / 10 Ekim 1858 tarihli Sadaret tezkiresi de özellikle toplumların
kaynaştırılmaya çalışılması bakımından ilginçtir. Belgede, Filibe ve Pazarcık taraflarında yağan
şiddetli yağmurlardan dolayı zarar gören Hıristiyan halkın perişanlıktan kurtulması için halktan
ayni yardım toplanması istenmektedir. Bkz. BOA. A. MKT. UM. 332/84.
369
BOA. İ. Hr. 13917.
370
15 Zilhicce 1276 / 4 Temmuz 1860 tarihinde Bosna valiliğince yazılan yazıda Avusturya
devletinin Bosna’ya askerî müdahale için hazırlık yaptığının öğrenildiği belirtilmekte ve ne
yapılacağı sorulmaktadır. Sadaretten verilen cevapta devlet sınırlarını muhafaza etmenin tüm

98
kendi amaçları doğrultusunda gayrimüslimleri devlet ve Müslüman vatandaşlar
aleyhine kışkırttıkları görülmektedir.371 Daha çok etnik bölünmenin mümkün
olabileceği yerlerde bu sebepten olaylar çıkmıştır. Rumeli meclisinden Sadarete
yazılan 1 Safer 1275 / 10 Eylül 1858 tarihli mazbatadan, halkın birlik ve
beraberliğini temin etmek amacıyla emirname yazılarak taşraya gönderildiği
anlaşılmaktadır. Söz konusu emirnamede, tebaanın asayiş, emniyet ve dostane
ilişkilerinin, bazıları tarafından bozulmaya çalışıldığı, kargaşa çıkarmak için bu
gibilerin Hıristiyan kılığına girerek Müslüman halka saldırdıkları, Müslüman kılığına
girerek Hıristiyanlara zulmettikleri, halkı ayaklandırmak için ellerinden geleni
yaptıklarının tespit edildiği belirtilmektedir. Böyle fesatçılara fırsat vermemek için
tüm vatandaşların güvenliklerinin sağlanması; can, mal ve ırzlarının korunması;

askerî ve mülkî erkanın görevi olduğu hatırlatılmakta, zaman geçirmeden gerekli tedbirlerin
alınması istenmektedir. Ancak tedbirler alınırken Bosna’da mukim gayrimüslimlerin incitilmemesi
özellikle tembih edilmektedir. Böyle bir hareketin bahane edilerek gayrimüslimlerin emniyet ve
asayişlerinin bozulmaması istenmektedir. Özelikle böyle bir şey henüz ortaya çıkmadan
memlekette huzur içerisinde yaşayan gayrimüslimlerin asayişlerini bozacak uygunsuz davranışta
bulunulmaması, bir şikayete sebebiyet verilmemesi kesin ifadelerle emredilmiştir. Bkz. BOA. A.
MKT. NZD. 316/93.
371
Yunanistan’ın Rumeli ve Girit Hıristiyanlarını isyana teşviki hususlarında yapılması gerekenleri
içeren 14 Rebîülahir 1295 / 17 Nisan 1878 tarihli Meclis-i Vükelâ mazbatasına göre; Yunan
devleti şark meselesinin ortaya çıkışından beri Osmanlı memleketlerine eşkıya sevk ederek
düşmanca bir tavrın içerisindedir. Rusların son galibiyetlerinden sonra yapılan Ayastefanos
andlaşmasının Slav unsurun emeline müsait şartlar içeren maddesinden, kendi menfaatine bazı
kazanımlar elde edebilmek için fiilen işe karışmaya cesaret etmektedir. Bunun için Yanya ve
Tırhala sınırlarından çok sayıda eşkıyayı Osmanlı hududuna göndermiş olup, gönderilenlerin
ekseriyeti nizami Yunan askerlerinden oluşmaktadır. Halktan gruplar halinde isyan etmeye
başlayanlar vardır. Bu karışıklıklara sebebiyet veren Yunanistan harp ilanına da cesaret edemeyip
Yanya ve Tırhalada hem din ve hem mezhep oldukları halkın durumuna dayanamayan
vatandaşlarının ve asker firarilerinin sınırı geçtiklerini iddia etmekte, Osmanlı devletiyle olan iyi
ilişkilerini bozmak niyetinde olmadığını söylemektedir. Bu savunma, gizlenmesi mümkün
olmayan durumu görmezlikten gelmeye imkan vermemektedir. Yunanistan bir taraftan eşkıya
sevkı ile içeride karışıklıklar çıkmasına sebebiyet verirken diğer taraftan da Batı dillerinde
çıkardığı gazetelerde yayınladığı iftira ve yalanlarla Osmanlı idaresinde yaşayan Hıristiyanlar
hakkında dünya kamuoyunu aldatmaktadır. Girit’te çıkan önceki ayaklanma neticesinde Paris’te
yapılan konferans kararı gereği Yunan devleti Osmanlı topraklarına eşkıya sevk etmemeyi resmen
taahhüt etmesine rağmen bu ahit ve misakını unutarak Osmanlı tebaasını hem Girit, hem de
Rumeli’de isyana teşvik etmektedir. Vakit geçirmeden güçlü tedbirler almak gerekmektedir. Söz
konusu bölgelerde bulunan askerî gücün bu tedbiri alarak isyanları bastırması mümkün değildir.
Hem deniz hem de karadan bölgeye hareket edecek bir askerî güç hazırlanması gerekmektedir.
Kandırılarak isyanlara katılanların silah bırakarak verilen süre içerisinde köylerine dönmeleri
durumunda affedilecekleri ve takibata uğramayacakları ilan edilerek kandırılanlara dönüş imkanı
verilmeli ve isyana devam edenler ise şiddetli bir şekilde cezalandırılmalıdır. Adalarda ve
Rumeli’de bulunan Yunan eşkıyalarının bertaraf edilerek kovulması ve bu hareket sonrası ne türlü
tedbir alınması gerekiyorsa şimdiden o tedbirlerin alınması gerekmektedir. Bkz. BOA. Y. EE.
84/118.

99
devletçe temin edilen haklardan eşit olarak herkesin yararlandırılması hususlarında
azami dikkat ve gayretin gösterilmesi emredilmektedir.372
Bazı bölgelerde sözlü yapılan kışkırtmalardan başka fiili bir karşılaşmayı
temin etmek amacıyla silah dağıtıldığı da görülmüştür. Sadaretten Beneluka
kaymakamlığına yazılan 28 Cemaziyelahir 1278 / 31 Aralık 1861 tarihli emirnamede
Sırp eşkıyası tarafından gayrimüslim Osmanlı tebaasına silah dağıtıldığı, bir kısmı
toplatıldığı halde hala 1000’den fazla silahın mevcut olduğu belirtilmekte, gerekli
tedbirlerin alınarak bu silahların toplatılıp muhafaza edilmesi emredilmektedir.
Silahların toplatılması işinin Hıristiyan tebaanın korkutulup ürkütülmeden yapılması
da tembih edilmektedir.373
Devletin gösterdiği bütün gayretlere ve toplumları bir arada tutmaya yönelik
çalışmalarına rağmen büyük çoğunluğu Müslüman ve Hıristiyanlardan oluşan
Osmanlı toplumu incelediğimiz dönemde birlik ve beraberliğini kaybetmiş, yıkıcı
faaliyetler etkili olmuş, ayrılığı düşündürecek unsurlar, bir arada tutacak bağlardan
daha kuvvetli hale gelmişti. Dolayısıyla Osmanlı Devleti, tarihi olarak sonuna
yaklaşıyor, pluralist toplum olma özelliğini kaybedeceği günlere doğru ilerliyordu.
3. Eğitim Hayatına Yönelik Reformlar ve Uygulamalar
Önceki bölümde de izah edildiği gibi Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk
dönemlerinden itibaren Hıristiyanların önemli imtiyazlarından birisi de çocuklarını
istedikleri gibi eğitebilmeleridir. Cemaat okulları patriklerin sorumluluğuna tevdi
edilmişti. Kiliselerin yanında mektepler kuruluyor, buralarda papazlar tarafından
temel eğitim denilebilecek bir eğitim yaptırılıyordu. Devletin bu okullarla ilgili
herhangi bir nizamı veya bunlara herhangi bir müdahalesi bulunmuyordu. Üst düzey
eğitim ise belirli merkezlerde yapılıyordu. Tanzimat döneminin başlangıcından
itibaren, eşitliğin temin edilmesi ve geri kalmanın çarelerinin bulunması
bağlamlarında eğitim konusu yoğunlukla üzerinde durulan ve tedbir alınmaya
372
BOA. A. MKT. UM. 325/26. Amasya meclisinin 23 Muharrem 1277 / 11 Ağustos 1860 tarihli
yazısına göre de, Amasya’da ipek ticaretiyle meşgul olan İngiltere vatandaşı Mösyö Gurel
vilayete gelerek Cuma günü namazdan sonra Müslüman halkın Hıristiyanlara karşı harekete
geçerek onları yok edeceklerine dair emrinde çalışan bir Ermeni’den duyum aldığını ifade etmiştir.
Derhal meclis toplanarak durumun soruşturulmasına geçilmiş, konu ile ilgili ismi geçen bir çok
kişi meclise çağrılarak soruşturmaya alınmıştır. Haberlerin asılsız olduğu, bazı yanlış
anlamalardan kaynaklandığı, çevre ilçelerde, özellikle Merzifon’da halkların birbirlerine karşı bir
problemi olmadığı anlaşılmıştır. Meclis Amasya’da bulunan Müslüman ve Hıristiyan halklar
arasında bir problem olmadığı, birbirlerine güvendikleri ve birbirlerinden emin oldukları
hususlarının Sadarete bildirilmesine karar vermiştir. Bkz. BOA. A. MKT. UM. 419/88.
373
BOA. A. MKT. UM. 528/62.

100
çalışılan bir konu olmuştur. Islahât Fermânı’ndan sonra ise konu ile ilgili yapılanlar
daha da artmış ve bir sistem kurulmuştur.374 Bu dönemde gayrimüslimlerin eğitimi
konusu; gayrimüslim çocuklarının devlet okullarına alınması, cemaatlerin kendi
okulları ve yabancı okullar şeklinde üç kısımda incelenebilir.
a. Gayrimüslim Çocuklarının Devlet Okullarına Kabul Edilmeleri
Tanzimat dönemine kadar tüm devlet okulları Müslümanlara tahsis edilmiş,
gayrimüslim çocukları sadece kendi cemaatlerinin okullarına gitmişlerdir. Mekteb-i
Tıbbiye-i Askeriye kapılarını gayrimüslim çocuklarına açan ve tebaa çocuklarının
karışık olarak eğitim aldıkları ilk kurum olmuş, başta itirazları olmakla birlikte
Yahudi ve Hıristiyanlar çocuklarını bu kuruma 1840’ta göndermişlerdir.375
Islahât Fermânı’nda gayrimüslimlerin eğitimi konusuna bir paragraf ayrılmış
ve yapılacaklar ana hatlarıyla açıklanmıştır.376 Söz konusu hususlar tamamen
gayrimüslimlere verilen birtakım haklardan ibarettir. Buna göre gayrimüslimler, yaş
ve sınav konularında gerekli görülen şartları yerine getirdiklerinde, hem askerî ve
mülkî mekteplere kabul olunacak, hem de kendi okullarını açabileceklerdi. Bu da
aslında Müslüman çocuklara göre onlara ayrıcalık tanınması anlamına gelmektedir.
Islahât Fermânı’nda vaz’ edilen hususlar, eğitimin artık bir devlet politikası olarak
ele alınması ve bir bakan tarafından yürütülmesi ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Bunun
için de -varlığından bahsedilebilirse- öncekine göre daha otonom ve güçlü bir yapı
ile 5 Ramazan 1273 / 28 Nisan 1857 tarihinde Maârif-i Umûmîye Nezareti
kurulmuştur.377
Islahât Fermânı’ndan kısa bir süre sonra yazılan 5 Muharrem 1273 / 5 Eylül
1856 tarihli tezkire378 ile Fermân’ın ruhuna uygun bir şekilde, Mekteb-i İdadiye,
Harbiye, Bahriye ve Hendesehaneye gayrimüslim çocuklarından 10’ar kişi alınması

374
Somel, Selçuk Aşkın, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire 1839-1908,
Brill, 2001, s. 42.
375
Geniş bilgi için bkz. Ergin, a. g. e., C. 2, s. 726-727.
376
Konu ile ilgili paragraf şöyledir: “Saltanatı seniyyem tebaasından bulunanlar mekâtib-i şâhânemin
nizamâtı mevzularında gerek since ve gerek imtihanca mukarrer olan şerâiti ifâ eyledikleri
takdirde cümlesi bilâfark ve temyîz Devlet-i Aliyyemin mekâtib-i askeriye ve mülkiyesine kabûl
olunması ve bundan başka her bir cemaat maârif ve hiref ve sanâyie dâir milletçe mektepler
yapmağa mezûn olup fakat bu mâkule mekâtib-i umûmîyenin usûlü tedrîs ve muallimlerinin
intihâbı, âzâsı taraf-ı şâhânemden mansûb muhtelit bir Meclis-i Maârifin nezâret ve teftîşi
tahtında olması.” Bkz. BOA. Tanzimat-ı Hayriye Defteri, s. 110.
377
Ahmet Lütfi, Tarih, C. 9, s. 135; Unat, Faik Reşit, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi
Bir Bakış, Ankara, 1964, s. 21; Somel, a. g. e., s. 43.
378
BOA. İ. Dah. 23317.

101
kararlaştırılmıştır. Konu ile ilgili olarak çıkarılan diğer bir irade de 22 Recep 1280 / 2
Ocak 1864 tarihlidir.379 Bu iradede sonraki yıllarda ihtiyaca göre öğrenci alınacağı
belirtilirken o sene için Rum, Ermeni, Bulgar ve Katolik Ermeni milletlerinden 8’er
çocuk alınarak bunların 16 adedinin Harbiye, Bahriye ve Hendesehaneye, diğer
16’sının ise Paris’te bulunan Mekteb-i Osmanî’ye gönderilerek 8’ine hukuk, diğer
8’ine ise mühendislik ve askerlik okutulması kararlaştırılmıştır. Cemaatler kararı
olumlu karşılamış; Rum ve Ermeni cemaat meclisleri padişaha ayrı ayrı teşekkür
mazbataları göndermişlerdir.380
1861 yılı başlarında yayımlanan ve eğitim bakanlığının görev ve yetkilerini
belirleyen “Maârif Nezaretinin Vazifelerine Dair Mevâd” başlıklı ta’limâtta okullar
derecelendirilmiş, yüksek okullar haricinde kalan okullar maârif nezaretinin idaresine
tevdi edilmiş ve sıbyan mektepleri haricindeki tüm okullarda eğitimin muhtelit
(Müslüman ve gayrimüslim çocukların karışık) olacağı belirtilmiştir.381 Muhtemelen
döneme damgasını vuran Osmanlılık düşüncesinin etkisiyle karma eğitim, devlet
politikası olarak benimsenmiştir. Zira, karma eğitimin farklılıkları yok edeceği ve
toplumu aynı ideal etrafında birleştirerek bir ‘Osmanlı Milleti’ oluşturabileceği
düşünülmüştür. Ayrıca, eğitim işlerini düzenlemek üzere gayrimüslimlerin de yer
aldığı bir “Meclis-i Muhtelit” kurulmuş, Türkçe eğitim dili olarak kabul edilmiş ve
tüm öğretmenlerin Türkçe bilmeleri şart koşulmuştur.382
Eğitimle ilgili atılan önemli adımlardan biri, Islahât Fermânı’nda taahhüt
edilen reformların uygulamaya konulması için, başta Fransa olmak üzere Avrupa

379
BOA. İ. Hr. 11755.
380
BOA. İ. Hr. 11810; Tasvîr-i Efkâr, 24 Zilkade 1280 / 1 Mayıs 1864, def’a, 191, s. 1.
381
Unat, a. g. e., s. 22. Cemaatlerden sıbyan mektepleri açarak kendi hocaları vasıtasıyla çocuklarına
temel eğitim yaptırmaları istenirken bazen maslahat gereği bu okulların devlet tarafından da
açıldığı anlaşılmaktadır. Örneğin Mostar’da Latin taifesi rüştiyeye konulmak üzere 18 çocuk
getirmişler, ancak bunlar okuma yazma bilmediklerinden, Müslüman çocuklarla birlikte Kur’an ve
ilmihal öğrenmeleri ve taleplerinin reddedilmesi de uygun olmadığından, masrafları devlet
tarafından karşılanıp bir öğretmen tutularak sınıf açılmış, okulun açılışında çocuk sayısı 50’ye
ulaşmış ve bu çocuklara Müslüman hoca tarafından okuma yazma öğretilmiştir. Sadece
Katoliklere mahsus olmamasına rağmen açılışına onlar sebep olduklarından okula Katolik Okulu
denilmiştir. Bkz. Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 3, s. 18-19.
382
Bilim, Cahit Yalçın, Tanzimat Devri’nde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma (1839-1876), Eskişehir,
1984, s. 26-27, 34. 6 Cemaziyelahir 1291 tarihli bir irade gayrimüslimlere Türkçe öğretimi
hususunda kurumlaşılmasını öngörmektedir. Buna göre, Türkçe öğretilmeyen okullara Maarif
Nezareti tarafından seçilecek öğretmenler gönderilecek ve bunların maaşları cemiyetler tarafından
ödenecektir. Tüm okullara bu ders konularak kitapları basılacak ve fakir çocuklalarına Türkçe
kitaplar ücretsiz verilecektir. Bu okullardan mezun olup, yüksek tahsillerini Türkçe tamamlamak
isyenlerle Rum okullarında Türkçe öğretmeni olmak isteyenlerin masrafları karşılanacaktır. Bu
hususları idare etmek üzere de bir cemiyet kurulacaktır. Bkz. BOA. İ. MM. 2128.

102
devletlerinin baskıları neticesinde 1869 yılında kabul edilen Maârif-i Umûmîye
Nizamnamesi olmuştur.383 Eğitim teşkilatında önemli düzenlemeler yapılmasını
öngören bu nizamname ile Daire-i İlmiye ve Daire-i İdare olmak üzere iki şubeden
oluşan ve yılda iki defa bakanın başkanlığında toplanacak olan Meclis-i Kebir-i
Maârif teşkil edilmiştir. İlmiye dairesinin görevi; okullarda okutulacak kitapların telif
ve tercümesiyle Türkçe’nin gelişmesini, Avrupa'daki okullarla irtibat sağlanmasını
temin etmekti.384 Yarısı Müslümanlardan, yarısı da gayrimüslimlerden oluşan idare
dairesi ise, ülkedeki bütün maârif meclisleri, okullar, müzeler, kütüphaneler ve
matbaalarla ilgilenecekti. İlave olarak eğitimle ilgili her türlü plan ve programı da
hazırlayacaktı. Yeni meclis, her iki dairenin görüştüğü konuları karara bağlamak ve
eğitim politikalarını belirlemekle yükümlüydü.385
Maârif-i Umûmîye Meclisi ilk kez 27 Zilhicce 1280 / 3 Haziran 1864
tarihinde 6 Müslüman, 2 Rum Ortodoks, 2 Gregoryan Ermeni, 2 Katolik, 1 Protestan
ve 1 Yahudi üye ile iki sekreterden oluşmak suretiyle açılmıştır.386 Gayrimüslim
üyelerin sayılarının Müslüman üyelerinkinden fazla olması oldukça dikkat çekicidir.
Ayrıca, her vilayette Müslim ve gayrimüslim üyelerden oluşan Vilayet Maârif
Meclisleri387 bakanlığın taşra teşkilatı veya şubesi olarak kurulmuştur. Böylece,
gayrimüslimlere eğitim idaresinin her kademesinde yer verilmiştir.
Nizamname öğretim sistemini düzenlemiştir. Buna göre mektepler, umûmî ve
husûsî olarak ikiye ayrılıyor; umûmî mektepler, ilköğretim kurumlarını oluşturan
sıbyan, orta öğretim kurumlarını oluşturan rüştiye, idadi ve sultani, yüksek öğretim
kurumlarını meydana getiren darülmuallimin (erkek öğretmen okulu),
darulmuallimat (kız öğretmen okulu) ve darulfunûndan (üniversite) ibaretti. Husûsî

383
Maarif-i Umûmîye Nizamnamesi, Meclis-i Tanzimat Defteri, No: 2, s. 221-242; Düstur, I. Tertip,
C. 2, s. 184-219. 1867 yılında, bir eğitim reformcusu olan Fransa Eğitim bakanı Jean Victor Duruy
Islahat Fermânı’nda vadedilen esasların uygulamaya konulması babında Osmanlı devletine bir
nota vererek karma orta eğitim kurumları, bir üniversite ve meslek okulları ile kütüphaneler
açılmasını istedi. İki yıl içerisinde de Osmanlı hükümeti çıkardığı nizamname ile bunları
yasalaştırmıştır. Bkz. Unat, a. g. e., s. 47; Karal, a. g. e., C. 7, s. 200.
384
Bkz. 133-137. maddeler, Düstur, C. 2, s. 205-206.
385
Bkz. 138-142. maddeler, Düstur, C. 2, s. 206-207; Bilim, Tanzimat Devri’nde Türk Eğitiminde
Çağdaşlaşma (1839-1876), s. 30-33; Akyıldız, a. g. m., s. 79-81. Bkz. Somel, a. g. e., s. 46.
386
Somel, a. g. e., s. 51.
387
Bkz. 143-152. maddeler, Düstur, I. Tertip, C. 2, s. 207-210. Mecliste, biri Müslim biri
gayrimüslim iki muavin, ikisi Müslim ikisi gayrimüslim dört muhakkik, dört ile on arasında da
Müslüman ve gayrimüslim üye bulunacaktır.

103
mektepler ise Müslüman, gayrimüslim ve yabancılar tarafından açılan özel
kurumlardı.
Nizamnamede bunların açılışı, program, öğretmen ve öğrenci durumlarıyla
malî idarelerinin nasıl olacağı açıkça belirtiliyordu. Her köy ve mahallede bir sıbyan
mektebi, 500 haneli kasabalarda rüştiye, 1000 haneli kasabalarda idadi, şehir
merkezlerinde sultani, İstanbul’da kız ve erkek muallim mektepleri ile darulfunun,
uygun bulunan yerlerde de kız rüştiyeleri açılması planlanmıştı. Sıbyan ve rüştiye
mektepleri kız ve erkekler için ve Müslüman ve gayrimüslim çocukları için ayrı ayrı
olacak, diğer okullar ise karma eğitim verecekti.388
Nizamnamede en dikkat çeken husus, okulların faklılıklarının belirlenmesi ve
muhtemelen en fazla ihtiyacın orada hissedilmesi dolayısıyla ilk ve orta öğretime
vurgu yapılmış olmasıdır. Ayrıca, medrese eğitiminin konu edilmemesi, dinî eğitimin
ve ulemanın kontrolünün dışında, Batı tarzında ve Batı’nın sempatisini kazandıracak,
Osmanlılık düşüncesine hizmet edebilecek modern bir eğitim modeli planlandığını
göstermektedir.389
Nizamnamede temel öğretim anlatılırken, “Sunûf-ı gayr-i müslime etfâline
kendi usûl-i dinîyeleri tedrîs olunacaktır ve iş bu usûl-i dinîye tedrîsleri rüesâ-yı
ruhânîye ma‘rifetiyle bi’t-ta‘yîn tedrîs kılınacaktır.”390 denilmektedir.
Karma öğretim yapılan okullardan bahsedilirken bunların gayrimüslimlerin
özel günleri ile bayram günlerinde de tatil edilmesi391 kararlaştırılmıştır. Ayrıca, her
milletin kendi dilinin okutulmasına ilave olarak mezheplerine dair olan derslerin de
kendi dillerinde okutulması392 benimsenmiştir. Bu maddeler, Osmanlı Devleti’nin
gayrimüslimlerin eğitimi konusuna yaklaşımını göstermektedir. Buna göre devletin;

388
Tekeli, İlhan – İlkin, Selim, Osmanlı İmparatorluğunda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin
Oluşumu ve Dönüşümü, Ankara, 1993, s. 67.
389
Davison, Reform, s. 245-246; Bilim, Cahit Yalçın, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi 1734-1876,
Eskişehir, 2002, s. 170-171.
390
Bkz. 6. madde, Düstur, 1. Tertip, C. 2, s. 185. Osmanlı devleti gayrimüslim çocuklarının kendi
dinî kültürleri üzere yetiştirilmeleri konusunda hassas davranmıştır. Devlet uyruğu olan
gayrimüslim yetim çocukların eğitimini üstlenmiş, onları kendi dinlerine göre eğiterek hem sosyal
bir devlet olduğunu hem de din anlayışını ve politikasının esassını göstermiştir. Sadaretten Maarif
Nezaretine yazılan bir yazı bunları göstermesi bakımından ilginçtir. Yazıda, Niş eyaletinde yetim
ve kimsesiz Müslüman ve Hıristiyan çocuklar için bir ıslahhane açılması, 5-13 yaşları arasındaki
çocukların buraya alınarak kendi dinlerinden olan öğretmenlerin idaresinde yetiştirlmeleri ve
bunlara okuma-yazma öğretilmesi, daha sonra yine kendi dinlerinden olan ustaların yanında
terzilik ve ayakkabıcılık gibi mesleklerde yetiştirilmeleri istenmektedir. Bkz. BOA. A. MKT.
MHM. 302/67.
391
Bkz. 8, 25, 40. maddeler, Düstur, 1. Tertip, C. 2, s. 185, 189, 191.
392
Bkz. 23. madde, Düstur, 1. Tertip, C. 2, s. 188.

104
dinlerini öğrenme ve yaşamaları anlamında din hürriyetlerine saygı duyduğu, milli
dillerini ve dolayısıyla kültürlerini yaşatmalarından rahatsız olmadığı, kendisini hala
çoğulcu bir toplum gördüğü ve hangi sebeple olursa olsun bunun gereğini yerine
getirme düşüncesinde olduğu söylenebilir.
Nizamnamenin çıkarılmasıyla birlikte Osmanlı Devleti’nin eğitimle ilgili tüm
problemlerinin çözüldüğünü düşünme imkanı yoktur. Zaten uygulama çok hızlı
olmamıştır. Örneğin 1871’e gelindiğinde, yani nizamnameden iki yıl sonra, Vilayet
Maârif Meclislerinin sayısı henüz üçtür. Bunlar da Girit, Bağdat ve Tuna
vilayetlerindedir.393 Diğer taraftan okullaşmanın veya okula giden nüfusun da çok
hızlı artmadığı görülmektedir. 1874’te İstanbul’daki 18 erkek rüştiyesinde 1859, 10
kız rüştiyesinde 294 öğrenci bulunuyordu. Bu yıllarda İstanbul’da yaşayan
Müslüman nüfusun 200.000 civarında olduğu düşünüldüğünde rüştiye eğitiminin bile
çok küçük bir kesime ulaştığı söylenebilir.394
Rüştiyeler az da olsa yayılma istidadı göstermiş, ancak orta öğrenimin diğer
kurumları olan idadiler ve sultaniler, bu günkü orta okul ve liselere denk olan
okullar, nizamnamede öngörüldüğü şekilde yayılamamıştır. Rüştiyenin üstünde
sultaninin altına ve ona hazırlayıcı olarak 1000 haneli kasabalarda açılması planlanan
idadiler, 1872 yılında Cevdet Paşa’nın bakanlığı döneminde sadece İstanbul’da 4
adet açılmıştır. 1876’da sayı 7’ye çıkmıştır. İstanbul dışında ise ilk ve tek idadi 1875
yılında Yanya Vilayeti, Tırhala Sancağı, Yenişehir Kasabasında açılmıştır. Oysa
gayrimüslimlerin bu dönemde yaygın olarak orta öğretim kurumları mevcuttur ve ilk
öğretim ile yüksek öğretim arasında bu kurumların olması zaruridir. Buna rağmen,
İstanbul’da açılan Galatasaray Sultanisi hariç, diğer sultanilerle idadilerin
yaygınlaşması 1881’li yıllara kalmıştır. 395
Galatasaray Sultanisi İstanbul’da nizamnameden önce 1868 tarihinde, Sultan
Abdülaziz’in 1867 yılında gerçekleştirdiği Paris ziyareti sırasında,396 İstanbul’da
Fransız liselerine benzer bir okul açılmasına karar vermesinden sonra açılmıştır.397
Okulun kuruluş amacı değişik inanç ve düşüncedeki çocukları kaynaştırarak Osmanlı

393
Bilim, Tanzimat Devri’nde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma (1839-1876), s. 35.
394
Karal, a. g. e., C. 7, s. 200-201; Tekeli, – İlkin, a. g. e., s. 64-65.
395
Ergin, a. g. e., C. 2, s. 496; Karal, a. g. e., C. 7, s. 202; Engelhardt, a. g. e., s. 248; Bilim, Tanzimat
Devri’nde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma (1839-1876), s. 65-66.
396
Tasvîr-i Efkâr, 12 Rebiulevvel 1284 / 14 Temmuz 1876, def’a, 500, s. 2.
397
Ergin, a. g. e., C. 2, s. 481; Karal, a. g. e., C. 7, s. 203; Davison, Reform, s. 246.

105
birliği yaratmak ve eğitim sistemine yabancı dilde öğretim yapan Batı standartlarında
bir kurum kazandırmaktı.398 25 Cemaziyelahir 1287 / 27 Nisan 1868 tarihinde
yayınlanan nizamnamesine399 göre her sınıf tebaa çocuklarının eğitim göreceği okul,
mezunlarının her türlü memuriyete alınacağı veya yüksek okullara gidebileceği,
Avrupa’nın ikinci derece mekteplerine denk olarak açılmıştır.
Cazip görünen bir proje olmasına ve eğitim dili Fransızca, müdür ve
öğretmenleri Fransız olmasına rağmen çeşitli iç ve dış kaynaklı sebeplerle Rumlar ve
Yahudiler çocuklarını bu okula göndermek istememişler, Papa Katolik çocuklarının
gönderilmesini yasaklamış, Türkler de isteksiz davranmışlardır. Okula kayıtsız
şartsız rağbet gösteren unsur da, en çok istifade edenler de Bulgarlar olmuştur. Okul
paralı olmasına rağmen hükümet 75 Müslüman ve 75 gayrimüslim öğrenciye burs
sağlamış ve okul 341 öğrenci ile öğretime başlamıştır. Daha sonra, Fransa
hükümetinin etkin girişimleri sonucu Papalık yasağı kaldırmış, Yahudilere yemek
yapması için kendi milletlerinden bir aşçı çalıştırmaları imkanı verilmiş, diğer
cemaatlerle Türklerin de güvenleri temin edilerek her milletten öğrenci alımı temin
edilmiştir. Bir yıl sonra öğrenci sayısı 640’a ulaşmıştır. Ancak, incelediğimiz
dönemde emsalleri yapılamamış ve tek örnek olarak kalmıştır.400
Orta öğretim yapan okullardan başka Tanzimat döneminde çok sayıda meslek
okulu ve yüksek okul da kurulmuş, Islahât Fermânı’ndan sonra gayrimüslimler bu
okullara da kabul edilmişler ve karma eğitim yapılmıştır. Hatta orta öğretimde devlet
okulunu tercih etmeyen çok sayıda gayrimüslim öğrenci sunduğu iş avantajları
nedeniyle bu okulları tercih etmiştir. Örneğin Tıbbiye, Ziraat Okulu, Mülkiye ve
Sanayi okulları böyledir. Tıbbiyeden mezun olanlar orduya atanmışlardır.401

398
Engelhardt, a. g. e., s. 249-250; Bilim, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi 1734-1876, s. 236.
Engelhardt, De Monde gazatesinde okulun açıldığı tarihte yayınlanan ilginç bir makaleyi
nakletmektedir. Makalede şöyle denmektedir: “Bu karma okul, Fransa hükümetinin himayesinde
kaldığı sürece devam edecektir. Eğer Fransa aradan çekilecek olursa aynı eğitimle birliği
sağlanmak istenen karma unsurların karşılıklı düşmanlık ve nefretlerinin etkisiyle derhal
yıkılacaktır. Şeyhülislam, Papanın Katolikleri okula gitmekten alıkoyan emirnamesini oldukça
takdir etmiştir; ulema İstanbul’da eski nüfuzunu kaybetmemiş olsaydı Osmanlı vükelâsı, unsur ve
dil anlaşmazlığından dolayı Babil Kulesi’ne benzeyen bu okulun kuruluş ve açılışına taraftar
görünemezlerdir.” Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 251.
399
Mekteb-i Sultani Nizamatını Havi İlanname, Düstur, 1. Tertip, C. 2. s. 245-246.
400
Ergin, a. g. e., C. 2, s. 481-486; Karal, a. g. e., C. 7, s. 203-204; Engelhardt, a. g. e., s. 251-252;
Bilim, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi 1734-1876, s. 238-240; Tekeli – İlkin, a. g. e., s. 65.
401
Söz konusu yüksek okullar ve meslek okulları hakkında geniş malumat için bkz. Ergin, a. g. e., C.
2, s. 513-721; Bilim, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi 1734-1876, s. 288-323. Hem karma eğitim
yapıldığını göstermesi hem de bunlara imtiyaz sağlandığını göstermesi bakımından 3 Muharrem

106
 İncelediğimiz dönemde karma öğretim yapan kurumların sayıları hızlı bir
şekilde artmamış olmasına rağmen, gerek cemaatlerin kendi okullarındaki artış,
gerekse yabancılar tarafından açılan çok sayıdaki okula bunların çocuklarının devam
etmesi dolayısıyla, hem okul hem de öğrenci sayısı bakımından gayrimüslimlerin
durumu Müslümanların durumundan çok daha iyidir.
b. Gayrimüslim Cemaatlerin Okulları
Osmanlı Devleti’nin idaresinde bulunan gayrimüslim cemaatler eskiden beri
imtiyazlarına sahip çıkarak kendi müesseselerini kurmuşlardır. Eğitim alanı da en
çok üzerinde durulan konulardan birisi olmuştur. Tanzimat’tan sonra eğitim işine çok
daha yoğun bir destek verilmiş, kendi dil ve kültürlerini yaşattıkları okullarının sayısı
ve buna paralel olarak öğrenci ve yetişmiş eleman sayısı artmıştır. Hatta Tanzimat
dönemine genel olarak bakıldığında, gayrimüslim cemaatlerin toplam okul ve
öğrenci sayısının Müslümanlarınkinden fazla olduğunu söylemek mümkün
görünmektedir.402
Osmanlı Devleti’nin en kalabalık azınlık grubunu meydana getiren Rumlar
eskiden beri faaliyetlerini devam ettiren Fener Rum Mektebi, Heybeliada Papaz
Mektebi, Kuruçeşme Rum Darulfununu vb. okulların yanında gerek İstanbul’da
gerekse taşrada çok sayıda okul açmışlardır.403 1860’dan sonra düzenlenen cemaat
nizamnamesi ile de eğitim işi din adamlarının elinden alınarak muhtelit meclise
verilmiştir.404 Islahât Fermânı ile verilen özel okul açma hakkı405 ve Maârif
Nizamnamesinde belirlenen cemaatlerin ayrı okullar açabilmeleri ile ilgili

1285 tarihli belge dikkate şayandır. Belgeye göre, çoğunluğunu gayrimüslimlerin oluşturduğu
dökmeci esnafı dökmeci şirketi kurmuşlardır. Devlet, şirkete vergi ve gümrük muafiyeti tanımış,
bu alanda çalışan Müslüman ve gayrimüslimlerin okuma-yazmadan başlamak üzere meslek
eğitimlerini tamamlamaları için okul açılmıştır. Böylece hem kazancın hem de eğitimin önü
açılmıştır. Bkz. BOA. A. MKT. MHM. 405/89.
402
Engelhardt, bu dönemde İmparatorluğun henüz orta öğretim kurumları mevcut değilken ülke
genelinde ve İstanbulda gayrimüslim cemaatler tarafından açılmış çok sayıda okul bulunduğunu,
bunun da galip milletin malup milletlerden aşağı kalması gibi bir mahzuru ortaya çıkardığını
söylemektedir. Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 248.
403
Geniş bilgi için bkz. Ergin, a. g. e., C. 2, s. 737-748; Bilim, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi
1734-1876, s. 382-383.
404
Bkz. BOA. Y. EE. 112/24, Rum Patrikhanesi Nizamnamesi, Meclis-i Muhtelit-i Dâimî Azasının
Vezâifi, 3. Madde.
405
Patrikhanelere yazılan bir tezkerede Islahat Fermânı’nda vaad edilen hürriyetlerin bir gereği olarak
cemaatlerin okul ve kilise yapmalarına engel çıkarılmayacağı, ancak her hangi bir yanlışlığa
meydan verilmemesi için yapılacak binanın durumu ile masrafının nasıl karşılanacağının
bildirilmesi, bugünkü anlamda proje sunulması istenmektedir. Bkz. Tanzimat-ı Hayriye Defteri, s.
148-150.

107
maddeler406 bir dönüm noktası teşkil etmiş, çok sayıda okul açılmış ve özellikle
çalıştığımız dönemde serbest bir eğitim yapılmıştır.407 1870 yılında sadece
İstanbul’da Rum okullarının sayısı 105, öğrenci sayısı ise 15.000’e ulaşmıştır.408
Ermeni cemaatinin bir kurum olarak okula sahip olması Rum cemaatine göre
daha geç olmakla birlikte409 18. asır başlarından itibaren kiliselerde cemaat
çocuklarına temel eğitim yaptırılmıştır. 19. yüzyılın başlarından itibaren de hem
İstanbul hem de taşrada hızlı bir okullaşma faaliyeti başlamıştır. Daha 1834 yılında
Anadolu’daki Ermeni okulu sayısı 120’ye ulaşmıştır.410 Okulların idaresi ile ilgili
olarak da cemaat 1853’te, 14 kişilik bir Maârif Komisyonu oluşturmuştur.411 Ermeni
Patrikhanesi Nizamnamesi’nin 45. maddesinde412 daha önce kurulan Maârif
Komisyonu, dolayısıyla seküler Ermeni eğitim anlayışı aynen devam ettirilmiştir.
Bundan sonra, öncesine kıyaslanamayacak ölçüde hızlı bir gelişme olmuştur.
1859 yılında yapılan bir istatistiğe göre İstanbul’da, 42 Ermeni okulu ve bu
okullarda okuyan 1555 kız, 4376 erkek olmak üzere toplam 5531 öğrenci
bulunmaktaydı.413 1871 yılında Ermeni Maârif Komisyonu tarafından yayınlanan bir
istatistiğe göre ise erkek, kız ve karma okulların sayısı 48’dir. Talebe sayısı da
toplam 5822’dir. 1874 yılında yayınlanan bir başka veriye göre de, Anadolu’daki 28
murahhaslık bölgesinde 469 ilkokul hizmet vermektedir. Daha sonraki yıllara ait
istatistiklerde öğrenci ve okul sayısının gittikçe düştüğü görülmektedir. Örneğin
1887 yılında Ermeni okullarındaki toplam öğrenci sayısı 3816’ya 1900’de ise
İstanbul’daki Ermeni okulu sayısı 40’a gerilemiştir.414 Okul ve öğrenci sayısındaki

406
Mearif-i Umûmîye Nizamnamesi, 3, 18, 129. maddeler, Düstur, C. 2, s. 184, 187, 204.
407
Tekeli – İlkin, a. g. e., s. 102-103. Ubucini, Rum okullarında çocuklara Osmanlı devletinin
yıkılması gerektiği fikrini aşıladıklarını, buna rağmen Osmanlı hükümetinin bu okullara
dokunmadığını yazmıştır. Bkz. Akyüz, Yahya, “Cevdet Paşa’nın Özel Öğretim ve Tanzimat
Eğitimine İlişkin Bir Lâyihası”, OTAM, S. 3, 1992, s. 108.
408
Issawi, Charles, “The Transformation of the Economic Position of the Millets in the Nineteenth
Century”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed.
Braude, B., - Lewis, B.), New York and London, 1982, C. 1, s. 277.
409
İstanbul’un fethinden sonra 18. asrın sonuna kadar uzanan devirde Osmanlı İmparatorluğu
hudutları içerisinde mektep mahiyetinde Ermeni müessesesine tesadüf edilmemektedir. Bkz.
Ergin, a. g. e., C. 2, s. 750.
410
Tekeli – İlkin, a. g. e., s. 106; Ermeni milletinin eğitimi ile Amerikalıların yakından ilgilenmeleri
ve açtıkları çok sayıda okul ile cemaatin eğitimini üstlenmelerinin neden ve sonuçları hakkında
bkz. Akgün, “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü”, s. 6-9.
411
Ergin, a. g. e., C. 2, s. 752-756; Tekeli – İlkin, a. g. e., s. 106.
412
BOA. Y. EE. 112/25.
413
Ergin, a. g. e., C. 2, s. 757.
414
Ergin, a. g. e., C. 2, s. 758; Bilim, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi 1734-1876, s. 386; Eryılmaz,
Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 177.

108
düşüşün sebebi daha çok, yabancılar tarafından Osmanlı Devleti’nin hemen her
köşesinde açılan okullar olmalıdır. Zira, bu okullara gayrimüslimlerin fazlaca rağbet
ettikleri bilinmektedir. İstatistikî bilgilerin ışığında söylenecek diğer bir husus da
1875’li yıllara kadar, başka bir ifade ile Islahât Fermânı’nın ilanından sonra yaklaşık
20 yıl içerisinde gayrimüslim cemaatlerin yeteri kadar okul açarak çocuklarının
eğitimi konusunda bir eksik bırakmamış olduklarıdır. Zira, bu dönemden itibaren
okullarının ve bu okullarda okuyan öğrencilerinin sayısının azalması buna işaret
etmektedir. Yukarıda da izah edildiği gibi, Osmanlı Devleti’nde bu yıllarda özellikle
orta öğretim yapan okullar henüz yeterli seviyeye çıkamamıştır.
Osmanlı Devleti’nin kendi istatistiklerine göre 1897 yılındaki gayrimüslim
okullarının sayılarını burada zikretmek uygun görülmektedir. Bu yıl itibarıyla
gayrimüslimlere ait toplam okul sayısı 6.739 olup, bunların 5.982’si ilkokul, 687’si
rüştiye ve 70’i idadiyedir. Rumların 4.390, Gregoryen, Katolik ve Protestan
Ermenilerin 922 ve Bulgarların 693 okulları bulunmaktadır. Okullarda 2.278 bayan,
8.605 erkek olmak üzere toplam 10.883 öğretmen görev yapmaktadır.415 1896 yılına
ait bir veri de oldukça dikkat çekicidir. Buna göre, Osmanlı rüştiyelerinde okuyan
Müslüman öğrenci sayısı 31.000 iken gayrimüslim okullarında okuyan öğrenci sayısı
76.000’dir. İdadi seviyesinde de bu sayı, 5.000 Müslümana karşılık 11.000
gayrimüslim öğrenci şeklindedir.416
c. Yabancı Okullar
Osmanlı Devleti’nde gayrimüslim vatandaşların dışında yabancıların da çok
sayıda okul ve eğitim kurumları vardı. Yabancı eğitim kurumlarının en eskisi Katolik
okullarıdır. Daha 16. yüzyılda papa Latin çocuklarının eğitimi için Cizvitleri
göndermiş, bunlar da daha sonra Sen Benuva olarak adlandırılan okulu açmışlardır.
Kanuni Sultan Süleyman ile I. Fransuva arasındaki dostluktan ve kapitülasyonlardan
yararlanan417 Katolikler, Fransa’nın desteği ile Osmanlı topraklarında 17. yüzyıldan
itibaren yoğun dinî faaliyetlerde bulunmuşlardır. Avusturya ve İtalya’dan gelen
415
İstatistiki veriler için bkz. Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 177-180.
416
Issawi, a. g. m., s. 277.
417
Cevdet Paşa kapitülasyonlarda eğitim ile ilgili her hangi bir madde bulunmadığını, Osmanlı
devletinin kötülüğünü isteyen ve onu yalnız bırakmayı planlayan bazı devletlerin Türkleri, Avrupa
kamuoyu önünde cahil ve kanun tanımaz olarak lanse ettiklerini, buna karşı Osmanlı
hükümetlerinin de eğitim sever kanuna bağlı olduklarını göstermeye çalıştıklarını ve Islahat
Fermânı’ndan sonra eğitim ile ilgili yapılan çalışmaların da bu düşünceye dayandığını
söylemektedir. Bkz. Akyüz, “Cevdet Paşa’nın Özel Öğretim ve Tanzimat Eğitimine İlişkin Bir
Lâyihası”, s. 91-92.

109
papazlar da Fransızlara yardım etmiştir. Bu yüzyılda Osmanlı topraklarında en aktif
cemaat Kapüsenlerdir. Bunlar da Saint Louis Mektebini bu dönemde açmışlardır.
Bunları daha sonraki yüzyıllarda çok sayıda yeni okul takip etmiş, okullarda
Katoliklerin yanı sıra çok sayıda yerli Hıristiyan çocuğu da tahsil yapmıştır. 1839
yılında sadece İstanbul’daki Katolik okulu sayısı 40’a öğrenci sayısı ise yaklaşık
6.000’e ulaşmıştır. Bu öğrencilerin 4.000’i Osmanlı Hıristiyanlarının çocuklarıdır.
Islahât Fermânı’ndan sonra da Katolik okulları açılmaya devam etmiş, günümüzde
hala varlığını devam ettiren Saint Pierre ve Saint Joseph gibi önemli okullar
açılmıştır.418
Osmanlı sınırlarında okul açan diğer bir grup da Protestanlardır. Bu cemaat
Osmanlı Devleti tarafından sonradan tanındığı gibi ülkede kurumlarını oluşturması
ve okul açması da diğerlerine göre daha geçtir. Protestanlar özellikle Suriye ve
Lübnan gibi merkeze uzak yerlere ağırlık vermişler, ilk okullarını 1824 yılında
Lübnan’da açmışlardır. 1834 yılında da Beyoğlu, Bursa, İzmir ve Trabzon’da okullar
açmayı başarmışlardır. Anadolu’da Islahât Fermânı’ndan sonra, Fırat Koleji, Antep
Koleji ve Merzifon Anadolu Koleji gibi önemli okullar açılmıştır. Cemaatin ülkede
açtığı en meşhur okul 1863 yılında Amerikalılar tarafından açılan Robert
Kolejidir.419
Osmanlı topraklarındaki Amerikan okulları, çoğu Doğu ve Güneydoğu
bölgelerinde bulunmak üzere 1865-1890 yılları arasında son derece hızlı bir şekilde
çoğalmıştır. 1845-1850 yılları arasında 7 Amerikan okulu varken 1855’te sayı 38’e,
1890’da ise 464 gibi şaşırtıcı bir rakama ulaşmıştır. Özellikle 1870 yılından sonra
dinî eğitimim dışında eğitim veren kolejler açılmıştır. 15 yıl sonra 1904’te de sayı
465’tir.420 Dolayısıyla 1890’da doyuma ulaşılmış olduğu görülmektedir.

418
Ergin, a. g. e., C. 2, s. 769-782; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 180. Cevdet Paşa
özel okulların açılması ile ilgili olarak da, buna izin veren Nizamnamenin 129. maddesinin;
öğretmenlerin diplomalı olması, program ve kitapların tasdik ettirilmesi ve açılışlarına izin
verilmiş olmasının önemli şartlar olarak zikredildiğini, ancak bu şartların uygulanmadığını,
uygulanmak istendiğinde elçiliklerle prolem yaşandığını belirtmektedir. Bkz. Akyüz, “Cevdet
Paşa’nın Özel Öğretim ve Tanzimat Eğitimine İlişkin Bir Lâyihası”, s. 94.
419
Ergin, a. g. e., C. 2, s. 783-785; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 183; Tekeli, – İlkin,
a. g. e., s. 115; Şişman, Adnan, “Misyonerlik ve Osmanlı Devletinin Son Döneminde Kurulan
Yabancı Sosyal ve Kültürel Müesseseler”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim
Koca), Ankara, 2002, C. 14, s. 173-179.
420
Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 184; Tekeli – İlkin, a. g. e., s. 112-118; Polat,
İlknur, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Açılan Amerikan Okulları Üzerine Bir İnceleme”, Belleten,
C. 52, 203, 1988, s. 634-635.

110
 Tanzimat döneminde, özellikle Islahât Fermânı’ndan sonra gerek Osmanlı
uyruğu olan gayrimüslimler tarafından gerekse Avrupa ülkeleri ve Amerika’dan
gelen kişi ve gruplar tarafından çok sayıda,421 muhtemelen ihtiyacın üzerinde, çeşitli
seviyelerde okul açıldığı görülmektedir. Bu okulların açılmasının nedeni olarak
değişik siyasî ve ekonomik sebepler sayılabilir. Ancak bunların iyi niyetle sadece
gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarının veya farklı etnik grupların eğitim ihtiyacını
karşılamak için kurulduğu söylenemez.422 Şüphesiz bu kurumların önde gelen
amaçlarından biri, değişik etnik kökene mensup gayrimüslim Osmanlı uyruklarının
uluslaşma bilincine erişmelerini sağlamak, böylece Osmanlı Devleti’ni yıkıma
götürmektir.423 Gerçekten de değişik gruplar için faaliyet gösteren birçok milliyetçi
bu okullardan yetişmiştir.
F. Islahât Fermânı’na Tepkiler
1. Müslümanların Tepkileri

Islahât Fermânı, Hıristiyan milletlerin anayasal gelişmesinin başlangıcı ve

ulusal bağımsızlık isteklerinin bir manifestosu niteliğinde olup büyük ölçüde onların
haklarını geliştirmeye yönelik hükümler içermekteydi.424 Fermân’ın getirdiği haklar,
Müslümanlarla gayrimüslimleri, hukuken eşit hale getirdi. Bu eşitlik, siyasî hakları
da kapsamaktaydı. Askerlik gibi önemli bir vatandaşlık görevini yerine getirmeyen

421
Yabancılar tarafından açılan tüm okullarla ilgili özet bilgiler için bkz. Fendoğlu, Tahsin, “Amerika
Birleşik Devletleri’nin Misyonerleri ve Osmanlı Devleti”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal
Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, C. 14, s. 189-195;Tekeli, – İlkin, a. g. e., s. 112-123.
422
Kodaman, Osmanlı toraklarında yabancı okulların açılması ile ilgili dikkati celbeden bir yorum
getirmektedir. Ona göre, 1830’lu yıllardan itibaren Osmanlı devleti Batı için önemli bir pazar
olmaya başlamıştır. Fakat devletin tüm yapısı onlardan farklıdır ve bu nüfuzu zorlaştırmaktadır.
Dolayısıyla Avrupa başta devlet adamları olmak üzere Osmanlıların zihniyetini kendi liberal
anlayışına göre değiştirmeye koyulmuş ve bunu üç sahada yapmıştır. 1838’de iktisadi ve ticari
liberaliz, 1856’da kültürel liberalizm, 1876’da da siyasî liberalizm benimsetilmiştir. Kültürel
emperyalizmin gerçekleşmesinin en önemli aracı ise ülkenin her tarafına yayılan yabancı
okullardır. Bu okullar temsil ettikleri kültürün merkezi ve üssü durumunda olmuşlardır. Bkz.
Kodaman, a. g. m., s. 25. Benzer bir başka yorum için bkz. Polat, “Osmanlı İmparatorluğu’nda
Açılan Amerikan Okulları Üzerine Bir İnceleme”, s. 627-628.
423
2 Recep 1277 / 14 Ocak 1861 tarihli bir iradeye göre, gerek cemaat okullarında gerekse yabancı
okullarda yurt dışından getirtilerek okutulan bazı kitaplarda zararlı, bölücülük unsuru taşıyan
bölümlerin olduğu Patrikhaneler ve bu okullarda görev yapan öğretmenler tarafından bildirilmiştir.
Bundan kurtulabilmek için kitapların yurt içinde yazdırılması ve Patrikhaneler tarafından
incelendikten sonra Meclis-i Muhtelitin mazbatası üzerine basılması kararlaştırılmıştır. Bkz. BOA.
İ. MM. 914. Konu ile ilgili Meclis-i Maariften Maarif Nezaretine yazılan bir yazı için bkz. BOA.
A. MKT. NZD. 307/6.
424
Berkes, s. 213; Eryılmaz, Bilal, Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, İstanbul, 1992, s. 140.

111
gayrimüslimlerin, siyasî alanda Müslümanlarla eşit hale getirilmesi, uzun yıllar
devletin yükünü omuzlamış olan Türklerin tepkisine neden oldu.425

Askerlik yapmayan gayrimüslim Osmanlı vatandaşları, tarım, sanat, ticaret ve

endüstride kendilerini geliştirme imkanı elde etmişlerdi. Türkler ise, ülke yönetimi
ve askerlik hizmetleriyle uğraştıkları için ekonomik ve ticari faaliyetleri bir ölçüde
gayrimüslimlere bırakmışlardı. Bu nedenle, gayrimüslim reayânın kentlisi de köylüsü
de Müslümanlardan zengindi.426 Avrupa devletleri de her fırsatta girişimlerde
bulunarak gayrimüslimler lehine çeşitli haklar elde ediyorlardı. Devlet görev ve
rütbeleri gayrimüslimlere açılmıştı. Müslümanlar hakkında mahkemede şahitlikleri
bile kabul edilmezken, artık mahkeme üyeliğine atanmaları söz konusuydu. İşte bu
iktisadi, sosyal ve siyasî şartlar, geleneksel hukuk ve yapının belirlediği statüyü
değiştirmişti. Tanzimat’tan sonra yoğunlukla yaşanan bu problemler Osmanlı
toplumunu germiş, Müslümanlar, bir toplum olarak gayrimüslimler hakkında yapılan
değişimlerle daha ilgili olmuşlar ve bunlara karşı çeşitli tepkiler göstermişlerdir.

Islahât Fermânı ile gayrimüslimlere özel haklar tanınarak zenginliklerine

şimdi de politik hakların ilave edilmesine bazı Müslümanlar, atalarının kanlarıyla
kazanılmış olan millî ve mukaddes haklarının kaybedildiği şeklinde tepki vermiştir.
Hakim millet olma vasfının yitirildiğine inanan bu kesim “Âbâ-ü ecdadımızın kanıyla
kazanılmış olan hukûk-ı mukaddese-i milliyyemizi bugün kaybettik. Millet-i İslâmiye,
millet-i hâkime iken böyle bir mukaddes haktan mahrum kaldı. Ehl-i İslâm’a bu bir
ağlayacak ve matem edecek gündür” diyorlardı.427 Halk arasında büyükelçilerin;
“Eski vükelâ işimizi zorlaştırıyordu, yeni vükelâ istediklerimizden daha fazlasını
verdi.”, “Bâb-ı Âlî’nin bu kadar fedakârlık edeceğini ummuyorduk. Canning ne
dediyse hükümet kabul etti.” dedikleri şeklinde dedikodular dolaşıyordu. Halk, işin
içinde Reşit Paşa ve eski Şeyhülislâm Arif Hikmet Bey olsaydı hükümler
değiştirilmiş olurdu diyerek Fermân’ın hazırlanmasında ve kabul edilmesinde etkili

425
Gülsoy, Ufuk, “Çöküşe Götüren Reçete: Islahat”, Tarih ve Medeniyet, S. 19, 1995, s. 30.
426
Abdurrahman Şeref, Tarih Musahabeleri, s. 64. Namık Kemal, haklı olarak, “Memur olmak bize
ne fayda sağladı? Biz sıkıntılar içindeyken Hıristiyanlar sanat ve ticaretle uğraşıp Avrupa
seviyesine geldiler” diyerek şikayet etmişti. Bkz. Kuntay, M. Cemal, Namık Kemal Devrinin
İnsanları ve Olayları Arasında I, İstanbul, 1944, s.184; Eryılmaz, Tanzimat, s. 141.
427
Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 1, s. 68; Ahmet Refik, “Türkiye’de Islahat Fermânı”, Türk Tarih
Encümeni Mecmuası, No: 4 (81), 1 Temmuz 1340, s. 195; Karal, a. g. e., C. 6, s. 10.

112
olan devlet görevlilerini zemmediyordu.428 O zamana kadar İngilizlere muhabbet
duyan Osmanlı kamuoyunun, özellikle Canning’in bu konudaki yoğun gayretlerinden
sonra onlara karşı sempati hissini kaybettiği söylenmiştir.429

Genel olarak bakıldığında Müslüman Türk vatandaşların büyük bir kısmı, dış
baskılar neticesinde kabul edildiğini düşündükleri Fermâna karşıydı.430 Ancak
Cevdet Paşa’nın, Müslüman kisvesindeki birtakım alafranga çelebiler olarak
nitelendirdiği yarı Batılılaşmış efendiler ile bazı devlet ileri gelenleri, Islahât
Fermânı’nı Batılı devletlerle ilişkilerin ve ittifakın bir delili olarak görüyorlardı.
Bunlar Müslümanlarla gayrimüslimlerin kaynaşacağını, karışık mahallelerin
oluşacağını ve medeniyetin gelişeceğini söylüyorlardı. Hatta bu kişiler karışık
yaşanan mahallelerde emlak fiyatlarının artacağı ümidini taşıyorlardı.431

Diğer taraftan bazı Müslümanlar, Fermânı hafife almışlar, alay konusu

yapmışlardır. Bu kabilden olarak, Fermân’ın yayınlanmasından sonra Mehmed
Paşazade Said Bey adında biri, namaz kılmakta olan bir hocanın yanına giderek, “Ne
kılıyorsun Hoca Efendi; Fermân okundu görmedin mi? Tebaa-i gayrimüslime ile
beraber olacağız” diyerek alay etmişti. Bu ifadeler Kaymakam Paşaya iletilince onu
şiddetle azarlamış ve Said Bey özür dilemek, hatta devreye Paşa’nın yakınlarını
sokarak af dilemek mecburiyetinde kalmıştır.432 Toplumun ileri gelenlerinden
olmayan birisinin yapmış olduğu basit bir şakaya bu kadar ilgi gösterilmesi ve sert
bir karşılık verilmesi, aslında toplumda yoğun bir tepkinin olduğunu, Osmanlı

428
Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 1, s. 69-70. Islahat Fermânı’nın hazırlanmasında baş rolü oynayan Lord
Canning Gülhane Hattından beri, Bâb-ı Âlî’den koparılan tavizlerin pekiştirilmesi, toplu olarak
yasalaştırılması ve bunların uygulanmasını temin için bir dış baskının meydana getirilmesini
istiyordu. Bu nedenle Islahat Fermânı, Canning’in bütün meslek hayatının bir ürünü ve Türkiye'de
ıslahat uğrunda gösterdiği gayretlerin doruğu olarak yorumlanmıştır. Elçi, “yasayı kaleme alma
sırasında birlikte çalıştığım beş kişiden ikisinin Müslüman, ikisinin Katolik, birisinin Ortodoks
olmasına rağmen, ortaya çıkardığımız programın kabul edilmesi mucize gibi bir şey oldu. İtiraf
edeyim ki müzakereler sırasında arkadaşlarımın, özellikle Müslüman olanların önyargılarını alt
edeceğimi hiç sanmıyordum.” şeklindeki ifadeleriyle hayretini ortaya koymakta ve böyle bir
sonuca ulaşmayı ümit etmediğini işaret etmektedir. Bkz. Poole, a. g. e., s. 267-269.
429
Ahmet Refik, “Türkiye'de Islahat Fermânı”, s. 199.
430
Davison, Reform, s. 57.
431
Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 1, s. 68; Davison, Reform, s. 58. Ahmet Refik halkın bu üzüntüsünün
yersiz olduğunu söyleyerek; yeniçeri zihniyetinin sadece fethetmekten ibaret olduğunu, fethedilen
yerlerin halklarına yüksek medeniyet, saadet, refah ve adalet götürülemediğini, eşitliğin
Müslümanlara bile sağlanamadığını dolayısıyla bu atmosfer altında düşünen Müslümanların da,
gayrimüslimlerin eşitliği fikrine karşı çıktıklarını söylemektedir. Bkz. Ahmet Refik, “Türkiye'de
Islahat Fermânı”, s. 196.
432
Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 1, s. 69; Karal, a. g. e., C. 6, s. 10.

113
idarecilerinin de bu tepkilerden endişe duyduğunu, tepkinin büyümesinden
korkulduğunu göstermesi bakımından ilginç görünmektedir.

Islahât Fermânı, daha önceleri üst düzey görevler yapmış Osmanlı devlet
adamları arasında da tepki ile karşılanmıştır. Muhalifler fermânı daha Bâb-ı Âlî’de
okunduğu andan itibaren tenkit etmeye başladılar. Bunlar arasında hükümeti
endişeye düşürecek kadar kuvvetli tenkitler yapan Mustafa Reşid Paşa da vardı.433

Tanzimat Fermânı’nın mimarı sayılan Mustafa Reşid Paşa, Islahât

Fermânı’nın ülkeyi tahrip etmek için Avrupa’ya verilmiş bir silah olduğunu ileri
sürüyor, bu tavizleri veren Âlî ve Fuad paşaları da hainlikle itham ediyordu. 434

Nitekim Reşit Paşa, fermân hakkındaki düşüncelerini Mabeyn’e takdim ettiği

bir tezkire ile ekinde yer alan layihada geniş biçimde ortaya koyuyor, itirazının
Fermân’ın geneline değil bazı maddelerine olduğunu belirtiyordu.435 Paşaya göre,
Müslümanların tepkisi düşünülmeden Hıristiyanlara düşündüklerinin çok ötesinde
imtiyazlar verilmişti. Reşit Paşa, fermânda vaat edilen tam eşitliğin, hakim millet ile
yönetilenler arasındaki eşitliği kaldırarak Osmanlı İmparatorluğu’na geçmiş altı yüz
yılda olduğundan tamamen farklı bir renk vereceğini, Müslüman kamuoyunun bunu
kabul edemeyeceğini, önce zihinlerini buna hazırlamak gerektiğini vurguluyordu.

Islahât, zaman içinde toplumda huzursuzluk yaratacak dış müdahalelere

meydan verilmeden yapılması gerekirken bu önemli nokta gözden kaçırılmıştı. Reşid
Paşa, eşitliğe dayalı yeni düzenlemelerin içtimaî huzursuzluklara yol açmasından ve
özellikle Anadolu ve Arabistan’da sosyal patlamalara sebep olmasından endişe
ediyordu. Hükümeti muhtemel olaylara karşı bir hazırlık yapmadığı için
eleştiriyordu. Ayrıca Islahât Fermânı’nın yabancı sefirlerle birlikte hazırlanmış
olması ve Paris Antlaşması’nda yer almasının uluslar arası hukuka konu olması
bakımından Osmanlı Devleti’ni yeni siyasî sıkıntılara sokacağını ileri sürüyordu.

Mustafa Reşid Paşa, halk nazarında nüfuzlu bir kişiydi. Bu sebeple, tenkitleri
ağızdan ağza dolaşarak, büyük tesir yapıyordu. Eski nâzırların ve ulemanın bir çoğu

433
Karal, a. g. e., C. 6, s. 7.
434
Engelhardt, a. g. e., s. 138.
435
Bu tezkire ve ekinin tam metni için bkz. Ahmet Lütfi, Tarih, C. 9, s. 244-252; Cevdet Paşa ,
Tezâkir, C. 1, s. 75-82; Ahmet Refik, “Türkiye'de Islahat Fermânı”, s. 204-212.

114
Paşa’nın düşüncelerini paylaşıyorlardı.436 Muhtemelen Reşid Paşa, Fermân’ın hangi
baskılar altında kabul edildiğini en iyi bilen şahsiyetlerden birisidir. Ancak, o
dönmede iktidarda bulunmamasının verdiği rahatlıkla bu tespitleri yapmış, işaret
ettiği her konuda haklı olduğunu tarih ortaya koymuştur. Mustafa Reşid Paşa’nın
muhalefette olmaktan kaynaklanan şahsi kırgınlığından hareketle bu eleştirileri
getirdiği437 düşünülebilirse de bunların yersiz olmadığı kesindir.

Kısaca, Islahât Fermânı’nın ilanı muhalefetteki siyasîler tarafından, zaman ve

şartların icabı olarak kabul edilmekle birlikte; yönetim kadrosu, bazı maddelerinin
değiştirilmesi mümkün olduğu halde Avrupalılara hoş görünmek için böyle
yapmamaları, zamana yayılmak suretiyle kademeli olarak yapılması gereken
reformları bir anda yapmaları, gayrimüslimlerin bile beklemedikleri kadar ileri
gitmeleri, siyasî hakları vermekte hızlı davrandıkları cihetleriyle eleştirilmişlerdir.438

Fermânı savunanlar, Fuat Paşa’nın devletin dayandığı dört temel esas olarak
gösterdiği Millet-i İslâmiye, Devlet-i Türkiye, Selâtîn-i Osmaniye ve Payitaht-ı
İstanbul’dan her hangi birine zarar gelmediğini öne sürüyorlardı. Aleyhtekiler ise,
Müslümanlarla gayrimüslimlerin eşitlenmesiyle bu esasların zedelendiğini
söylüyorlardı.439

Öte yandan Fuat Paşa, “Fermân-ı Âlînin evvelce [ısdârı] pek isâbet olmuş.
Zirâ vaktiyle davranılıp da ısdâr olunmamış olaydı mevâdd-ı mündericesi birer birer
muâhedeye derc olunacak imiş” şeklinde sözler söyleyerek bu düşüncesini Âlî
Paşa’dan geldiğini rivayet ettiği tahriratlarla desteklemeye çalışırken karşıtları buna,
“şeyhin kerameti kendüden menkûl”şeklinde karşılık vermişlerdir.440

Fermân’ın ilanına karar veren hükümet üyelerinin elbette tenkitlerden

rahatsız olmaları normaldi. Ancak muhalefetin önüne geçmek için tehdit yolunu
kullanmaları hoş gözükmemektedir. Şeyhülislâm Arif Efendi’den sâdır olduğu
rivayet edilen eski vekillerin mahkemeye verileceği sözüne alınan Reşit Paşa, Ahmet
Cevdet Paşa’yı devreye koyarak, tenkit etme hakkı olduğu ve mahkemeden

436
Karal, a. g. e., C. 6, s. 8; Davison, Reform, s. 57.
437
Engelhardt, a. g. e., s. 138.
438
Cevdet Paşa, Tezâkir, c. 1, s. 74; Davison, Reform, s. 57.
439
Cevdet Paşa, Tezâkir, c. 1, s. 85.
440
Cevdet Paşa, Tezâkir, c. 1, s. 85.

115
çekinmediği cevabını iletmişti.441 Bu diyalog esnasında Şeyhülislâm Arif Efendi’nin
söylediği; “Bunlar hep fena şeylerdir. Lakin ne çare mukaddemâ 12 sene evvel
mürted maddesine karar verildikte Frenk donanması burada yok idi. Şimdi
donanmalarından başka İngiliz ordusu Üsküdar’da ve Fransız ordusu Maslak’dadır.
Ne yapalım ol vakit verilen karar üzere madde-i ma‘lûme ki te’hir-i katl ile te’vil
olunmuş idi. Bu kerre ta‘mim olundu ve Fermân’da yer alan şeyler yeni değildir.”442
şeklindeki sözler, savunma ve yansıtma psikolojisi içinde söylenmiş olsa da
Fermân’ın ilanının arka planını, en azından yöneticilerin hissettiği havayı yansıtması
bakımından son derece dikkat çekicidir.
Bu tepkilere karşı Osmanlı hükümeti, Fermân’ın hükümlerini Avrupalılara ve
Müslümanlara farklı şekillerde yorumlamıştır. Nitekim Fermân’ın hükümlerine göre
bir gayrimüslimin nazır dahi olabileceğinin söylenmesi üzerine Fuad Paşa itiraz
etmiş ve nazır olmak şöyle dursun Meclis-i Vâlâ üyesi bile olamayacağını ileri
sürmüştür.443 Daha sonra, uygulamanın bunun aksine olduğunun görülmesi, bu sözün
günü kurtarmak amacıyla söylenmiş olduğunu ortaya çıkarmıştır.
2. Hıristiyanların Tepkileri
Islahât Fermânı, gayrimüslimlere “...Bir vakitde görülmüş ve işidilmiş
olmayarak... inâyet ve ihsân buyurulan imtiyazât” bahşediyordu. Fermân, bütün
tebaayı hukuk yönünden eşit kabul edip “her birini bir karındaş hükmüne” koyma
ümidiyle hazırlanmıştı.444 Bu yönüyle fermândan en çok Hıristiyan halkın memnun
olması gerekirdi. Ancak Engelhardt, beklenenin aksine Islahât Fermânı’na en büyük
tepkinin, “aşağı sınıf halk” olarak tanımladığı gayrimüslimlerden geldiğini
söylemektedir.445 Bunda, kilise yetkililerinin açıkça tepki göstermelerinin ve halkın
durumu tam olarak kavrayamamasının rolü önemli olsa gerektir.
Aslında, bazı Rumların haricindeki gayrimüslim halk Fermânı, kendilerini
“millet-i mahkûme”, yönetilen toplum statüsünden kurtardığı için, siyasî bir berat
olarak görmüştü.446 Genelde olumlu olan yaklaşıma rağmen, Hıristiyanları yöneten
dinî hiyerarşi oldukça tepkiliydi. Bunların tepkisinin temel sebebi, eşitlik fikrinin

441
Ahmet Refik, “Türkiye'de Islahat Fermânı”, s. 200-202; Karal, a. g. e., C. 6, s. 8.
442
Cevdet Paşa, Tezâkir, c. 1, s. 71-73.
443
Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 1, s. 71; Ahmet Refik, “Türkiye'de Islahat Fermânı”, s. 199.
444
BOA. A. MKT. UM. 226/62.
445
Engelhardt, a. g. e., s. 139.
446
Ahmet Refik, “Türkiye'de Islahat Fermânı”, s. 197; Eryılmaz, Tanzimat, s.145.

116
otoritelerini zayıflatması ve Fermân’ın ilgili hükümlerinin uygulanması durumunda
gelirlerinin azalması endişesiydi.447
1856 fermânı ile kilisenin dilediğince vergilendirme yetkisine son verilmişti.
Ekonomik bağımsızlıklarının yanı sıra sosyal ve politik çıkarlarının da üstüne
düşürülen bu gölgeler, Hıristiyan din adamlarını reformların düşmanı haline getirdi.
Çünkü dinî şefler milletler üzerindeki otoritelerini kaybetmekten, daha açık ve
gerçekçi bir ifadeyle, artık onları daha fazla sömürememekten korkuyorlardı.448
Cemaatlerinden aldıkları aidatın kaldırılarak maaşa bağlanmaları, göreve
başlarken devlete sadakat yemini etmeleri, din adamlarından oluşan sinod meclisine
halktan da üye seçilmesi gibi hususlar patrik ve metropolitlerin büyük tepkisine yol
açtı.449 Ancak bu gayrimüslim cemaat temsilcileri, tepkilerini resmi olarak iletmekten
çekiniyorlar; hatta çoğu zaman fermândan dolayı teşekkürlerini bildiriyorlardı.450
Nitekim Rum patriği, metropolitler ve millet rüesâsı ortak bir teşekkür arizası takdim
etmişlerdi.451
Bunlara ilave olarak Rum hiyerarşisi, Tanzimat’tan sonra da devam eden
gayrimüslimler arasındaki önceliğini, dolayısıyla mutad ayrıcalıklarını kaybetmekten
korkmaktaydı. Toplumdaki konumları itibarıyla Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler
olarak sıralanan gayrimüslim cemaatlerin eşitlenmesi, özellikle Rumların hoşuna
gitmemişti. Hatta bazıları biz İslâm’ın üstünlüğüne razı idik, devlet şimdi bizi

447
Ahmet Refik, “Türkiye'de Islahat Fermânı”, s. 197; Davison, Reform, s. 58.
448
Engelhardt, a. g. e., s. 139; Davison, Reform, s. 58. İngiliz Büyükelçisinin reformların uygulanışı
hakkında bilgi vermeleri için kendi konsoloslarına yazdığı 11 Haziran 1860 tarihli yazıya cevaben
Selanik Konsolosu: “Hıristiyan otoriteler, ki bununla dinî şefleri ve kocabaşıları kastediyorum,
yetki alanlarıyla kıyaslanırsa Müslüman otoritelerden daha haris ve zâlim davranmaktadır.
Piskoposlar ve metropolitler pek çok zulüm olayından suçludurlar. O kadar ki eğer bunları Türkler
yapsaydı, Hıristiyanlar arasında büyük bir infial dalgası meydana gelirdi. Daha birkaç gün önce
Vodena Piskoposu kendisine bağlı sadece 10 aileden oluşan küçük bir köyden 1000 kuruş istedi.”
şeklinde cevap verirken, Preveze konsolosu A. Cathcart, 20 Temmuz 1860 tarihli raporunda şöyle
yazmaktadır: “Hıristiyanlar arasında kendi yetkilerinin katliam ve zulmünden dolayı büyük
hoşnutsuzluk vardır. Bunların yetkileri sınırsızdır. Türkiye’nin her yerinde olduğu gibi burada da
Hıristiyanların papazları suçladığı pek çok adaletsizlik vardır. Rüşvet, irtikap gibi. Küçük rütbeli
papazlar diğer köylüler gibi hayatlarını idame için toprakta çalışmaktadırlar. Bunlar cahildir.
Zenginleri ise kilise mallarından istifade etmektedirler. Her türlü entrika, para ve nüfuz ile
döndürülmektedir.” Bkz. Bozkurt, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu, s. 63-
64.
449
Davison, Reform, s. 58.
450
Fermândan dolayı bazı yerlerin murahhaslarından gelen teşekkür nameler için bkz. BOA, İ. Dah.
23010.
451
BOA, İ. Hr. 6552.

117
Yahudilerle eşit hale getirdi diye hayıflanmışlardır.452 Nitekim, Islahât Fermânı
okunup atlas keseye konulduğunda, bir daha bu keseden çıkmaması temennisinde
bulunduklarını daha önce belirtmiştik.
Aslında ortaya konulan bu tepki, Fermânda yer alan, Hıristiyanların mezhep
örgütlenmelerinin yeniden düzenlenmesi hususunun Osmanlı yönetiminin başını
ağrıtacağını gösteriyordu. Ancak yine de Rum Patriği, fermânı kiliselerde neşretmek
hususunda bir süre tereddüt etmiş, fakat daha sonra aldığı kesin emir üzerine bunu
yerine getirmek zorunda kalmıştı.453
Yukarıda izah edildiği gibi Fermânla Hıristiyan halka tanınan haklar,
Hıristiyan din adamlarının muhalefeti ile karşılaşmıştır. Din adamlarının bu
muhalefetlerini, uygun bir dille kendi cemaatlerine işleyerek, onların görüşlerini bu
doğrultuda oluşturmaya çalıştıklarını, özellikle entelektüel birikimi olmayan kesimin
de bu görüşleri benimsediğini ve savunduğunu tahmin etmek güç değildir. Buna
rağmen cemaat işlerinin idaresinde sivillerin de yer alacağını anlayan entelektüel
kesimle Rum Patrikhanesinin baskılarından kurtulacaklarını düşünen Bulgarlar
Fermânı olumlu karşılamışlardır.454
Gayrimüslim halkları reformlara karşı çıkma nedenlerinden biri de,
statülerinde lehlerine değişiklik yapılmasını isterlerken; sosyal ve siyasal eşitliğin
doğal sonucu olan hak ve mükellefiyetlerde de eşitlik fikrine katlanamamalarıdır.
Öyle ki, yüzyıllardır kendi cemaatleri tarafından dinî vergilerle sömürülen Hıristiyan
halk, genelde devlete az vergi veriyorlardı. Özellikle ticaretle uğraşan halk artık mal
ve güçlerine göre vergi ödeyeceklerdi. Bu sınıfta bulunan ve büyük kar elde eden
Hıristiyan halka, askerlik görevi de çok ağır bir yüktü. Başka işlerle uğraşan halk
kesimi de, kendilerine getirilen yeni statüyü kuşku ya da kayıtsızlıkla karşıladı. Onlar
için önemli olan kendilerine tanınan haklar değil, birdenbire karşılarına çıkarılan
askerlik göreviydi. Aslında Hıristiyan halk, kendisini hiçbir zaman Osmanlı
vatandaşı olarak görmemişti. Dünyada da yeni olan bu duygu, geleneksel İslâm ve
Osmanlı politikasının, millet anlayışının bir sonucu olarak onlarda gelişmemişti. Bu
nedenle askerlik onlara çekici gelmiyordu.455

452
Cevdet, Tezâkir, C. 1, s. 68; Ahmet Refik, “Türkiye'de Islahat Fermânı”, s. 196; Davison, Reform,
s. 59.
453
Engelhardt, a. g. e., s. 145.
454
Davison, Reform, s. 58-59.
455
Ahmet Refik, “Türkiye'de Islahat Fermânı”, s. 203; Davison, Reform, s. 59; Bozkurt, a. g. e., s. 65.

118
 Milliyetçilik bilinci olan bir kısım gayrimüslimlerin de, reformların çökmekte
olan İmparatorluğu güçlendirerek, bağımsız devlet kurma ideallerine ulaşmada engel
oluşturacağından kaygılanarak reformlara tepki gösterdikleri düşünülebilir.
Müslüman ve Hıristiyan kaynaklı bu tepkiler, çeşitli yerlerde birtakım olayların
patlak vermesine, kanlı çatışmaların başlamasına neden olmuştur.
G. Islahât Fermânı’nın Etkisiyle Çıkan Siyasî Olaylar

Osmanlı Devleti’nin ıslahât hareketleri tarihinde önemli bir yer tutan Islahât
Fermânı’nın uygulamaya konulmasıyla birlikte ülkenin her tarafında çeşitli olaylar
patlak vermeye başlamıştır. Fermân, genel olarak, Müslümanlara verilen hakların
gayrimüslimlere de tanınması şeklinde son derece makul bir karakterde olmasına
rağmen, Müslüman tebaa gayrimüslimlere verilen hukukî ve siyasî haklardan hoşnut
olmamış, muhtemelen güçlü devletlerin gayrimüslimler lehine düzenlemeler
yapılması yolundaki baskılarına da içerlemişti. Diğer taraftan Hıristiyanlar arasında
da, Müslümanların kendilerine yönelik katliama girişecekleri şayiası yayılıyordu.456

Müslümanlarla gayrimüslimlerin arası bu psikolojik ortamda iyice açılmaya

başlamıştı. Bu durum, maniple etmek isteyenler için iyi bir fırsattı. Nitekim esas
itibarıyla gayesi farklı olan bazı kişi veya grupların istismarı neticesinde çeşitli
bölgelerde iki kesim arasında sıcak çatışmalar olmuştur. Reşit Paşa, yukarıda söz
konusu ettiğimiz layihasındaki öngörülerinde haklı çıkmıştır. Devlet, olaylara elden
geldiğince süratle müdahale etmiş, suçlular ağır bir şekilde cezalandırılmış ve
benzerlerinin meydana gelmemesi için dikkatli davranmıştır. Buna rağmen Avrupa
devletleri bu olayları, bazen Osmanlı Devleti’nin bağımsızlığını görmezlikten gelme
anlamına gelen çeşitli müdahaleleri için gerekçe olarak kullanmışlardır. Her biri ayrı
bir krize dönüşen bu tip tepkilerin ilki Maraş’ta ortaya çıkmış, bunu Cidde, Halep ve
Suriye olayları takip etmiştir.457 Ayrıca, esas olarak milliyetçilik temelli olmasına
rağmen, Balkanlarda da Islahât Fermânı ile irtibatlı bazı olaylar cereyan etmiştir.
1. Maraş Olayları
Islahât Fermânı Maraş’ta okunduğu zaman, gayrimüslim halk bunu
memnuniyetle karşılarken Müslümanlar rahatsız olmuşlar, Fermân’ın mecliste

456
Karal, a. g. e., C. 6, s. 27-28. Ülkenin değişik yerlerinde ortaya çıkan bazı tepkiler için bkz.
Gülsoy, Ufuk, “1856 Islahat Fermânı’na Tepkiler ve Maraş Olayları”, Prof. Dr. Bekir
Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul, 1991, s. 448-450.
457
Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 1, s. 98; Karal, a. g. e., C. 6, s. 28.

119
okunmasına bile tepki göstermişlerdi.458 Maraş Mutasarrıfının İstanbul’a yazdığı
yazılardan anlaşıldığına göre bölgede daha önce verginin tevzii ile ilgili bir tartışma
vardır. Müslümanlar, şehrin toplam vergisinden bir miktarının daha gayrimüslimlere
yüklenmesi konusunda çeşitli girişimlerde bulunmuşlar, konu mecliste görüşülerek
belli bir noktaya getirilmiş ancak üzerinden çok geçmeden Islahât Fermânı ulaşmış
ve mecliste okunmuştur. Bunun üzerine içlerinde meclis üyesi olanların da
bulunduğu şehrin ileri gelenlerinden oluşan bir grup, gayrimüslimlere tanınan bu
serbestlikleri bahane ederek devlete karşı olan bazı yükümlülüklerini yerine
getirmeyeceklerini söylemişlerdir. Başlarına topladıkları bazı kişilerle de çarşı ve
pazardaki dükkanları kapattırmışlardır. Mutasarrıfın aldığı tedbirlerle dükkanlar
yeniden açılmıştır. Başka olay çıkmaması için bu olayları çıkaranların mutlaka
cezalandırılmaları gerekmekte, bunun için de destek güce ihtiyaç bulunmaktadır.459
Daha sonra ise, bir İngiliz tüccar ile bir esnaf arasında çıkan anlaşmazlık,
önceki olayda adı geçen şahıslar tarafından ustaca maniple edilmiş, dört bin
civarında kişinin katıldığı sosyal bir kitle hareketine dönüştürülmüştür. Hadise şöyle
gelişmiştir: Maraş’ta bulunan ve bir ara konsolos vekilliği görevini de yürütmüş olan
Kirmani adlı İngiliz tüccar, bir duruşmayla ilgili Naib Tevfik Efendiye hakaret etmiş,
mutasarrıf ve meclisin ileri gelenlerince yatıştırılmaya çalışılan Naib, sokağa çıkarak
halkı isyana teşvik etmiştir. Halk toplanarak tüccarın evine saldırmıştır. Bu esnada
tüccar saldırganlardan birini vurmuş, halk da evini yakmak suretiyle karısı ve bir
çocuğuyla birlikte onu öldürmüştür. Şehirde sayıları dört-beş yüz kadar olan asker
olayı önleyememiş, ancak bölgeye sevk edilen destek gücün ulaşmasıyla hareketin
büyümesi ve diğer şehirlere sıçraması önlenmiştir.460
İsyan bastırıldıktan sonra, yağmalanan eşya bulunmuş, bulunamayan kısmı
ise devlet tarafından tazmin edilmiştir. Ayrıca, olayda ölen İngiliz’in sağ kalan
oğluna kaydı hayat şartı ile aylık 500 Frank maaş bağlanmıştır.461

458
BOA. İ. Dah. 22853/lef 3.
459
BOA. İ. Dah. 22853/lef 3 ve 4.
460
BOA. İ. Dah. 22853/lef 3; Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 1, s. 98; Gülsoy, a. g. m., s. 451-458.
461
BOA. İ. Dah. 22915. Maraş olayları ile aynı dönemde, bölgeye yakın iller olan Halep ve Nablus’ta
da daha çok fermâna tepkiden doğduğu bilinen Hıristiyanların evlerinin ve kilisenin
yağmalanması, papaz ve konsolosun tartaklanması gibi daha küçük çaplı bazı olaylar olmuş, yine
Osmanlı devleti tazminat ödemek mecburiyetinde kalmıştır. Bu olaylar için bkz. BOA. İ. Hr.
14088; Gülsoy, Ufuk, “1856 Halep ve Nablus Olayları”, Tarih İncelemeleri Dergisi, No: 9, İzmir
1994, s. 283-286.

120
 2. Cidde Olayları
Bölgede meydana gelen dinî mahiyetli diğer bir olay, 15 Temmuz 1858’de
meydana gelen Cidde olayıdır. Esas itibarıyla bir gemiye İngiliz bayrağı mı yoksa
Müslüman bayrağı mı çekileceği konusunda meydana gelen tartışmadan dolayı çıkan
olaylar, bazı kışkırtıcıların teşvikleri ile dinî bir mahiyet almış ve Cidde halkı
toplanarak Hıristiyan halka saldırmıştır. Şehirdeki askerî güç olayları bastırmada
yetersiz kalmış, dindaşlarını korumak için çaba gösteren İngiliz konsolosu, ailesi ile
birlikte Fransız konsolosu ve Cidde’de bulunan 22 kadar Hıristiyan tüccar malları
yağmalanarak öldürülmüştür. Birlikte hareket etmeye karar veren İngiltere ve Fransa,
Osmanlı Devleti’nin hukukunu hiçe sayarak Cidde’ye bir filo göndermiş ve intikam
almak için şehri topa tutmuş, olayın faili gördükleri 10 kişiyi idam etmişlerdir.462
Daha sonra da her iki devlet maddi ve manevi tazminat olarak 50.000 kese
istemişlerdir. Bu miktar çoğu suçsuz olan Cidde halkının yıllarca ödeyemeyeceği bir
miktardır. Dolaysıyla, hazine tarafından ödenerek, vergilerinin katlanmasıyla halktan
alınmasına karar verilmiştir.463 Osmanlı Devleti ayrıca olaylara dahil oldukları tespit
edilen çok sayıda kişiye sürgün başta olmak üzere çeşitli cezalar vermiştir.464
Olayları bahane ederek bölge halkına gözdağı vermek isteyen İngiltere ve
Fransa’nın yaptığı Osmanlı Devleti için onur kırıcı idi ve haklı görülecek bir tarafı
yoktu. Gemi komutanlarının yaptıkları Osmanlı Devleti tarafından usulen
İngiltere’ye şikayet edilmiş, onlar da teessüflerini bildirmişlerdir.465 Ancak bu olaylar
Müslüman halk üzerinde çok olumsuz bir etki bırakmıştır. Başka bazı sebepler
olmakla birlikte bunlar, Suriye’de cereyan eden olayların en önemli faktörü
olmuştur.
3. Suriye Olayları
Arapların Şam dedikleri geniş Suriye bölgesi, Osmanlı idaresinde Halep,
Şam, Sayda ve Bağdat olmak üzere dört eyalete ayrılmıştı. Tarih boyunca değişik
462
Karal, a. g. e., C. 6, s. 32; Gencer, “Tanzimat Fermânı (1839)’dan 1876’ya Kadar Osmanlı
İmparatorluğu”, C. 11, s. 458; Cevdet Paşa olayı anlatırken; “her işe müdahale ederek
yapmadığını bırakmayan İngiliz konsolosunun layığını bulduğu umumiyetle kabul edilmiş ise de
hiçbir şeyden haberi olmayan ve yeni gelmiş bulunan Fransız konsolosunun ölümü herkesi
üzmüştür” demektedir. Bkz. Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 2, s. 51.
463
BOA. İ. MM. 901.
464
Bkz. BOA. İ. MM. 532/1; BOA. İ. Dah. 29084.
465
BOA. İ. Hr. 8664. Halbuki dönemin Londra Büyükelçisi Kostaki Bey 22 Temmuz 1856 tarihinde
İstanbul’a gönderdiği arizasında İngiltere kamuoyunun kötü şeyler düşündüğünü ancak hükümetin,
suçluları Osmanlı devletinin cezalandırmasının devletin bağımsızlığının bir gereği olduğunu ve
başka bir müdahalenin düşünülmediğini bildirmişti. Bkz. BOA. İ. Hr. 8431/lef 2.

121
milletlerin idaresinde kalmış olan bölgede çeşitli din ve milliyete mensup halklar
yaşamaktaydı. Hemen her Hıristiyan mezhebine mensup halk bulunabildiği gibi,
Müslümanlar da Mütevelliler ve Dürzîler dahil değişik mezhep ve cemaatlere
bölünmüştü. Özetle, homojen bir yapı mevcut değildi ve gruplar arasında, en çoğu
Dürzîlerle Marûnîler arasında olmak üzere, sık sık çatışmalar çıkıyordu. 1860’lı
yıllarda toplam nüfusları 55-60 bin civarında olan ve Lübnan taraflarında çoğunluğu
teşkil eden Dürzîler, aynı dönemde nüfusları 200 bin civarında olan Marûnîlerle pek
çok kasaba ve köyde birlikte yaşamaktaydı. İki grup arasında dinden kaynaklanan bir
düşmanlık vardı. Bazı Dürzî ağaların Marûnî köylerinde bulunan mukataaları da
düşmanlığın artmasına sebep oluyordu. 1844’te, Cebel-i Lübnan’ın biri Müslüman
biri Hıristiyan iki kaymakamlığa ayrılması da şikayetleri bitirmemişti. Bölgedeki
nüfuzlu kesimler, çeşitli Avrupa devletleriyle ticari ilişkiler tesis etmişlerdi. Bu
çerçevede Fransa Marûnîleri, İngiltere ise Dürzîleri örgütlemişti. Diğer taraftan
Islahât Fermânı’nın eşitlik ilkesi iki cemaati kaynaştıracağı yerde tepki ile
karşılanmış, Cidde olayları da burada bir isyanın patlamasına vesile olmuştur.466
Aslında, Dürzîlerle Marûnîlerin birlikte yaşadıkları köylerde iki grup arasında
karışıklıklar 1854’te başlamış, ancak kan dökülmeden önlenmişti. 1860 Mayısında
Halep’te bir caminin duvarına Hıristiyanlara karşı gösteri yapılmasını tavsiye eden
beyannameler asıldı. Dürzîlerin yoğun olduğu bölgelerde yol kesme ve cinayet gibi
bazı olaylar çıktı. Ancak, suçlular bulunup cezalandırılamadı. Marûnîler kendilerine
karşı girişilecek toplu bir harekata hazırlanmaya başladılar. Bir taraftan da tehdit
algılarını valiye bildirdiler. Konsoloslar da valinin olaylara dikkatini çektiler. Ancak
umûmî bir isyanın çıkacağı hesap edilmemişti. Mayıs ayının sonlarında bir çok
beldede Dürzîler Marûnîlere saldırmaya başladılar ve katliamlar yaptılar. Gerekli
tedbirleri alamayan nizamiye güçlerinin kimi yerlerde kendilerine sığınan
Hıristiyanları dahi koruyamaması isyancıları cesaretlendirdi; birçok kasabanın
yıkılması, yakılması, yağmalanması ve halklarının öldürülmesi ile sonuçlandı.467
Hariciye Nazırı Fuat Paşa, 9 Temmuz 1860’da, daha çok Avrupa
devletlerinin vaki müdahalesini durdurmak için, fevkalade memuriyetle bölgede

466
Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, s. 22, Ülman, A. Haluk, 1860-1861 Suriye Buhranı, Ankara 1966, s. 5-12;
Karal, a. g. e., C. 6, s. 30, 36; Bozkurt, a. g. e., s. 71; Gencer, “Tanzimat Fermânı (1839)’dan
1876’ya Kadar Osmanlı İmparatorluğu”, C. 11, s. 482-484.
467
BOA. İ. MM. 851/3; Karal, a. g. e., C. 6, s. 33-34; Ülman, a. g. e., s. 36-37.

122
görevlendirildi.468 Henüz o Beyrut’a ulaşmadan, hatta iyi bir tesadüfle,
görevlendirildiği 9 Temmuz günü olaylar, 20.000 Hıristiyan’a karşılık 130.000
Müslümanın yaşadığı Şam’a sıçradı. Buradaki saldırılarda, kilise, manastır,
konsolosluk vb. mekanlarla, rahip, papaz, rahibe gibi din görevlileri ve konsolos gibi
diplomatik imtiyaz sahiplerine de itibar edilmeyerek, Hıristiyan olan herkese ve ona
ait olan her şeye saldırılmıştır. Şam’da çok sayıda kişinin öldürülmesi469 ve
Hıristiyan mahallesinin birkaç saat içerisinde yağmalanması üzerine Fuat Paşa,
olayların bölgedeki diğer şehirlere sıçramaması için yanındaki askerin bir kısmını
güvendiği komutanlar idaresinde İskenderun, Antakya ve Cebel’e göndermek,
kalanlarıyla birlikte kendisi de Şam’a gitmek zorunda kalmıştır.470
Daha önce Cezâyir-i Bahr-i Sefîd’de Fransızlara karşı uzun süre bağımsızlık
mücadelesi veren ve yenilince Osmanlı Devleti’ne sığınan Cezayirli Emir
Abdülkadir, bu dönemde Şam’da yaşamaktaydı. Emir, olaylar sırasında burada
bulunan 1200 Cezayirliyi silahlandırarak asilere karşı durmuş, kendisine sığınan
Hıristiyanları koruduğu gibi, pek çok Hıristiyanı da onların elinden kurtarmıştır.
Resmi kolluk güçlerinin hemen hiçbir varlık gösteremediği, hatta bazı yerlerde
asilere katıldığı olaylarda bu başarıyı gösteren Emir Abdülkadir, Abdülmecid
tarafından birinci rütbeden Mecidiye nişanı, III. Napolyon tarafından da Lejyon
Donör nişanı ile ödüllendirilmiştir.471
Yanındaki askerle birlikte Şam’a giren Fuat Paşa, burada Müslüman ve
gayrimüslim üyelerden oluşan bir komisyon kurmuş, halkın zararlarını tespit ederek
tazmin etmiştir.472 Zarar gören Hıristiyanlara 4 yıl vergi muafiyeti tanınmıştır.473
Yargılamadan sonra birinci ve ikinci dereceden suçlu bulunarak ölüm cezasına
çarptırılan 167 kişiden 56’sı Şam sokaklarında asılmak, kalan 111’i ise kurşuna

468
Karal, Dışişleri Bakanı Fuat Paşa’nın bu görevle bölgeye gönderilmesinin sebebinin; Suriye
meselesinin devletin bir iç meselesi olmaktan çıkarak büyük ölçüde devletler arası siyasî bir
mahiyet alması ihtimalinin mevcut olması olduğunu söylemektedir. Bkz. Karal, a. g. e., C. 6, s. 35.
469
Fuat Paşa’nın İstanbul’a gönderdiği rapora göre, Şam’da öldürülen Hıristiyan sayısı 1500’dür. En
az 10.000 kişi de çeşitli yerlere sığınmıştır. Bkz. BOA. İ. MM. 851/3.
470
BOA. İ. MM. 872/2; Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 2, s. 109-110; Ahmet Lütfi, Tarih, C. 10, s. 17-18;
Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, s. 23; Karal, a. g. e., C. 6, s. 37.
471
Ahmet Lütfi, Tarih, C. 9, s. 164; Karal, a. g. e., C. 6, s. 34; Emir Abdülkadir’in isyan sırasında bir
çok Hıristiyan’ın hayatını kurtarma adına yaptığı işlerle ilgili geniş bilgi için bkz. Fawaz, Leila
Tarazi, An Occasion for War – Civil Conflict in Lebanon and Damascus in 1860, London-New
York 1994, s. 89-100.
472
BOA. İ. MM. 928/5; BOA. İ. Dah. 32316.
473
BOA. İ. MM. 1086.

123
dizilmek suretiyle idam edilmiş; üçüncü dereceden suçlu bulunarak ebedi kürek
cezasına çarptırılanlardan asker olmayanlar ve yağma hareketine kalkışmaktan
yakalananlar da İstanbul’a gönderilmiştir.474
Fuat Paşa, görevde eksiklikleri tespit edilen diğer askerler gibi, şahsi dostu
olmasına ve olaylar öncesinde İstanbul’u uyarmış olmasına rağmen Şam Valisi
Ahmed Paşa’yı da, elindeki birliklerle katliama karşı durmadığı, Cezayirli Emir
Abdülkadir kadar bile varlık gösteremediği için kurşuna dizdirmiştir.475
Aynı sıralarda, Şam'daki olaylar dolayısıyla Paris’teki konferansta bir araya
gelen Avrupa devletlerinin aldığı karara göre, Fransız ordu birlikleri konferansa
katılan devletler adına Beyrut ve Şam’ı işgal edecek ve sükunet tesis edilene kadar
orada kalacaktı. Altı büyük devletin isteği üzerine Beyrut ve civarını işgal eden
Fransız birlikleri, Fuat Paşa'nın aldığı etkili tedbirler, kararlı ve kesin tutumu
sayesinde onun özel görevi tamamlamasının hemen ardından Suriye’den çıkmak
zorunda kaldı.476
Daha sonra devletler arası bir mesele hüviyetini kazanan ve epey bir
müddetle devleti meşgul eden Cebel-i Lübnan meselesi, yabancı devletlerle özel bir
anlaşma yapılması mecburiyetini hasıl etmiştir. Fuad Paşa, tavizsiz hareketiyle
açığını bekleyen Beyrut’taki uluslararası komisyonun çalışmalarını felç etmeyi
başarmış; bu olay bahanesiyle Suriye’yi kalıcı olarak işgal etmek niyetindeki III.
Napolyon’un niyetini boşa çıkarmış ve Fransız işgalinin yayılmasını önleyerek altı
ay sonra buranın tamamen boşaltılmasını sağlamıştır.477
İngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya, Prusya ve Osmanlı temsilcilerinden
oluşan Avrupa komisyonu tarafından hazırlanan 9 Haziran 1861 tarihli Lübnan
nizamnamesinin getirdiği statü, Lübnan’ın daha özgür olmasını ve hukukî teminat
altına alınmasını sağlamıştır. Nizamnameye göre; Lübnan Bâb-ı Âlî tarafından
seçilen ve ona karşı sorumlu olan yürütmenin tüm gücüne sahip, Dayru’l-Kamer’de
oturacak ve müşir unvanını taşıyacak Hıristiyan bir mutasarrıf tarafından idare
edilecektir. Bölgede bulunan cemaatlerin her birisi aralarından seçtikleri ikişer

474
BOA. İ. MM. 987/1; Ahmet Lütfi, Tarih, C. 10, s. 20; Karal, a. g. e., C. 6, s. 38.
475
Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 2, s. 111. Cezalandırılan kişiler ve cezaları ile ilgili geniş bilgi için bkz.
Ahmet Lütfi, Tarih, C. 10, s. 20-21.
476
Karal, a. g. e., C. 6, s. 38-39. İlgili devletlerin temsilcilerinden oluşan komisyonun görevleri
hakkında hkz. BOA. İ. MM. 864/5.
477
BOA. İ. MM. 872/1.

124
vekille bu idarede yer alacaklardır. Lübnan merkezî idare meclisi; iki Marûnî, iki
Dürzî, iki Katolik Rum, iki Ortodoks Rum, iki Mütevellî ve iki Müslüman olmak
üzere toplam 12 kişiden oluşacaktı. Bölge, altı kazaya bölünecek ve yine üyeleri
cemaatler tarafından seçilecek meclisler tarafından idare edilecekti. Nahiyelerde
mümkün mertebe tek bir cemaatin yaşamasına özen gösterilecekti.478 Nizamname
hükmüne göre ilk defa, Katolik Ermeni olan Telgraf Müdürü Garabet Artin Davud
Paşa, 22 Haziran 1861 tarihinde Cebel-i Lübnan Mutasarrıflığına atanmıştır.479
4. Girit Olayları
1868 yılında yapılan erkek nüfusun sayıma göre 15.000 Müslüman ve 55.000
Hıristiyan’ın yaşadığı Girit adası Osmanlılar tarafından bir eyalet şeklinde idare
edilmiştir.480 Özellikle Yunanistan’ın bağımsızlığını kazandığı dönemde Girit’te
isyanlar olmuş, ya bağımsız olmayı ya da Yunanistan’a ilhak edilmeyi istemişler,
uluslar arası camiada bu talep kabul edilmemiş, ayaklanmalar da bastırılmıştır.

Adada yaşayan Müslümanların büyük bir kısmı yerlilerdendi. Anadolu’dan

gelenler de Rumca konuşuyorlardı. Hıristiyanlarla Müslümanlar arasında dil ve
gelenekler bakımından ortak bir hayat yaşanıyordu. Buna rağmen Islahât Fermânı,
adanın iç durumunda önemli değişiklikler yapmış; Hıristiyan halk yoğun bir şekilde
büyük mülkler satın almaya başlamış, Müslüman olanlardan bazıları Hıristiyanlığa
geri dönmüşlerdir. Bu arada Rusya ve Yunanistan, halkı isyana teşvik etmekten geri
durmamıştır. Özellikle buralarda yetişerek Girit’e gelen öğretmenler halkı isyana
teşvik etmiştir.481 Girit Hıristiyanlarının Müslümanlar tarafından katledileceklerine
dair yabancı gazetelerde yer alan bir iddia482 üzerine III. Napolyon, “Gerekirse
Suriye Hıristiyanları için yaptıklarımı Girit Hıristiyanları için de yaparım”

478
BOA. İ. MM. 928/3; Engelhardt, a. g. e., s. 170-171; Karal, a. g. e., C. 6, s. 40-41.
479
Ülman, a. g. e., s. 126-127; Gökbilgin, Tayyib, “1840’tan 1861’e Kadar Cebel-i Lübnan Meselesi
ve Dürzîler”, Belleten, C. 10, S. 40, 1946, s. 703; Gencer, “Tanzimat Fermânı (1839)’dan 1876’ya
Kadar Osmanlı İmparatorluğu”, s. 485. Söz konusu göreve atanması Ramazan ayına rastlayan
Davud Paşa, bir iftardan sonra Ramazandan, iftardan ve Bayezid Camii avlusundan söz
açıldığında, “Müslüman1ığı pek severim. Mani olmasalar Ramazanda camilere gitmeği arzu
ederim” demiş, Âlî Paşa da buna cevap olarak, “Senin bugünkü itibar ve vezaretin Hıristiyanlığın
içündür, Müslümanlığa meylin içün değildir” diye karşılık vermiştir. Bkz. Ahmet Lütfi, Tarih, C.
9, s. 171; Karal, a. g. e., C. 6, s. 41-42.
480
Engelhardt 1882 yılı itibarıyla adanın nüfusunun, 150.000 Hıristiyan, 50.000 Müslüman olmak
üzere toplam 200.000 olduğunu söylemektedir. Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 218.
481
Tasvîr-i Efkâr, 3 Recep 1285 / 20 Ekim 1868, def’a, 666, s. 1; Doğan, “Eğitimci Ali Suavi (1839-
1878) ve Galatasaray Lisesindeki Uygulamaları”, s. 522.
482
Tasvîr-i Efkâr, 7 Recep 1283 / 15 Kasım 1866, def’a, 436, s. 1.

125
demiştir.483 İsyan için artık ortamın hazır olduğunu fark eden bazı kimseler Girit’in
çeşitli bölgelerinden Epitropiya’da toplanarak padişahın Islahât Fermânı’nda vaat
edilen hususları yerine getirmesini istediler. 26 Mayıs 1866 tarihli dilekçelerinde;
vergilerin azaltılması ve usulünün ıslah edilmesi, köprü ve yollar yapılması,
Müslümanlar karşısında Hıristiyanlara garanti sağlamayan adalet sisteminin ıslahı,
ferdi hürriyetin garanti edilmesi ve adada okul ve hastaneler yapılmasını istediler.484
Hükümet, vergi ve adaletle ilgili istekleri haklı görmeyerek reddederken, yol,
köprü, okul ve hastane isteklerini ise haklı bularak gerekeni yapacağını bildirdi.
Toplanan asiler, isteklerinin kabul edilmediğini dolayısıyla silaha sarılacaklarını
Girit’teki konsoloslara bildirdiler. Daha sonra Girit Millet Meclisi oldukları
iddiasıyla toplanıp, halkı isyana çağırdılar ve katılmayanları tehdit ettiler. 12.000
kişinin katıldığı isyan böylece başlamış oldu. Hıristiyan halk dağlık bölgelere ve
adalara çekilirken Müslümanlar da kalelere sığındılar. Sözde meclis, 2 Eylül 1866’da
Türk hakimiyetini tanımadığını, Girit’in Yunanistan’a ilhak edildiğini açıkladı.485

483
Karal, a. g. e., C. 7, s. 18-19; Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi, s. 281-282. Oysa daha önce,
İstanbul Rumlarından bazıları Fransa Dışişleri Bakanı Mösyö Moitier’e giderek Girit’in
Yunanista’a ilhakı konusunda yardım istemişler ancak Bakan bunu yapamayacağını söyleyerek
onları geri döndürmüştü. Muhtemelen uluslar arası basında yer alan yanlı haberler Fransa
idarecilerinin fikirlerini bu şekilde değiştirmiş olmalıdır. Bkz. Tasvîr-i Efkâr, 17 Cemaziyelevvel
1283 / 27 Eylül 1866, S. 424, s. 1.
484
İngiliz Başkonsolosu Longworth’un bu dönemde kendi hükümetine yazdığı bir rapor Osmanlı
idaresinin Girit halkına karşı tavrını ve aslında Islahat Fermânı hükümlerinin uygulandığını açıkça
göstermektedir. Rapor şöyledir: “Paşa, Rumlara çok insancıl davrandığı, onlara istedikleri yerde,
diledikleri ölçü ve sayıda kilise inşa izni, toprak ve para verdiği halde, Rumlar tarafından
kendilerine baskı yapmakla suçlanmaktadır. Halbuki Hatt-ı Hümayuna uygun olarak sonradan
Türklere Hıristiyan olma hakkı verildi. Hıristiyanlara da Müslüman olma hakkı verildi. Hatta
daha önce baskıdan kurtulmak için Müslüman olanlara tekrar Hıristiyan olma izni verildi. Gene
de tatmin olmadılar. Hep Müslaüman fanatizminden bahsettiler, kendileri de fanatiktirler.” Bkz.
orijinal belgeden naklen Bozkurt, a. g. e., s. 73.
Bozkurt, İngiliz başkonsolosun cümlelerinin kaynağını verdiği dipnotta, (123. dipnot) İslâm
devletinin Müslümanların Hıristiyan olmalarına müsaade etmediğini dolayısıyla başkonsolosun
yanıldığını belirmektedir. Fakat gerçekte Osmanlı devletinin bu dönemi için başkonsolosun
söyledikleri, belki izin verilme anlamında değil ama bir ceza vermemek suretiyle ses çıkarmama
anlamında doğru görülmektedir. Zira, bu dönemde çıkarılan ceza kanununda irtidat edenler için bir
ceza öngörülmemiştir. Ayrıca Girit Valiliğinden İstanbul’a yazılan bir şukka’da, önceden
Hıristiyan iken bir aralık Müslüman olup tekrar Hıristiayan olanlar ile dede ve babasından beri
Müslüman olduğu halde sonradan Hıristiyan olanların mirasının nasıl paylaştırılağı sorulmakta,
İstanbul’dan yazılan cevapta yer alan, “aslından beri Müslüman iken sonradan Hıristiyan
olanların mirasları...” ifadeleri bunların din değiştirmelerine bir şey denilmediğini göstermektedir.
İradede bu gibi insanların, ecdatlarının mirasından mahrum olmalarının şer’an ve mütekabiliyet
esası gereğince (yani Hıristiyanlardan Müslüman olanlarda olduğu gibi) doğru olduğu
söylenmektedir. Tezimizin ihtida ve irtidat ile ilgili bölümünde biz de Osmanlı devletinin irtidat
cezasını artık uygulamayacağına dair uluslar arası camiaya garanti verdiğini belirtmiştik. Söz
konusu yazışma için bkz. BOA. İ. Girit. 137.
485
Karal, a. g. e., C. 7, s. 19-20; Bozkurt, a. g. e., s. 73-74.

126
 Buna karşılık Osmanlı Devleti de bu şekilde davrananları asiler olarak
tanımladı ve güç kullanmadan yola gelmeyeceklerini anladığından adaya yeteri kadar
askerî kuvvet sevk etti.486 Ordu gerilla birlikleri ile savaşabilecek şekilde küçük
birliklere bölünerek mücadeleye başlandı. Konu Osmanlı Devleti’nin bir eyaletinde
meydana gelen bir iç mesele olmasına rağmen İngiltere hariç diğer devletler,
özellikle Yunanistan, Rusya ve Fransa Hıristiyanlara destek oldu. Gerçekte Girit’te
Müslümanlar katledilmesine, canlarını kurtarmak için kalelere sığınmak
mecburiyetinde kalmalarına rağmen, Batılı özellikle Yunanistan’daki gazetelerde
oradaki Hıristiyanlara yönelik kıyım yapıldığına dair haberler yayınlandı. Sonunda
Sadrazam Âlî Paşa adada yeni bir idare sistemi kurmak üzere 2 Ekim 1867’de Girit’e
gönderildi.487 10 Haziran 1868’de Girit Vilayet Nizamnamesi488 yürürlüğe
konularak, umûmî vilayet nizamnamesine göre Girit’e, Lübnan’a benzer özel bir
statü veren ve özerk idare olarak tanımlanabilecek bir statü tanınmıştır.489 Âlî Paşa
bir müddet daha adada kalarak yeni düzenlemeyi uygulamaya koymuş, bu girişimler
neticesinde isyan hareketi de yatışmıştır.490
5. Selanik Hadisesi
Bu dönemde uluslar arası bir krize dönüşen diğer bir olay da Selanik
hadisesidir. Aslında olay, son gelişmeler karşısında duyulan öfkenin dışa
vurulmasıdır. Zira hemen her yerde Osmanlı kamuoyu galeyana gelmiş durumdadır.
Olay şöyle olmuştur: İhtida eden bir Bulgar kızı Müslüman giysileri giyerek
Selanik’e gelmiştir. Kız istasyonda Rus asıllı olan Amerikan konsolosu ve adamları

486
BOA. İ. Girit. 147. Osmanlı devleti asilere karşı askerî güç kullanmaya karar verirken bu gücü
idare edecek yetkililere hitaben yazdığı “işin kolayı bulunarak kuvvet-i cebriye derecesine
götürülmeksizin ve sefk-i dimâ edilmeksizin rü’yeti ve ıslahı hasbe’l-vakit daha münasip olacağı...
Asilerden isyanda ısrar edenlerin kuvvet-i mevcude-i askeriye ve yine suret-i mu’tedile ile emr-i
terbiyelerine bakılması...” şeklindeki emirlerle cezalandırmada ileri gidilmemesi ve devlet
şefkatinin gösterilmesi hususlarını tembih etmektedir. Bkz. BOA. İ. Girit. 144.
487
Karal, a. g. e., C. 7, s. 24-25; Bozkurt, a. g. e., s. 74.
488
Bkz. Düstur, I. Tertip, C. 1, s. 652-666.
489
Söz konusu nizamnamede; Osmanlı devleti tarafından atanan valinin biri Müslüman diğeri
Hıristiyan iki yardımcısı olması, livalarda görev yapacak olan ve devlet tarafından atanan
mutasarrıfların yarısının Müslüman yarısın Hıristiyan olması, Hıristiyan mutasarrıfın yanında
Müslüman, Müslüman mutasarrıfın yanında Hıristiyan yardımcı bulunması, kazalara icabına göre
Müslüman veya Hıristiyanlardan tayin edilen kaymakamların, Müslüman ise bir Hıristiyan,
Hıristiyan ise bir Müslüman yardımcısı olması, vali mutasarrıf ve kaymakamların riyasetinde
oluşturulan idare meclislerinde piskopostan başka halk tarafından seçilen 3’er Müslüman ve
Hıristiyan bulunması, sadece Hıristiyanların yaşadığı sancak ve kazalarda meclis üyelerinin
tamamen Hıristiyanlardan olması, yazışmaların iki dilde yapılması gibi özel hükümler
bulunmaktadır. Bkz. Düstur, I. Tertip, C. 1, s. 652-655.
490
Gencer, “Tanzimat Fermânı (1839)’dan 1876’ya Kadar Osmanlı İmparatorluğu”, s. 499.

127
tarafından zaptiyenin elinden alınarak kaçırılmıştır. Müslümanların gözü önünde
cereyan eden olay şehirde tepki doğurmuş, toplanan kalabalık halk grubu validen
kızın kurtarılmasını istemiştir. Valinin aldığı tedbirlerden tatmin olmayan halk, ertesi
gün Selim Paşa Camiinde toplanarak kızın kurtarılması için ısrarını sürdürmüştür.
Fransız ve Alman konsolosları bütün ikazlara rağmen söz konusu camiye gitmişler;
karşılarında bunları gören halk da kızı bunlardan istemiştir. Konsoloslar, kızın
Amerikan konsolosunun evinde olduğunu, hemen getirilemeyeceğini söyleyince de
galeyana gelen halk konsolosları öldürmüştür. Olay Avrupa’da büyük tepki
uyandırmış ve hemen tüm devletler Selanik limanına savaş gemisi göndermişlerdir.
Olaylardan dolayı padişah teessüflerini ve suçluların en kısa zamanda
cezalandırılacaklarını bildirmiştir. Nihayet, hükümet de Selanik’e gemilerle asker
göndermiş ve açık yapılan yargılamadan sonra suçlular idam edilmiş, vali de
değiştirilmiştir.491
Olay, Amerika konsolosunun başlatıp diğerlerinin de ısrarlara rağmen camiye
gitmekle tetikledikleri bir provokasyonun eseri gibi gözükmektedir. Eğer bir
provokasyon değilse, Osmanlı Devleti’ni, halkı din seçiminde serbest bırakması için
sıkıştıran milletlerin ne kadar hazımsız olduklarını göstermektedir. Hıristiyan bir
kızın iradesi ile Müslüman olmasını kabul edememişlerdir. Bu olay da, Müslüman ve
Hıristiyan halk üzerinde önemli bir etki meydana getirmiş olmalıdır.
Ülkenin çeşitli yerlerinde çıkan bu olaylardan başka, yapılan ıslahâtdan
memnun olmayarak direkt idareye ve hükümete karşı İstanbul’da kurulan bir
cemiyetle çıkarılan bir ayaklanmadan da bahsetmek uygun olacaktır. Osmanlı
tebaasından Ferik Hüseyin Daim Paşa ve diğer bazı kurmay subaylar gibi bazı
yetkililerin de üye olarak hükümeti yıkmak üzere kurdukları söz konusu cemiyetten
1859 yılında haberdar olunmuş ve cemiyet dağıtılmıştır. Islahât Fermânı okunduğu
sırada Kars’ta görevde iken orada Fermâna tepki gösteren ve halkı tepki göstermeye
teşvik eden Şeyh Ahmet Efendinin başkanlığını yaptığı cemiyetin asıl amacının,
ıslahâtları yapan devlet görevlilerini bir ihtilal ile görevden uzaklaştırmak ve şeriat
hükümlerini harfiyyen uygulayacak bir idare getirmek olduğu yapılan sorgularında
anlaşılmıştır. Sorgulama Kuleli kışlasında yapıldığı için bu olaya Kuleli Vak’ası
denilmiş ve bir fedainin haber vermesi üzerine ortaya çıkan cemiyetin üyeleri

491
Karal, a. g. e., C. 7, s. 98-99.

128
sorgulanarak gerekli cezalara çarptırılmışlardır. Olay, alelade bir saray hareketi
olmayıp, ıslahâta ve yabancı baskısına karşı, Müslüman vatandaşların pek çoğunun
içinden geçenleri gösteren bir tepkidir. 492
Ancak 1876 yılına gelindiğinde İstanbul’da durum daha da kötüleşmiştir.
Yaşanan olaylar, Rumeli’de Mart-Haziran 1876 tarihleri arasındaki Bulgar isyanı
sırasında pek çok Müslümanın öldürülmesi halkı iyice galeyana getirmiştir. Halk
silahlanmaya başlamış, misillemeden korkan bazı Hıristiyanlar ve Avrupalılar
dükkanlarını kapatmışlar, ailelerini Avrupa’ya göndermişlerdir. 8 Mayıs 1876’da
medreselerden çıkan öğrenciler büyük camilerin bahçelerinde toplanarak, hükümeti
Müslüman kıyımı ve Avrupa devletlerinin müdahalesine karşı sessiz kalmakla
suçladılar. Sultan Abdülaziz tepkileri yatıştırmak için Şeyhülislâmlık makamına,
reform taraftarı Hafız Hayrullah Efendiyi getirmiştir. Ancak öğrenciler Nedim
Paşa’nın da sadaretten alınmasını istemişler, padişah da durumu kontrol altına
alabilmek için sadaret makamına mütercim Rüştü Paşa’yı getirmiştir. Böylece
Müslüman kıyımına güçlü bir ses çıkarılmış ve harekat hükümet düşürmüştür.493
Islahât Fermânı dolayısıyla gelişen olaylar konusunda özetle şunlar
söylenebilir: Osmanlı Devleti bir taraftan isyanları bastırmaya çalışırken diğer
taraftan da yeni isyanlar çıkmasın diye ülkede yaşayan Müslüman ve Hıristiyanlar
arasında hiçbir fark kalmaması için gayret sarf ediyordu. Hemen her olayda karşısına
büyük devletler çıkıyor, onların müdahalelerine imkan vermemeye çalışırken
milliyetçilik şuuru gelişen gayrimüslimlerin bağımsızlık taleplerine adım adım
yaklaşılmış oluyordu. Karadağ, Sırbistan, Eflâk, Boğdan, Girit ve Hersek’te
ayaklanmalar başta Rusya olmak üzere bazı devletlerin kışkırtmaları sonucu çıkmıştı.
Sonuç olarak, kısa bir dönem sonra, bütün gayretlere rağmen bu ülkelerin tamamı
bağımsızlıklarını ilan ederek Osmanlı idaresinden ayrıldılar. Bu açıdan bakıldığında
gayrimüslimler, Osmanlı Devleti’nin dağılmasının sebebi olarak görünmektedir.
Kanaatimizce esas sebep, dünyanın artık ulus devlet anlayışı eğilimine girmiş
olmasıdır. Artık her millet kendi milli varlığının farkına varmış, kendi kendini idare

492
Cevdet Paşa, Tezâkir, C. 2, s. 82-83; Okandan, Recai G., Âmme Hukukumuzun Ana Hatları,
İstanbul, 1971, s. 74-75; Karal, a. g. e., C. 6, s. 95-97. Konu ile ilgili geniş bilgi için bkz. İğdemir,
Uluğ, Kuleli Vak’ası Hakkında Bir Araştırma, Ankara, 1937; Pedrosyan, Y. A., “1859 Yılındaki
‘Kuleli Vakası’nın Karakterine ve Bunun Türkiye Tarihindeki Yerine Dair”, (Trc. İ. Kaynak),
Belleten, C. 33, S. 132, 1969, s. 587-593.
493
Gencer, “Tanzimat Fermânı (1839)’dan 1876’ya Kadar Osmanlı İmparatorluğu”, s. 519-520.

129
etme derdine düşmüştür. Zaten Osmanlı Devleti’nin baştan beri izlediği politika bu
milletlerin milli kimliklerini asırlar boyunca muhafaza etmelerini sağlamıştır.
Dolayısıyla bilinç çok hızlı bir şekilde gelişmiş, ufak olaylar ayrılık için bahane
edilmeye çalışılmıştır. Bunun için de devlet ne yaparsa yapsın, yaptığı pansuman
tedbir olmaktan ileri gidememiş, süreyi biraz uzatmıştır. Osmanlı Devleti’nin bu
isyanlarla ilgili olarak tedbir almadığı söylenemez. Ancak, ulus devlete gidişi
görmemesi veya görmezlikten gelmesi bakımından eleştirilebilir. Gidişatın önceden
görülerek, Osmanlılık politikası yerine kendi kontrolünde bağımsız milletler birliği
gibi bir yapıya geçilebileceği varsayılabilirse de güçsüz, kendilerine bir katkı
sağlamayacağı kesin, yüz yıllardır birlikte olunmaktan usanılmış bir Osmanlı Devleti
ile birlik olmayı kimin, hangi milletin isteyeceği sorusu önümüzde durmaktadır. Her
halde o gün, Osmanlı Hıristiyanları için dünyada en anlamlı şey, her milletin kendi
devletine sahip olması düşüncesidir. Bundan dolayı da Osmanlı Devleti’nin
gayrimüslimler hakkında yaptıkları yeterli görülmemiş, hep daha fazlası istenmiş,
bağımsızlığın yolu burada görülmüştür.
Gayrimüslimlerle ilgili ardı arkası kesilmez düzenlemelerin yapıldığı bu
dönemde, özellikle küçük veya büyük tepki hareketlerinin olduğu yerlerde
Müslümanlar çoğu kere masum olmalarına rağmen, önce tahrik edilmişler sonra da
suçlu gösterilmişlerdir. Yukarıda anlatılan olaylardan anlaşıldığı kadarıyla, Batılı
devletlerin bu konuda sanki özel gayretleri olmuştur. Bu şekilde suçlanan ve
cezalandırılan Müslüman kamuoyunda gittikçe yükselen bir tepki trendi söz konusu
olmuştur. Zaten Tanzimat döneminden beri her gün Hıristiyanlar lehine bir şeyler
yapıldığını, kendileriyle çok fazla ilgilenilmediğini, dinlerinden kaynaklanan
hukukun terk edildiğini, daha kışkırtıcı bir ifade ile “şeriatın elden gittiğini” sanan
Müslümanların karışık düşünce dünyalarına Hıristiyan devletlerin baskıları ile bu tür
işlerin yapıldığı fikri de eklenince sert tepkiler ortaya çıkmıştır. Asırlardır Osmanlı
Devleti’nde görülmeyen, kilise yıkma, kasıtlı olarak Hıristiyan vatandaşları öldürme,
yağmalama ve diplomatik dokunulmazlığı olan kişi ve kurumlara saldırma
hareketleri olmuştur. Bu açıdan bakıldığında da Tanzimat döneminde, özellikle
Islahât Fermânı’ndan sonra gayrimüslimlerle ilgili Batılı devletler tarafından
istenenler, yapılan reformlar, siyasal gelişmeler ve olaylar bir sarmal olmuş,
birbirinin sebebi olup, sonucunu etkilemiş gibi görünmektedir.

130
 II. BÖLÜM
ISLAHÂT FERMÂNI’NIN OSMANLI HIRİSTİYAN
UNSURLARININ YENİDEN YAPILANMASINA ETKİSİ

131
 A. Cemaatlerde Yeni Düzenlemelerin Yapılması
Islahât Fermânıyla Padişah, Hıristiyan tebaasına kendi kurumlarını gözden
geçirerek değişiklik yapmaları çağrısında bulunmuştur. Fermânı’nın metninde yer
alan “Bâb-ı Âlîmizin nezâreti tahtında olarak mahsûsan patrikhanelerde teşkil
olunacak meclisler marifetiyle bi’l-müzakere cânib-i Bâb-ı Âlîmize arz ve ifade
eylemeye mecbur olarak Cennetmekan Ebu’l-feth Sultan Mehmed Hân-ı Sâni
Hazretleri ve gerek ahlâf-ı izâmları tarafından patrikler ile Hıristiyan piskoposlarına
îtâ buyurulmuş olan ruhsat ve iktidar niyât-ı fütüvvet-karâne-i Padişâhânemden nâşî
iş bu cemaatlere te’min olunmuş olan hâl ve mevki-i cedîd ile tevfîk olunup ve
patriklerin el-hâletü hâzihî cârî olan usûl-i intihâbiyeleri ıslâh olunduktan sonra
patriklik berat-ı âlîsinin ahkâmına tatbikan kayd-ı hayat ile nasb ve tayin olunmaları
usûlünün tamamen ve sahîhan icrâ ve Bâb-ı Âlîmizle cemaât-ı muhtelifenin rüesâ-yı
ruhânîyesi beyninde karar-gîr olacak bir sûrete tatbikan patrik ve metropolit ve
murahhasa ve piskopos ve hahamların hîn-i nasbında usûl-i tahlifiyenin îfâ kılınması
ve her ne sûret ve nâm ile olursa olsun rahiplere verilmekte olan cevâiz ve avâidât
cümleten men olunarak yerine patriklere ve cemaât başlarına varidât-ı muayyene
tahsîs ve ruhbân-ı sâirenin dahî rütbe ve mansıblarının ehemmiyetine ve bundan
sonra verilecek karara göre kendilerine ber-veçh-i hakkâniyet maaşlar tayin olunup
fakat Hıristiyan rahiplerinin emvâl-i menkûle ve gayr-i menkûlelerine bir gûna sekte
irâs olunmayarak, Hıristiyan ve sâir tebaa-i gayr-i müslime cemaatlerinin milletçe
olan maslahâtlarının idaresi her bir cemaatin ruhbân ve âvâmı beyninde müntehab
âzâdan mürekkeb bir meclisin hüsn-i muhâfazasına havâle kılınması.”494 ifadeleri,
Hıristiyan cemaatlere Fatih Sultan Mehmet döneminden beri verilen tüm muafiyet ve
imtiyazların korunarak, idârî yapılanmalarında husûsî meclisler teşkil edilmek
suretiyle önemli değişiklikler yapılacağını gösteriyordu.
Başka bir ifade ile, din adamlarının geleneksel statü ve güçleri ilke olarak
devam ettirilmekle birlikte etkileri azaltılmış, din adamlarının baskı ve zulmünden
şikayetçi olan halk, yönetime katılmaya teşvik edilmiştir. Patriklerin seçim usulleri
ıslah edilecek, ömür boyu görev yapmak üzere tayin edileceklerdi. Patrik, metropolit,
piskopos ve haham gibi ruhânî reisler “usûl-i tahlifiye”ye tabi olarak devlete sadakat
yemini edeceklerdi. Cemaatlerin işleri din adamı (ruhbân) olan ve olmayan üyelerden

494
BOA. Tanzimat-ı Hayriye Defteri, s. 110.

132
oluşan meclisler tarafından idare edilecekti. Kilise içerisinde oluşturulan meclislerin
aldıkları kararlar Bâb-ı Âlî’ye arz edilecek, orada tasdik edildikten sonra gereği icra
edilecekti.495
1862 yılında Rum Ortodokslar, 1863’te de Ermeniler, cemaat idaresinde
ruhban sınıfının yetkisini azaltırken halk kesimin etkisini artıran nizamnamelere tabi
kılındılar. Osmanlı Hıristiyanlarının anayasaları olarak görülebilecek bu
düzenlemeler, Bâb-ı Âlî’nin temel idârî reform çabalarının bir sonucudur. Bu
anlamda bir değişim, hem Hıristiyan toplulukların hem de devletin arzusuydu.
Fermânda bu reformlara işaret edilmesinin arkasında ise İngiltere, Fransa ve
Avusturya büyükelçilerinin tavsiyeleri vardı. Elçiler, halk denetiminin genişletilmesi,
dinî otoritenin sınırlanması ve kilise görevlilerinin maaşlarının sabitleştirilmesi
hususlarına destek veriyorlardı. Fermânla, her toplumun kendi idare sisteminde
reform yapacak bir komisyon kurması isteniyordu. Osmanlı idaresi bu şekilde bir
kilise idaresine geçilmesiyle Avrupa müdahalesinin dizginlenebileceğini
umuyordu.496
İkinci bölümde de işaret ettiğimiz gibi, fermânda yer alan hükümlerin nasıl
hayata geçirileceğini kararlaştırmak üzere toplanan “Meclis-i Meşveret” bu hususta,
patrikliklere birer buyrultu gönderilerek; söz konusu meclislerin oluşturulması için
halktan ve metropolitlerden uygun olanlarının toplanmasını ve devletin bu
meclislerde birer memur görevlendirmesini kararlaştırmıştı.497 Dolayısıyla bu
hususta yapılacak yeniliklerin bir an önce başlatılmak istendiği söylenebilir. Fakat
asırlardır oturmuş olan bir teşkilatın yapısının hemen kolayca değiştirilemeyeceği de
bir gerçektir. Bundan dolayıdır ki, modern ilkeler üzerine kurulması düşünülen
patrikhaneler için Fermân’ın ilanından sonra başlayan çalışmalar, birkaç yıl sonra
tamamlanabilmiş, cemaat nizamnameleri çıkarılmıştır.
1857 yılında Osmanlı hükümeti Rum Patrikhanesine bu düzenlemeleri
yapacak komisyonun toplanması için bir ta’limâtname gönderdi. Kilise yetkilileri,
ruhban sınıfından olmayan kişilerin kilise yönetimine karışmalarına karşı idi. Fakat
ta’limât kesindi. Devletin sınırları içerisinde yaşayan Ortodoksların dinî başkanları

495
Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 117; Benlisoy, Yorgo, - Macar, Elçin, a. g. e., s. 42-
43.
496
Davison, Reform, s. 114.
497
BOA. İ. MM. 258.

133
olan yedi piskopos ve onu İstanbul, on biri de eyaletlerden gelen toplam yirmi bir
halk temsilcisinin katılımıyla İstanbul’da bir komisyon toplandı. 1860 yılına kadar
devam eden müzakereler neticesinde bir taslak hazırlandı. Taslak 1862 yılında
onaylandı ve “Rum Patrikliği Nizamatı” adıyla yayınlanarak yürürlüğe girdi. Buna
göre Padişah tarafından kaydı hayat şartı ile atanan patrik, Hammer’in “Milli Şûrâ”
şeklinde isimlendirdiği “Muhtelit Meclis” ve 12 üyeli bir karma Sinod tarafından
desteklenecekti. Ayrıca birtakım dinî ve sivil komiteler teşkil ediliyordu.498
B. Rum Ortodoks Cemaati
1. Rum Patrikhanesi Nizamnamesi:
Bâb-ı Âlî Divan-ı Hümayun Kaleminde yazılan ve Sadaret-i Uzma Dairesi
tarafından yürürlüğe konulan 29 Muharrem 1278 / 6 Ağustos 1861 tarihli499 Rum
Patrikhanesi Nizamnamesi ana hatlarıyla şöyledir:500
a. Patrik Seçimi
Nizamnamenin patrik seçimini düzenleyen ilk bölümü üç fasıl şeklindedir.
Birinci fasıl da İstanbul Patriğinin seçim şekli anlatılmaktadır. Buna göre; İstanbul
Patrikliği makamı herhangi bir sebeple boşaldığında, “Metropolitler Cemaati” (eski
adıyla Sinod Meclisi) ile “Muhtelit Meclis”in (din adamı olmayanların da üye olduğu
millet meclisi) üyeleri toplanıp, İstanbul’da bulunan ve patrik olmak için gerekli
niteliklere sahip metropolitlerden birisini kaymakam seçerler. Bunun üzerine
kaymakamın görevlendirilmesi ve patrik seçiminin yapılması için Padişah iradesi
gönderilir.
Kaymakam, metropolitlerin tamamına mektup göndererek; kendi hür
iradeleriyle Patrik seçilmesini istedikleri piskoposu 41 gün içerisinde İstanbul’a
bildirmelerini ister. Metropolitler cemaati üyeleriyle İstanbul’da bulunan diğer
metropolitler de, patrikliğe layık gördükleri piskopos için oy kullanırlar.
Kaymakam, kırk bir günlük sürenin bitiminden beş gün önce, seçim
meclisinde bulunması gereken rahipler ve halkı davet eder. Belirlenen günde, seçim

498
Benlisoy, Yorgo, - Macar, Elçin, a. g. e., s. 43-44; Hammer, a. g. e., C. 9, s. 523; Clogg, Richard,
“The Greek Millet in the Ottoman Empire”, s. 194.
499
Eryılmaz, Rum Patrikliği Nizamnamesinin tarihini 13 Şevval 1277 / 25 Nisan 1861 olarak
vermektedir. Bkz. Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 117. Nizamname suretinin yer aldığı arşiv
belgesinde ise bizim vermiş olduğumuz tarih vardır. Bkz. BOA. Y. EE. 112/24.
500
BOA. Y. EE. 112/24; Düstur, 1. Tertip, C. 2, İstanbul, 1289, s. 902-937.

134
meclisi toplandıktan sonra kapılar kapatılır501 ve tüm üyelerinin huzurunda oylar
tasnif edilerek sayılır. Kendisine oy verilen her kes aday olarak kabul edilir. İsmi
sandıktan çıkmadığı halde, meclisin halktan olan üyeleri tarafından patrikliğe
adaylığı teklif edilenler de, ruhânî üyelerin 1/3’ü tarafından uygun bulunması halinde
aday kabul edilir. Tüm isimlerin yer aldığı bir liste yapılır.

Patrik kilisedeki görevine ek olarak, devletin bazı kanunlarının da

uygulayıcısı olduğundan, devletin güvenini kazanmış olmalıdır. Bunun için, aday
listesi incelenmek üzere Bâb-ı Âlî’ye gönderilir. Şayet listede mülkî işlerde liyakatli
olmadığı düşünülen kişiler varsa, bunların isimleri çıkarılarak liste 24 saat içerisinde
tekrar Patrikhaneye gönderilir. Aday listesi geldikten sonra, seçim meclisi tekrar
toplanır ve listede isimleri bulunan adaylar arasında seçim işine başlanır. Yapılan
gizli oylamada en çok oyu alan üç kişi aday olarak belirlenir. İkinci turda üç aday
arasından birisi gizli oy ve oy çokluğu ile patrik olarak seçilir. Oyların eşit çıkması
halinde, kaymakamın oyu ile seçim sonuçlandırılır. Sonuç Bâb-ı Âlî’ye bildirilir.
Seçilen kişi Padişahın huzuruna kabul edildikten sonra gerekli ilan yapılır ve
merasim düzenlenir.502

501
Burada Katolik kilisesinin reisi olan Papa’nın seçimine benzer bir durum görünmektedir. Papa
seçilirken tüm kardinaller kiliseye kapanmakta, dışarı ile iletişimleri kesilmektedir. Seçim işi
uzadıkça içeriye gönderilen yiyecek miktarı azaltılarak seçimin bir an önce bitirilmesi için baskı
oluşturulmaktadır. Seçim sonuçlanınca beyaz bir dumanla bu durum dışarıya iletilmekte ve
kilisenin kapıları bundan sonra açılmaktadır.
502
Nizamnamenin ilanından sonra patriklere verilen beratın içeriğinde değişme olmuş, nizamnamenin
bazı hükümlerine beratta vurgu yapılmıştır. Bu özelliklerin görülebilmesi için 18 Şevval 1290
tarihinde Patrik İvakim’e verilen beratı örnek olarak almanın uygun olacağını düşünüyoruz.
Beratın baş tarafında önceki Patrik Antimos’un istifasıyla boşalan makama cemaat nizamnamesi
gereğince seçim yapıldığı ve cemaat-i metropolidan ve milletin muteber şahısları tarafından 1.
Derece Mecîdî Nişan sahibi İvakim Efendinin seçildiği ve bunun da Sultan tarafından uygun
bulunması dolayısıyla bu beratın verildiği belirtilmektedir. Beratın içeriği şöyledir:
Patrik olarak atanan zat cemaatinin nizamnamesi ve mezhebinin hükümlerine muhalif hareket
etmedikçe ve zulüm ve Devlet-i Aliyyeyeye hıyaneti görülmedikçe veya bizzat istifa etmedikçe
ömür boyunca azledilmeyecektir. Nizamnamede belirtildiği gibi Patrik, Devlet-i Aliyyeye’de
bulunan tüm Rum tebaanın âyinleriyle ilgili bilcümle işlerine bakmak, keşişhanelerinin gelir- gider
ve diğer hususlarını denetlemek ve düzenlemek, ruhânîlerin izin ve atamalarını yapmakla
görevlidir. Görevlerinde kendisine her hangi bir müdahale veya muhalefette bulunulmayacaktır.
Kendisinin, metropolitlerin ve diğer papazların ev ve görev mahallerinde tam bir serbestlik
içerisinde âyinlerini yerine getirmelerine haksız yere kimse tarafından mani olunmayacak ve
müdahalede bulunulmayacaktır. Patrik ve metropolitlerin idaresinde bulunan kilise ve manastırlar
izinsiz veya emr-i şerif olmaksızın teftiş edilmeyecek ve bu suretle haksızlık yapılmayacaktır.
Eskiden olduğu gibi devletin sınırları dahilinde bulunan tüm metropolitler, piskoposlar, papazlar,
keşişler ve bilcümle Rum tebaa bu zatı üzerlerine patrik bilip patriklikle alakalı meselelerde ona
müracaat ederek ona itaat edecek ve verdiği hükümlere uyacaklardır.
Sahip oldukları kilise ve manastırlarını kimse ellerinden almayacaktır. Ruhsat ile yapılacak
tamiratlarına kimse mani olmayacaktır. Patrik ve cemaat-i metropolidanın mühürleri olmaksızın

135
kimseye metropolitlik ve piskoposluk verilmeyecek dışarıdan bu konuda herhangi bir tasarrufta
bulunulmayacaktır. Millet arasında birileri âyinleri üzere nikah veya talak yapmak isterse araya
patrik veya belirli vekillerinden başkası girmeyecektir. Patriğin izni olmadan nikah veya talak
işlemi yapan ruhânîler cezalandırılacak ve buna kimse mani olmayacaktır. Nikah, talak ve
âyinlerle ilgili diğer konularda aralarında tartışan iki Hıristiyan’ın arasını bulmak, gerekli tahkikatı
yapmak ve âyinlerinin gereğini yapmak üzere patrik veya onun tarafından görevlendirilen
metropolit veya piskoposlar görevli olup başkaları müdahalede bulunmayacaklardır. Eşini
boşamak, eşinin üzerine evlenmek, eşinin vefatından sonra üç defadan fazla evlenmek, nikahsız bir
hanımla yaşamak âyinlerine muhalif olduğundan bu gibi şahısların kiliselere alınması âyinlerine
mugayir olup, böyle kimselerin vefatında cenazelerinin kaldırılması için mülkî idare amirleri
tarafından papazlara baskı yapılmayacaktır.
Vefat eden metropolit, piskopos, piskopos vekili, papaz, gumnus ve keşişlerin mallarından milletin
fakirleri, okul, hastahane ve manastırları, patrik, piskopos lehine yapmış oldukları vasiyetleri
şahitler tarafından doğrulandığında geçerli olup, mirasçılarından önce söz konusu yerlere vermek
üzere malları alıverilecektir. Patriğin emri altında görev yapan metropolit, piskopos, piskopos
vekili, papaz, gumnus ve keşişlerin âyinlerine muhalif bir kabahatleri olması durumunda patrik ve
cemaat-i metropolidan tarafından verilen cezaya kimse karışmayacaktır. Görevinden alınan
papazların yerlerine yapılan atamalarda dışarıdan her hangi bir müdahalede bulunulmayacaktır.
Görevinden azledilmesi gereken metropolit, piskopos, keşiş ve gumnusları patrik, metropolidanın
re’yi ile azledecek, yerlerine veya ölenlerin yerlerine yapılacak atamalarda da aynı şekilde hareket
edecek ancak bu azil ve atamalarda dışarıdan hiçbir kimse müdahale ve şefaatte bulunmayacaktır.
Metropolit ve piskoposların memuriyete başlamaları berat ile olacak bu konuda da dışarıdan her
hangi bir rica veya şefaat kabul olunmayacaktır. Patrikliğin emri dairesinde bulunan vilayetlerin
metropolitleri ve piskoposlarının azil ve nefyi veya sûi hallerine dair paşalar, kadılar ve naiplerden
bir arz veya şikayet vuku bulması halinde sıhhati patrik veya cemaat-i metropolidan tarafından
beyan olunmadıkça şikayetleri dinlenmeyecektir. Patrik ve metropolidanın mühürleriyle
mühürlenmemiş arza itibar olunmayacaktır.
Patrik, metropolit, piskopos ve piskopos vekillerinin her ne surette hukukî davaları olursa olsun
Dersaadetten başka yerde davaları görülmeyecektir. Millet fertlerinden hiç kimse kendi rızası
haricinde Müslüman olmaya zorlanmayacaktır. Kendi rızasıyla müslüman olmak isteyen olursa
usul ve kaidesine uygun bir şekilde gereken yapılacaktır. Patrikliğe ait arazi, çiftlik, çayır, bağ,
bahçe, tarla, manastır, değirmen, dükkan ve benzeri millet malları ve vakıflarına dışarıdan
müdahalede olmayıp, eskiden beri olduğu gibi tasarruf edilecektir. Patriğin maaşı ve millettin
diğer masrafları için gerekli olan miktar verginin milletten toplanması için devletin görevlileri
yardımcı olacak, toplanan miktar patriğe teslim edilecektir. Patrik için hasıl olan bağ mahsulü ve
tasadduk adı altında verilen yağ, şıra, bal vesâir eşyanın nakline kimse mani olmayacaktır. Patriğin
emri altında görev yapan metropolit, piskopos, gumnus, keşiş ve papazlardan bila varis ölenlerin
ayni ve nakdi malları patrik için alınacak, buna gerek devlet görevlileri gerekse milletin fertleri
müdahalede bulunmayacaktır. Veresesi olanlar hakkında da vaz olan nizamnamenin hükümleri
uygulanacaktır.
Âyinlerine muhalif nikah yapmak isteyenlere başka yerlerde nikah kıyılmayacak, bazı dirayet ve
varlık sahibi kişiler şu hanımı bu beye nikahla diye papazlara baskı yapmayacak veya şu papazı
görevden al, şu kiliseye şu papazı ata diye patrik veya metropolite baskı yapmayacaktır. Bir
kimseyi terbiye etmek veya cezalandırmak için gönderdiklerinde kimse müdahalede
bulunmayacaktır. Dünyayı terk eden bazı keşişler âyinlerine mugayir bir şekilde istedikleri
yerlerde gezmeyip, yaşadıkları manastırlarına patrik veya metropolit tarafından gönderildiğinde
kimse mani olmayacaktır. Ruhânîlerden İstanbul’a bir menfaatleri için gelmek isteyenler patrik ve
cemaat-i metropolidanın izniyle gelerek işlerini takip edeceklerdir. Metropolitlerden ve
papazlardan birinin tevkif edilmesi gerektiğinde işlem patrik marifetiyle yapılacaktır. Keşişlerden
kendi mahalleri haricinde gezerek fesat çıkarmak isteyenler olur ise patrik veya metropolitler
tarafından âyinlerine göre te’dip edilecektir. Kilise ve manastırların vekilleri buraların mallarını
yediklerinde veya sattıklarında muhasebesi patrik veya metropolitler tarafından görülecek ve
gereği yapılacaktır. Bu konuda da kimse müdahalede bulunmayacaktır. Patriğin cemaat-i
metropolidan ve keşişhane mühürleriyle mühürlenmiş arzları geçerli olup, patrikhaneye dair
yaptıkları her türlü arz ve ilama müsaade edilecektir. Patriğin elinde gezdirdiği asasına ve
âyinlerine dair işlerine mani olunmayacaktır. Patriğin rızası olmadıkça kimse biz sana hizmetçi
oluruz diye müdahalede bulunmayacaktır. Patrik patrikliği dairesinde yukarıda belirtildiği gibi

136
 İkinci fasıl patrik seçilecek şahısta bulunması gereken özellikleri
belirlemektedir. Bu özellikler de şöyle sıralanmıştır: Patrik adayı, olgunluk yaşında,
piskopos rütbesinde en az yedi sene kesintisiz ve sicili temiz olarak hizmet etmiş,
edep ve iyi ahlak sahibi, fenni ve edebi ilimler ile kilisenin kanunlarını bilen, önceki
görevleri sırasında dinin hüküm ve emirlerine riayetiyle tanınmış, her yer ve
zamanda Ortodoks mezhebini idare etmeye ve savunmaya muktedir, sultanın
güvenini kazanmış, idârî işlerde ehliyetli, kanunlara vâkıf ve en az babasından beri
Osmanlı vatandaşı olmalıdır.

Üçüncü fasıl patriği seçmek için oluşturulacak heyette bulunacak şahısları

belirlemektedir. Buna göre; Seçim meclisi Osmanlı vatandaşı olan ruhban sınıfı ve
halk temsilcilerinden oluşur. Ruhban sınıfından; metropolitler cemaati üyeleri,
İstanbul’da bulunan diğer metropolitler ve Erikli Metropoliti bulunur. Halktan; 1.
Patrikhanenin en önde gelen üç memuru; 2. muhtelit meclisin üyeleri; 3. kalemiye
sınıfından birinci ve ikinci dereceye ulaşmış memurların en kıdemlilerinden güvenilir
üç kişi, askeriye sınıfından miralay rütbesine ulaşmış iki kişi ve devletin siyasî
işlerinde çalışan memurlardan üç kişi; 4. İstanbul’da bulunuyorsa Sisam Kaymakamı,
bulunmuyorsa yerine kapı kethüdası; 5. Memleketeyn (Eflak-Buğdan) ve Sırp kapı
kethüdaları; 6. sanatkarların en iyi bilinenlerinden dört kişi; 7. ticaret erbabından beş
kişi; 8. sarraflardan bir kişi; 9. muteber esnaftan on kişi; 10. İstanbul içinde ve
Boğaziçi mahallesinde oturan halktan iki kişi; 11. Kayseri, Kuş Adası, Erikli,
Kapıdağı, İzmit, Kadıköy, Selanik, Turnova, Edirne, Amasya, Yanya, Bursa,
Manastır, Bosna, Girit, Trabzon, Yenişehir, Filibe, Siroz, İzmir, Midilli, Varna,
Vidin, Sofya, Sakız, Üsküp, Isparta ve Kastamonu’dan oluşan 28 metropolitlik
çevresi Hıristiyan halkları tarafından belirlenen bölge vekilleridir.
b. Piskoposlarla İlgili Hususlar
Piskopos seçilecek kişinin; Osmanlı vatandaşı olması, sicilinin iyi olması,
Patrikhane veya metropolitlerin emrinde çalışmasından önceki ikamet yerlerinden iyi
haline dair şahadetnamesi olması, kamil yaşa ulamış olması, özürlü olmaması, beş
sene rahip sıfatıyla Patrikhanede veya bir metropolitin emrinde hizmet etmiş ve iyi
hizmetleri ile kilise tarafından bilinir olması, Ortodoksluk ilimlerinde yüksek tahsil

cemaat-i metropolidanın re’y ve marifetiyle tam bir serbestlik içerisinde hareket edip, başkaları her
hangi bir sebeple ona mani olamayacak ve sıkıntı çıkarmayacak kesinlikle işine müdahalede
bulunmayacaktır. Bkz. BOA. Y. EE. 107/67.

137
yaparak diploma almış olması,503 Rumca’dan başka Türkçe’yi ve tayin olduğu
bölgenin dilini biliyor olması ve İslâm dini ile ilgili temel bilgilere aşina olması
gereklidir.

Piskopos seçim ve tayini, metropolitler cemaatinin oy ve tensibiyle yapılır.

Gerekli özellikleri taşıyan rahiplerin listesi yapılarak, açık bulunan piskoposluğa üç
aday belirlenir. Üç adaydan biri gizli oy ile seçilerek tayin edilir. Oyların eşit olması
durumunda patriğin oyuyla çoğunluk temin edilir.

Piskoposlar da Patrik gibi kilisenin kanun ve ahkâmına uygun olarak, devlete

ihanet, halka zulüm, kanunlara göre görevden alınmalarını gerektirecek kötü hal ve
hareketleri olmadıkça hayat boyu görevlerini devam ettirirler. Başka bir yere
nakledilemezler. Ancak gerek nüfus fazlalığı, gerekse bölgenin büyüklüğü
dolayısıyla önemli olan piskoposluğa tecrübeli bir piskopos tayin edilmesi
gerektiğinde, mevcut piskoposlar arasından seçim yapılarak, oy çokluğu ile seçilen
kişinin de isteği doğrultusunda tayin yapılabilir. Bir piskopos ilk olarak atandığı
piskoposluktan başkasına sadece bir kez naklolunabilir.

Piskoposlar görevli oldukları yerde ikamet ederek, idareleri altındaki

Hıristiyanların dinî işlerini yürütürler ve teftiş ederler. Yaşlılık ve hastalık gibi
engelleri bulunmadıkça veya Patrikhane tarafından İstanbul’da bulunmaları
istenmedikçe bizzat yapmaları gereken görevler için vekil tayin edemezler.
Piskoposlar ayrıca, eyalet meclisleri ahkâmına uygun olarak ikamet ettikleri
memleket meclisine bizzat devam ederek görev yapmak, hasta oldukları veya başka
bir mahalle gittiklerinde ruhban sınıfından birisini yerlerine vekil tayin etmek, kaza
meclislerine de ruhban sınıfından bir vekil tayin etmek zorundadırlar.

Bir bölge halkının çoğunluğunun piskoposları hakkında şikayetçi olması

durumunda, metropolitler cemaati, civarda bulunan piskoposlar vasıtasıyla teftiş
yaparak piskopos ile şikayetçilerin aralarını bulmaya ve durumu düzeltmeye çalışır.

503
Diploması olmadığı halde güzel ahlak ve edep sahibi olup, mezheple ilgili malumata en iyi
derecede vâkıf oldukları bilinen kişiler ile yurt dışında tahsil yapanların, bu rütbeyi almak için
İstanbul’da bulunan mezhep mektebinin muallimleri tarafından yapılacak mülakatta başarılı
olmaları şarttır. İmtihan edildikten sonra seçime layık görülen kişilerde, Patrikhane veya
metropolitlerin biri emrinde beş sene hizmet etmiş olma şartı aranmaz. Bkz. Madde 2-3.

138
Şikayetçiler mahkemeye çıkmakta ısrar ederlerse, piskopos İstanbul’a çağrılır.504
Suçlamalar dinî konularda ise, kilise kanunlarına göre yalnız metropolitler cemaati
tarafından; dünya işleri ile ilgiliyse, Patrik, metropolitler cemaati, dördü piskopos,
dördü de halktan olmak üzere muhtelit meclisin sekiz üyesinden oluşan bir komisyon
tarafından yargılanır ve cezası takdir edildikten sonra Bâb-ı Âlî’ye bildirilir. Eğer
piskoposun suçu cinayet ise, Patrikhane tarafından rahiplik sıfatı derhal kaldırılır ve
ceza kanununa göre yargılanır.
Piskoposlar kendi malları için vasiyet edemezler. Vefat ettiklerinde,
cenazeleri için gerekli masraf yapıldıktan sonra, bütün menkul ve gayri menkulleri
üçe ayrılır. Bir kısmı, bulunmuş oldukları piskoposluğa gelir getirmek üzere emlak
satın alınmasına tahsis edilir. İkinci kısmı, ölen piskoposun akrabası arasında
paylaştırılır. Üçüncü kısmı da, ikiye bölünerek biri milletin İstanbul’da bulunan
kamu binalarının masraflarını karşılamaya tahsis edilir. Diğer yarısı da, gelirleri,
İstanbul Patriğinin yıllık maaşını karşılamak veya milletin İstanbul’da bulunan
binalarına harcanmak üzere, gayri menkul satın alınması için kullanılır. Piskoposların
kendilerine miras yoluyla intikal ettiği bilinen mallar hakkında vasiyet hakları vardır.
Vasiyet bulunmaması durumunda aynı usul takip edilir.505
c. Metropolitler ve Metropolitler Cemaati ile İlgili Hususlar
Metropolitler Cemaati, İstanbul Patrikliğine bağlı on iki metropolitten oluşur.
İstanbul Patriğine bağlı bütün metropolitler sıra ile ikişer sene metropolitler
cemaatinin üyesi olarak tayin edilir. Üyelerden hiç birisi söz konusu cemaatte iki
seneden fazla kalamaz. Cemaat üyelerinin yarısı her sene değişir. Cemaat üyelerinin
oyları eşittir.506
İstanbul Rum Patriğine tabi bütün Hıristiyanların dinî idaresi, İstanbul
Patriğinin başkanlığında bu cemaat tarafından yürütülür. Boş kalan piskoposluk

504
Nizamnamenin yayınlanmasının ardından Manastır metropoliti ile alakalı böyle bir şikayetin vuku
bulduğu ve tetkikin yapıldığı görülmektedir. Rum millet meclisi reisi tarafından Sadarete yazılan
yazıda Manastır ve civarı metropoliti hakkında milletlerinden şikayet vuku bulduğu, durumun
tetkik ve tahkiki için civar belde metropolitlerinden ve patrikhaneden görevlendirme yapıldığı
belirtilerek bunların lehte ve aleyhte olanları dinleyerek problemin nizamname esasına çözüleceği
söylenmektedir. Bkz. BOA. A. MKT. UM. 343/43.
505
Makamda iken vefat eden Patriğin terekesi de aynı şekilde üçe ayrıldıktan sonra; bir kısmı İstanbul
Patrikliği Makamına ait olmak üzere mülk satın alınmasına harcanır, ikinci kısmı akrabasına
verilir ve diğer kısmının yarısı da yine gelir elde üzere Patriklik makamına tahsis edilirken kalanı
İstanbul’da bulunan millet binalarına vakıf olarak tahsis edilir. Bkz. Madde, 12.
506
Nizamname Padişah tarafından tasdik edildikten sonra, ilk Metropolitler Cemaati teşkil edilir ve
milletin en yakın büyük yortu gününde toplanarak göreve başlar. Bkz. Madde, 11.

139
makamları için seçim ve tayin yapmak, ruhban sınıfını, millet manastırlarını ve
İstanbul’daki millet mektebini idare etmek, inançlarını bozacak ve mezhep
değiştirmelerine sebep olabilecek her türlü harici etkilere karşı Ortodoks
Hıristiyanları korumak, dinin vaaz yoluyla halka anlatılmasını temin etmek için
İstanbul ve diğer yerlere liyakatli vaiz ve rahipler tayin etmek, görevlilerin
faydalanması ve inancın doğru bir şekilde öğretilmesi için uygun kitap ve yayınlar
tedarik ve neşretmek, Patrikhanede bir basımevi oluşturmak ve burada basılacak
eserlerin uygunluğunu tetkik etmek bu cemaatin görevleridir.
Metropolitleri üç sınıfa ayırarak sayılarını gösteren özel bir defter tertip
edilmiştir. Patrik metropolitler cemaati ile beraber, sene sonundan üç ay önce söz
konusu deftere göre her sınıftan ikişer kişiyi üyelik süresi tamamlanan üyelerin
yerine geçmek üzere davet eder. Görev süreleri dolanlar geciktirmeksizin memuriyet
yerlerine dönerler.507 Metropolitler cemaati üyelerinden birisinin, iki senelik üyelik
süresi bitmeden vefat etmesi durumunda; vefat birinci senede olursa, onun yerine
sınıfına göre göreve gelmesi gereken kişi tayin edilir, görevin ikinci senesinde olursa,
kalan süre taşradan gelecek üyenin süresine eklenir.
Eyaletlere piskopos olarak yeni tayin olan kişiler, piskoposluk rütbesine yeni
ulaşmışlarsa söz konusu bölge piskoposluğunda beş sene, diğer eyalet
piskoposluklarından nakil edilmişlerse yeni görev yerlerinde üç sene ikamet
etmedikçe meclise üye olamazlar. Meclis üyeliğine atanan piskoposlar derhal
İstanbul’a gelirler, çok yaşlı olanlara bu hususta ruhsat tanınabilir. Üyelerden geliri
elli bin kuruştan aşağı olanlara görevleri sürelerince İstanbul’da ikamet etmelerine
kafi gelecek miktarda ücret tahsis edilir.
Patriğin haberi olmadan metropolitler cemaati tarafından alınan kararlar ve
metropolitler cemaatinden habersiz Patriğin tek başına aldığı kararlar geçersizdir.
Patrik, oy çokluğu ile alınan kararları kabul edip icra etmeye mecburdur.
Patrik, görevine muhalif hareket eder ve kendisine metropolitler cemaati
tarafından iki kez yapılan ikazı dikkate almazsa, şikayet sebebi olan husus muhtelit

507
Metropolitler kendi görev mahallerinde ikamet ederler ve İstanbul’da kapı kethüdâları bulunmaz.
Bazı mümtaz metropolitlerin İstanbul’da ikamet etmeleri adeti kaldırılmıştır. Metropolit ve
piskoposlar Patriğin izni ile İstanbul’a gelebilirler. Gelen ve gidenlerin listesi her zaman
Patrikhane tarafından Bâb-ı Âlî’ye bildirilir. Bkz. Madde, 2, 10.
Metropolitler cemaati üyelerinden görev süresi sona erenler İstanbul’dan ayrılırlar. Bir mazeret
dolayısıyla kalması gerekenlere Patrik tarafından uygun bir süre verilir ve durum Bâb-ı Âlî’ye
bildirilir. Bu durumda olanlar, mecliste ve kilise içerisinde bulunamazlar. Bkz. Madde, 9.

140
meclisin üyeleriyle birlikte kendisine tekrar hatırlatılır. Patrik yine ısrar ederse,
metropolitler cemaati ile muhtelit meclisin üyeleri birlikte Patriğin azlini Bâb-ı
Âlî’den talep ederler. İdari görevlerine uygun olmayan bir hareketi olursa, muhtelit
meclis tarafından önce müstakil olarak, sonra da metropolitler cemaati ile birlikte
gerekli teşebbüs yapılır. Patriğin azli, hem metropolitler cemaati, hem de muhtelit
meclis üyelerinin üçte iki çoğunluğu ile istenebilir.508
d. İstanbul Patriği ile Metropolitler Cemaatinin İlişkileri
İstanbul Patriği, İstanbul Patrikliğine tabi ve bağlı olan ruhban sınıfının
ruhânî reisidir. Bu itibarla; 1. bütün piskoposları kardeş kabul edip şahsi sebeplerden
dolayı fark gözetmeyerek her birisine kardeş sevgisi ile muamele eder; 2. ruhban
sınıfından haksız yere mağdur edilenler hakkında metropolitler cemaati ile beraber
gerekli çalışma ve gayreti gösterir; 3. ruhbanların tavır ve hareketine dikkat ederek
takdir edilmesi gerekenleri takdir eder, cezalandırılması gerekenleri metropolitler
cemaatinin de ittifakıyla cezalandırır; 4. cemaatin tüm üyelerine şefkat ve
merhametle muamele ederek, kötü düşünceye sebep olacak davranışlardan kaçınır; 5.
metropolitler cemaatinin yüksek makamı gereğince toplantı esnasında ruhbanlık
sıfatına yakışmayacak ve ayıp görülecek sözler söylemekten kaçınır,
uygunsuzluklara imkan vermeyerek güzel örnek olur; 6. milletin işlerini,
metropolitler cemaatinin ittifakı ile tarafsız, kişisel menfaat fikrinden uzak ve kilise
ile milletin kaidelerine uygun bir şekilde yürütmeye gayret eder; 7. metropolitler
cemaatinin Patrikhane dışında bir yerde toplanması yasak olduğundan, üyelerin
olağan üstü hallerde Patriğin izni ve haberi ile görevlerine dair istişarelerde
bulunmaları için Patrikhanede münasip bir oda tahsis eder.
Metropolitler cemaati üyeleri de, kilise ve milletin mutlak reisi olan İstanbul
Patriğine makamından dolayı hürmet ederek nasihat ve tavsiyelerini tutarlar,
görevlerinin ifası hususunda ihtilaf göstermezler, mecliste ve dışarıda güzel tavır
içerisinde olurlar, edebe mugayir ve Patriğe zarar verecek hareket ve sözlerden
kaçınırlar.

508
Nizamnameden önce Patriğin istifasını isteme yetkisi diğer meclisler olmadığından sadece sinoda
yani, metropolitler cemaatine aitti. Patriğin hem dinî hem de dünyevî işlerinden dolayı azlini
hükümetten talep edebiliyorlardı. Sinod azalarının Patrik Antimos’un azlini isteyen arzları ve
yaptıkları suçlamalar için bkz. BOA. İ. MM. 197/lef 19.
Yapılan tahkikat sonunda adı geçen patriğin suçlu olduğu, dinî ve dünyevî otoritesini başka
amaçlar için kullandığı, keyfi uygulamalar yaptığı tespit edilmiş ve görevden alınarak yerine
cemaat tarafından uygun birisinin seçilmesi uygun bulunmuştur. Bkz. BOA. İ. MM. 197/lef 10.

141
 Meclis üyesi olan veya olmayan piskoposlardan birisi, makam sahibi olan
kişilerden birini ziyaret etmesi gerektiğinde Patrikten izin alır. İzinsiz ziyaret yapan,
Patrik tarafından ikaz edilir. İkinci kez tekrarlanması durumunda metropolitler
cemaati huzurunda ikaz edilir. Yine itaat etmezse gerekli tedbire baş vurulur.
Piskoposlar, Patriği şan ve itibarına yakışmayan edep dışı sözlerle
eleştiremez. Yapan olursa kendisine önce Patrik tarafından nasihat edilir, ikinci defa
da cemaat huzurunda ikaz edilir, yine yaparsa gerekli tedbirler alınır. Patriğin izni ve
gidilecek mahallin piskoposunun haberi olmadan bir piskopos, diğer piskoposun
bölgesine gidip orada on beş günden fazla kalamaz.
Haftada üç kez toplanan Metropolitler Cemaatinin üyeleri, her meselenin oy
birliği ile çözülmesi için Patrikle birlikte çalışır. Bir madde hakkında oyların eşit
olması durumunda Patriğin oyunun bulunduğu taraf tercih edilir. Metropolitler
cemaati üyeleri hangi rütbe ve sınıftan olursa olsun aralarında bir fark yoktur.
Cemaat üyelerinden birisi, mecliste kullandığı oyundan veya fikirlerinden dolayı
Patrik tarafından kınanamaz veya eleştirilemez.
Metropolitler cemaatinde, Patrik ve cemaat üyeleri tarafından ruhban
sınıfından iki katip görevlendirilir. Bunlardan birine baş, diğerine ikinci katip ismi
verilir; başkatip, onun bulunamadığı zamanlarda ikinci katip, meclisin yazılarını
yazma, mecliste görüşülmesi gereken evrakı toplantıya arz etme ve mecliste alınan
kararlarla yapılan müzakereleri içeren evrakı muhafaza etmekle görevlidir. Kendisine
sorulmadıkça mecliste müzakere edilen maddeler hakkında görüş bildirme ve oy
verme yetkisi yoktur. Diğer memurlar başkatibin idaresinde çalışırlar. Piskoposluğa
aday olabilmek için başkatibin beş, ikinci katibin ise fiilen yedi yıl hizmet etmiş
olması gerekir.
Haklarında dava olanlar dışında, bir görev veya hastalık sebebiyle Patrik ve
cemaatin tensibiyle belirli bir müddet İstanbul’da bulunan metropolitlerin toplantı
yapmaları yasak olup, kilisede kendilerine ayrılan yerde kalarak diğer piskoposlar ile
beraber âyin yapabilirler ve süreleri sona erince görev yerlerine dönerler. Bir
zaruretten dolayı kalması gerekenler hakkında metropolitler cemaatinin görüşü
alınarak Patrik tarafından karar verilir. Kiliseye rahatsızlık verecek tarzda ikamet
süresini uzatmak isteyen olursa bunlar derhal görev yerlerine döndürülür.

142
 Azledilmiş Patrik, görevde bulunmayan metropolit, piskopos ve bu payeye
sahip rahipler için Patrik ve Metropolitler Cemaati tarafından maaş takdir edilir.509
Kendi rızaları ile görevden ayrılan piskoposlar, görev yaptıkları bölge haricinde
olmak ve Patrik ve Metropolitler Cemaatine bilgi vermek kaydıyla istedikleri yerde
yaşayabilirler. Bir piskoposun azli durumunda; suçlandığı husus dinî konularla ilgili
ise, ikamet yeri Patrik ve Metropolitler Cemaati tarafından, dünya işleri ile ilgili ise,
ikamet yeri Bâb-ı Âlî ile birlikte Patrikhane tarafından kararlaştırılır.
Üyeleri, bilgili rahipler arasından Patrik ve Metropolitler Cemaatince
belirlenen bir mezhep komisyonu teşkil edilir. Komisyon, ruhban sınıfından olanların
hal ve hareketlerinde doğru olmalarına ve ilim tahsil etmelerine önem verir, cahil ve
kötü ahlaklı kişilerin bu sınıfa girmemelerine dikkat eder. İstanbul haricinde
piskopos bulunan diğer bölgelerde de birer mezhep komisyonu kurulur. Ayrıca her
bir piskoposluk bölgesinde dolaşarak ücretsiz vaaz edecek bir vaiz tayin edilir.
Büyük piskoposluklarda masrafı bölge Hıristiyanlarınca karşılanan ve o
bölgenin piskoposuyla ileri gelen Hıristiyanlarınca yönetilen bir ruhban okulu açılır.
Rahip olmak isteyenler, rahiplerin çocukları, keşiş ve rahiplerden daha iyi eğitilmesi
gerekenler burada eğitilir. Zeka seviyesi yüksek ve kabiliyetli olup yüksek tahsil
yapmak isteyenler, mahallî piskopos aracılığı ile İstanbul mezhep mektebine
gönderilir. İstanbul mezhep mektebine ahlaklı ve kabiliyetli öğrenci göndermeleri
için Patrik tarafından zaman zaman Piskoposlara ileri gelen Hıristiyan halka çağrıda
bulunulur. Söz konusu mekteplerde eğitimin iyi bir şekilde yapılması temin edilir.
Milletin fakir kızlarının sığınıp ilim tahsil edeceği, kimsesiz, korunması
gereken ve yetim çocukların dinî eğitim ve terbiye alacakları, Patrik, Metropolitler
Cemaati ve muhtelit meclisin idaresinde, uygun görülecek bir yerde bir yetimhane
yaptırılır. Bunun için Metropolitler Cemaati ve milletin ileri gelenleri gerekli gayreti
gösterir. İstanbul millet hastanesi ve Fener’de bulunan millet mektebi, eyalet ve

509
Yukarıda suçundan dolayı azledildiğini belirttiğimiz Patrik Antimos daha sonraki yıllarda zor
durumda olduğunu belirterek kendisine maaş bağlanmasını talep etmiştir. Dilekçe Patrikhane
tarafından Bâb-ı Âlî’ye gönderilinde durumu Encümen-i Mahsus-ı Vükelâ’da görüşülerek
kendisine maaş bağlanmasının uygun olacağı kararlaştırılmıştır. 7 Şevval 1293 / 26 Ekim 1876
tarihli İrade de yer alan “bu misüllü ruesây-ı ruhânîye ma‘zullerine taraf-ı devletten maaş tahsîs
kılınmakta olmasına binaen mûma ileyhe dahî emsali gibi beş bin kuruş maaş itâsı...” ifadeleri,
eskiden beri azledilen üst düzey din görevlilerine devlet tarafından maaş bağlandığını
göstermektedir. Bkz. İ. MM. 2457.

143
köylerde bulunan mektepler ve kamu menfaati için yapılmış diğer kurumlar hakkında
dikkat ve ihtimam gösterilir.
Mektupların gönderilmesi gibi hizmetler için gereken cüz’i masrafları
karşılamak üzere, metropolitler cemaatinin ayrı bir bütçesi olur ve gerekli miktar
muhtelit meclis bütçesinden verilir.
e. Daimi Muhtelit Meclis ile İlgili Hususlar
Milletin daimi muhtelit meclisi, Patriğin başkanlığında dördü piskopos, sekizi
halktan olmak üzere on iki üyeden oluşur. Dört piskopos üye, Patrik tarafından
verilecek tezkire gereğince sınıfına göre birinci olanlardan, Patrik ve Metropolitler
Cemaati taraflarından seçilir. Önemli meseleler görüşülürken veya gerekli
gördüğünde Patrik oturuma katılarak başkanlık eder. Muhtelit mecliste, Rumca,
Türkçe, Bulgarca ve Fransızca dillerine tercüme yapmaya muktedir bir baş ve bir
ikinci katip görev yapar.510
Üyeler iki sene süre ile görev yapar511 ve her sene üyelerin yarısı yenilenir.
Üyeler, görevlerini tamamlayarak ayrılmalarından sonra iki sene geçmedikçe
yeniden seçilemezler.
Muhtelit meclisinin halk kesiminden olup, maaşsız çalışacak üyeleri, otuz
yaşının üzerinde olma, İstanbul’da oturuyor olma, asıldan beri Osmanlı vatandaşı
olma, idârî işlerde tecrübe sahibi olma ve devlet ve milletçe itibar edilen, güvenilir
kişilerden olma şartlarını taşıyan kişiler arasından belirlenen usule göre seçilir.512
Seçim tamamlandıktan sonra seçilen kişilerin isimleri Patrik tarafından Bâb-ı Âlî’ye
sunulur.
Seçilerek göreve başlayan üye makul bir mazereti olmadan, süresinden önce
görevinden istifa edemez. Makul bir gerekçe ile istifa edenlerle görevde iken vefat
edenlerin yerine, kalan süre için Patrik, metropolitler cemaati ve muhtelit meclis
üyeleri taraflarından bir başkası seçilerek Bâb-ı Âlî’ye arz edilir, bunlar gelecek
510
Kilise içerisinde başkatibin idaresinde bir büro oluşturulur. Bkz. Madde, 14.
511
Bu şart ruhban sınıfından olan üyeler için geçerli olmayıp, bunların metropolitler cemaatında
görev almaları gerektiğinde yerlerine yenileri atanır. Bkz. Madde, 6.
512
Nizamnamede isimleri sayılan çeşitli İstanbul mahallelerinden Hıristiyan nüfuslarının sayısına
göre her mahalleden birer ikişer kişi seçilir. (Örneğin, Beyoğlu mahallelerinden iki, Galata’dan iki,
Ortaköy’den bir gibi.) Seçilen toplam 22 kişi seçim günü Patrikhaneye gönderilir. Patrik Boğaziçi
mahallesi halkına seçim gününü bildirir. Muhtelit mecliste görev alacak halktan olan üyelerin
belirlenmesi için, metropolitler meclisi ve muhtelit meclis birlikte toplanır. Her üyenin layık
göreceği kişileri teklif etme yetkisi olmakla birlikte adayların tamamının isimleri bir listeye
kaydedildikten sonra gizli oyla yapılan seçim neticesinde oy çokluğuna göre muhtelit meclisin
halktan olan üyeleri seçilir. Toplantı başından sonuna kadar tutanak tutulur. Bkz. Madde, 4.

144
seçimlere de aday olabilir. Meclis üyelerine iki aydan fazla izin verilemez. İznini
uzatarak bu süreden fazla görevine devam etmeyenlerin yerine, aynı usulle seçim
yapılır. Mazereti sebebiyle bir aydan fazla bir süre görevine devam edemeyecek olan
üye, durumu meclis başkanına haber vermek zorundadır. Habersiz olarak bir aydan
fazla bir süre ortadan kaybolan üye istifa etmiş kabul edilir ve yerine yine aynı usulle
seçim yapılır.
Zimmet veya rüşvet suçlamasıyla üyelerden birisi aleyhine dava açılması
halinde, üye piskoposlardan ise piskoposluk nizamnamesi hükümlerine göre, halktan
ise ceza kanunu hükümlerine göre yargılanarak durum Bâb-ı Âlî’ye arz edilir.
Haftada iki kez toplanan ve havale edilen evrakı, acil olanlarına öncelik
vermek şartıyla sıra ile görüşen meclis, millet mektep ve hastaneleri ile diğer kamu
binalarını iyi bir şekilde idare eder.513 Söz konusu binalarla İstanbul’daki kiliselerin
gelir ve giderlerini denetler. İstanbul Patriğine bağlı manastırların gelirleri,
vasiyetname ve vakfiyeleri hakkındaki şikayetleri tetkik eder. Piskoposlar hakkında
yapılan dünyevî işlerle ilgili şikayetleri inceler.
Mektep bütçesini oluşturacak verginin tarifesini düzenler ve Bâb-ı Âlî’nin
kabulüne arz eder. Bu verginin toplanması ve muhafazası için bir bütçe sorumlusu ve
iki memur tayin eder. Meclisin yazılı emri olmadıkça hiçbir harcama yapılamaz. Bu
görevlilerin yetki ve sorumlulukları meclis tarafından belirlenir. İki Hıristiyan
arasında meydana gelen ve Patrikhaneye intikal eden miras hukuku gibi özel
davalara da muhtelit meclis bakar.514
Osmanlı Devleti sınırları içerisinde Ortodoks mezhebine mensup olan
Hıristiyanlara ait bütün ziyaret yerlerinin düzenlenmesi, mevcut berat, vasiyet ve
imtiyazların hükümlerine göre bunların gelir ve giderlerinin idaresi, İstanbul
Patriğinin ve söz konusu ziyaret yerlerini idare eden ruhânî reislerin ittifakı ile
yapılmak üzere, muhtelit meclisi üyelerinin görevlerindendir.

513
Meclis bunların idaresi için Patriğin tensibiyle Hıristiyan Osmanlı vatandaşları arasından
memurlar tayin eder. Söz konusu memurların hesapları ile sene boyunca gerçekleşen gelir ve
giderlerin toplamı başkatip tarafından özel bir deftere kaydedilir. Bu hesaplar her sene muhtelit
meclisi tarafından teftiş edilir. Muhtelit meclisin bütçe muhasebesi, bu işe bakan iki üye tarafından
her sene yeni üye seçmek için toplanan seçim meclisi huzurunda açıklanır ve evrakı muhafaza
edilir. Bkz. Madde, 5-7.
514
Her Ortodoks Hıristiyan vatandaşın kanun, devlet nizamı ve Hıristiyan terekeleri hakkındaki
umûmî kaidelere uygun olarak tertip ettiği vasiyetnamesi devletin bütün kurumlarında muteber ve
geçerlidir. Bu şekilde yapılmış olan vasiyetnameler hakkında gereğinin icrası muhtelit meclisin
görevidir. Bkz. Madde, 12.

145
 Meclis, üyelerin üçte ikisinin hazır olmasıyla toplanır ve oy çokluğu ile karar
alır. Oyların eşitliği halinde meclis başkanının bulunduğu taraf tercih edilir.
Muhtelit meclisin teşkilinden sonra üç mühür yaptırılarak bunlardan biri dört
piskoposa, diğer ikisi de halktan seçilen sekiz üyeye teslim edilir. Mühürlerin
anahtarı meclis başkanında bulunur. Vakfiye, vasiyetname, senetler, kilise borçları ve
diğer millet borç senetleri bu mühür ile mühürlenir. Muhtelit meclisinde yapılan
ilamlar bütün üyeler tarafından imza edildikten sonra yine bu mühürle mühürlenir.
Zikredilen evrakın tamamı Patrik tarafından tasdik edilir. Mecliste yazılan her türlü
evrak ve dışarıya gönderilen her çeşit yazı deftere kaydedilir.
f. Maaşlar ve Diğer Gelirlerle İlgili Hususlar
İstanbul Patriği ve İstanbul Patrikliğine bağlı ve tabi piskoposların yıllık
maaşları muhtelit mecliste oy birliği ile kabul edilir. İstanbul Patriğinin maaşı, yüz
otuz bin kuruşu İstanbul Hıristiyanları tarafından, üç yüz yetmiş bin kuruşu da
nizamnamede gösterildiği şekilde,515 piskoposlar tarafından karşılanır. Piskoposlar
kendileri için belirlenen miktardaki maaşlarıyla birlikte, bölgelerinden Patriğin
maaşına yapılacak katkıyı da toplayarak millet bütçesine teslim ederler. Maaşlar
buradan kendilerine taksitler halinde ödenir. Patrikhanede çalışan bütçe memuru,
mühür görevlisi ve Patriğin hizmetinde çalışan bütün hizmetlilerin ücretleri ile temsil
masrafları İstanbul Patriğinin yıllık maaşından ödenir. Patriğin yapacağı diğer
masraflar için millet bütçesinden başka hiçbir ödeme yapılmaz.
Piskoposların maaşları; yörenin piskoposu, çorbacılar, kasaba ve köylerden
çağrılan temsilcilerin katıldığı toplantıda, bölgenin mevcut nüfusuna ve adalete riayet
edilerek tespit edilir. Belirlenen miktar üç nüshaya yazıldıktan sonra biri
metropolitlik merkezinde muhafaza edilir, diğeri çorbacılara teslim edilir ve üçüncü
nüsha da Patrikhane kayıtlarına girmesi için İstanbul’a gönderilir. Gerekli görülen
köylere de birer suret verilir. Her piskopos senede bir kez masraflarını da kendisi
karşılayarak bölgesinin her yerini ziyaret eder ve mezhep adetlerine göre takdis,
515
Nizamnamenin bu bölümünde ülke genelinde görev yapan piskoposların alacakları ve İstanbul
Patriğinin maaşı için yapacakları katkı yer almaktadır. Maaşlar bölgelerin büyüklüğüne ve orada
yaşayan Ortodoks nüfusun miktarına göre yıllık 50.000 ile 100.000 kuruş arasında değişmektedir.
İstanbul Patriğinin maaşı için millet sandığına yapılan katkı yaklaşık olarak bölge piskoposunun
maaşının % 5’i kadar olduğu gözükmektedir. Örneğin, Kuş Adası Piskoposunun maaşı 100.000
kuruş, Patriğin maaşı için yapılan katkının 5.000 kuruş; Kadıköy Piskoposunun maaşı 70.000
kuruş, Patriğin maaşı için yapılan katkı 2. 700 kuruş. Diğer taraftan Diyarbakır ve Halep gibi
Piskoposlarının maaşı düşük olan (12.000-34.000 kuruş) bölgelerden, muhtemelen gelirleri az
olduğu için Patriğin maaşı için katkı istenmemiştir.

146
halka dua ve kiliselerde âyin yapar. Ancak panayırlarda veya başka zamanlarda davet
edildiğinde masrafları davet edenler tarafından karşılanır.
İstanbul Patriğine bağlı bütün piskoposlar, aralarında fark olmaksızın düğün
ruhsatı tezkereleri için on kuruş, verilecek boşanma belgeleri için, yüz kuruştan aşağı
olmamak şartıyla, boşanan kişilerin maddi durumlarına göre bir miktar alınır.
Kiliselerde yapılan düğün ve cenaze âyinlerinde, Hıristiyan halk taraflarından davet
edilen piskoposlara verilecek miktar herkesin isteğine bağlı olup, elli kuruştan aşağı
olamaz. Piskoposlukta düzenlenip yazılan her kağıt için beş-on kuruş kadar bir
miktar alınır. Halkın istediği efrus kağıtları için elli kuruştan az olmamak üzere
maslahat ve kişilerin durumuna göre bir miktar alınır ve bunlar memleketin hayır
işlerine tahsis edilir. Af namelerden para alınmaz.
Mahalle papazları kanuni vergi olarak bölge piskoposuna yıllık on kuruş
verir. Gerek malî gerekse nakdî başka bir şey verilmesi yasaktır. Ruhban sınıfı
tarafından diğer adlar ile alınan paralar, sadaka tahsili, piskoposların atanmasında
yapılan âyinler, mecburi olarak yapılan takdisler, yeni inşa edilen kiliseler için para
alınması; papaz ve papaz yardımcısı atamasında piskopos hakkı adı ile para alınması
yasaklanmıştır. Rahiplerin kişisel yardımcıları olmaz. Papazlara yardım eden
kişilerin ücretleri kiliseye ait olup, piskopos ve çorbacıların tensibiyle belirlenir.
Bu bölümde ayrıca, Patrik Vekilinden başlamak üzere patrikhanede çalışan
görevliler ve kilise masrafları için yapılacak ödemeler sıralanmıştır. Görevlerine göre
söz konusu memurlara 12.000 ile 60.0000 kuruş arasında yıllık maaş tahsis edildiği
görülmektedir.
g. Manastırlarla İlgili Hususlar
Gerek İstanbul Patriğinin gerekse bölge piskoposlarının idaresi altında
bulunan bütün manastırlar, etraftaki piskoposların gözetimi altında bulunur. Söz
konusu piskoposlar, idareleri altındaki bütün rahiplerin tavır ve hareketlerini gözetir
ve manastırların iyi bir şekilde idare edilmesine özen gösterirler.
Dünya işlerinden uzaklaşmış keşişlere tahsis edilen millet manastırları üçe
ayrılır. Birinci sınıf, içerisinde yirmi keşişten fazla olan manastırlar olup, bu yerlerde
manastır ve keşişler hakkındaki mezhep usullerine riayet edilir ve günlük ibadet ve
âyinler aksatılmadan yerine getirilir. İkinci sınıf, içerisinde on keşişten fazlasının
bulunduğu manastırlar olup, buralarda da mezhep usulleri geçerli olmakla birlikte

147
kutsal ibadetlerden başka haftada üç kez âyin yapılır. Üçüncü sınıf ise, beş keşişten
fazlasının bulunduğu manastırlar olup, mezhep usulleri geçerli olmakla birlikte
sadece Cumartesi ve Pazar günleri âyin icra edilir.
Uzun süreden beri terk edildiğinden yıkılmış, Patrikhane ve mahalli
piskoposlar tarafından görevli tayin edilmemiş manastırlar, genellikle başka amaçlar
için kullanıldığından keşiş kaydı ve görevli atanması yapılmayacaktır. Bu
manastırların durumları hakkında mahalli piskopos, etrafta bulunan köyler,
metropolitler cemaati veya muhtelit meclis tarafından bilgi toplanırsa, buraların üç
sene içerisinde yeniden düzenlenmesi için bir komisyon kurulur veya kamunun
menfaatine uygun olarak manastırın malları başkalarının elinden alınarak milletin
hayır ve hasenatı için harcanır.
Özellikle Eflak ve Buğdan taraflarında işletilir arazisi olan manastırların
emniyet altına alınması, suiistimal ve yıkılmaktan korunması için Patrikhane gayret
gösterir. Buralarda bulunan arazilerin iltizam mesnetleri ücretsiz tahkik ve tasdik
edilir. Buralardan elde edilen gelirlerin %10’u millet için harcanmak üzere her sene
millet bütçesine aktarılır.
Nizam ve usule tam olarak uyduğu bilinen ve İstanbul Patriğinin idaresinde
bulunan Aynaruz Manastırlarının idare usullerine ve Patrikhane ile ilişkilerine
müdahale edilmez, Patrikhane gerekli düzenlemeleri yapar. Manastırların içişleri,
keşişlerin davranış ve uygulamaları, görevlilerin tayini, hasılatının idaresi,
muhasebesinin tutulması ve incelenmesi hususlarında bunlara ait nizamname
hükümlerine göre amel edilir.
2. Nizamnamenin Getirdiği Yenilikler ve Kazanımlar
Şüphesiz, adı üzerinde nizamname cemaatin yönetimine düzen getirmiştir.
Patrikhane Nizamnamesi olarak isimlendirilmesine rağmen, sadece Patrikhanenin
idaresini değil, cemaatin dinî hayatının idaresini düzenlemektedir. Bazı hususlarda
var olan geleneği yazılı, dolayısıyla somut hale getirirken geleneğe nesnel olarak
uygulanabilme imkanı kazandırmıştır. Önceki dönemlerde mevcut olan ruhban sınıfı
hakimiyetine veya tekeline son vererek halkı cemaatin yönetimine ortak etmiştir.
Halkın yönetime ortaklığı, hem millet başı olan patriğin seçimine etkin bir şekilde
katılımı, hem de kilisenin en önde gelen organlarından birisi olan muhtelit meclisinin
çoğunluğunu oluşturmasıyla temin edilmiştir.

148
 Nizamnamenin mantığına bakıldığında, kilise içerisinde bir nevi demokratik
ortam yaratıldığı, dinî işlerle dünyevî işlerin birbirinden ayrıldığı, ilkini dinî lidere,
ikinciyi de ağırlıklı olarak halktan oluşturulan millî meclise verdiği söylenebilir.
Önceki dönemlerde sadece ruhbanlardan oluşan Sinod meclisine ait olan
patrik seçimine, halkın yoğun bir şekilde katılımı sağlanmıştır. Aday tespitinde daha
çok ruhban sınıfının tekliflerine ağırlık verilip, halkın tekliflerinde bile ruhban
sınıfının katılımı şartı getirilirken, tespit edilen adaylardan birisinin Patrik olarak
seçilmesi hususu, halkın sayı olarak ruhban sınıfı üyelerinden çok fazla olduğu seçim
meclisine bırakılmıştır. Seçim meclisi üyeleri içerisinde halktan kabul edilen
Patrikhanenin üç memurunu çıkarsak bile yetmiş kişiye yakın halk temsilcisi
bulunmaktadır. Başka bir ifade ile çoğunluğu halk temsilcileri oluşturmaktadır.
Patrik seçiminde bir denge söz konusudur. Bölgelerden tekliflerin alınmasını
kamuoyu yoklaması olarak kabul edersek, buralardan gelen tüm teklifler
değerlendirmeye alınarak, tercihlere önem verilmektedir. Seçim işini yürütmekle
görevli bir kaymakamın olması, sorumlu birisinin bulunması bakımından önemlidir.
Devletin seçime etkisi yok denecek kadar azaltılmıştır. Önceki dönemlerde devlet,
seçilmesini istediği şahıs lehine Sinodda girişimde bulunabilirken, şimdi bu imkan
ortadan kaldırılmış, devlete, henüz seçime geçilmeden, idârî bakımdan uygun
görmediği kişinin ismini kalabalık aday listesinden çıkarma yetkisi tanınmıştır.
Ayrıca tüm adayların yarıştığı listeden birinci tur seçimle üç adaya inilmesi ve ikinci
turun bunlar arasında yapılmasıyla, daha çok düşünmeye, dolayısıyla millet adına
daha isabetli bir seçim yapılmasına imkan verilmiştir. Seçimin özelliği olarak gizli
oy ve oy çokluğu ilkelerinin belirlenmiş olması da günümüzdeki demokratik
usullerle paralellik arz etmektedir.
Klasik dönemde papazlar piskoposları, piskoposlar metropolitleri,
metropolitler de Patriği seçiyorlardı. Yeni dönemde piskopos ve metropolitlerin
seçimleri meclislere bırakıldı. Patrik ve piskoposlar yine kaydı hayat olarak
atanıyorlardı. Metropolitler cemaati yani Sinod, önceki dönemlerde de mevcuttu.
Nizamname 8 üyesi halktan 4 üyesi din adamlarından olan 12 üyeli karma meclisi
getirmiş ve milletin özellikle dünyevî işlerinin tamamını bu meclisin kontrolüne
vermiştir. Bu meclislerde oy çokluğu ile alınan kararları Patrik onaylamaya ve
uygulamaya mecbur edilmiştir. Dolayısıyla tek kişinin idaresinden halkın da temsil

149
edildiği meclislerin idaresine geçilmiştir. Hatta söz konusu meclislere 2/3 çoğunluğu
sağlamak şartıyla Patriğin istifasını isteyebilme yetkisi verilmiştir. Bu durum önceki
dönemlerde söz konusu değildir.
Din adamlarına yıllık belirli miktarda maaşlar bağlanmak suretiyle, halktan
para toplanması ve suiistimal yapılmasının önüne geçilmiştir. Malî işlerde gelir ve
giderler bütçe muhasebesine ve sıkı kontrole tabi tutulmuştur. Ayrıca, dinî
hizmetlerden dolayı ücret alınmaması prensibi getirilirken, medeni hukuk
çerçevesinde kilise tarafından yapılan nüfus kaydı, evlenme işlemi gibi işlerden
dolayı ödenmesi gereken ücretler de liste halinde belirlenmiştir. Bu prensiplerle de
din görevlilerinin istismar yapmaları önlenmiş, halk korunmuştur.
Piskoposların suçlanmaları ve yargılanmaları hususlarında da klasik
dönemdeki uygulamadan farklı maddeler getirilmiştir. Bölge halklarının suçlamaları
önemli hale getirilmiş, piskoposların yargılanmalarının esas sebebi olmuştur. Önceki
dönemlerde metropolitler, piskoposların ve diğer din görevlilerinin her türlü suçtan
yargılanması İstanbul’da Patrikhane mahkemesinde yapılıyordu.516 Yeni dönemde
yargılamanın, suçun çeşidine göre değişik yerlerde yapılması usulü, bir bakıma
ihtisas mahkemelerinde yargılanmaları usulü getirilmiştir. Piskoposlar, dinî
konularda metropolitler cemaati tarafından; dünyevî konularda ise Patrik,
metropolitler cemaati ve muhtelit meclisin sekiz liak üyesinden oluşan 21 kişilik bir
komisyon tarafından yargılanır. Cinayet davalarında ceza kanuna tabidirler. Bu
durumda da kilise onların ruhbanlık niteliğini kaldırır. Bu şekliyle de yargının önü
açılmıştır. Bu prensibin günümüzde memurların yargılanması ile ilgili kanunun
hükümlerine benzediğini söyleyebiliriz.
C. Ermeni Cemaati
Klasik dönemde Ermeni kilisesi Rumların haricinde kalan Hıristiyan Osmanlı
tebaasının hemen tamamının hükümete karşı tek sorumlusuydu. Başka bir ifade ile
Katolik Melkit, Süryani ve Nasturiler de İstanbul Ermeni Patriğinin idaresine
verilmişti. Diğer taraftan, İstanbul’da kurulan patriklik, Ermeni idare merkezlerinin
en yenisi olmasına rağmen Ecmiyazin, Ahtamar ve Sis Katolikoslukları ile Kudüs

516
Örneğin Sadaret’ten Edirne Valisine yazılan 26 Zilkade 1273 / 18 Temmuz 1857 tarihli buyrultu
da Filibe Metropoliti ile bazı millet reisleri arasında bir çekişme olduğu belirtilmekte ve bunun
izalesi için gereğinin yapılması ve Metropolitin yargılanmak üzere İstanbul’a gönderilmesi
emredilmektedir. Bkz. BOA. A. MKT. UM. 287/85.

150
Patrikliği, Osmanlı sınırları içerisinde olduklarından Başkentte bulunanın
üstünlüğünü kabul etmişler, Patrikhane de manevi olarak idare edilen bu
piskoposlukları da içine alacak şekilde kurumlaşmıştır.517
Aşağıda geniş bir şekilde konu edileceği gibi, 1831 yılında resmi olarak
tanınan Katolik milleti ve 1850 yılında tanınan Protestan milletine mensup cemaatin,
hemen tamamının Ermeniler arasından ayrıldığını söylemek yanlış olmayacaktır.
Yani, Ermeni toplumu içerisinden kendi inancını paylaşmayan iki yeni millet daha
çıkmıştır. Ayrıca manevi bakımdan Ermeniler arasında önemli bir yere sahip olan
Ecmiyazin 1828 yılında Rusya’nın hakimiyetine geçmiştir. 1844 yılında İstanbul
Patrikliği ile Ecmiyazin arasında görüşmeler yapılmış, Ecmiyazin’in eskiden olduğu
gibi, manevi değeri göz önüne alınarak tüm Ermeniler’in en üst Katolikosluğu olarak
tanınması kararlaştırılmıştır. Diğerlerinin İstanbul’a bağımlılığı devam etmiştir.518
Osmanlı idaresinin böyle bir duruma karşı çıkmamasının, Ermeni milletinin o
dönemde henüz üzerine gölge düşmemiş sadakatinden emin olunması ve sırf dinî
görünen bu duruma müdahale etmeyi uygun bulmayışı ile açıklanabileceğini
düşünüyoruz. Zira, nizamname incelenirken görüleceği gibi, altından kalkılamayan
dinî problemlerin Katolikosluğa havale edilmesi şeklindeki 29. maddesi oranın
üstünlüğünün kabul edilmesi anlamına gelmektedir. Sadaretten Padişaha sunulan bir
arz da;519 “umum Ermeni milletinin reis-i ruhânîsi olup el-hâletü hâzihî Rusya devleti
memâlikinden olan Ecmiyazin şehrinde bulunan patriğin...” ifadeleri Osmanlı
Devleti’nin bakışını göstermektedir. 12 Muharrem 1275 / 22 Ağustos 1858 tarihli
arz, daha önce İstanbul Patriği olan Matiyus’un Katolikosluğa seçildiğini haber
verip, yeni görevine atanabilmesi için Osmanlı vatandaşlığından çıkarılarak yeni
görev yerine gitmesine müsaade edilmesi konusundadır. İrade de bu doğrultuda
çıkmıştır.
Ayrıca, Ecmiyazin Katolikos’unun Padişah’ı ziyaret ettiğini, kendisine
mecidiye nişanı verildiğini ve bu kabul ve nişandan dolayı Ermeni Patriği ve Millet
Meclisinin teşekkür ettiğini belgelerden görüyoruz.520 Bu şekilde bir kabule rağmen,
ileriki yıllarda Katolikosluğun Osmanlı topraklarında bazı yerlere Osmanlı vatandaşı

517
Şahin, M. Süreyya, Türkiye’deki Patrikhaneler, İstanbul, 2003, s. 206.
518
Bardakjian, Kevork B., “The Rise of the Armanian Patriarchate of Constantinople”, s. 96.
519
BOA. İ. Hr. 8449.
520
BOA. İ. Hr. 8860.

151
olmayan papazlar atamak istemesi nedeniyle ilişkilerin bazen gerildiği
görülmektedir. Osmanlı hükümetine göre Katolikosluk, bazı mezhep meselelerine
bakmaya ve sadece piskoposluk dairesine atanacak olanlara bu ruhânî rütbeyi
vermeye yetkilidir. Diğer işlere ve makamlara karışamaz.521
Tanzimat döneminden itibaren kilisesinin idaresinde halk, daha doğru bir
ifade ile amira denilen cemaatin zenginleri söz sahibi olmaya başlamışlardı. Sivil
işlerin yönetim ve denetimi konusunda 1844 yılında bir meclis kuruldu ve hükümet
bu meclisi onayladı. Patriğin başkanlığında oluşturulan mecliste tüccar grup ile
Osmanlı idare teşkilatında üst düzeyde görevli olanlar yer alıyordu. Bu idare on yıl
kadar devam etti. Islahât Fermânı’ndan sonra kilisede oluşturulan komisyonlarca
çeşitli tüzük taslakları hazırlandı. 1862 yılında hükümetin oluşturduğu bir komite ile
kilise tarafından oluşturulan bir komite hazırlanan taslağı gözden geçirdiler ve ortak
bir rapor hazırladılar. Hazırlanan taslak onaylanarak yürürlüğe girdi.522
1. Ermeni Patrikhanesi Nizamnamesi
Bâb-ı Âlî Divan-ı Hümayun Kaleminde yazılan ve Sadaret-i Uzma Dairesi
tarafından yürürlüğe konulan 27 Muharrem 1279 / 25 Temmuz 1862 tarihli Ermeni
Patrikhanesi Nizamnamesi ana hatlarıyla şöyledir: 523
a. Patrik ve Patrik Seçimi ile İlgili Hususlar
İstanbul Patrikliğine aday olan kişi, millet meclislerinin başkanlığını ve
yürütme gücünü yükleneceği ve devletin hükümlerinin uygulayıcısı524 olacağı için,
devlet ve millet tarafından güvenilen, her yönden bu makam için gerekli niteliklere
sahip, piskopos sınıfından, en az babasından beri Osmanlı vatandaşı ve otuz beş
yaşını tamamlamış olması gerekir.
Patriğin vefatı, istifası veya başka bir sebepten dolayı Patriklik Makamı
boşaldığında ruhânî ve cismânî meclisler birleşerek kaymakamlık yapacak birisini

521
BOA. İ. Hr. 13927/1.
522
Davison, Reform, s. 123-124.
523
BOA. Y. EE. 112/25; Düstur, 1. Tertip, C. 2, İstanbul, 1289, s. 938-961.
524
Patrik her zaman üst düzey bir devlet memuru kabul edildiğinden cemaati içerisinde otoritesini
temin edebilmesi için devlet kendisine yardımcı olmuştur. Gerektiğinde kolluk güçleri
görevlendirilmek suretiyle ona karşı olan isyanlar bastırılmış ve hukukunu yürütmesi için gerekli
tedbirler alınmıştır. Bazı Ermenilerin kiliseyi basarak uygunsuz harekette bulunmaları üzerine
polisin gerekli tedbirleri almasından dolayı Ermenilerin teşekkürlerini havi belge en yetkili
ağızlardan devletin eskiden beri kilise için yaptıklarını içermektedir. Bkz. BOA. İ. Hr. 11071.

152
belirler525 ve Bâb-ı Âlî’den tasdikini talep ederler. İstanbul Patriğinin seçimi umûmî
mecliste şu şekilde yapılır: Patrik kaymakamı ülkedeki bütün piskoposların isimlerini
içeren bir liste yaparak ruhânî meclise sunar. Bu meclis, umûmî ruhânî meclisi davet
eder ve üyelerin gizli olarak verdikleri oylar tasnif edilerek en çok oy alandan
başlanmak üzere bir aday listesi oluşturulur. Bu liste kaymakam tarafından cismânî
meclise sunulur. Bu meclis de, listede yer alan adaylar arasından beş adayı oy
çokluğu ile belirler ve listeyi umûmî meclise arz eder. Her iki meclis tarafından
yapılan listeler millet umûmî meclisinde ilan edilir. Bu şekilde, iki meclisin de
adaylar hakkındaki görüşünü öğrenmiş olan umûmî meclis üyeleri, gizli oy ve oy
çokluğu ile Patriği seçerler. Oylar, dördü kilise mensubu, dördü de halktan sekiz
meclis üyesi huzurunda sayılır. Umûmî meclis, cismânî meclisin belirttiği beş adayın
haricinde birisini seçebilme yetkisine sahip olmakla birlikte, ruhânî meclisin
listesinde olmayan birisini seçemez. İlk turda mutlak çoğunluk sağlanamazsa en çok
oyu alan iki kişi arasında ikinci tur seçim yapılır. İkinci turda bulunamayan üyeler
oylarını mektup ile kullanabilirler. İkinci turda iki adaya da eşit oy çıkması
durumunda kur’a çekmek suretiyle birisi seçilir.
Seçim sonuçlanınca bir tutanak düzenlenerek hazır bulunan üyelerce
imzalanır ve kaymakam tarafından Bâb-ı Âlî’ye sunulur. Patrik seçilen kişi kendisine
yapılan daveti alınca Patrikhaneye gelir. Baş kilisede yapılan ve umûmî meclisin
hazır bulunduğu toplantıda; devlet ve millete sadakat göstereceğine, millet
nizamnamesinin tam ve doğru bir şekilde uygulanması için dikkat edeceğine açıktan
yemin eder. Kaymakamın görevi burada sona erer. Patrik, Bâb-ı Âlî’nin daveti
üzerine Padişahın huzuruna çıkar, böylece memuriyeti resmiyet kazanır sonra da
görevi ilan edilir.

525
Nizamnamenin kabulünden önce kaymakamlık müessesesi yoktu. Patrik seçimi yapılacağında
milletin ileri gelenlerinden eskiden olduğu gibi kilise hukukuna uygun bir seçimle patrik seçmeleri
isteniyordu. Örneğin, nizamnamenin kabulünden birkaç yıl önce 15 Şevval 1276 / 6 Mayıs 1860
tarihinde Emeni Patriği cemaat içerisinde çıkan ayrılıklar ve dedi kodular sebebiyle istifa etti.
Devlet, kötü bir davranışını görmediği patriğin kalmasından yana olmakla beraber talebini kabul
ederek kendisine iki bin kuruş maaş bağlanarak emekli edilmesi ve bir nişan verilmesini
kararlaştırdı. Ermeni cemaatinin ileri gelenlerine de kendi usullerine uygun olarak yeni bir patrik
seçmeleri bildirildi. Bkz. BOA. İ. Hr. 9611.
Emirnamenin kiliseye ulaşmasından sonra seçime katılması gerekenler toplanarak yine istifa eden
patriği seçmişler ve çok fazla sayıda imza bulunan bir tutanakla durumu hükümete bildirmişlerdir.
Eski Patrik millet iradesinin bu şekilde ortaya çıkmasından sonra iradeye muvafakat edeceğini
bildirince de kendisine tekrar berat verilmiştir. Bkz. BOA. İ. Hr. 7116

153
 Patriğin nizamname hükümlerine aykırı harekette bulunması suçtur. Umûmî,
ruhânî veya cismânî meclisler Patriği suçlayabilirler. Şikayette bulunan veya
suçlayan meclis, Bâb-ı Âlî’den izin aldıktan sonra Patrikten umûmî meclisi
toplamasını ister. Patrik bundan kaçınırsa durum tekrar Bâb-ı Âlî’ye arz edilir. Bu
kez Bâb-ı Âlî, İstanbul’da bulunan en yaşlı piskoposun başkanlığında umûmî
meclisin toplanmasını ister. Umûmî meclis kendi üyeleri arasından beşi kilise
mensubu, beşi de halktan olmak üzere on kişiden oluşan bir teftiş komisyonu kurar.
Komisyon suçlamaları tahkik ettikten sonra meclise bir mazbata sunar. Sonuç gizli
oy ile belirlenir ve tutanak oy verenler tarafından imzalanır. Patriğin istifası
kararlaştırılmışsa, iki meclisin kaleminde görevli piskoposlar Patriğin huzuruna
çıkarak tutanağı tebliğ eder. Patrik, milletin kararını öğrendikten sonra istifa etmeye
mecburdur. İstifasından sonra da Bâb-ı Âlî tarafından azledilir. Görevden ayrılan
patrik murahhas piskoposlar sınıfına girdiğinden hakkında muhtelit meclis tarafından
usulüne göre muamele edilir.
Patriğin görevi, nizamname hükümlerine uygun hareket etmek ve onu
yürütmektir. Patrik kendisine gelen işleri, ilgili meclise havale eder. Patriğin bir
mecliste karar verilen bir madde hakkındaki takdiri ve diğer resmi yazıları o meclis
tarafından kabul edilmedikçe geçerli olamaz. Ancak acil bir durumdan dolayı meclis
gününü beklemek veya meclisi fevkalade toplantıya çağırmak mümkün olamazsa, o
zaman Patrik sorumluluğu üstlenerek gereğini yerine getirir ve tasdik ettirmek üzere
konuyu meclise havale eder. Patrik rubanlar, mektep hocaları, kilise, manastır,
mektep ve hastane memurlarından nizamnameye ters harekette bulunanların
hizmetten atılması hususunu ilgili meclis ve komisyonlara teklif edebilir. Patrik,
Patrikhanenin iç harcamalarını kendi maaşından karşılar.
Patrik, meclislerde kendi yokluğunda alınan kararları imzalamadan önce,
kararlara dair görüşlerini ortaya koyarak yeniden görüşme yaptırabilir. Ancak, tekrar
görüşüldükten sonra tasdik edilen kararı, nizamnameye ters görmedikçe imza
etmekten kaçınamaz. Patriğin ruhânî ve cismânî meclislerle bunların komisyonlarını
değiştirme yetkisi yoktur. Bunlardan birinin nizamnameye ters hareketini
gördüğünde önce o meclis veya komisyonların başkanlarından açıklama ister.
İkincisinde, uygun olmayan hareketi açıklayarak ihtar eder. Üçüncüsünde, eğer

154
suçlanan heyet millet meclislerinden ise umûmî meclise; komisyonlardan ise delilleri
ile birlikte cismânî meclise müracaat ederek bunların değiştirilmesini teklif eder.
b. Patrikhane Kalemi (Bürosu) ile İlgili Hususlar
Patrikhanede milletin gerekli yazılarını yazmak üzere üç kısımdan oluşan
büro bulunur. Bunlar, yazışma bürosu, millet meclisi ve komisyonlarına ait büro ve
doğum, evlilik ve ölenlerin kaydının yapıldığı nüfus kayıt bürosudur. İyi derecede
Ermenice bilen, Türkçe’ye ve Fransızca’ya da vakıf olan ve Patrikhane bürosunun
tüm işlerinden sorumlu bir müdür, cismânî mecliste seçilir ve Patrik tarafından tayin
edilir. Patrikhane bürosunun, Ermeni lisanını ve kendi görevlerini iyi bilen yeteri
kadar memuru olur. Nüfus kayıt odasından verilen evrak, Patriğin mührü ve kalem
müdürünün imzası ile tasdik olunmalıdır.
c. Kudüs Patriği ile İlgili Hususlar
Kudüs Patriği, Mâr Yakup Makamına kaydıhayat şartıyla atanır ve Kudüs’te
bulunan Ermeni milleti ziyaretgahlarının müdürü ve Mar Yakup Manastırı ruhban
cemaatinin reisidir. Görevi, söz konusu manastırı usulüne göre yönetmektir. Patriğin
söz konusu manastırın nizamına ters harekette bulunması suçtur. Patrik hakkında ya
bahsedilen manastırın ruhban cemaati veya İstanbul Patrikhanesinin ruhânî ve
cismânî meclisleri tarafından suçlama yapılabilir. Böyle bir durumda, umûmî millet
meclisi toplanarak suçlamaları tahkik ettikten sonra suçu sabit görürse, İstanbul
Patriği hakkında açıklanan usule göre ya Kudüs Patriğini bir yazı ile düzeni
muhafaza etmeye davet eder ya da Patriklik Makamını, zikredilen ruhban cemaati
içinden umûmî mecliste gizli oy ile seçilen vekile teslim etmesini ister.
Kudüs Patriği vefat ettiğinde söz konusu manastırın ruhban cemaati kendi
içlerinden bir kaymakam seçer ve seçilen kişi İstanbul Patrikhanesi meclisleri
tarafından da tasdik edilir. Kudüs Patriği de, İstanbul Patrikhanesi meclisleri
tarafından seçilir. Patriğin ölümünden sonra kaymakam umûmî ruhban meclisini
davet eder. Bu meclis, İstanbul Patriği hakkında umûmî ruhânî mecliste yapıldığı
gibi, en az yedi isimden oluşan bir liste yapar. Liste orada bulunanların imzalı
mazbatası ile birlikte İstanbul Patrikhanesine gönderilir. Patrik adayının en az otuz
beş yaşını bitirmiş olması, babasından beri Osmanlı Devleti vatandaşı olması, söz
konusu cemaat piskopos ve ruhbanlarından olması, ve cemaatinden ayrılmamış
olması şarttır.

155
 Ruhânî ve cismânî meclisler birleşerek isimleri listede kayıtlı bulunanların
liyakat durumlarını araştırdıktan sonra seçilmek üzere üç isim belirleyerek bunları
umûmî meclise sunar. Kudüs’ten gönderilen liste de millet umûmî meclisinde ilan
edilir. Meclis, seçilebilecekler hakkında bilgi sahibi olduktan sonra listelerde adı
bulunanlar arasından dindarlığı, ilmi ve ahlakı itibarıyla en uygun olan kişiyi gizli oy
ve mutlak çoğunlukla Patrik olarak seçer. Kudüs’ten gönderilen liste de ismi
bulunmayan birisi seçilemez.
d. Ruhânî Meclis ile İlgili Hususlar
Ruhânî meclis kilise ehli, işe vukufiyeti olan, otuz yaşını geçmiş, en az beş
sene önce rahiplik ve papazlık rütbesini almış olan on dört üyeden oluşur. Ruhânî
meclis, kendi üye sayısının üç katı olarak umûmî ruhânî mecliste gizli oy ile seçilir.
İsimler imzalı bir mazbata ile millet umûmî meclisine sunulur. Umûmî meclis, ruhânî
meclisin üyelerini bunların içinden gizli oy ile seçer. Seçim mazbatası Patrik
tarafından Bâb-ı Âlî’ye arz edilir ve Padişahın iradesine uygun olarak tayin edilirler.
Meclisin üyeleri, iki sene görev yaptıktan sonra, ikinci senenin Nisan ayı
sonunda dağılırlar ve Mayıs ayı başında yerlerine yenileri seçilir. Görevi biten üyeler
iki sene sonra tekrar seçilebilirler. Ruhânî meclis üyelerinden istifa edenler veya
başka bir sebeple eksik üye sayısı üçe ulaşırsa bunların yerlerine umûmî mecliste
başkaları seçilir.
Ruhânî meclisin görevleri; milletin ruhânî işlerinin yürütülmesini gözetmek,
mezhep inancını sağlamlaştırmak, Ermeni kilisesinin inanç ve âyinlerini korumak,
kiliseler ve kilise ehlinin muntazam olmalarına dikkat etmek, ruhban sınıfının
durumlarının ıslahına çalışmak, millet mekteplerini zaman zaman kontrol ederek
mezhebin öğretilmesi hususuna gayret etmek, ehliyetli ve kabiliyetli rahip ve
papazlar yetiştirmek, millet içerisinde meydana gelen mezhep meselelerini, tahkik
ederek kilise usulüne göre çözmektir.526
Ruhânî meclis önemli dinî bir meseleyi çözemezse, İstanbul’da bulunan
piskoposlar, kilise vaizi, baş papazlar, ikinci papazlar, gerekirse İstanbul yakınlarında

526
Söz konusu görevlerle ilgili olarak Sadarete yapılan müracaatların, hem Patrik hem de bu meclis
tarafından mühürlenerek yapıldığı görülmektedir. İstanbul’da Karaköy’de kiliseye uzak mesafede
oturan Ermenilerin, dinî ihtiyaçlarını gidermek için tayin edilen papazın evinde âyin yapmalarına
müsaade edilmesi konusunda yazılan yazı için bkz. BOA. Gayrimüslim Cemaat Defterleri,
Ermenilerin Ahkâm Defteri, No: 8, s. 14. Maraş’ta bulunan Ermenileri âyine katılmaları için davet
mahiyetinde tahta çalınmasına müdahale edilmemesi talebini havi müracaat için bkz. BOA.
Gayrimüslim Cemaat Defterleri, Ermenilerin Ahkâm Defteri, No: 8, s. 19.

156
bulunan sancaklardaki murahhaslar toplanarak umûmî ruhânî meclis teşekkül ettirilir.
Bu meclis de söz konusu meselenin çözümünü iktidarı haricinde görürse imzalı bir
mazbata ile umûmî katolikosa müracaat edilir.
Ruhânî mecliste seçim gizli oyla yapılır. Meclis kararları üyelerin çoğunluğu
tarafından imzalanmış olma şartıyla yürürlüğe girer. İstanbul ve taşraya yapılacak
vaiz tayinleri ile İstanbul’a yapılacak papaz tayinlerinde bu meclisin izni gerekir.
Taşradaki papaz tayinlerinde ise mahallin ruhânî meclisi tarafından ruhsat verilir.
e. Cismânî Meclis ile İlgili Hususlar
Cismânî meclis halktan milli meseleleri ve devletin nizamlarını bilen yirmi
kişiden oluşur. Cismânî Meclisin üyeleri gizli oy ve mutlak çoğunlukla umûmî millet
meclisinde seçilir. Mazbata, Patrik tarafından Bâb-ı Âlî’ye takdim edilir ve Padişah
iradesi doğrultusunda tayin edilirler.
Meclisin üyeleri, iki sene görev yaptıktan sonra, ikinci senenin Nisan ayı
sonunda dağılırlar ve Mayıs ayı başında yerlerine yenileri seçilir. Görevi biten üyeler
iki sene sonra tekrar seçilebilirler. Meclis üyesi olamadıkları iki sene içerisinde diğer
hizmetlerde çalışabilirler. Meclis üyelerinden biri bir sebep belirtmeksizin peş peşe
üç kez meclise gelmezse sebebi, meclisin kalem görevlisi tarafından yazılı olarak
sorulur. Cevap alınamazsa yeniden yazılarak gelecek mecliste hazır bulunmadığı
takdirde istifa etmiş sayılacağı bildirilir. Gelmediği takdirde de istifa etmiş sayılır.
Cismânî meclis üyeliğinden istifa veya başka bir sebeple ayrılanların sayısı üçe
ulaştığında umûmî mecliste bunların yerine başkaları seçilir.
Cismânî Meclisin görevleri; milletin cismânî (dünyevî) işlerinin
yürütülmesini gözetmek, milletin gelişip ilerlemesi için çalışmak, idaresi altındaki
komisyonlar tarafından gönderilen plan ve projeleri mütalaa, tahkik ve tasdik etmek
veya çıkan engelleri ortadan kaldırmaktır. Meclis, işleri ait olduğu komisyona havale
edip onun görüşünü almadan karar alamaz. Komisyonların kararını kuvvetli
sebeplere dayanarak reddedebilir. Ancak kendiliğinden icraya geçemediğinden
durumu yine o komisyona havale eder. Bu nizamname hükümlerine aykırı bir
hareket görmedikçe komisyonlardan birini değiştiremez. Komisyonun hatasını
gördüğünde önce durum hakkında komisyon başkanından izah ister, ikincisinde
yazılı olarak komisyonu ikaz eder, üçüncüde üyeleri değiştirir. Bu durumda sebepleri
umûmî meclise bir mazbata ile açıklar.

157
 f. Cismânî Meclis Tarafından Kurulan Komisyonlar ve Müdürlükler
Cismânî meclis tarafından eğitim, hayır müesseseleri, mahkemeler ve
manastırların işlerine bakmak üzere dört komisyon ve üç idare komisyonu seçilir.
Hizmet süresi iki sene olan komisyon üyelerinin yarısı her sene başında değişir.
Mahkeme komisyonun başkanı Patrik Vekili olur.
i. Eğitim Komisyonu
Eğitim komisyonu halktan ve eğitimcilerden yedi üyeden oluşur. Görevleri;
Ermeni milletinin talim ve terbiyesine nezaret etmek, millet mekteplerinin muntazam
bir surette bulunmasını sağlamak, erkek ve kız çocuklarının talim ve terbiyesi
hususunda oluşan kurumları teşvik etmek ve onlara yardım etmek, mektep
hocalarının durumlarını düzeltmek, iyi hocalar yetişmesini sağlamak, ders kitaplarını
belirlemek ve temin etmek, yıllık imtihanları düzenlemektir ve bu mekteplerden
mezun olanlara diploma vermek. Mezheple ilgili ilim dallarında okuyanlar
diplomalarını ruhânî meclisten alırlar. Mezhep kitapları, bunları okutacak
öğretmenler ve imtihanlar hakkında da söz konusu meclis yetkilidir.
ii. Müesseseler (Tesisat) Komisyonu
Tesisat komisyonu halktan ve işe vakıf kişilerden cismânî mecliste oy
çokluğu ile seçilen yedi üyeden oluşur. Komisyonun görevleri; İstanbul’da bulunan
bütün milli müesseselerle bunların gelirlerinin idaresine bakmak, müesseseleri
düzenlemek ve işlemelerini temin etmektir. Milletin İstanbul’da ve taşrada bulunan
gayri menkullerinin senetlerinin suretleri bu komisyon tarafından tutulur ve
Patrikhane kaleminde muhafaza edilir. Komisyonun bilgisi, cismânî meclisin
muvafakati ve Patriğin onayı olmadıkça milli emlakin satış ve devri mümkün
değildir. Bu komisyonun bilgisi ve cismânî meclisin rızası olmadıkça İstanbul ve
etrafında hiç bir inşaat ve tamirat yapılamaz. Komisyon muhasebe, vasiyet ve
hastane müdürleriyle kilise cemiyetlerinin idaresine bakar ve bunların her birinden
belirli zamanlarda hesap isteyerek cismânî meclise iletir. Komisyon sene başından iki
ay önce gelecek senenin gelir ve giderlerini muhasebe müdürlerinden alarak bir bütçe
defteri tanzim eder ve bunu cismânî meclise sunar.
iii. Muhakeme Komisyonu
Muhakeme komisyonu, dördü kilise ehli dördü de halktan olmak üzere
ehliyetli ve kırk yaşını tamamlamış sekiz üyeden oluşur. Üyeler, Patrik ve kilisenin

158
idaresi altında çalışmak üzere muhtelit meclis tarafından oy çokluğu ile seçilir. Bu
komisyon, millet arasında ortaya çıkan davalara ve Bâb-ı Âlî’den Patrikhaneye
havale edilen davalara bakar. Bakamayacağı davaları, ruhânî konularda ise ruhânî
meclise, dünyevî konularda ise cismânî meclise, iki tarafı da ilgilendiriyorsa muhtelit
meclise havale eder. Komisyonda bakılan bir dava davalının dilekçesi üzerine bu
meclislerden birinde temyiz edilir.
iv. Manastır Komisyonu
Manastırlar milletin özel mülklerinden olup bunların idaresi, gelir ve
giderlerinin teftişi millete aittir. Her manastırın kendi özel usulü vardır. Ruhânî ve
cismânî meclislerin toplamı ile teşekkül eden muhtelit meclisin, manastır
cemaatlerinin ve manastır komisyonunun fikirlerini aldıktan sonra hazırladığı ve
umûmî meclise tasdik ettirdiği talimâtın esasları şöyledir: 1. Her manastırın idaresi o
manastır cemaatine ait olup, bütün manastırlara toptan bakma hakkı manastırlar
komisyonu aracılığı ile olmak üzere Patrikhane meclislerine aittir. 2. Her manastırın
başkanı, Osmanlı vatandaşı, otuz beş yaşını tamamlamış ve ruhban sınıfından olmak
şartlarını haiz olarak, o manastırın cemaati tarafından seçilir, muhtelit meclisin
muvafakatiyle Patrik tarafından tasdik edilir. 3. Manastırlar milletin maneviyatını
yükseltmeye çalışırlar. Her biri gücüne göre papaz mektebi, kütüphane, basımevi ve
hastane gibi millet menfaatine müesseseler içerir. Manastırlar komisyonu cismânî
mecliste oy çokluğu ile seçilen yedi kişiden oluşur. Komisyonun görevi, her bir
manastırın kendi nizamına göre işlemesini sağlamak, gelir ve giderlerini incelemek
ve düzenlemektir. Komisyon her manastırın idaresini yürütecek kişileri o manastır
cemaatinden seçer. Bu şahıslar manastır başkanının idaresi altında manastırlarını
talimâtlara uygun olarak idare ederler ve belirli zamanlarda komisyona bilgi verirler.
v. Muhasebe İdaresi Komisyonu
Muhasebe müdürleri işin erbabı olan yedi kişiden ibaret olup, cismânî
mecliste oy çokluğu ile seçilirler. Bunların görevi, millet bütçesini idare etmek ve
muhasebeye bakmaktır. Bütçenin gelirleri, umûmî yardımlar, İstanbul Patrikhanesi
Kalemi hasılatı, harcama yeri belirtilmeden millet için yapılan vasiyetler ve
hediyelerden oluşur. Giderleri ise Patrikhane ve Patrikhane Kaleminin olağan
masrafları, Patrikhanenin idaresinde bulunan milli müesseseler, muhtaç olan kilise
cemaatlerine yapılacak yardımlar ve diğer masraflardan ibarettir. Müdürler tesisat

159
komisyonunun bilgisi ve cismânî meclisin muvafakati ile bütün gelirleri tahsil edip
giderleri öderler. İdaresi kendilerine bırakılan milletin bütçe muhasebesini yeni usule
göre tutarak kayıtları belirli zamanlarda tesisat komisyonuna arz ederler. Kayıtlar
komisyon tarafından incelenip tasdik edildikten sonra cismânî meclise sunulur.
vi. Vasiyet İdaresi Komisyonu
Vasiyet müdürleri üçü kilise mensubu, dördü halktan olan yedi kişi olup, oy
çokluğu ile muhtelit mecliste seçilirler. Müdürlerin görevleri, milletin yaptığı
vasiyetleri idare etmek, hükümlerin vasiyet edenin niyetine uygun olarak
uygulanmasını sağlamaktır. Vasiyet idaresinin özel talimâtı, müdürlerin ve tesisat
komisyonunun görüşleri doğrultusunda muhtelit meclis tarafından tertip edilir ve
umûmî mecliste tasdik edilir. Muhasebe kayıtları belli zamanlarda tesisat
komisyonuna arz edilir. Komisyon tarafından incelenip tasdik edildikten sonra da
cismânî meclise sunulur.
vii. Hastane İdaresi Komisyonu
Hastane müdürleri, ikisi doktor olmak üzere dokuz kişi olup, oy çokluğu ile
cismânî mecliste seçilirler. Müdürlerin görevi, millet hastanesinin gelirleri ve millet
bütçesinin ödenekleriyle hastaneyi idare etmektir. Bunların tıp usullerine uygun
olarak inşa ve idare edilmesine özen gösterilir. Müdürler hastanenin idaresi
hususunda tesisat komisyonuna, talim ve terbiye hususlarında da eğitim
komisyonuna karşı sorumludurlar. Belirli zamanlarda iş ve işlemlerini bu
komisyonlara arz ederler.
viii. Kilise Cemiyetleri
Kilise cemiyetleri yerine göre en az beş, en çok on iki üyeden oluşur. Üyeler,
yirmi beş yaşını tamamlamış ve mahkeme tarafından seçilme hakkından mahrum
bırakılmayan kişiler arasından kilise cemaati tarafından seçilir. Görevleri; mensup
oldukları cemaatin asayişini temine çalışmak, o cemaatin kilise ve mektebini idare
etmek, fakirlerine yardım etmek, cemaat arasında meydana gelen münakaşa ve
çatışmaları tahkik ederek kişilerin arasını bulmak, kız ve erkek çocuklara mektepler
yapılması için çalışmaktır.
Her cemaatin kilise cemiyetinin idaresinde bir bütçesi olup bunun gelirleri,
cemaat tarafından yapılan yardımlar, kilise akarları, vasiyet veya başka yollardan
gelen miktarlardır. Giderleri ise, kilise ve mektepler için yapılan harcamalarla

160
fakirlere yapılan yardımlardır. Her kilise cemiyeti bulunduğu cemaatte doğan,
evlenen ve ölenleri düzgün bir şekilde kaydeder. Cemiyetlerin hizmetlerine göre
çeşitli komisyonlar ile münasebetleri olur. Mektepler hakkında eğitim, idârî işler
hakkında tesisat, davalar hakkında muhakeme komisyonuna müracaat eder ve söz
konusu komisyonlardan her birine ait olan hususlarda o komisyona belli zamanlarda
bilgi verir.
Kilise cemiyetlerinin görev ve sorumlulukları hakkında gerekli olan talimât
ruhânî ve cismânî meclisler tarafından çıkarılır. Kilise cemiyetlerinin üyeleri dört
sene görev yaparlar. Beşinci senenin başında üyeler yenilenir. Eski üyeler yeniden
seçilebilir.
g. Umûmî Meclis ile İlgili Hususlar
Umûmî meclis 140 üyeden oluşur. Üyeler üç kısımdır: Birinci kısmı, 1/7’ye
tekabül eden 20 kişi İstanbul’da bulunan din görevlileri tarafından seçilecek kilise
mensupları; ikinci kısmı, 2/7’ye tekabül eden 40 kişi taşradan gelecek millet
vekilleri; üçüncü kısmı, 4/7’ye tekabül eden 80 kişi de İstanbul kilise cemaatleri
tarafından seçilecek vekillerdir.
Ruhânî ve cismânî meclislerin üyeleri umûmî meclise dahildir. Fakat umûmî
meclisin üyesi olarak seçilmemişlerse söz konusu mecliste oy kullanamazlar. Umûmî
meclisin üyelerinin çoğunluğu yani, en az 71 üyesi hazır olmadıkça meclis çalışmaya
başlayamaz. İstanbul Patriği ve Katolikos gibi milletin önemli görevlileri ile ruhânî
ve cismânî meclislerin üyelerini seçmek, bu meclislerin uygulamalarını gözetmek,
onlara havale edildiği halde kendilerinin içinden çıkamadıkları meseleleri çözmek ve
nizamname hükümlerini uygulamak umûmî meclisin görevlerindendir.
Umûmî meclis; iki senede bir nisan ayının sonunda toplanıp geçen iki sene
içerisinde yapılan idârî işlerin mazbatasını dinler, uzman memurları aracılığı ile
tahsil edilen ve harcanan miktarın muhasebesini inceler, millet meclislerinin bütün
üyelerini yeniden seçer, milli gelirlerin idare şekline karar verir ve iki ay sonunda
kapanır. Umûmî meclisin bu toplantılarında, zikredilen iki meclisin üyeleri, umûmî
meclisin üyesi olduklarından her meselede görüş bildirebilmekle birlikte, sadece
gelirler ve seçim maddelerinde oy kullanabilirler. Bundan başka umûmî meclis,
Katolikosu seçmek, İstanbul ve Kudüs Patriklerini seçmek, iki meclis arasında veya
meclislerle Patrik arasında meydana gelen ihtilafı ortadan kaldırmak, nizamnamenin

161
yeniden düzenlenmesi gerektiğinde ve bir mesele çıktığında olağanüstü toplanır.
Olağanüstü toplantıdan önce Patrikhane tarafından Bâb-ı Âlî’den izin alınır. Patrik,
umûmî meclisi ruhânî veya cismânî meclislerden birinin muvafakati ile veya umûmî
meclis üyelerinin çoğunluğunun dilekçeleri ile toplantıya çağırır.
i. Umûmî Meclisin Ruhânî Üyelerinin Seçim Şartları
İstanbul’da bulunan bütün kilise mensupları, Patriğin daveti üzerine Nisan ayı
sonlarında toplanıp; taşrada görevli olmayan, otuz yaşını tamamlamış, beş sene
önceden papazlık ve rahiplik rütbesini almış, davalı olmayan piskopos, papaz veya
rahiplerden gizli oy ve oy çokluğu ile umûmî meclis için üye seçerler. Ruhânî
üyelerin görev süreleri on sene olup her iki senede bir 1/5’i yenilenir. İlk sekiz sene
değişecek üyeler kur’a ile belirlenir. Görevini tamamlayarak ayrılan üyeler tekrar
seçilebilirler.
ii. Umûmî Meclisin Halktan Olan Üyelerinin Seçim Şartları
Seçilebilme şartı, millet için yapılan yardımlar ve şahsi kabiliyettir. Millet
için yapılan yardımlarla seçim hakkı elde edebilmek için, yardım olarak en az yıllık
yetmiş bin kuruşun verilmesi gerekir. Şahsi kabiliyeti olanlar, devlet bürolarında ve
diğer memuriyetlerinde bulunanlar, doktorlar, yazarlar, mektep muallimleri ve millet
için faydalı eserler meydana getirmiş olanlar seçilebilir. Seçmenlerin, hukuken engeli
olmayan en az yirmi beş yaşını tamamlamış Osmanlı Devleti vatandaşı olmaları
gerekir. Seçilebilmek için, Osmanlı Devleti vatandaşı olma, otuz yaşını bitirmiş
olma, devlet nizamlarını ve milli çıkarları bilme ve hukuken engeli olmama şartlarını
taşımak gerekir. İstanbul kilise cemaatleri tarafından seçilecek seksen üyenin en az
yedisinin rütbe sahibi kişilerden olması şarttır.
iii. Umûmî Meclis Üyelerinin Seçim Şekli
İstanbul kilise cemaatlerinden ve taşradan seçilen vekillerin sayı ve
bölgelerini gösterir bir liste tutulur. Her sene Şubat ayının başında, ruhânî ve cismânî
meclisler ile komisyon kalem görevlilerinin toplamından oluşan muhtelit meclisin
bilgisi dahilinde, Patrikhane bürosunda bulunan umûmî nüfus defterine de bakılarak,
taşradaki murahhaslıklara ve İstanbul mahallerinden seçilenlerin sayısına göre her
yerden kaç üye seçilecekse Patrik tarafından bölgelerine bildirilir. Üyelerin görev
süresi on senedir. Her iki senede taşradan ve İstanbul’dan seçilen millet vekillerinin
1/5’i değişir. Bunların seçim yerlerinin tayininde mahalle ve murahhaslıklar arasında

162
iki senede bir olmak üzere sıra takip edilir. İlk sekiz senede değişim kur’a ile yapılır.
Seçim bölgelerindeki nüfusta azalma veya çoğalma olmuşsa buna göre seçilecek
üyelerin sayısı yeniden belirlenir. Vefat veya istifa edenlerin yerine üye seçimi
hususu da sene başından iki ay önce yapılır. İstanbul mahallelerinden alınacak üye,
kilise cemaatleri; taşradan gelecek üye ise, murahhaslıklarda bulunan umûmî
meclisler tarafından seçilir.
İstanbul veya taşradan seçilen vekillerin,527 seçildikleri kilise cemaatinden ve
murahhaslık dairesinden olmaları şart değildir. Ancak İstanbul’da bulunmaları,
cemaatlerinin millet içerisindeki maslahatlarını bilmeleri, kendisini seçenler
tarafından, millet sevgisi, iffet ve doğrulukları sebebiyle sayılan ve sevilen kişilerden
olmaları gerekir. Bu vekiller, umûmî mecliste kendilerini seçen İstanbul veya taşra
cemaatlerinin vekilleri sayılır, hepsi eşit haklara sahip umûmî meclis üyesidir.
Kilise cemiyetleri seçilen vekillerin isim, adres ve mesleklerini de içeren bir
seçim mazbatası düzenleyerek Patriğe sunar. O da cismânî meclise gönderir.
Mazbatalar incelenip seçilenlerin durumu araştırıldıktan sonra, millet vekillerinin

527
İstanbul’dan seçilmesi gereken vekillerin sayısı ile seçmek ve seçilmek için gereken şartlar, her
ikinci senenin Şubat ayında üyelerin 1/10’unu seçecek cemaatlere Patrik tarafından bildirilir.
Vekiller kilise cemiyetleri tarafından buna göre seçilirler. Kilisenin vaizi yoksa baş papaz başkan
olup, milletinin ileri gelenlerinden de üç-altı kişi kilise cemiyetine eklenir. Bu cemiyetler kendi
cemaatleri içinde seçilme hakkı olanları tespit edip alfabetik sıraya göre listesini yaparak sekiz gün
askıda kalmak üzere kilise cemiyeti odasına ilan ederler. Seçenlere kolaylık sağlamak üzere
istenen vekil sayısının üç katından oluşan bir liste yapılarak kilise cemiyeti odasında ilan edilir.
Fakat seçenler kesinlikle söz konusu listeye uymak zorunda değildir. Taşrada da umûmî meclis
üyesi seçimi bu şekilde yapılır.
Seçilme hakkı olanların isim listesi ilan edildikten bir hafta sonra kilisede sabah ibadeti bitince,
aşağıda tarif edildiği gibi, kilise cemiyeti odasında oy verilmeye başlanır. Kilise başkanı listeyi
eline alarak seçilme hakkı olanları sırasıyla çağırır onlar da listede isimlerinin önünü imzalarlar.
Sonra seçenler gerekli sayıda vekilin ad, lakap, semt ve durumunu bir kağıda sıra ile yazıp
katlayarak oy sandığına atarlar. Her hangi bir sebeple gelemeyenler oy verdikleri kimselerin
isimlerini içeren imzalı bir mektup ile oy verebilirler. Oy verme işlemi gizli olup, liste yazılırken
başkasına gösterilmez. Oy verme işlemi başladığı gün bitirilir. O gün gelip oy vermeyenlerin dava
hakkı yoktur. Hiç bir kimse iki kilise cemaatinde oy veremez. Seçim için birleştirilmiş olan kilise
cemaatleri ve kazalar yakın ise iki tarafın seçmenleri bir yere gelerek oy verirler. Aradaki mesafe
uzak olursa ayrı yerlerde oy verirler, sonra da iki tarafın oyları birleştirilir. Oy verme işi
tamamlanınca oy kağıtlarının bulunduğu sandık kilise cemiyeti huzurunda açılır ve görevli
müfettişler oy kağıtlarını sayar. Oyların sayısından dolayı cemiyetin hile yaptığından
şüphelenilirse, ertesi Pazar gününden evvel yeniden oy verilmek üzere başka bir gün belirlenir.
Seçilmesi istenen vekil sayısına bir defada ulaşılamazsa, kalan sayı da bu şekilde başka bir günde
seçilir. Seçmenlerden birisi oy kağıtlarında belirlenenden fazla isim yazarsa, sayıyı aşan isimler
kabul edilmez. İsimlerin sıra ile yazılmadığı oy kağıtları da geçersiz sayılır. Seçmenlerin
yarısından fazlasının oyunu alan seçilmiş olur. İki kişiye eşit oy çıkması durumunda yaşlı olan
seçilmiş olur. Eğer ilk oylamada çoğunluk sağlanamazsa, en çok oy alan iki kişinin isimleri ilan
edilir ve ikinci oylama ikisi arasında yapılır. Bkz. Madde, 71-80.

163
usulüne uygun olarak seçildikleri ve belirli günde umûmî meclisin toplantısına
katılacakları Patrik tarafından kendilerine bildirilir.
h. Meclis ve Komisyonlar Hakkında Bazı Umûmî Maddeler
Her meclis ve komisyonun bir bürosu, her büronun şef ve katibi, bazı
bürolarda da bunların birer vekilleri olur. Her sene değişerek yenilenen görevlilerin
tamamının üyelerden olması şarttır. Üyelerin çoğunluğu yoksa meclis toplanamaz.
Bir madde hakkında gereği gibi müzakere yapılıp, hazır olan üyelerin fikirleri
alındıktan sonra o madde meclisin oyuna sunulur ve çoğunluk ile karar verilir.
Oyların eşit çıkması durumunda, meclis başkanı hazırsa onun, değilse büro şefinin
bulunduğu taraf tercih edilir. Muhtelit meclislerde görüşülen maddeler hakkında
karar vermek için iki meclisin ayrı ayrı oy vermeleri gerekir. Durum, iki mecliste de
oy çokluğu ile aynı şekilde kararlaştırılırsa mesele çözülmüş olur. İki meclisin kararı
farklı olursa konu umûmî meclise bırakılır. İki meclisin üyelerinin çoğunluğunun
hazır olmadığında muhtelit meclis usule göre toplanmış olmaz. Umûmî meclisin
toplantı gününden en az altı gün önce Patrikhane tarafından meclis üyelerine
davetiye gönderilir.
j. İâne-i Milliye (Yardımlar) ile İlgili Hususlar
Milletin buluğ çağına gelip gelir sahibi olan bütün fertleri, milli harcamaların
karşılanmasına ortak olmak zorundadır. Bu yardımlar yıllık olarak yapılır ve kimin
ne kadar vereceği kişilerin durumuna göre belirlenir. Milli yardımlar iki çeşittir.
Birinci çeşidi, umûmî yardımlardır ki, umûmî harcamaların karşılanması için
Patrikhane tarafından toplanarak millet bütçesine konulur. İkinci çeşidi, özel
yardımlardır ki, her bir cemaatin kendi masraflarını karşılamak üzere kilise
cemaatleri tarafından toplanıp kilise cemaatlerinin bütçesine konulur.
İstanbul’da umûmî yardımların belirlenmesi ve toplanması hususları cismânî
mecliste yapılır ve umûmî mecliste tasdik edilir. Özel yardımlar da kilise cemiyetleri
tarafından belirlenir. Taşrada her bir murahhaslık cemaatinin umûmî yardımları ve
her bir kilise cemaatinin özel yardımları da açıklandığı gibi belirlenir. Patrikhane
bütçesi için taşradan alınmakta olan miktarın murahhaslıklara bölünmesi ve tahsili
hakkında umûmî meclisin kararı üzerine alınacak tedbirler Bâb-ı Âlî’den izin
alınarak uygulanır.

164
 k. Murahhaslıklar ile İlgili Hususlar
Murahhaslıklar kendi bölgelerinde toplanan millet meclislerinin başkanlığına
ve yürütme gücüne sahiptir. Görevleri nizamname hükümlerinin uygulanmasını
gözetmektir. Murahhaslar manastırlarda ikamet edemezler. Murahhaslık
meclislerinin toplandığı binalarda ikamet ederler ve mahalli görevlerini devam
ettirirler. Murahhas, manastır başkanı ve manastırı ikamet yerinden bir günlük
mesafede ise manastırını zaman zaman kontrol etmek şartıyla iki hizmeti birlikte
yürütebilir. Manastırı bir günlük mesafeden uzaksa yerine bir vekil tayin eder ve
kendisi hizmet yerinde ikamet eder. Gerektiğinde murahhaslık bölgesinde bulunan
her yere gidebilir.
İstanbul’da olduğu gibi taşrada da her kilise cemaatinin bir cemiyeti, bütçesi
ve bir bürosu olur. Murahhaslık merkezinde de bir ruhânî meclis, bir cismânî meclis
ve bu meclisin idaresi altında bir bütçesi olur. Her murahhas konağında bir büro
olup murahhaslık bölgesinde bulunan kilise cemaatleri nüfus defterlerindeki kayıtları
toplayarak kaydeder.
Murahhas seçimi, Patrik seçimine kıyaslanarak murahhaslık dahilindeki
umûmî mecliste yapılıp, mazbatası mahalli muhtelit meclis vasıtasıyla Patriğe takdim
edilir. O da İstanbul muhtelit meclisinin muvafakati ile seçilen kişiyi murahhas tayin
eder ve Bâb-ı Âlî’ye arz eder. Murahhaslıklardaki meclisler de İstanbul meclisleri
gibi oluşturulurlar ve vazifeleri onlarınki gibidir. Fakat taşra meclislerinin üyeleri
bölgelerinin nüfusuna göre yalnız bir defa tayin olunurlar. Bu meclislerin
oluşturulma şekli Patrikhane tarafından murahhaslarla istişare edilerek bölgenin
nüfusuna göre kararlaştırılır.528
2. Nizamnameler Arasındaki Benzerlik ve Farklılıklar
Rum Patrikliği nizamnamesi gibi Ermeni patrikliği nizamnamesi de cemaat
açısından önemli kazanımlar içermektedir. Halkın cemaat yönetimine etkin bir
şekilde katılımı sağlanmış, demokratik bir ortam getirilmiştir. Din adamlarının

528
Nizamnamenin hatime bölümünde, “Bu nizamnamenin esasına dokunulmadan, bazı maddelerinin
uygulamadan sonra değiştirilmesi gerekirse, ilanından beş sene sonra, umûmî meclis ve ruhânî
meclislerin üyelerinden üçer, zikredilen dört komisyondan ikişer, bunlardan başka umûmî meclis
üyelerinden veya dışarıdan altı kimse olmak üzere toplam yirmi üye seçilerek bir komisyon
oluşturulur. Gerekli görülen değişiklikler bu komisyonda kararlaştırılıp umûmî mecliste tasdik
edildikten sonra Bâb-ı Âlî’den izin alınıp Padişahın iradesi doğrultusunda uygulamaya konulur.”
denilmektedir. Bkz. Madde, 99.

165
yetkileri sınırlandırılırken halk milletin idaresinde söz sahibi kılınmıştır. Ermeni
Patrikhanesi Nizamnamesi, birden başlayarak 99’a kadar sıralı maddeler halindedir.
Ara başlıklar için ayrı sıra numarası verilmemiş, sıra devam ettirilmiştir. Bu
bakımdan daha düzenli görünmektedir.
Her iki nizamnamede patrik seçimi hususunda yaklaşık aynı esas ve şartları
getirmektedir. Seçim bir kaymakamın idaresinde gerçekleştirilmektedir. Rum Patriği
sadece Patrik seçmek için yaklaşık 100 kişiden oluşan seçim meclisi tarafından
seçilirken, Ermeni Patriği 140 kişiden oluşan umûmî millet meclisi tarafından
seçilmektedir. Rum Patriği seçiminde aday listesi tüm metropolitlerden gelen
tekliflerle oluşturulurken, Ermeni Patriğinin seçiminde tüm piskoposların yer aldığı
listeyi kaymakam yapmaktadır.
İkisinde de aday gösterme ve aday tespitinde din adamları etkin, adaylar
arasından birisinin seçiminde ise, sayıları diğerlerine göre çok daha fazla olduğu için,
halktan olan vekiller daha etkindir. Rum nizamnamesinde Patrik seçilecek kişinin
olgunluk yaşında ve en az yedi yıl piskopos olarak çalışması şart koşulurken, Ermeni
nizamnamesinde hizmet şartı aranmamakta ve yaş da 35 olarak netleştirilmiş
bulunmaktadır. Rum Patriğinin seçiminde 41 günlük bir takvim belirlenmiş olup
hangi gün nelerin yapılacağı belirtilirken Ermeni Patriğinin seçiminde böyle bir
takvim verilmemiştir.
İki nizamname arasında en önemli farklılıklardan birisi olarak yemin edilmesi
hususu görünmektedir. Ermeni Patriği seçilen kişinin seçimden sonra meclis
huzurunda sadakat yemini edeceği belirtilirken Rum Patriği için nizamnamede bu
husus yer almamıştır. Ermeni Patrikhanesinde oluşturulan meclislerin üyeleri Rum
Patrikhanesi meclislerine kıyasla daha çoktur. Ermeni nizamnamesinde meclislerle
ilgili daha detay maddeler sıralanıp, tüm komisyonlar anlatılırken, Rum
nizamnamesinde komisyonlara pek değinilmemekte, piskoposlarla ilgili maddeler
daha detaylı yer almaktadır. Rum nizamnamesinde kilise cemiyetlerinden
bahsedilmezken Ermeni nizamnamesinde bunlar detaylı olarak anlatılmıştır. Ayrıca
Rum nizamnamesinde din adamlarının suçlanmaları ve yargılanmaları detaylı olarak
ele alınmaktadır. Ermeni nizamnamesinde sadece Patrikle ilgili suçlamalara ve
bunun sonuçlandırılmasına değinilmiştir.

166
 Ermeni Patrikliği Nizamnamesinde Ermeni cemaatinin dünyevî işlerinin
görülmesi için tamamen halkın temsilcilerinden oluşan bir millet meclisi kurulurken
Rum Patrikliği Nizamnamesi sadece halk temsilcilerinden oluşan bir meclisten
bahsetmemektedir. Dolayısıyla Ermeni cemaatinde daha sivil bir yapıya geçildiği
söylenebilir. Ayrıca, Rum Ortodoks din adamlarının cemaatleri üzerindeki
otoritelerinin daha fazla olmasından dolayı, dünyevî işlerde de onlardan yararlanma
düşüncesi ile Rumlar için sadece halktan oluşan bir meclis kurulmadığı veya din
adamlarının direnişlerinden dolayı kurulamadığı düşünülebilir.
İki nizamnamede yer alan muhtelit meclislerdeki halk ve din adamı temsil
oranlarında da farklılıklar vardır. 140 üyeli Ermeni meclisinin 20’sini yani 1/7’sini
din adamları oluştururken, 12 üyeli Rum meclisinin 4’ünü yani 1/3’ünü din adamları
oluşturmaktadır. Eyaletlerdeki teşkilatlar hususunda, Ermeni nizamnamesi
merkezdeki yapılanmayla aynı hükümleri getirirken, Rum nizamnamesinde konu ele
alınmamış, inisiyatif metropolitlere bırakılmıştır. Aradaki farklılıkların, Rum din
adamlarının cemaatin idaresini ellerinde tutma, sivilleri idareye karıştırmama
gayretlerinden ileri geldiği akla gelmektedir.
Din adamlarının maaşları, maaşların nasıl toplanacağı, kilisenin gelir ve
giderleri, halktan alınacak para miktarları, manastırların gelirleri, miras ve vasiyet
gibi malî konularda Rum nizamnamesi çok detaylı hususlar içerirken, Ermeni
nizamnamesi sadece bütçenin oluşması babında yardımlara değinmektedir.
Her iki nizamnamede de tüm seçimlerin gizli oy ve oy çokluğu ile yapılması
esası getirilmişken, Ermeni nizamnamesinde halktan olan vekillerin seçiminde
adayların seçilmeleri için, seçmenlerin yani kilise cemiyeti üyelerinin yarıdan
fazlasının oyunu almış olmaları şart koşulmuştur. Bu da günümüzde nitelikli
çoğunluk olarak adlandırılan husus ile aynıdır. Rum nizamnamesinde seçimlerin oy
çokluğu ile neticeleneceğini bildirirken “ekseriyet-i ârâ” tabiri kullanılırken, Ermeni
nizamnamesinde “ekseriyet-i ârâ-yı mutlaka” tabiri kullanılmaktadır.
İki nizamname arasındaki önemli farklılıklardan birisi de, Ermeni
nizamnamesinde Kudüs Ermeni Patriğinin seçimine yer verilirken, Rum
Nizamnamesinde Kudüs Rum Patriği ile ilgili bir madde bulunmamasıdır.529 Diğer

529
Kudüs Rum Patrikhanesi için 5 Safer 1291 / 24 Mart 1874 tarihinde ayrı bir nizamname
yayınlanmıştır. 17 maddeden oluşan Nizamname, patrik ve sinod meclisinin görevleri ile patrik ve
piskoposların seçim usullerini belirlemektedir. Patrikhanede kaleme alınmış, önce Hariciye

167
taraftan Ermeni nizamnamesinde, içinden çıkılamayan dinî bir meselenin umûmî
katalikosa havalesi maddesi varken, Rumlarınkinde böyle bir husus yoktur. Bu
durum Ecmiyazin’in üstünlüğünün kabulünü göstermesi bakımından ilginçtir.
İstanbul Rum Patrikhanesi dinî konularda Ortodokslar bakımından nihai noktadır.
Dikkat çekici diğer bir farklılık da, Rum Patriği seçimi için tespit edilen aday
listesinin seçimden önce Bâb-ı Âlî’ye arz edilmesi hususudur. Hükümet listeyi
inceleyerek uygun görmediği isimleri listeden çıkarmaktadır. Listenin
onaylanmasından sonra seçim işine geçilmektedir. Ermeni Patriği seçiminde böyle
bir işlem zikredilmemiştir. Rum Patriklerinin siyasî bazı faaliyetlerde bulunmuş
olmaları, böyle bir tedbiri gerekli kılmış olmalıdır. Millet-i sadıka olarak
isimlendirilen Ermenilere ise, bu anlamda güvenildiği anlaşılmaktadır.
Kanaatimizce burada zikredilmesi gereken hususlardan birisi de, her iki
nizamnamenin Türkiye Cumhuriyetinin ilanından sonra bazı maddelerinin
değiştirilerek halen uygulanmaya devam edildiği hususudur. Bu da nizamnamelerin
anlaşıldığı kadarıyla iyi hazırlandığını ve halen cemaatlerin ihtiyaçlarını gidermeye
kafi geldiğini göstermektedir.
D. Bulgar Eksarhlığı
1. Bulgarların Bağımsız Kilise Talepleri
Tanzimat’tan sonra İstanbul başta olmak üzere Bulgarların yoğun olarak
yaşadıkları yerlerde çok sayıda gazete çıkmıştır. 1878 yılına kadar, yani yaklaşık 40
yıllık sürede Bulgarca yayınlanan gazete sayısı 105’e ulaşmıştır.530 Özellikle Islahât

Nezareti ve Encümen-i Meşverette daha sonra da Meclis-i Vâlâ’da incelenerek uygulamaya

konulması kararlaştırılmıştır. Nizamnamedeki seçim usulü Rum Patriğinin seçimine benzemekte
ve gerekli onaylar Bâb-ı Âlî’den alındıktan sonra oradaki sinod tarafından seçilmektedir. Kudüs
Ermeni Patriği ise İstanbul meclislerince oradan gönderilen listeden seçilmektedir. Bu anlamda
aralarında fark vardır. Rum patrikliği daha bağımsız görünmektedir. Gerek seçim işleri
yürütülürken, gerekse atama işlemleri yapılırken İstanbul Rum Patrikhanesinin aracı olarak
kullanılmaması oldukça dikkat çekicidir. Bu aşamalarda Merkezle Kudüs kilisesi arasında gerekli
irtibatı sağlamakla Kudüs Mutasarrıfı görevlendirilmiştir. Nizamnamenin tam metni, Melis-i Vâlâ
kararı ve irade metni için bkz. BOA. İ. Hr. 15969.
530
Koloğlu, Orhan, “Türkçe-Dışı Basın”, TCTA, C. 1, s. 98. Bulgarca yayınlanan bazı gazetelere
devletin yardım yaptığı anlaşılmaktadır. 25 Şaban 1284 / 22 Aralık 1867 tarihli iradede
belirtildiğine göre, Matbuat Odası hulefasından Nikola Efendi, İstanbul’da “Türkiye” adlı
Bulgarca bir gazete çıkarmakta olduğunu, gazetenin Bulgar milletinin devlete bağlılığını (sıdk ve
ubudiyetini) artırdığını, bazı yabancı fesatçıların zararlı emellerini defetmede önemli işler yaptığını
belirterek gazetenin bazı zaruri ihtiyaçları için yardım talep etmektedir. Matbuat müdürlüğü konu
hakkında bir takrir vermiş, Sadaret Makamı da gazetenin fitnelerin izalesi yolunda yaptıklarının
önemli olduğunu belirterek benzerlerine yapıldığı gibi bu gazeteye de aylık 1000 kuruş yardım
yapılmasının uygun olacağını belirtmiştir. İradede teklifin uygun bulunduğu belirtilerek icrası
emredilmiştir. Metinde yer alan “İş bu gazeteye de bazı emsali misüllü” ifadesi, sadece bu

168
Fermânı’ndan sonra, kısa bir süre içerisinde bir Bulgar aydın kitlesi ve bunlara bağlı
olarak bir Bulgar milli eğitimi ve edebi dili ortaya çıkmış, uzun zamandan beri
unutulmuş olan Bulgar milleti anlayışı geliştirilmiştir.531 Bu dönemde yetişen Bulgar
aydınları bağımsız bir Bulgaristan’a ulaşmak için bağımsız bir kiliseden başlamak
gerektiğine inanmışlardır. Devletin, verdiği destekler ve mahzurlarına dikkat
çekilmesine rağmen532 Bulgar okullarında yapılan eğitime göz yummak suretiyle,
böyle bir sonuca ulaşılmasına önemli katkı sağladığı söylenebilir.

Rum Ortodoks Patrikhanesi, Osmanlının öteden beri bir millet değil, sadece
bir dinî bir cemaat olarak kabul ettiği Bulgarları hükümet karşısında temsil eden tek
makamdı.533 Ancak, Rum kilisesi içerisinde Bulgarların durumu diğerlerine kıyasla
iyi değildi. Rum din adamları Bulgar halka iyi davranmıyor, özellikle köylülere
altından kalkamayacakları oranlarda faizle para veriyorlardı. Köylüler masraflarını
karşılayamayacaklarını bildikleri için köylerine papaz istemekten kaçınır hale
gelmişti. İbadetler Rum usulüne göre yapılıyordu ve üst düzey ruhânî makamlar
Bulgarların elinden alınmıştı. Rumeli’deki tüm piskoposluklar Rum asıllı din
adamlarının eline geçmişti. Rum ruhban sınıfı Bulgar okulları açılmasına karşı
çıkıyordu. Bulgarca yasaklanmıştı. Rumca’nın haricinde başka dillerde yazılmış dinî
kitaplar toplattırılarak yaktırılıyordu. Bulgarca konuşulan yerlerde bile Rum din
görevlileri üst düzey görevlere getirilince Bulgar asıllı din görevlileri yükselme
imkanı bulamıyordu. Bir anlamda Bulgaristan’da bulunan Rum metropolitlikler Rum
sömürüsünün merkezi durumundaydı. Bunlar da tabii olarak Bulgarları rahatsız
ediyordu.534

Başta Rusya ve Sırbistan olmak üzere bazı devletler bağımsız bir Bulgaristan
oluşturmak üzere çeşitli tahriklerde bulunuyor, broşürler dağıtarak halkı isyana

gazeteye değil, Bulgarca çıkan diğer bazı gazetelere de devlet tarafından yardım yapıldığını
göstermektedir. Bkz. BOA. İ. Hr. 13443.
531
Koyuncu, Aşkın, Bulgar Eksarhlığı, (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Basılmamış Mastır
Tezi), Çanakkale, 1998, s. 36.
532
Bulgaristan’daki durumu izah eden 9 Şevval 1262 / 30 Eylül 1846 tarihli bir raporda “...el-hâletü
hazihi Bulgaristan’ın her cânibinde ale’l-umum münteşir olan usûl-ü ta’lim ve terbiye ilerüde
hükümet-i meşrûa-i Devlet-i Aliyye hakkında vehameti müntic olabilir bazı ahvâl-i ittifakıyyeye
dahi esas olur...” denilerek oralarda uygulanan eğitim programının sıkıntılara sebebiyet
verebileceğine dikkat çekilmektedir. Bkz. BOA. A. DVN. MHM. 100.
533
Kuruyazıcı, Hasan, Tapan, Mete, Stevi Stefan Bulgar Kilisesi, İstanbul, 1998, s. 13.
534
Hupchick, Dennis P., The Bulgarians in the Seventeenth Century, Jefferson and London, 1993, s.
67; Benlisoy, Yorgo, - Macar, Elçin, a. g. e., s. 45; Sevinç, Necdet, Osmanlıdan Günümüze
Misyoner Faaliyetleri, İstanbul, 2002, s. 225.

169
teşvik ediyorlardı.535 Kilisenin bağımsızlığını elde etmesi şüphesiz önemli bir
adımdı.536 Bağımsız bir Bulgar kilisesinin kurulması için Bulgar din adamlarının
öncülüğünde çalışmalar yapılıyor, din adamları ve halk girişimlerde bulunmaları için
teşvik ediliyordu.537 Diğer taraftan da Avrupa kamuoyunu Bulgaristan’da halka
zulüm yapıldığına inandırmaya çalışıyorlardı. Daha önceleri toprak meselesinden
çıktığı görüntüsü veren Niş ve Vidin isyanlarının altında da bunların parmağı
vardı.538
Tulcu Mutasarrıfı Raşit Paşanın Sadarete gönderdiği 1 Zilhicce 1277/ 29 Mart
1861 tarihli telgrafta, Bulgaristan’ın her tarafında bulunan Hıristiyanların kendilerine
yeni bir patrik tayin edilmesi taleplerini İstanbul’a ulaştırmak üzere vekiller tayin
ettikleri, bölgede bir papazın imza toplarken yakalandığı belirtilmekte ve söz konu
şahsa nasıl bir muamele yapılmasının uygun olacağı sorulmaktadır.539 Belge, söz
konusu bölgede yürütülen faaliyetlerin hükümet tarafından takip edildiğini
göstermesi bakımından ilginçtir.
1858 yılı başlarında Bulgarlar, panayır ve yortu günlerinde gelenlerin
sığmamasını gerekçe göstererek İstanbul’da bulunan papaz evlerinin540 genişletilmesi

535
Rusya’nın Bulgaristan’da yürüttüğü faaliyetlerin bir başka yönünü de Bulgar kilise, manastır ve
okullarına yaptığı para ve araç-gereç temini ile çok sayıda Bulgar gencinin Rusya’da eğitim
almasını temin etmesi oluşturur. Bu anlamda 1857-1870 yılları arasında yapılan yardımların
toplamı, 283. 101 kuruş, 7.155 frank ve 28150 rubledir. Daha çok öğretmen olarak yetiştirilmek
üzere seçilerek 1856-1876 yılları arasında Rusya’ya gönderilen öğrenci sayısı da yaklaşık 500’dür.
Bu sayede Bulgaristan’da görev yapan öğretmenlerin %80’inini, Rusya’da yetiştirilen öğretmenler
teşkil etmiştir. Aynı dönem, Rusya’nın Panortodoksluktan Panslavizme yani din ile değil de ırk ile
belirlenen kardeşlik düşüncesine geçişinin yaşandığı dönem olarak dikkat çekmektedir. Bkz.
Aydın, a. g. e., s. 32, 54-55; Koyuncu, a. g. e., s. 43-44.
536
Glenny, Balkan tarihçilerinin Bulgar kilisesinin bağımsızlığı için verilen mücadelenin din ile bir
ilgisi olmadığı, tamamen siyasal bir çatışma olduğu hususunda müttefik olduklarını söylemektedir.
Bkz. Glenny, a. g. e., s. 112.
537
Vucunich, Wayne S., “The Role of Religion in the Development of Balkan Nationalism”, The
Balkans in Transition, (Ed. Jelavich, Charles and Barbara), Connecticut, 1974, s. 138-139. Bu
bağlamda özellikle Rusya gayret gösteriyordu. Konsolosları aracılığı ile Rusya’ya göç etmeleri
durumunda kendilerine iyi bir hayat vadedilmiş, yaklaşık 6000 Bulgar memleketlerindeki mal ve
mülklerini ucuz fiyatla satarak Rusya’ya göçmüştü. Ancak orada kendilerine söylenenlerin hiç
birini bulamayınca kandırıldıklarını anlamışlar ve 1862 yılı Ocak ayında affedilmeleri ve tekrar
memleketlerine dönmelerine izin verilmesini istemişlerdir. Dönüş masrafları da Osmanlı hükümeti
tarafından karşılanmak üzere kendilerine izin verildiği gibi iyi muamele görmeleri için bölgede
bulunan görevlilere ta’limâtlar gönderilmiştir. Arşiv belgelerinden yapılan alıntılarla konunun
geniş izahı için bkz. Koyuncu, a. g. e., s. 41-42.
538
İnalcık, Bulgar Meselesi, s. 28-44; İnalcık, “Tanzimatın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, s. 640-
646; Glenny, a. g. e., s. 112.
539
BOA. A. MKT. UM. 477/15.
540
Söz konusu papaz evi, hükümetin güvenini kazanmış Bulgarlardan birisi olan İstefenaki Bey’in
Fenerde bulunan evini bu amaçla bağışlamak isteğini de içeren 18 Haziran 1849 tarihli izin
dilekçesi akabinde açılmıştı. Bkz. Kuruyazıcı, Hasan, - Tapan, Mete, a. g. e., s. 14-17.

170
ve kargir olarak yeniden yapılması için Patrikhane aracılığı ile hükümetten izin
talebinde bulunmuşlardır.541 Aslında talep edilen bir kilisenin yapımına izin
verilmesidir. Ancak diplomatik bir dil kullanılarak papaz evi denilmiştir. Kilise
yapımına zor izin verilebileceği düşünülmüş olmadır. İznin bu şekilde istenmesi
hükümete kapalı olarak yol göstermektedir.
Bulgar milletini kazanma düşüncesinde olan Rum Patriği VII. Kirilos
dilekçeyi Bâb-ı Âlî’ye sunmuş ve yapılan incelemeler neticesinde milletin asayişi ve
adalet ilkeleri doğrultusunda kilisenin yapımına müsaade edilmiştir. Kilisenin inşası
hususunda engel olunmaması ve hiçbir vergi alınmaması 7 Safer 1275 / 28 Eylül
1858 tarihinde çıkarılan fermânda açıkça tembih edilmiştir.542
Islahât Fermânı’nın cemaat ruhânî liderlerinin vergilendirme yetkisine son
vermesi, onları maaşa bağlaması ve dünyevî işleri bir meclise havale etmesi,
Bulgarları kilisenin tasallutundan kurtarırken yeni isteklerle kilisenin karşısına
çıkmalarına ve Bağımsız kilise taleplerinin artmasına sebep olmuştu. İstanbul’daki
ileri gelen Bulgarlar, Hariciye Nezaretine ve Cuma Selamlığında Abdülmecid’e,
Bulgar milletine kendi piskoposlarını seçme hakkı verilmesi, hükümet nezdinde
kendilerini temsil edecek bir şahsın bulunması, kiliselerinde Bulgarca âyin
yapılmasına izin verilmesi, yoğun olarak yaşadıkları yerlere Bulgar asıllı
piskoposların atanması, çocuklarının askere ve yüksek okullara alınması taleplerini
içeren bir dilekçe sundular.543 Bulgarlar bu istekleriyle Osmanlı idaresi içerisinde
hem dinî hem de politik otonomi arzularını dile getiriyorlardı. Taleplerden otonomi,
yani bağımsız kilise kurma anlamına gelmeyenler uygun görülmüş ancak,
patrikhanenin direniş göstermesinden dolayı tamamının uygulanması mümkün
olamamıştır.544
Rum Ortodoks Kilisesinin nizamnamesini hazırlamak üzere, ruhânî halk
temsilcilerinden oluşturulan milli meclise Tırnova, Vidin, Filibe ve Sofya temsilcileri
olarak dört Bulgar asıllı ruhban katıldı. 1858 yılı Ekim ayında çalışmalara başlayan
541
Sunulan tezkirenin sureti için bkz. Ahmet Refik, “Osmanlı İmparatorluğunda Fener Patrikhanesi
ve Bulgar Kilisesi”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası” No: 85, 1341, s. 75-79.
542
BOA. İ. Hr. 8515.
543
BOA. Gayrimüslim Cemaat Defterleri No: 3, s. 29-32.
544
Macdermott, a. g. e., s. 151; Koyuncu, a. g. e., s. 67-68. Bulgaristan iradelerinden 69 numaralı
iradenin ekinde, Bulgarların Rum kilisesinden ayrılmak istemelerinin sebepleri ve Rum
Patrikhanesinin kendilerine karşı yapmış olduğu uygulamalar uzun uzadıya sıralanmıştır. Osmanlı
idaresine yaptıkları her müracaatta aynı hususları tekrar tekrar dile getirmişlerdir. Bkz. BOA. İ.
Bulgaristan, 69.

171
komisyonda Bulgarlar önce piskoposların idare ettikleri halkın dilini bilmelerini545 ve
kendilerine kiliselerini idare etmek imtiyazı verilmesini şart koştular. Bağımsız kilise
talebi anlamına gelen şartlar reddedildi. Ancak Bulgarların uzun süredir Bulgar
cemaatine piskopos olarak atanmasını istedikleri İlarion Makariopolski piskopos
olarak atandı. Rum kiliselerinde bu piskoposun idaresinde Bulgarca âyinler
yapılmaya başlandı.546 Bazı Bulgarlar kendi kiliselerinde evlenmek için izin istediler.
Bundan sonra bazı görevlilerin sürgün edilmeleri ve bazılarının aforoz edilmesi gibi
önü alınamayan hadiseler baş gösterdi.547
3 Nisan 1860 Pazar günü Paskalya âyininde Bulgarlar Rum Patriğini
istemediklerini belirten gösteriler yaptılar ve Piskopos İlarion âyinde Patriğe yapılan
methiyeyi terk ederek Bulgarların Rum Patriğini tanımadığını ilan etmiş oldu. Bulgar
sorununa çare bulamayan Patrik VII. Kirilos istifa etti. Yapılan seçime Bulgarlar
katılmadılar ve Patrik seçilen II. Yovakim’i Bulgaristan’da bulunan hiçbir ruhânî
daire tasdik etmedi. Bulgarlar ruhban hiyerarşisinin kabulü için yeni bir dilekçe daha
verdiler fakat bu istekleri de kabul edilmedi.548
Bu hadiselerden sonra Rum Patrikhanesinden ayrılan Bulgarlar ikiye ayrıldı.
Uzun zamandan beri Bulgarlar arasında devam eden Katolik propagandası549

545
Rum Patrikliği Nizamnamesinin “Piskoposluğa Atanacak Rahiplerin Özellikleri ve Seçim
Usulleri” bölümünün birinci maddesinin beşinci fıkrasında; “Piskopos seçilecek ve tayin olacak
kişinin Rumca’dan başka Türkçe’yi ve tayin olduğu bölgenin dilini biliyor olması...” şeklinde yer
alan şart, Bulgarların dil hususundaki taleplerinin Osmanlı idarecileri tarafından uygun
görüldüğünü göstermektedir. Bkz. BOA. Y. EE. 112/24.
546
Aynı dönemde taşrada bulunan bazı kiliselerde Bulgarların kendi dillerinde ibadet edebilmek için
gayret gösterdikleri ve bunu başardıkları görülmektedir. Memuriyet-i mahsusa ile Silistre
taraflarında bulunan Fahrettin efendiye yazılan 3 Cemaziyelevvel 1274 / 20 Aralık 1857 tarihli bir
yazı bu hususu konu edinmektedir. Yazıya göre, Silistre’de bulunan Bulgar ve Eflak taifesi
eskiden beri âyinlerini Rum ve Eflak dillerinde yapmaktayken Bulgarlar meclise müracaat ederek
kendi dillerinde âyin yapmak istediklerini bildirmişlerdir. Meclis, kilisenin bir tarafında Rumca
diğer tarafında ise Bulgar ve Eflak dillerinde âyin yapılmasını uygun görmüştür. Bulgarlar buna
razı olmadıklarından papazlar ve metropolidin halktan para aldıkları yönünde şikayetlerde
bulunmuşlar, Patrikhane tarafından yapılan araştırmada görevlilerin suçsuz olduğu ortaya çıkmış
ve imzalı belgeler sunulmuştur. Konunun idârî açıdan soruşturulması da adı geçenden istenmiştir.
Bkz. BOA. A. MKT. UM. 302/41.
547
İlarion ve bazı diğer Bulgar asıllı din adamlarının piskoposluk rutbelerinin kaldırılarak sürgün
edilmeleri hakkında bkz. BOA. Gayrimüslim Cemaat Defterleri, No: 3, s. 27; Hammer, a. g. e., C.
9, s. 523, 562.
548
Ahmet Refik, “Fener Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi”, s. 79-80; Jelavich, Charles- Jelavich,
Barbara, Balkan National States, s. 132.
549
Katolik Mezhebine geçen Hıristiyanların sorgulanmasını konu edinen bir belgeden, Bulgaristan
sınırları içerisinde yoğun bir propaganda yapıldığı ve dış güçlerin işin içerisinde olduğu
anlaşılmaktadır. Eyalet valiliğinden Hariciye Nezaretine yazılan 1 Rebiülahir 1276 / 28 Ekim 1859
tarihli belge şöyledir: Yanya ve köylerinde yoğun bir mezhep değiştirme hadisesi yaşanmaktadır.
İnsanlar gruplar halinde Katolik mezhebine geçmektedir. Kısa zamanda 100 kişi Fransız kilisesine

172
bazılarında milli varlıklarını ancak bu şekilde sürdürmelerinin mümkün olacağı
fikrini oluşturmuştu. Hükümet de Ermeniler gibi Bulgarların da kendi papazlarının
idaresinde ve kendi dillerinde Katolik Mezhebine göre ibadet yapmalarını uygun
bulmuştu. Hükümet, Rum Patrikhanesinin nüfuzunun kırılmasını hesap ederken
Bulgarlar, Bulgar Katolik Kilisesinin Fransa’nın himayesinde olacağını
düşünüyorlardı. Nihayet, 1860’ta Bulgar Arhimandırıt’ı, Bulgar halkın belirleyerek
tam yetki verdiği vekillerle birlikte Ermeni Katolik Patrikhanesine müracaat etti.
Aralarında yapılan müzakerede Patrik, Bulgar kilisesinin de diğer doğu kiliseleri gibi
olacağını, Papanın milletin cismânî ve ruhânî teşkilatına kesinlikle karışmayacağını
belirtti. Bulgar heyeti, Katolik Mezhebine girdiklerine dair Patriğe biri 2.000 diğeri
145.000 imzalı iki senet verdiler.550
Osmanlı idaresi gerek dış siyaseti, gerekse Hıristiyanlara tanımış olduğu
mezhep serbestliği dolayısıyla hadiselere direkt olarak müdahale etmek istemiyordu.
İki tarafı da gücendirmeden, tarafların arasını bulmaya gayret gösteriyordu. Osmanlı
idaresinin tutumunu konu ile ilgili Sadaretten Padişaha sunulan 29 Cemaziyelahir
1277 / 12 Ocak 1861 tarihli arzdan çıkarmak mümkündür. Arzda şöyle
denilmektedir: “...Devlet-i Aliyyenin ittihaz-gerdesi olan usûl iktizasınca bunların
tebdil-i mezhep itmelerine devletçe bir şey dinilmek icab itmeyüp şu halin sebebi ise
bir müddetten berü Bulgar taifesinin Rum metropolitlerinden olan adem-i hoşnidileri
olarak mezheb-i kadiminde kalmış olan Bulgarlar dahi ba‘deizin Bulgaristan’a tayin
olunacak metropolit ve piskoposların kendi milletlerinden olması iddiasında
olduklarına ve Devlet-i Aliyyeye göre iki tarafı da ye’s ve fütûra düşürmeyecek

ve daha sonra konsolosluğuna giderek imza atıp Katolik olmuş, en az 500 kişi de tereddüt
yaşamaktadır. Katolikleşmenin sebebi, Fransız konsolosluğunda görev yapan kişilerin halka
Fransız himayesi ve desteği sözü vermeleri, ayrıca bölgeye Fransız bandıralı gemi seferi konacağı
ve kiliselerinin yapılacağı vaatleridir. Fransızların asıl amacı Girit benzeri bir hadise çıkarmaktır.
Katolik mezhebine geçen şahıslardan birinin sorgulanması, metropolitin de hazır bulunduğu bir
mecliste yapılmış, yaptıkları bozgunculuklar birinci elden öğrenilmeye çalışılmıştır. Soruşturma
tutanağı belgeye ek olarak İstanbul’a gönderilmiştir. Sorguya çekilen şahıs “madem ki metropolit
efendi Devlet-i Âliye aleyhinde ettiğim yemini üzerimden kaldırdı ve her şeyi doğru bir şekilde
anlatmamı istedi, devlet de benim geçmiş suçlarımı bağışladı ben de paşa hazretleri ve metropolit
efendinin huzurunda bildiğim her şeyi doğru bir şekilde açıklayacağım” diyerek ifadesine başlamış
ve başta Fransa olmak üzere çeşitli devletlerin diplomatlarının kendilerini teşvik ettiklerini, halk
içinde huzursuzluk çıkarmalarını istediklerini, çeşitli suçlar işleyerek Osmanlı sınırları dışına
kaçanlarla, özellikle Yunanistan’a kaçanlarla iş birliği yaptıklarını ve Girit’e sıkça gidip
geldiklerini açıklamıştır. Bkz. BOA. A. AMD. 91/81.
550
Ahmet Refik, “Fener Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi”, s. 80-83; Engelhardt, a. g. e., s. 173-176;
Kuruyazıcı, Hasan, - Tapan, Mete, a. g. e., s. 30.

173
surette bir tarîk-ı tesviye bulmak lazım geleceğine binaen cânibeynin ta‘dil-i
metâlibiyle islah-ı zatü’l-beyne çalışmakta olduğundan....”551
1861 Noelinde Katolik kilisesindeki âyine 3-4 bin Bulgar katıldı. Ortodoks
Patrikhanesi, Bulgarların bu tutumlarına aforoz ile karşılık verirken, Papa bir
emirname neşrederek, Osmanlı hükümeti tarafından kabul edilen cemaatin hukukunu
tasdik etti.552
Kilise içerisindeki mücadeleye bir çözüm bulmak isteyen Osmanlı hükümeti,
Rum Patrikhanesinden Bulgarlar hakkında yeni düzenlemeler yapmasını istedi.
Bulgarların tamamının kiliseden ayrılmasından endişe eden Patrik, 24 Şubat 1861’de
konuyu görüşmek üzere, İlarion da dahil Bulgar asıllı 4 metropolitin de katıldığı,
genel bir Sinod Meclisi topladı. Yapılan müzakereler sonunda anlaşmazlıklara son
vermek üzere bir mazbata hazırlanmış ve 25 Şubat 1861 tarihli bir fermânla ilan
edilmiştir. Fermânda; sadece Bulgarların oturduğu yerlere atama yapılırken Bulgarca
bilen metropolit ve piskoposların tercih edileceği, boş kalan makamlar için yapılacak
atamalarda halkın ittifakla yapmış olduğu tekliflerin göz önünde bulundurulacağı,
Bulgar ruhban mektebi açılacağı, Bulgar okullarında Bulgar dili ve edebiyatının
okutulmasına öncelik verileceği, mekteplerden metropolit ve mütevellilerin sorumlu
olacağı, Bulgaristan metropolitlerinden iki sinod üyesi bulunacağı, Heybeliada
Ruhban Mektebine Bulgar çocuklarının da kabul edileceği, Bulgar metropolit ve
piskoposlara bağlı kiliselerde âyinlerin Bulgarca yapılacağı, İstanbul’da oturan bazı
Bulgar ileri gelenlerinin Patrikhane ve diğer dinî kurumların mütevelliliklerine
seçilecekleri, İstanbul’da yaşayan Bulgarların çocukları için bir rüştiye mektebi
açılacağı, Bulgaristan’da bulunan metropolit, piskopos ve halka kilise ile ilgili
konularda yazılacak resmi yazıların Bulgarca olacağı, Bulgaristan’da bulunan tüm
din görevlileri hakkında yapılacak şikayetler için ruhânî memur görevlendirileceği ve
Bulgarların taleplerine kolaylık gösterileceği hususları yer almaktadır.553
Daha sonraki yıllarda da gerek Rum Patrikhanesi, gerekse Osmanlı hükümeti
nezdinde Bulgarların girişimleri devam etti. Örneğin 1862 yılında, Patriğe müracaat
ederek bazı şartlarının kabulü durumunda anlaşabileceklerini bildirdiler. Öne
sürdükleri ve Osmanlı Devleti tarafından bir komisyon marifetiyle incelenmesini

551
BOA. İ. Bulgaristan, 69; Ahmet Refik, “Fener Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi”, s. 84.
552
Engelhardt, a. g. e., s. 177; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 61.
553
Fermân’ın tam metni ve geniş bilgi için bkz. Koyuncu, a. g. e., 80-83.

174
istedikleri, ancak söz konusu komisyon tarafından incelendikten sonra kilise
kanunlarına aykırı bulunan maddeler şunlardı: Sadece Bulgarların bulunduğu yerlere
Bulgar piskoposlar atanması, halkı karma olan yerlerdeki piskoposun halkın
çoğunluğunun oyları ile belirlenmesi, Patrikhane ile Bulgarlar arasındaki ilişkinin
sadece dinî konulara hasredilmesi, Sinod Meclisinin Bulgar ve Rumlardan yarı
yarıya oluşması, Bulgar ruhban heyeti ile Patrikhane arasında daimi bir vasıta olmak
ve Bulgarların çıkarlarını korumak üzere üyelerinin yarısı ruhânî, diğer yarısı
cismânî üyelerden oluşan bir meclis kurularak cismânî üyelerden birisinin hükümet
ile cemaatin ilişkilerinde millet başı kabul edilmesi.554 Bu maddelerde açıkça
bağımsız bir kilisenin kurulması isteği vardı. Hem Patrikhane, hem de Osmanlı
idaresi böyle bir talebi uygun bulmuyordu.
1865 ve 1866 yıllarında gerçekleştirilen uzlaşma görüşmelerinde yapılan
tekliflerin, kilise kanunlarına uymadığı gerekçesiyle, Patrikhane tarafından
reddedilmesi Bulgarları hiddetlendirdi. Aynı yıl Bulgar eyaletlerinde görev yapan
tüm Rum metropolitler ihraç edildi. Bu hareketle Patrikhanenin Bulgaristan’daki
hakimiyeti fiilen sona ermişti. Buna engel olamadığı için Patrik Sofronios istifa
etti.555
1867 yılında Bulgar temsilcileri Padişaha, beş yüz yıldan beri Osmanlı
hakimiyetinde yaşamaktan memnun olduklarını ancak ruhânî olarak bağlı
bulundukları Patrikhanenin haklarını gasbettiğini, kendilerine zulmedildiğini içeren
ve baskı ve zulümden kurtarılmalarını isteyen uzun bir dilekçe sundular.556 Bu
dönemde hükümeti en çok uğraştıran Girit isyanında Rum din adamlarının önemli
katkılarının olması, Osmanlı Devleti’ni Bulgarların görüşüne yaklaştırdı. Osmanlı
hükümeti Patrikhaneye Bulgarlar tarafından sunulan layihalar hakkında görüş
bildirmesini emretti. Patrikhane yine aynı gerekçelerle layihaları reddedince,
Osmanlı idaresi iç ve dış siyasetine de uygun bulduğu müstakil bir Bulgar kilisesi
kurulması hususunun bir fermânla halledilmesine karar verdi.557
Osmanlı hükümeti, Rum ve Bulgar milletinin ileri gelen güvenilir kişilerinden
gayri resmi bir komisyon kurdu. Daha önceki taleplerle Patrikhane tarafından

554
Pawlowitch, Stevan K., A History od the Balkans 1804-1945, London and New York, 1999, s.
105-106; Engelhardt, a. g. e., s. 293.
555
Jelavich, Charles, - Jelavich, Barbara, Balkan National States, s. 133.
556
BOA. İ. Bulgaristan, 69’un leffi.
557
Engelhardt, a. g. e., s. 294-295; Macdermott, a. g. e., s. 163; Koyuncu, a. g. e., s. 93-95.

175
gönderilen görüşler gözden geçirildi ve bir mazbata hazırlandı. Hazırlanan mazbata
hükümete ve Patrikhaneye sunuldu. Patrik, esasında kabul ettiği mazbatanın bazı
maddelerine, özellikle Eksarh ile ilgili maddeye itiraz etti. Fakat onun istediği
düzeltmenin yapılmasının, Bulgarlar tarafından kabul edilmeyeceği ve tekrar başa
dönüleceği düşüncesiyle görüşlerine itibar edilmedi. Meclis-i Mahsus-u Vükelâda
konu görüşülerek iki tarafın ileri gelenlerince hazırlanacak hükümler doğrultusunda
düzenlenecek bir fermânla meselenin çözülmesi kararlaştırıldı. Son on yılda
yaşananları özetleyen bir tezkire ile durum Padişaha arz edildi558 ve 8 Zilhicce 1286 /
11 Mart 1870 tarihinde 11 maddeden oluşan Bulgar Eksarhlığı Fermânı ilan edildi.559
Fermân’ın ilanından sonra Katolik mezhebine geçenler de dahil bütün Bulgarlar milli
kiliselerinde birleştiler.560
2. Bulgar Eksarhlığı Nizamnamesi
11 maddeden oluşan nizamname diğer cemaat nizamnameleriyle
kıyaslandığında cemaatin ruhânî işlerinin nasıl idare edileceğinden çok kuruluş
maddelerinden oluştuğu görülecektir. Ancak Adliye ve Mezâhib Nezareti Mezâhib
Müdürlüğü antetli ve “Eksarhya Emr-i Âlîsinin Mevâdd-ı Münderecesidir” başlıklı
belgenin561 ilk sayfasında nizamnamenin 11 maddesi sıralanırken müteakip 9 sayfada
söz konusu maddeler tek tek ele alınarak her maddenin “suret-i icrası” başlığı altında
ne anlama geldiği ve nasıl uygulandığı daha doğrusu nasıl uygulanmadığı
belirtilmiştir. Bu kısımda söz konusu belgeyi esas alarak nizamnameyi izah etmeye
çalışacağız.
Birinci maddede “Bulgar Eksarhıyası unvanıyla ma‘nûn olmak üzere bir
daire-i mahsûsa-i ruhânîye teşkîl olunup bu dairenin idare-i umûr-u mezhebiyye-i
ruhânîyesi bi’l-külliye eksarhıyâya mahsûs olacaktır” denilerek Osmanlı Devleti’nde
bir Eksarhın başkanlığında Bulgar Eksarhlığı adı ile yeni bir Hıristiyan kilisesi
teşekkül ettirilmiştir. İcra sureti anlatılırken Eksarhlığın daire olarak zikredilmesinin;
tamamen müstakil ve kendi başına olmadığına, sahip olduğu kilise imtiyazları
sayesinde belirli bir hudut dahilinde hareket serbestliği olan kilise idaresi

558
Hammer, a. g. e., C. 9, s. 563-564; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 62; Koyuncu, a.
g. e., s. 96-98.
559
BOA. Y. EE. Sadrazam M. Kamil Paşa Evrakına Ek. 86-1; Aydın, a. g. e., s. 76-77.
560
Ortaylı İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul, 2001, s. 119.
561
BOA. Y. EE. Sadrazam M. Kamil Paşa Evrakına Ek. 86-1.

176
kastedildiğine dikkat çekilmektedir. Bu da Osmanlı sınırları içerisinde bulunan bütün
Bulgar halkın bu kilisenin idaresine verilmediğini göstermektedir.
İkinci maddede, belirtilen dairede bulunan metropolitlerden en üst rütbede
olanının “Eksarh” unvanını haiz olacağı ve maiyetinde bulunacak daimi Bulgar
Sinodunun kanuni başkanı olacağı belirtilmektedir. Eksarh kelimesi, Ortodoks
kilisesi hiyerarşisinde patriğin altında, metropolitin üstünde olan bir din adamını,
bağımsız bir kilisenin ruhânî başkanını tanımlamak için kullanılmaktadır. Dolayısıyla
iki maddeyi bir arada düşündüğümüzde belirli bir daire içerisinde bir bağımsızlıktan,
yarı özerk bir yapıdan söz edilebilir. Bulgar Eksarhlığı bu anlayışla kurulmuş
olmalıdır. Zira aşağıda da görüleceği gibi bazı hususlarda Rum Patrikliğine bağlı
bırakılmıştır.
Üçüncü maddede, Eksarhlığın ruhânî idaresinin, Bâb-ı Âlî tarafından tasdik
edilecek ve Ortodoks mezhebinin kanun ve usullerine uygun bir nizamname ile
belirleneceği söylenmektedir. Bu nizamnamenin uygulanmasına, ruhânî idaresine,
piskoposların ve Eksarhın seçimine Patrik tarafından hiçbir şekilde müdahalede
bulunulmayacak ve Eksarh seçildiğinde Bulgar Sinodu durumu Patriğe haber
verecek, o da mezhebe göre yapılması gereken tasdik işini derhal yapacaktır. Burada
Eksarhlığın kendi içerisindeki müstakilliğine değinilirken, seçimin Rum Patriği
tarafından tasdik edilmesi mecburiyeti ile de ona bağlı olduğuna işaret edilmektedir.
Dördüncü maddede, Eksarhlığa layık görülen kişi hakkında seçim yapılmadan
önce devletin uygun görüşünün alınacağı, Eksarhın berat ile atanacağı ve kilise
kanunlarına uygun olarak âyinlerinde İstanbul Patriğinin ismini anmaya mecbur
olacağı bildirilmektedir. Bu maddeden de, yeni kurulan kilisenin Rum Patrikliğine
bağlı olacağı ve üzerinde devletin kontrol tesis etmek istediği anlaşılmaktadır.
İdarenin genel karakteri, iç ve dış siyaseti, dış mihrakların yaptıkları düşünüldüğünde
ve diğer kiliselerin nizamnamelerine bakıldığında bunun normal olduğunu söylemek
mümkündür.
Beşinci madde Eksarhın sorumlu olduğu bölge hakkında, kanun ve nizama
göre tavassuta yetkili olduğu hususlarda yerel yönetimlere ve gerektiğinde Bâb-ı
Âlî’ye müracaat hakkı olduğunu ve idaresi altında görev yapacak papazların
tayininin onun isteğine göre yapılacağını belirtmektedir.

177
 Altıncı madde Ortodoks mezhebi ile ilgili istişare ve yardımlaşmayı
gerektiren işlerde Bulgar Sinodunun Rum Patriği ve metropolitler cemaatine
müracaatını ve onların da gerekli yardımı yapmalarını emretmektedir.
Yedinci maddede, Bulgar Eksarhlığının kilisede kullanılan kutsal yağı
İstanbul Patrikliğinden talep edeceği hususu yer almaktadır. Altı ve yedinci maddeler
birlikte düşünüldüğünde, iki taraf arasında uzlaşma ve yardımlaşmanın tesis
edilmeye çalışıldığı anlaşılmaktadır.
Sekizinci maddeye göre, İstanbul Patrikliğine tabi piskopos, başpiskopos ve
metropolitler Bulgar Eksarhlığına tabi yerlerden; Bulgar piskopos, başpiskopos ve
metropolitleri de İstanbul Patrikliği eberhıyalarından engellenmeksizin gelip-
geçebilecekler, dinî işlerin takibi için gittikleri vilayet merkezi ve diğer mahallerde
ikamet edebileceklerdir. Fakat bunlar kendi ruhânî idareleri dışındaki yerlerde sinod
toplayamayacak, halkın dinî işlerine karışamayacaklar ve o bölgenin piskoposunun
izni olmadan âyin icra edemeyeceklerdir. Madde, piskoposlarla ilgili bir kaideyi
hatırlatmakta ve dinî işlerde karışıklık çıkmasını önlemeyi amaçlamaktadır.
Dokuzuncu maddede, Fener mahallesinde bulunan Kudüs Papazhanesi Kudüs
Patriğinin idaresinde olduğu gibi, buradaki Bulgar Papazevi ve civarındaki kilisenin
de Bulgar Eksarhına tabi olup, Eksarh İstanbul’a geldiğinde burada ikamet edeceği,
âyin yapabileceği ve Kudüs Patriğinin İstanbul’a geldiğinde tabi olduğu ahkâma tabi
olacağı belirtilmektedir. Bu madde ile de, Rum Patrikliğine tabi olan Kudüs, Antakya
ve İskenderiye Patriklerinin tabi olacağı kilise kanunlarına Eksarhın da uyacağı
vurgulanmaktadır.
Onuncu maddede Bulgar Eksarhlığına tabi olan şehir, kaza ve kasabalar,
metropolitlikler ve manastırlar tek tek sayılmıştır.562 Söz konusu yerler içerisinde,
örneğin Varna’ya tabi, halkı Bulgar olmayan 20 köy gibi, bazı mahaller istisna
edilmiştir. Maddeye göre, sayılan yerlerin dışında kalan mahallerde, Ortodoks
mezhebine mensup halkın tamamı veya en az 2/3’ü Bulgar kilisesine tabi olmak
isterlerse tahkikat yapıldıktan sonra buna izin verilecektir. Ancak bunu temin etmek
için halk arasında ayrılık çıkarmaya çalışmak yasaktır. Bu maddeden anlaşıldığına

562
Fermân’ın bu maddesiyle Bulgar Eksarhlığının ruhânî hudutları çizilirken esasında Bulgar
milletinin etnik sınırları ve ileride kurulacak olan Bulgaristan devletinin sınırlarının çizildiği,
Bulgar ulusunun Osmanlı devleti tarafından resmen tanındığı ve Bağısız Bulgaristan’a doğru bir
aşamanın aşıldığı yönünde yorumlar için bkz. Todorov, Nikolay, Bulgaristan Tarihi, (Trc. Veysel
Atayman), İstanbul, 1979, s. 67; Davison, Reform, s. 133.

178
göre Osmanlı Devleti, çoğunluğu temin etmek şartıyla, halkın bağlı olacağı kiliseyi
belirlemesini din ve vicdan özgürlüğünün bir yansıması olarak görmüş, fakat bu
yolda fitne çıkarılmamamsı için de tarafları ikaz etmiştir.
Onbirinci madde Bulgar kilisesi sınırları içerisinde kalan fakat İstanbul
Patrikliğine tabi olan manastırların eski düzene göre işlemeye devam edeceğini ifade
etmektedir.
Eksahlıkla ilgili fermânın sonunda belirlenen maddelerin ihtiyaç duyulan
hususların temini için yeterli olacağı, anlaşmazlıkların bununla giderileceği ve buna
aykırı hareketten kaçınılması gerektiği vurgulandığı halde fermânın nasıl
uygulandığının sorgulandığı belgede563 Bulgarların, Kutsal yağın İstanbul Rum
Patrikliğinden alınması, âyinlerde Patriğin adının zikredilmesinin mecbur edilmesi,
İstanbul’a gelirken izin alınması, bölge ve sınırlara dikkat edilmesi dahil hiçbir
maddeye riayet etmedikleri, Eksarhın tamamen bağımsız bir kilisenin reisi gibi
hareket ettiği, manastırlarla ilgili ahkâma riayet edilmediği, fermânda zikredilmeyen
yeni daireler ihdas ettikleri ve yeni metropolitlikler oluşturarak Köstendil ve Lofça
gibi bazı Metropolitlikleri lağv ettikleri açıklanmaktadır.
Bu maddeler, Osmanlı Devleti’nin, son on yıldır Patrikhaneyi tanımayan
Bulgarları bir şekilde tekrar Patrikhaneye bağlamaya çalıştığını ve nüfuzunu
zayıflatmak istediği, özellikle Yunanistan’ın bağımsızlık mücadelesi ve Girit
olaylarında etkin bir şekilde rol oynadığı tespit edilen Rum Patrikliğine karşı ön
yargı ile hareket etmediğini de göstermektedir. Kısaca söylemek gerekirse, Osmanlı
Devleti Rumlarla Bulgarların aralarındaki ihtilafları çözmek amacıyla kilise
içerisinde, bazı hususlarda Patriğe bağlı, yarı özerk olarak tanımlanabilecek bir daire
oluştururken Bulgarlar bunu tamamen bağımsız bir Bulgar kilisesine çevirmişler,
Ohri Başpiskoposluğunun kaldırılmasından yıllar sonra kendi dinî teşkilatlarına
kavuşmuşlardır. Patrikhane, fermânın ilanından itibaren yapılan her şeye itiraz etmiş,
devlet de tam bağımsız bir Bulgar kilisesi amaçlamamış olmasına rağmen bunun önü
alınamamıştır.
Kanaatimizce Bulgar kilisesinin kurulmasının en önemli sonucu de Osmanlı
“millet sistemi” ile alakalıdır. Osmanlı, idaresindeki halkları dinlerine göre
sınıflandırırken bu örnekle söz konusu anlayış son bulmakta, milliyete göre kiliseye

563
BOA. Y. EE. Sadrazam M. Kamil Paşa Evrakına Ek. 86-1.

179
sahip olma yolu açılmış olmaktadır. Zira artık Ortodoks Bulgarların milli bir kilisesi
olmuş, bu hususta da kendilerinin en büyük yardımcıları bizzat Osmanlı Devleti
olmuştur.
Diğer taraftan Tanzimat ve Islahât fermânları ile amaçlanan, “dağılmakta olan
Osmanlı toplumunu yeniden birleştirmek” hedefinin tam tersi gerçekleşmiş oldu.
Özellikle Islahât Fermânı’ndan sonra başlayan gayretler neticesinde, Bulgarların
Rum Ortodoks kilisesinden ayrılarak kendi milli kiliselerini kurmuş olmaları ile,
Müslümanlarla gayrimüslim unsurların kaynaşması bir tarafa, gayrimüslimler bile bir
arada kalamamış, kopma ve ayrılık söz konusu olmuştur.564
E. Protestan Cemaati
1. Misyonerlik Çalışmaları ve Protestan Cemaatinin Tanınması
Osmanlı Devleti Protestanlıkla Balkanlarda çok erken dönemlerde
karşılaşmış, özellikle Macaristan’ın tamamı bu mezhebe geçmiş, idareciler de buna
müdahale etmemişlerdi. Hatta çeşitli yerlerden din adamı getirterek Protestan halka
yardımcı olmuşlardı.565 Muhtemelen bunun en önde gelen sebebi, bölgede Katolik
mezhebinin, başka bir ifade ile Papa’nın nüfuzunun dengelenmesi politikasının
izlenmesidir. Fakat daha sonra Misyonerler ülkeye geldiklerinde, yine Hıristiyan
tebaa üzerinde çalışmalar yapmalarına rağmen tepki ile karşılanmışlar ve
faaliyetlerinin önlenmesi için çeşitli tedbirler alınmıştır.
19. yüzyılda misyonerler, kültür emperyalizminin öncü gücü olarak dünyanın
hemen her yerinde önemli bir rol oynamışlardı. Bu bağlamda Türkiye’ye ilk gelen
Protestan misyoner grubu, 1804 yılında kurulan “British and Foreing Bible Society”
cemiyetine ait misyonerlerdi. Bunlar, cemiyetin kuruluşundan hemen sonra İzmir’e
gelerek İncil dağıtımıyla işe başlamışlardı. Para ile kandırılan çok az kişinin
haricinde çalışmaları bir netice vermemişti.566
Amerika’da kurulmuş olan “American Bord of Commissioner for Foreign
Missions” adlı misyonerlik cemiyeti 1819 yılında Osmanlı İmparatorluğu’nda
çalışma yapmak üzere karar almış ve 1820 yılında iki misyonerini İzmir’e
göndermiştir. Daha sonra gelen başka elemanlarla sayı artmış ve bunlar ülkenin her
tarafında Osmanlı azınlıkları hakkında geniş malumat toplamışlardır. Ülkeye

564
Küçük, “Osmanlı İmparatorluğunda Millet Sistemi ve Tanzimat”, s. 21.
565
Fodor, “Osmanlılar ve Macaristan’da Hıristiyan Tebaaları”, s. 192-194.
566
Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, s. 192.

180
gelişlerinden dört yıl sonra Beyrut’ta ilk misyoner okulunu açmışlardır. Çalışmalar
daha çok Rum ve Ermeniler üzerinde yoğunlaştırılmış ve bu milletlere ait Protestan
kiliseleri açılmıştır.567
1828 yılından itibaren bazı misyonerler İstanbul, Bursa ve daha sonra da
Trabzon’da merkezler kurdular. Çalışmalar ilk yıllarda Müslüman ve Hıristiyan
ayırımı yapmaksızın tüm reayâya yönelikti. Fakat çok geçmeden Müslümanlardan
verim alamayacaklarını anladılar ve çalışmalarını Ermeni, Rum, Bulgar, Yakubi,
Nesturi, Marûnî ve Melkit kiliselerinden oluşan Doğu Kilisesi mensubu
Hıristiyanlara yönlendirdiler.568 Özellikle Ermenilere Protestanlık aşılamak üzere
çalışmaya başladılar. İzmir ve İstanbul’da Ermeni çocuklarının ücretsiz olarak
okuyabilecekleri okullar, dershaneler ve ibadet yerleri açtılar. Halka kendi dillerine
tercüme edilmiş İncilleri ücretsiz olarak dağıtmaya başladılar.569
Protestanlar Bulgarlarla ilgilenmeye nispeten daha sonraki yıllarda, 1850’den
sonra başlamışlardır. Değişik ülkelerden çeşitli cemiyetlerin iş birliği içerisinde
çalışma yaptığı topraklarda kısa zamanda huzur bozulmuş ve Türkler yok edilmeye
başlanmıştır. Açılan çok sayıda okulda Bulgaristan’ı kuracak yeni bir nesil
yetiştirilmeye çalışılmıştır.570
Kudüs Protestanlar için de derhal yerleşilmesi gereken bir mekandı. Zira bu
önemli şehirde diğer kiliselerin müessese ve cemaatleri bulunuyordu. İngiltere orada
kurduğu konsolosluğu aracılığı ile propaganda faaliyetlerini doğrudan destekliyordu.
Ayrıca İngiltere kendisi için doğuda bir himaye kurmak istiyor, bunun da Osmanlı
Devleti’nde bir Protestan milleti oluşturmakla elde edilebileceğini düşünüyordu.
1840 yılında Almanya’nın da desteğiyle Kudüs’te bir Protestan kilisesi inşasına izin
verilmesi için Osmanlı hükümetine müracaat etti. Sonuçta neler olabileceğini iyi
bilen Osmanlı hükümeti önce talebi reddetti. Ancak daha sonra buna izin verildi.
1842 yılında Kudüs’te bir Protestan kilisesi kuruldu ve bu çerçevede faaliyetler daha
da hız kazandı.571

567
Sevinç, Necdet, Osmanlıdan Günümüze Misyoner Faaliyetleri, İstanbul, 2002, s. 76-77, 79;
Akgün, Seçil, “Amerikalı Misyonerlerin Anadolu’ya Bakışları”, OTAM, S. 3, 1992, s. 2.
568
Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, s. 193.
569
Uras, a. g. e., s. 154.
570
Sevinç, a. g. e., s. 101.
571
Engelhardt, a. g. e., s. 65-67; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 75; Sevinç, a. g. e., s.
149-151.

181
 Protestanların çalışmalarına ilk tepkiler Ermeni ve Rum patrikleri ile Papanın
İstanbul’daki temsilcisi, Fransa ve Rusya elçilerinden geldi. Osmanlı devlet adamları
da misyonerlerden rahatsız oluyorlar onları rejimin düşmanı olarak görüyorlardı.
Çünkü onlar, Osmanlı tebaası olan Hıristiyanları baskıcı gördükleri Osmanlı
kanunlarına karşı ayaklanmaya çağırıyorlar, rahatsızlık veriyorlar, milletler
arasındaki sükuneti bozuyorlardı. Cemaatler arasındaki birçok çatışma misyonerler
tarafından tetiklenmişti. Osmanlı tebaasını, birbirine düşman ve dış güçlerin
kullanımına hazır, çok sayıda gruba ayırmaya çalışıyorlardı.572
Misyonerlerin faaliyetlerine karşı ilk tedbir olarak, Rum Patriğinin talebi
üzerine 1834 yılında çıkarılan bir fermânla mezhep değiştirme resmen yasaklandı.
fermânın hükümleri 1839 yılında yayınlanan başka bir fermânla tekit edildi. Ancak,
Tanzimat’tan sonra İngiltere ve Fransa elçileri mezhep değiştirmeyi yasaklayan
fermânın, Tanzimat hükümlerine aykırı olduğunu ileri sürerek fermânın iptal
edilmesini istediler ve fermân yürürlükten kaldırıldı.Yasağın kaldırılması
misyonerlerin çalışmalarına yeni bir ivme kazandırdı.573
Tanzimat’tan sonra Osmanlı topraklarında daha bariz bir şekilde ortaya çıkan
din hürriyeti Protestanları rahatlatmıştır. Diğer cemaatler tarafından kendilerine
müdahalede edildiğinde idareye şikayetçi olmuşlar, devlet de gerekli tedbirleri
almıştır. Örneğin, Yozgat’ta bulunan Protestanların ticaretlerine diğer milletler
tarafından müdahale edildiği şeklinde bir şikayet ulaşınca, Ankara Valiliğine yazılan
9 Ramazan 1272 / 14 Mayıs 1856 tarihli yazı ile söz konusu şikayetlerin araştırılarak
müdahillerin men edilmesi istenmiştir. Mahallinde yapılan incelemeler neticesinde
söz konusu cemaatin ticaretlerine ve kendi iradesiyle mezhep değiştirenlere diğer
cemaat mensupları tarafından bir müdahalede bulunulmadığı anlaşılmıştır. Ancak söz
konusu cemaatin bazı cahilleri tahrik ve iğfal ettikleri, dolayısıyla bu tür hareketlerin
yasaklanması için Bâb-ı Âlî tarafından bir emirname gönderilmesi cemaat reislerince
talep edilmiştir.574
Yasaklama ve diğer tedbirlerden bir sonuç alınamayıp fiili durumun ortaya
çıkması, daha çok ruhânî bir iş olan bu durum karşısında devletin müdahalesinin hoş
karşılanmaması, özellikle İngiltere, Prusya ve Amerika Birleşik Devletleri elçilerinin

572
Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, s. 194.
573
Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 75; Sevinç, a. g. e., s. 150.
574
BOA. A. DVN. 114/ 45-1.

182
konuyu yakından takip etmesi, devleti başka tedbirler almaya, bir anlamda mezhebi
kabul edenlere sahip çıkmaya mecbur bırakmıştır. 18 Recep 1262 / 12 Temmuz 1846
tarihli bir iradede,575 Protestanların resmen tanınmasından yaklaşık bir yıl önce şu
hususlar dile getirilmektedir. Protestan misyonerlerin çalışmaları neticesinde
İstanbul’da binden fazla Ermeni mezhep değiştirmiştir. Patrik gerekli tedbirleri almış
ve bunlardan yaklaşık kırk kişi hariç diğerleri eski mezheplerine dönmüştür.
Dönmeyenler ise aforoz edilmişlerdir. İşin buraya kadar olan kısmı ruhânî idare ile
ilgilidir. Ancak eski mezheplerine dönmeyenlerle eski cemaatleri ilişiğini kesmiş,
kendi milletlerinden kefil bulamadıklarından işlerini yürütemez hale gelmişler ve
içlerinden hapsedilenler olmuştur. Devlet, mezhepleri ne olursa olsun tebaasından
olan bu kişilerin, açlık ve sefaletle karşı karşıya kaldıkları bu dönemde devreye
girerek çözüm üretmek zorunda kalmıştır. Bu bağlamda kendi milletleri dışında
başka cemaatlerden veya Müslümanlardan güvenilir kefil bulanların işlerini devam
ettirmelerine imkan tanınmıştır. Devletin de misyonerlik faaliyetine karşı olmasına
ve mezhep değiştirmenin gönül rızası ile değil, para verilmek suretiyle sağlandığının
bilinmesine rağmen, dinî açıdan tedbir almaktan başka bir çıkar yolun olmadığı
Ermeni Patriğine de izah edilmiştir. İradenin yazılmasının esas sebebi İngiltere
Büyükelçisi Canning’in yapmış olduğu müracaattır. Canning’in irade ekinde yer alan
uzun tezkiresinde Protestan olanların başlarına gelenler ve uğradıkları zararlar tek tek
sayılarak tedbir alınması istenmiştir.
Nihayet 1846’da, İngiliz elçisi Stratford Canning’in yardım ve himayesi ile
İstanbul’da Protestan Topluluğu İdare Heyeti meydana getirildi ve Ermeni Patriğinin
itirazlarına rağmen Protestan milleti tanındı. 1850’de verilen bir fermânla bu heyete
“Millet Reisi” seçme yetkisi verildi ve Abraham Ütücüyan reis olarak seçildi.
Diğerlerinden farklı olarak reislerine “Millet Vekili” unvanı verildi. Böylece
Protestanlar, Osmanlı Devleti’nde tanınan son millet oldular.576
Osmanlı Devleti’nde Protestanlığın bir cemaat olarak resmen tanınması için
İngiliz ve Amerika devletlerinin çok yoğun gayretleri olmuştur. Tanzimat sonrası
dönemde, özellikle Rusya’ya karşı bir ittifak oluşturma gayretlerinin olduğu yıllarda,
İngiltere Büyükelçisi konuyu sıklıkla gündeme taşımıştır. 1850 yılında, Türkiye’de

575
BOA. İ. Mes. Müh. 967.
576
Uras, a. g. e., s. 154-155; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 75-76, 127; Sonyel,
Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, s. 200.

183
Katolik ve Ortodokslara tanınan hakların hepsi Protestanlara da teşmil edildi. O
zamana kadar devlet yapısı içerisinde belli bir yeri olmayan Protestanlar resmen bir
cemaat olarak tanındı. Maslahatlarını savunmak ve cemaati idare etmek üzere bir
temsilci seçmelerine izin verildi. Zamanın İngiltere Büyükelçisi Canning, bu
cemaatin tanınmasıyla, Ortodoks-Rus ve Katolik-Fransız dayanışmasına karşı bir
denge unsurunun oluşturulduğundan ve gerekli mücadeleye geçilmesi için zemin
hazırlandığından bahsetmiştir.577
Protestanların tanınması hususunu içeren iradede578 konu şöyle işlenmiştir:
Protestan mezhebinden olan reayâ, maslahatlarını idare edecek başkanları
olmadığından ve Ermeni Patriğinin bunların işlerine bakması da uygun olmadığından
zahmet çekmektedirler. Bu durum arkası kesilmeyen şikayetlere konu olmaktadır.
Bütün reayânın devlet nazarında eşit olduğu prensibinden hareketle ve adaletin
gereği olarak diğer cemaatlere verilen hakların bunlara da verilmesi gerekmektedir.
Protestanlara da piskopos ve reis tayin edilmesi hakkında İngiltere ve Prusya
elçilerinin de devamlı bir şekilde istekleri olmaktadır. Ancak tamamen müstakil bir
reis tayini başka şikayetlere sebep olacaktır. Konu ile ilgili talep ve şikayetler gittikçe
attığından bunların önünü alabilmek, dış müdahalelere engel olabilmek ve söz
konusu cemaatin işleri, tezkire ve nüfus defterleri ile evlenme maddelerine bakmak
üzere Latin reayâda olduğu gibi bir idare teşkil etmeleri ve içlerinden birisinin kapı
kethüdası olması, fakat cizyelerinin İhtisap Nezaretince belirlenerek toplanmasının
uygun olacağı belirtilmiştir.
Millet olarak tanınan Protestanlar, 1851’de İstanbul’da bir halk meclisi
toplayarak, topluluk işlerini yürütmek, yürütme komitesi seçmek ve Bâb-ı Âlî’nin
milletin sivil başı olarak yetki verdiği vekili seçmek üzere 13 temsilci seçti. Baştan
beri temsil ilkesine ve sivil denetime dayanan Protestanlar, kendileri için bir tüzük
hazırladılar ve halk meclisine sundular. Sadece sivil işleri düzenleyen tüzük, bütçeyi
denetlemesi gereken bir meclis öngörüyor, kendi üyeleri içerisinden bir yürütme
komitesi atıyor ve sivil olması zorunlu olan vekili seçiyordu.579 Kanaatimizce
aşağıda incelemeye çalışacağımız cemaat nizamnamesi bu temel üzerine
oturtulmuştur.

577
Poole, a. g. e., s. 160.
578
BOA. İ. Mes. Müh. 968.
579
Davison, Osmanlı Reform, s. 144.

184
 Cemaat olarak tanındıktan sonra Osmanlı Devleti Protestanlara da diğer
cemaatlere olduğu gibi gerekli kolaylığı göstermiş, din özgürlüğünden istifade
etmeleri, âyinlerini rahatça yapabilmeleri ve çocuklarını okutabilmeleri için gereken
tedbirleri almıştır. Örneğin Nasıra kasabası ile civarında yaşayan ve kiliseleri
bulunmayan yaklaşık 300 kişiye kilise yapımı580 ve yine aynı bölgede yaşayan halkın
çocukları için okul inşasına izin verilmesi,581 cemaat vekilinin Anadolu’da yapacağı
seyahat süresince kendisine yardımcı olmaları için valiler ve mutasarrıflara
emirname gönderilerek vekilin yol masraflarını karşılamak üzere hazineden 15 bin
kuruş verilmesi,582 milletin ihtiyaç duyduğu gazeteyi çıkarmasına izin verilmesi583
gibi uygulamalar devletin cemaate yardımcı olduğunu göstermektedir.
Ayrıca vilayetlerdeki meclislere daimi veya sadece kendilerini ilgilendiren
konulardaki oturumlara katılmak üzere Protestan üyeler de alınmışlardır. Örneğin
Adana’da Protestan milletinden Höce Kigork isimli şahsın meclis azalığına tayini
hakkında mahallinden yazılan yazıya Sadaretten yazılan 23 Muharrem 1277 / 11
Ağustos 1860 tarihli cevapta, yapılan araştırmaya göre şehirde sadece sekiz Protestan
aile bulunduğu, dolayısıyla bu milletin daimi meclis azası bulunması gerekmediği,
bunun yerine orada bulunan Protestan papazın meclis azası olarak kabul edilmesi ve
onun da sadece kendi cemaatini ilgilendiren konular görüşüldüğünde meclis
oturumlarına çağrılmasının uygun olacağı belirtilmiştir.584
Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan Katoliklerin, Fransa ve Avusturya;
Ortodoksların da Rusya tarafından korunduğunu ve bu cemaatlerin kendilerini bu
devletlere yakın hissettiklerini, onların himayesine girmeye çalıştıklarını ve
pasaportunu almaya uğraştıklarını daha önce belirtmiştik. Protestanlar da İngiltere,
Prusya ve Amerika Birleşik Devletleri tarafından destekleniyorlardı. Mart 1858’de
Fransa’nın İstanbul’da bulunan büyükelçisi kendi dışişleri bakanlığına yazdığı
yazıda, İngiltere büyükelçisi Canning’in Protestan misyonerlere ciddi miktarda para

580
BOA. İ. Hr. 12360.
581
BOA. İ. Hr. 15437.
582
BOA. İ. Hr. 14341.
583
29 Zilhicce 1272 / 31 Ağustos 1856 tarihli bir belgeye göre, Takvimhane Nezaretine hitaben
yazılan arzuhalde, başka milletlerin gazetelerinde Protestan milletinin âyin ve mezhepleri
aleyhinde çeşitli yazılar çıktığı haber verilerek hem bunlara cevap vermek, hem de milletçe gerekli
görülen ilanları yapmak üzere Oydapar isimli bir gazete çıkarılması için cemaat vekili tarafından
yapılan ruhsat müracaatı Meclis-i Vâlâ’da mütalaa edilmiş, nizamname ve emsaline uygun olarak
bu hususta gereğinin yapılması kararlaştırılmıştır. Bkz. BOA. A. MKT. NZD. 191/95.
584
BOA. A. MKT. UM. 419/71.

185
verdiğini, onları desteklediğini, onların da Anadolu’daki Ermenileri Protestan
yaptıklarını belirtmiştir. Ona göre para alan her Ermeni, Protestan mezhebine
geçmiştir.585
Protestanların faaliyete başladığı ilk dönemlerde, Doğu Kilisesi ruhbanları
onların başarılı olamayacağını zannediyor ve bu yönde açıklamalarda bulunuyorlardı.
Özellikle Katolik mezhebinin diğer mezheplere üstünlük sağlayacağı hesap
ediliyordu. Onlara göre bu mezhep, insanın hem gözüne hem de kalbine hitap
ederken Protestanlık sadece akla hitap ediyordu. İnsanlar da bundan hoşlanmıyordu.
Ortaya çıkacak tezat Katolik mezhebini daha da güçlendirecekti. Ancak gerçek
onların beklediği gibi olmadı. İngiliz papazlarının çalışmalarına Amerika ve
Almanya’dan gelen papazlar da katıldılar. Konsolosların teşviki ve halkta bulunan
yabancı himayesine girme düşüncesi de eklenince çalışmaların azımsanamayacak
derecede netice verdiğini söyleyebiliriz586
Islahât Fermânı’nın sağladığı haklardan da yararlanan Protestan cemaatleri,
1860 yılından sonra Osmanlı hükümeti ile ciddi bir ilişkiye girdiler.587 1864
senesinde beş Müslüman’ın Protestan Hıristiyan olması ilişkileri gerginleştirdi.
Mürtetler hapsedildi ve misyonerlerin faaliyet gösterdikleri dükkan ve hanlar
kapatıldı. Bazı ev dükkanların kapatılması mesken dokunulmazlığının ihlali anlamına
alınarak yabancılar tarafından itirazlar gelebilir düşüncesiyle hükümet, kapatılan
dükkan ve hanları tekrar açtırdı.588
Osmanlı hükümetinin ve Müslüman toplumun Protestan Hıristiyanlara
göstermiş olduğu hoşgörüyü, İngiltere elçisinin Londra’ya gönderdiği mektupta
açıkça görmek mümkündür. Lord Russel’e yazılan mektup şöyledir:

585
Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, s. 219.
586
Engelhardt, a. g. e., s. 66-67; Eryılmaz, bütün gayretlere rağmen 19. yüzyıl sonunda Osmanlı
devletindeki Protestan tebaanın sayısının 50 bini bulmadığını, bu mezhebe girenlerin sayısında
büyük bir gelişme olmadığını söyleyerek Protestanları başarısız bulmaktadır. Fakat bizim
kanaatimiz yaklaşık elli yılda sıfır noktasından ulaşılan bu rakamın az olmadığı şeklindedir. Her
şeye rağmen yılda ortalama 1000 kişinin bu mezhebe geçtiği görülmektedir. Bkz. Eryılmaz,
Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 76.
587
Şehir Mektubu, No: 115, Basiret, 21 Zilhicce 1291, No: 1434, s. 1-2.
588
Engelhardt, a. g. e., s. 297-298. Protestanların İncil kitaplarını sokaklarda ve vapurlarda ücretsiz
olarak Müslüman halka dağıttıkları, dağıtılan kitap ve broşürlerde İslâm dinine hakaret
mahiyetinde ifadeler bulunduğu; Müslüman halkın, Hıristiyanların kendi ev ve okullarında
yaptıklarına bir şey demediği, fakat kendi memleketlerinde, kendi kanunlarının tanıdığı haklarla
dinlerine hakarette bulunulmasına ve bu tahriklere bir şey denilmezse Allah’ın kendilerini
lanetleyeceğine inandığı tespitlerinde bulunan Engelhardt bu tedbirlerde Osmanlı Hükümetini
haklı görmektedir. Bkz. Engelhardt, a. g. e., s. 298.

186
 “Sizin tarafınızdan da bilinmektedir ki, Türkiye’de İncil
serbestçe dağıtılır, hatta basılmasına bile izin verilir. Bütün ırk ve
milletten adamlar, hatta Türkler Protestan oluyorlar ve hiçbir taraftan
baskı görmüyorlar. Bir veya iki seneden beri Türk Protestanlar kiliseye
dönüştürülmüş olan bir İngiliz okulunda her Pazar günü Türkçe olarak
iki defa ibadet ediyorlar. Gerçeği söylemek gerekirse, İslâm dini
mensuplarının Protestanlar hakkında gösterdiği tavizler ve serbestlik
cidden takdire şayandır; bu tavizler ve serbestliğe Hıristiyan
hükümetlerde bile tesadüf edilemez... Fakat han ve kahvehane gibi
herkesin girip çıktığı yerlerde vaaza kalkışan ve halk arasında heyecan
doğurarak memlekette Hıristiyanlığın yayılmasını kolaylaştıran değil,
buna engel olan kimseleri savunmak benim için mümkün değildir.”589
2. Protestan Cemaati Nizamnamesi
Protestan cemaati nizamnamesi, “Protestan Cemaati Nizamname-i Esasîsi”
başlığı altında 7 Rebiülevvel 1295 / 12 Mart 1878 tarihinde hazırlanarak yürürlüğe
konulmuştur.590
Nizamnamenin giriş kısmında, halkın asayişini ve genel adabı ihlal etmemek
şartıyla Osmanlı Devleti’nde tanınmış olan bütün dinlerin serbest bir şekilde faaliyet
göstermesi ve çeşitli cemaatlere verilmiş olan mezhep imtiyazlarının eskiden olduğu
gibi devam etmesi hususunun Kanun-u Esasî ’nin 11. maddesinde belirlendiği ancak,
Protestan cemaatinin bir nizamnamesi olmadığı için söz konusu hükümden nasıl
yararlanacakları belli olmadığı için nizamnamenin hazırlandığı belirtilmektedir.
On maddeden oluşan nizamnamenin birinci maddesinde, İstanbul’da söz
konusu cemaatin Padişah fermânıyla atanan bir vekil ile Osmanlı vatandaşı
Protestanların bulunduğu yerlerde birer vekilin görev yapacağı belirtilmektedir.
İkinci madde, İstanbul ve taşrada bulunan vekillerin idaresi altında üyeleri
Osmanlı vatandaşı olmak şartıyla Protestan halk tarafından seçilen yedişer kişiden az
olmayacak birer meclis kurulacağını hükme bağlamaktadır.
Vekillerin atanma usulünü düzenleyen üçüncü maddeye göre, İstanbul’daki
Protestan millet vekili Padişah fermânı ile, taşradaki vekiller ise Sadrazamın buyruğu
ile atanırlar.591

589
Engelhardt, a. g. e., s. 298-299.
590
Bkz. Düstur, 1. Tertip, C. 4, s. 615-616.
591
Selh-i Safer 1285 / 1 Mayıs 1868 tarihli iradeden anlaşıldığına göre, cemaat meclisi diğer
cemaatlerde olduğu gibi üç aday tespit ederek Padişaha arz ettikten sonra Padişah da uygun
gördüğünü atamaktadır. Söz konusu belgede Protestan vekilinin şuurunu kaybetmesinden sonra
cemaatin üç şahıs seçerek bunlardan birinin vekalete atanmasını istedikleri belirtilmektedir.
Sadaret makamı, seçilenlerden birisi olan Matusyan Agop Efendinin atanmasının uygun olacağını

187
 Dördüncü maddede taşradaki vekil ve azaların, mahalli meclisler tarafından
seçilip sonuçların İstanbul’daki millet vekiline, vekil tarafından da Bâb-ı Âlî’ye
sunulmasından sonra yapılacak tahkikin akabinde atanacakları belirtilmektedir.
Beşinci maddeye göre, vekillik ve üyeliklere Osmanlı vatandaşı olmayan ve
kötü haliyle tanınmış olanlar seçilemeyecektir.
Altıncı maddede, vekil hakkında görevini devam ettirmesinin uygun
olmayacağı şeklinde yapılacak şikayetlerle ilgili gerekli inceleme ve tedbirin Bâb-ı
Âlî tarafından alınacağı hükmü yer almaktadır.
Yedinci maddeye göre vekil ve meclislerin görevleri şunlardır: Cemaat
fertlerinin mezhebe dair işleriyle kilise ve okulların düzgün bir şekilde idare
edilmesi, nikah ve boşanma gibi sadece dinî hususlarda gereğinin yapılması,
cemaatin kendi rızalarıyla verdikleri sadaka ve yardımların alınarak muhafaza
edilmesi ve gerekli yerlere harcanmasının temin edilmesidir. Görevlerini yerine
getirirlerken devletin kanun ve nizamlarına uymak mecburiyetindedirler.
Sekizinci maddede, Protestan cemaatinin âyinlerini serbest bir şekilde
yapabilecekleri ve izinli olarak yapılan kiliselerine müdahalede bulunulmayacağı,
okullarındaki tedrîsin de diğer cemaatler gibi Kanun-u Esasî ’nin 16. maddesine
göre yapılacağı hükme bağlanmıştır.
Dokuzuncu maddede taşrada görev yapan vekillerin görevleri ile ilgili
hususlarda mahalli idarelere, gerekli olması durumunda da Protestan millet vekili
aracılığı ile Bâb-ı Âlî’ye müracaatta bulunabilecekleri hükmü getirilmiştir.
Onuncu madde vekillerle meclislerin seçim ve görevleri hakkında cemaat
tarafından bir nizamname taslağı hazırlanarak uygulamaya konulmasını istemektedir.
Görüldüğü gibi Protestan cemaati de bu nizamname ile yasal güvence altına
alınmış ve görevleri belirlenmiştir. Kendi yöneticilerini seçme, medeni hukukla ilgili
meselelerini kendi mezheplerine göre yürütme, kilise ve okul gibi müesseselerini
idare etme hakkına kavuşmuşlardır. Nizamname, Rum ve Ermeni Patrikhanelerinin
nizamnameleri ile kıyaslandığında oldukça kısadır. Kanun-u Esasî ’nin kabulünden
sonra yürürlüğe girdiği için bazı maddelerde oraya atıflarda bulunduğu
görülmektedir. Millet başı, millet reisi ve piskopos terimleri yerine “vekil” tabiri
kullanılmıştır. Bunun sebebi cemaat idaresinin din adamlarından yani ruhban

da belirtmiştir. İrade kısmında Padişahın da adı geçenin atanmasını uygun bulduğu ve gereğinin
yapılmasını emrettiği belirtilmektedir. Bkz. BOA. İ. Hr. 13675.

188
sınıfından çok halk tarafından yürütülüyor olmasıdır. Kanaatimizce en dikkat çekici
husus altıncı maddedeki şikayetler ve bunların tetkik edilmesi hususudur. Zira, diğer
cemaatlerin din görevlileri hakkında bir şikayet vuku bulması halinde gerekli
inceleme ve muhakeme kilise tarafından yapılırken burada devlet tarafından
yapılacağı hükmü getirilmiştir. Bu durum, sivil denetime önem veren ve vekili de
sivil olan Protestan kilisesinin mahkemesi olmayışıyla açıklanabileceği gibi, dış
güçlerin bu cemaatle ilgili hususlarda çok müdahaleci olmaları dolayısıyla böyle bir
tedbirin uygun görülmüş olabileceğini de akla getirmektedir.
F. Katolik Cemaat ve Gruplar
1. Ermeni Katolik Cemaati
16. yüzyılın ortalarından itibaren Batı ülkelerinden gelen Latin Katolik
misyonerler, özellikle Ermeni cemaati içerisinde uzun süre propaganda
faaliyetlerinde bulunmuşlardır. Osmanlı Devleti ile Fransa arasındaki iyi ilişkiler ve
kapitülasyon anlaşmaları Katolik misyonerlere zemin hazırlıyor, en azından devletin
onlara karşı sert tedbirler almamasını sağlıyordu.592 Faaliyetler neticesinde
İstanbul’da ve Anadolu’da çok sayıda Ermeni, Katolik mezhebine geçmişti.593
Ancak, bir ruhânî merkezleri ve kiliseleri olmadığından evlenme ve cenaze
işlemleri gibi durumlarda Ermeni kilisesine, âyin ve günah itirafı gibi konularda da
gizli olarak Katolik kilisesine başvuruyorlardı. Bu durum, devlet tarafından
mahzurlu görülüyordu. Ermeni Patriğinin girişimleri üzerine, defaatle bu
uygulamanın yasaklandığı şeklinde kati emirler çıkartıldı.594
Bütün bunlara rağmen bir sonuç alınamayınca, 1828 yılında Katolik
Ermenilerin İstanbul dışına sürgüne gönderilmesi ve gittikleri yerlerde Ermeni
Patrikliği tarafından gözetim altında tutulmaları kararlaştırıldı. Ancak, sürgün işinin
uygulanmaya başlaması ile birlikte Fransa ve Avusturya, hükümet nezdinde etkin bir
girişime başlamış ve konu Katolik davası haline gelmiştir. Söz konusu ülkelerin

592
Osmanlı devleti topraklarında yürütülen Katolik misyonerliğinin tarihi serüveni için bkz. Ahmet
Refik, “Türkiye’de Katolik Propagandası”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası, No: 5/82, 1340, s.
257-286.
593
Frazee, Charles A., “The Formation of the Armenian Catholic Community in the Ottoman
Empire”, Eastern Churches Review, C. 7, No: 2, 1975, s. 151-152; Katoliklik mezhebinin
çoğunlukla Ermeniler tarafından kabul edilmesinin sebepleri hakkında bkz. Beydilli, Kemal,
Recognition of the Armenian Catholic Community and the Church in the Reign of Mahmud II
(1830), Harvard, 1995, s. 2.
594
Ahmet Refik, “Türkiye’de Katolik Propagandası”, s. 272-273; Tuğlacı, Pars, İstanbul Ermeni
Kiliseleri, İstanbul, 1991, s. 282-283; Frazee, a. g. m., s. 153.

189
elçileri ve direkt olarak devlet başkanları, dindaşları olan kişilerin haklarını
savunmak için yoğun bir çaba sarf ediyorlardı. Rusya ile savaş içerisinde olunan bu
dönemlerde özellikle Fransa’nın teskin edilmesi de son derece önemliydi. Yapılan
müzakereler sonunda, sürgüne gönderilen Katoliklerin dönmelerine müsaade
edilmesi ve Latin cemaatinde olduğu gibi hükümet nezdinde bir temsilci (Nazır)
atanarak işlerinin onun aracılığı ile yürütülmesi ve dinî işlerini idare etmek üzere de
bir piskopos seçilmesi kararlaştırıldı. Bu arada Avusturya’nın girişimi ile Papa
tarafından bir rahibin piskopos sıfatıyla atanması, muhtemelen korkulanın başa
gelmesi şeklinde değerlendirilmiş ve padişah başta olmak üzere idarecilerde bir infial
uyandırmıştır. Nihayet 1831 yılında cemaatin ileri gelenleri, aslen İstanbullu olup
Roma’ya gitmemiş olan Agop Çukuryan’ı piskopos olarak seçince, II. Mahmud
seçimi uygun görmüş ve patrik atamalarında düzenlenen tören gibi bir tören ile
beratını vermiştir. Böylece Katolik Ermenilerin, İstanbul’da bir piskoposluk
kurmalarına, sürgüne gönderilenlerin dönmelerine, mallarının iade edilmesine ve
kilise yapmalarına izin verilip, diğer Hıristiyanlara tanınan hakların hepsi kendilerine
de tanınmıştır. Adı geçenin 1835 yılında ölümünden sonra Ankara Marhasası Artin’i
piskopos seçen cemaat iki başlı idarenin kaldırılmasını ve âyinleri gereğince daha
etkili olabilmesi için seçtikleri piskoposun “patrik” unvanı ile atanmasını istemişler,
taleplerine olumlu cevap verilerek Artin, Ermeni Patriğinin atanma usulüne uygun
olarak atanmıştır. Katolik Ermeni Kilisesi de bu şekliyle kuruluşunu
tamamlamıştır.595
Agop Çukurcuyan’ın atanmasının yapıldığı beratta, “kaffe-i memâlik-i
mahrûse’de kâin bi’l-cümle Katolik mezhebinde olanlara” ifadesiyle, “Doğu Katolik
Cemaatleri” şeklinde ifade edilen Melkit, Keldani, Süryani ve Nesturi kiliseleri de
Katolik Ermeni Patriğine bağlanmıştı.596 Millet anlayışına göre normal bir gelişme
idi. Zira, söz konusu kiliselerin hükümetle irtibatları klasik dönemden beri Ermeni
patrikleri aracılığı ile sağlanıyordu. Yeni tanınan Katolik patrikliğinin bunları temsil

595
Beydilli, Recognition of the Armenian Catholic Community, s. 21-36; Uras, a. g. e., s. 152-153;
Tuğlacı, a. g. e., s. 285-286.
596
Beydilli, Recognition of the Armenian Catholic Community, s. 33. 1859 ve 1860 yıllarında Urfa ve
Musul Keldani cemaatlerine piskopos atanmasının Ermeni Katolik Serpiskoposunun yazısına
istinaden yapılmış olduğunu ve onun müracaatı neticesinde söz konusu piskoposlara berat
verildiğini gösterir yazılar için bkz. BOA. Gayrimüslim Cemaat Defterleri, Katoliklerin Ahkâm
Defteri, No. 12, s. 25

190
etmesi daha mantıklı görünüyordu. Zira, bunlar da Katolikti. Fakat, her biri kendisini
bağımsız gören bu kiliseler arasında böyle bir bağlılıkla sorun çözülememiştir.
Katolik kilisesi resmen tanınmış olmakla birlikte, muhtemelen çok başlılık
sebebiyle, Osmanlı topraklarında bulunan Ermeni Katolikleri arasında ve bunlarla
diğer Katolik cemaatler arasında hemen her zaman tartışmalı bir ortamın var olduğu
görülmektedir. Bu tartışmaların arkasındaki esas sebep de Papa tarafından yapılan
müdahalelerdir. Örneğin, 1850 yılında Papa, Rahip Hasun’u milletin görüşünü
almadan İstanbul Başpiskoposluğuna ataması önemli bir tartışma zemini olmuştur.597
Osmanlı hükümeti muhaliflerin müracaatı üzerine önce, gayrimüslim cemaat
reislerinin dünyevî görevlerle de mükellef olduklarını açıklayarak yeni piskoposlara
berat vermedi. Ancak, bundan sonra atanacak piskoposların usulüne uygun olarak
millet tarafından seçilmesi şartıyla piskoposların beratlarını verdi.598
Ermeni Katoliklerin bir kısmı Klikya Patrikliğine, diğer bir kısmı da İstanbul
başpiskoposluğuna bağlı buluyorlardı. Aynı mezhebin başka başka idarelere
bölünmesinin uygun olmadığını, çeşitli zorluklarla karşılaşıldığını ve iki idarenin
birleştirilmesi gerektiğini bildiren piskoposlar, Klikya patriğinin ölümü üzerine
Birinci derece mecidiye nişan sahibi olan Hasun Andun Efendiyi usulüne uygun
olarak seçtiklerini dolayısıyla onun idaresi altında birleştirilmelerini talep eden 21
Rebiulevvel 1284 / 23 Temmuz 1867 tarihli bir dilekçeyi hükümete sundular.
Hükümet, aynı gerekçeleri sıraladığı yazısında Hasun Efendi için berat verilmesini
Padişaha arz etti. Padişah da iradesinde, talebin kabul edilerek adı geçenin
memuriyetini tasdik anlamında kendisine berat verilmesini ve gereğinin yapılmasını
emretti.599 Bu atamayla Osmanlı Devleti’nin, iki grup arasındaki problemi arada
hakemlik yapmak suretiyle çözerek onlara yardımcı olduğu anlaşılmaktadır.
Ancak Hasun Efendi mezhebin bir gereği olarak memuriyetinin Papa
tarafından da tasdik edilmesi için Roma’ya gittiğinde Papa, Doğu Kilisesinin
imtiyazlarını görmezlikten gelerek Hasun’u tüm Doğu kiliselerinin, yani Ermeni,

597
Ermeni Katolik cemaatinin idaresinde önemli sayıda sivil halk yer alıyordu. Kilisenin, din adamı
ve sivillerin birlikte yürüttükleri iyi bir idare geleneği oluşmuştu. Dolayısıyla Roma’nın bunu
görmezlikten gelerek yaptığı atama Ermeni Katolik cemaatini ciddi bir şekilde rahatsız etti.
Osmanlı idaresinin ise kendi memurları da olacak kişinin kendilerine sorulmadan atanmasını kabul
etmesi beklenemezdi. Bkz. Frazee, Charles A., Catholics and Sultans the Church and the Ottoman
Empire 1453-1923, London and New York, 1983, s. 262.
598
Engelhardt, a. g. e., s. 282-283.
599
BOA. İ. Hr. 13289.

191
Melkit, Keldani ve Süryani kiliselerinin ruhânî reisi olarak atadı. Bu durum, Osmanlı
içişlerine yapılmış bir müdahale olduğundan devletçe kabul olunmadığı gibi söz
konusu cemaatlerce de kabul edilmedi. Katolik Ermeniler de dahil söz konusu
cemaatler hükümete baş vurarak, böyle bir durumu kabul ettiğinden dolayı Hasun
Efendinin beratının iptal edilerek yeni bir patrik seçmek için kendilerine izin
verilmesini istediler. Osmanlı hükümeti beratın iptali ile sadece patrikliğin iptal
olacağı, ruhânî rütbenin şahsın uhdesinde kalacağı ve daha büyük karışıklık ve
fitneye sebebiyet verileceği düşüncesiyle buna izin vermedi. Ancak Papa
hükümetiyle konuyu müzakere etmek üzere Roma’ya bir elçi gönderdi. Muhalif
olanlara Beyoğlu’nda bir kilise tahsis ettirdi. Onlar da orada Hasun Efendinin adını
zikretmeksizin âyinlerini yaptılar.600
Roma ile yapılan müzakerelerden bir sonuç alınamamıştı. Osmanlı hükümeti
Ermeni Katolik Patriğini de diğer Patrikleri atadığı gibi, yani aynı şartlarla atamıştı.
Ancak Hasun Efendinin kabul ettiği Papalığın emirnamesinde piskoposların
atanmasının Papa’nın iznine bağlı olduğu ve Patriğin her hususta Roma’ya bağlı
olduğu belirtiliyordu. Aynı dönemde Roma’da toplanan I. Vatikan Konsili Papa’nın
yanılmazlığını kabul etmişti. Batı’dan bir çok kilise ile Doğu kiliselerinin liderleri
kararları kabul etmezlerken601 Hasun Efendi bu hükmü derhal kabul etti. Osmanlı
hükümeti bunu bardağı taşıran son damla olarak gördü. Mezhep işlerine devletin
müdahale ettiği şeklinde ortaya konacak şikayetlerin yapılacağını, Hasun
taraftarlarının onu haklı görerek mücadele edeceklerini, ellerindeki kilise, hastane ve
okul gibi millete ait yerleri teslim etmeyeceklerini, yani problemlerin bu şekilde tam
olarak çözülemeyeceğini bildiği halde, iradedeki orijinal ifadesiyle, “...mûma ileyh
Hasun Efendiye mukaddemâ verilmiş olan patriklik beratının mütâlaât-ı meşrûha
vechiyle terkîn-i kaydı ve kendisinin azliyle teferruatının îfây-ı muktezası...”
denilerek Hasun’un azlini ve patriklik beratının iptalini kararlaştırdı. Osmanlı
hükümeti beratın iptal edilmesini, söz konusu hükmü kabul etmeyenlerin Katolik
kilisesinden atılmaması, Hasun Efendinin eskiden beri uygulanagelen dinî hukuku ve

600
BOA. İ. MM. 1600.
601
1868 Yılında yapılan I. Vatikan Konsiline Doğu Kiliseleri olarak adlandırılan Süryani, Keldani,
Marûnî ve Melkit kiliselerinin temsilcileri katılmış ve papanın yanılmazlığı doktrinin kabul
edilemeyeceğini, bu inancın özellikle Ortodokslara karşı kendilerini zor durumda bırakacağını
söyleyerek itiraz etmişlerdir. Bkz. Frazee, Catholics and Sultans the Church and the Ottoman
Empire, s. 234-235.

192
devletin hukukunu çiğnemiş olması, böyle bir şeye müsaade edilmesinin ileride telafi
edilemez mahzurlara sebep olacağı, diğer cemaatler tarafından da benzer isteklerin
gelebileceği gibi bazı gerekçelere dayandırdı. Bu gerekçeleri Papalığa da bir
mektupla bildirdi.602
Osmanlı Devleti’ni yaptığı işte haklı bulan Engelhardt Âlî Paşanın şu
sözlerini nakletmektedir: “Hükümet, yalnız Ermenilerin değil, Marûnîlerin,
Keldanilerin, Melkitlerin, Süryanilerin bile itiraz ettikleri böyle bir müdahaleyi kabul
edemez. Katolik dinine yeni bir itikadı (Papa’nın hata yapmama teorisini) sokmak
üzere toplanan ruhânî genel meclisin üyeleri arasında bulunan Fransa’nın ve bütün
Hıristiyanlık aleminin en muktedir piskoposları bu inancı reddediyorlar. Katolik bir
devlet olan İtalya Papalık hükümetini zaptediyor; Avusturya Papalık makamıyla
yapmış olduğu mukaveleleri feshediyor; İspanya ruhban heyetine ait araziyi mîrî
emlak arsına geçiriyor. Katolik hükümetlerce bile tanınmayan bir makamın gayri
meşru müdahalesini yalnız biz Müslümanlar kabul edersek çok garip olur.”603
Beratın iptal edilmesinden sonra muhalif Ermeniler, eski adetlerine uygun
olarak Diyarbakır Piskoposu Küpelyan’ı oy birliği ile patrik seçtiler. Roma
tarafından atanan patriğin (Hasun’un) cemaat tarafından tanınmadığını göstermek
düşüncesiyle yeni patriğe de Hasun’un unvanı olan IX. Pierre adı verildi. Papalık,
seçimin meşru olmadığını duyurdu ve tasdik edilmesini önlemek üzere elçi gönderdi.
Papalık makamı uzlaşma zemini bulabilmek için Osmanlı Devleti sınırları içerisinde
bulunan Ermeni Katolikleri için özel bir statü uygulayabileceğini, yani taviz
verebileceğini bildirdi. Osmanlı hükümeti de uzlaşmaya meyilli göründü. Fakat, bu
dönemde yapılan hükümet değişiminden sonra anlaşma yapılamadı.604
Osmanlı hükümeti yeni patrik seçimine müsaade ederken seçim hususunda
uyulması gereken ahkâmı da nizamname şeklinde belirlemiştir. Devletin hukukunun
korunabilmesi için düzenlendiği bildirilen ve geçmişte yaşananların özetle anlatıldığı
belgeye göre bakanlar tarafından kararlaştırılan nizamnamenin hükümleri şunlardır:
Patrikliğe bağlı olan ve patrik muavinliğinde bulunan piskoposların seçimlerinde
ruhban cemaati 12 kişinin isminin yer aldığı bir liste hazırlayarak millet meclisi

602
BOA. İ. MM. 1632.
603
Engelhardt, a. g. e., s. 285-286.
604
Engelhardt, a. g. e., s. 286-287; Frazee, Catholics and Sultans the Church and the Ottoman
Empire, s. 268-269.

193
vasıtasıyla Bâb-ı Âlî’ye arz edecektir. Bâb-ı Âlî uygun bulmadıklarının isimlerini
listeden çıkarma hakkına sahiptir. Patriklik makamında boşalma olması durumunda
sadece Patrikhaneye bağlı piskoposlardan oluşan bir ruhban heyeti tarafından, hiçbir
şahıs ve hükümetin müdahalesi olmamak şartıyla, zaten Bâb-ı Âlî’nin tasdikini almış
olan piskoposlardan birisi seçilerek atanacaktır. Seçilenler, devlete sadakatten ve iyi
hizmetten ayrılmayacağına yemin edeceklerdir. Millete ait emlak ve mirasın
idaresinde, vakıflar hakkındaki kanun ve nizamlara uyulacaktır. Gerek İstanbul’da
gerekse Bosna-Hersek taraflarında Katolik mezhebinde bulunan Latin tebaa ile
Anadolu ve Arabistan’da bulunan Melkit, Süryani ve Keldani piskoposlarının
seçiminde bu usul uygulanacaktır. Böylece Bosna taraflarında görev yapan ve hemen
tamamı Avusturyalı olan ve şimdiye kadar sadece memuriyetleri tasdik edilen
piskoposlarla ilgili çekinceler de nizamname ile ortadan kaldırılmış olacaktır.605
2. Latin Katolik Cemaati ve Müstakil Olarak Tanınmaması
IV. Haçlı Seferi sırasında İstanbul’da kurulan Latin İmparatorluğu ile birlikte
bir Latin Patrikhanesi de kurulmuştu. 1261 yılında Bizanslılar İstanbul’u tekrar ele
geçirip Latin İmparatorluğu’nu yıkınca patrikhane de yıkılmış oldu. Az sayıdaki
Katolik halkın dinî idaresi için bir patrik vekili atandı. İstanbul’un Fatih tarafından
fethi ile birlikte Ortodoksların tahakkümünden kurtulan Latinler, millet statüsü
kazanamadılar fakat, Fatihten aldıkları bir fermân ile diğer Hıristiyanların sahip
oldukları tüm hakları elde ederek Galata’ya yerleştiler. Daha sonra sayıları artınca,
1659 yılında Katolik kilisesi tarafından burada bir piskoposluk kuruldu. Konu
tamamen dinî bir konu olduğundan Osmanlı Devleti herhangi bir müdahalede
bulunmadı ve Latinler de herhangi bir kısıtlamaya maruz kalmaksızın kendi inançları
doğrultusunda hayatlarını sürdürdüler.606
Osmanlı Devleti’nin batılı devletlerle iş birliği arttıkça İstanbul’a daha çok
sayıda yabancı geliyor ve yerleşiyordu. Kilise bu gelenler dolayısıyla gittikçe
büyümüştür. Çeşitli yerlerde açtığı kilise ve okullarla Katolik Hıristiyanlara hizmet
verilmiştir. Katoliklerin önde gelen cemiyetlerinden olan Dominikler, Fransiskenler

605
BOA. İ. MM. 1665; Gayrimüslim Cemaat Defterleri No: 6, s. 16.
606
Frazee, Catholics and Sultans the Church and the Ottoman Empire, s. 223-224; Ercan, Osmanlı
Yönetiminde Gayrimüslimler, s. 95-96; Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 34-35;
Bozkurt, a. g. e., s. 13.

194
ve Lazaristler kilise, okul ve cemaatlerinin sayısını artırmak amacıyla yoğun bir
çalışma yapmışlardır.607
Cemaatin Osmanlı Devleti tarafından bir cemaat olarak resmen tanınarak
organize edilmemesinin esas sebebi, dışarıya, yani papaya bağlı olmalarındandır.
Ayrıca diğerlerine göre nüfuslarının çok az oluşu ve Papalığa karşı Ortodoks
Kilisesinin canlandırılarak denge oluşturulmak istenmesi de gerekçe olarak
sayılabilir.608 Osmanlı Devleti, kilise liderleri kendi sınırları içerisinde bulunan
cemaatleri tanıyarak organize etmiş, lider ve ileri gelen din adamlarına dinî
görevlerinin dışında devlet memuriyeti görevi de vererek yeni bir sistem
oluşturmuştur. Ancak, Latin Katoliklerinde bu durum mümkün görülmemiştir. Zira
cemaatin asıl reisi Roma’da bulunan Papadır. İstanbul’da bulunan Papa vekili de
onun tarafından atanmakta ve görevden alınmaktadır.
Katoliklerle ilgili bir belgede “...memâlik-i mahrûsede mütevattın bulunan
tebea-i gayr-i müslimenin reîs-i ruhânîleri olan patrik ve piskoposların işleri yalnız
umûr-ı mezhebiyeden ibaret olmayıp kendileri ekser mesâlıhda hükümet ile kavimleri
arasında vâsıta-i resmiye oldukları cihetle devlet memuru sıfatını dahî hâiz
bulunduklarından emr-i intihâblarında Saltanat-ı Seniyyenin dahî medhal ve
ma‘lumatı olması elzem ve ehem olduğu...” bildirilmekte ve papa tarafından
yapılacak düzenlemenin cemaat tarafından kabul edilse bile, devletin hukukuna
tecavüz anlamına geleceğinden, kabul edilemeyeceğine hükmedilmektedir.609
Osmanlı Devleti, dışarıdan idare ediliyor olmaları dolayısıyla Katolik
olanlara iyi gözle bakmasa da610 sırf dinî işlerde onlara herhangi bir müdahalede
bulunmamış, din özgürlüğü çerçevesinde gerekli kolaylığı göstermiştir. Bu
bağlamda, ülke içerisinde bulunan cemaatlere ilaveten Papa tarafından 1847 yılında
Kudüs Patrikliğinin kurulmasına müsaade etmiştir.611
Ayrıca, devlet diğer cemaatlerin mensuplarına yaptığı yardımlardan Katolik
milletini de mahrum bırakmamıştır. 9 Şevval 1274 / 23 Mayıs 1858 tarihli belge
ilmühaber niteliğinde olup, Katolik dul ve acezelerine yapılan 1578 kuruş altı paralık

607
Frazee, Catholics and Sultans the Church and the Ottoman Empire, s. 226.
608
Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 69.
609
BOA. İ. MM. 1632.
610
Eryılmaz, Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, s. 70.
611
Engelhardt, a. g. e., s. 281.

195
miktarın teslim alındığını göstermektedir.612 İşkodra’da yıkılan okullarının tekrar
inşa edilebilmesi için gerekli olan 80.000 kuruşun hazineden karşılanması,613
Prizren’deki Latin milletine ait kilisenin genişletilmesi ve tamiri için hazineden
25000 kuruş verilmesi614 gibi hususları içeren belgeler Osmanlı hükümetinin diğer
cemaatlere olduğu kadar Katoliklere de yardımcı olmaya çalıştığını göstermektedir.
Diğer taraftan Katolik din adamları, yukarıda da bahsedildiği gibi, asırlar
boyunca özellikle Fransa’ya dayanarak Osmanlı sınırları içerisinde yoğun bir
misyonerlik çalışması yürütmüşler, bunlar için de çok katı tedbirler alınmamıştır. Bu
faaliyetler Katolik cemaati resmen tanındıktan sonra, başka bir ifadeyle Islahât
Fermânı’ndan sonra da devam etmiştir. Sadaretten İşkodra mutasarrıfına yazılan 23
Şevval 1278 / 23 Nisan 1862 tarihli bir şukka bunu göstermektedir. Buna göre; Latin
milleti piskopos ve papazlarının ahâliyi tahrik ve ifsat etmeye çalıştıkları vuku bulan
hadiselerin tahkikinden anlaşılmıştır. Bu papazların en fazla hareketli olanı ise,
Fransa tabiiyeti iddiasında bulunan kişidir. Durumun orada bulunan konsolosluktan
gizlice araştırılarak adı geçenin Fransız konsolosu marifetiyle veya hükümetçe
sürgün edilmesi, bunun diğer papazların menfi iş yapmalarını engelleyeceği, ancak
bazı fitne ve fesat erbabının bunu kullanmaya çalışacağı dolayısıyla tüm tedbirlerin
alınması gerektiği bildirilmiştir.615
Devlet, muhtemelen Katolik Ermenilerin din adamı hususunda dışarıya
bağımlı kalmalarını hoş görmediğinden İşkodra’da Osmanlı vatandaşı papaz
yetiştirmek üzere, bir papaz okulu yapılmasına öncü olmuş, hazineden verdiği
100.000 kuruş ile söz konusu okulu yaptırmıştır.616 Kanaatimizce Devlet bu hususta
siyasî davranmış, söz konusu cemaat arasında görev yapan Avusturyalı ve Fransız
papazların yaptıkları tahribattan kurtulmak istemiştir. Bununla birlikte, konunun
cemaat açısından önemi de göz ardı edilemez.
3. Diğer Katolik Cemaatler
Doğu kiliseleri olarak adlandırılan ve Katolik mezhebine mensup olan
kiliseler Süryani, Keldani, Nasturi ve Melkit kiliseleridir. Kiliselerin her birinin ayrı

612
BOA. A. DVN. 131/80.
613
BOA. A. AMD. 76/27.
614
BOA. İ. Hr. 14491.
615
BOA. A. MKT. UM. 577/71.
616
BOA. İ. Hr. 7436.

196
patriği vardır.617 İslâm’ın doğuşundan önce Ortadoğu’nun bazı yerlerinde
yerleşmişler ve Osmanlı Devleti’nin bu bölgeleri fethetmesiyle Osmanlı idaresine
girmişlerdir. Yoğun olarak yaşadıkları bölge, Osmanlı Devleti’nin Doğu
vilayetleridir.618
Kiliseler, Hz. İsa’ya kadar uzanan kendi geleneklerini kaybetmemek için
Latin kiliselerine tabi olmamaya azami gayret göstermişlerdir. Asırlarca kaldıkları bu
idarede devlet onları, muhtemelen sayıları az619 olduğu ve idare merkezinden uzak
bölgelerde dağınık halde yaşadıkları için ayrı birer millet olarak organize etmemiş,
devletle ilişkilerinin önce Ermeni Patriği, daha sonra da Katolik Ermeni Patriği
üzerinden yapılmasını istemiştir.620
Gerçekte güçlü geleneği olan bu kiliselerin kendilerinden asırlarca sonra
ortaya çıkan patrikliklere bağlanması en azından kulağa hoş gelmemektedir.
Muhtemelen bu bağlılık söz konusu kiliseler için de sadece kağıt üzerinde bir
bağlılık şeklinde görülmüş olmalıdır. Nesturiler 1864 yılında Ermenilerle aynı millet
statüsünde yer almaktan kurtulmak ve kendi patriklerinin devletle direkt olarak
diyaloga girmesini sağlamak için bazı girişimlerde bulunmuşlarsa da bir sonuç
alamamışlardır.621 Bu cemaatlerin bağımsız birer millet olarak tanınmamalarının
kendilerini rahatsız etmiş olabileceği ve Ermeni kilisesine karşı tepki göstermiş
olabilecekleri akla gelmekle birlikte, Ermeni kilisesi ile aralarında meydana gelen
çekişmelerin daha çok papanın müdahaleleri sebebiyle olduğu, yani idârî işlerden
değil dinî işlerden dolayı aralarında anlaşmazlıklar olduğunu görüyoruz.622

617
Engelhardt, a. g. e., s. 281.
618
Bilge, Yakup, Geçmişten Günümüze Süryaniler, İstanbul, 2001, s. 99.
619
Islahat Fermânı’nın ilan edildiği dönemde Osmanlı devleti sınırları içerisinde yaşayan ve Roma
kilisesine bağlı Latinler 500.000, Melkit, Süryani, Keldani ve Marûnîlerin toplamı da 750.000 kişi
civarındaydı. Bkz. Albayrak, Kadir, Keldaniler ve Nasturiler, Konya, 1997, s. 119.
620
Beydilli, a. g. e., s. 33. 29 Şevval 1288 / 11 Ocak 1872 tarihli bir irade, İstanbul Beyoğlu’nda
bulunan Süryani kilisesinin büyük yangında yandığı, milletin fakir olmasından dolayı inşaatı
yaptıramadığı, Süryani Milleti Patrik Vekilinin yardım talebinin Katolik Ermeni Patrikliği ve
millet meclisince Sadarete iletildiği belirtilerek bütün cemaatlere yapıldığı gibi bunlara da yardım
edilmesinin uygun olacağı vurgulanmakta ve 7500 kuruş yardım yapılması teklif edilmektedir.
Belge Süryanilerin idârî olarak Ermeni cemaatine bağlılığını göstermektedir. Zaten lefteki Ermeni
Patriği ve Millet Meclisince mühürlenmiş yazıda yer alan “...millet-i çâkerânemize tâbi Süryanî
milletinin...” ifadeleri bu hususu açıkça göstermektedir. Bkz. BOA. İ. Hr. 14995.
621
Anzerlioğlu, Yonca, Nasturiler, Ankara, 2000, s. 37-38.
622
BOA. İ. MM. 1600.

197
 Klasik dönemde söz konusu kiliselerin patrikleri, diğer cemaatlerde olduğu
gibi, topluluklarının sivil işlerini de idare etmiştir.623 Diğer kiliselerdeki gelişmelere
paralel olarak, Islahât Fermânı’ndan sonra bu kiliselerde de reform yapılmış,
cemaatlerin sivil işleri, seçilen sivillere bırakılmıştır.624 Patriklerinin seçiminin de,
yukarıda söylediğimiz gibi, Ermeni Katolik Kilisesi nizamnamesinde belirtilen
usullere göre yapılması istenmiştir.625
Osmanlı idaresinde yaşayan diğer cemaatler gibi bunlar da kendilerine
tanınan haklar çerçevesinde dinî hayatlarını sürdürmüşler, âyinlerini yapmışlardır.
Hatta devlet otoritesinin, Batı bölgelerine kıyasla zayıf olduğu Doğu bölgelerinde
yaşadıklarından yarı bağımsız bir durumda oldukları söylenebilir.626 Karşılaştıkları
problemleri, devlete iletmek istediklerinde sultan dahil diğer yetkililerle görüşerek
çözebilmişlerdir.627
Kendi aralarında çıkan bazı problemlerin çözümünde de devletin yardımcı
olmaya çalıştığı görülmektedir. Örneğin, Meclis-i Vâlâ’dan Vali Halil Kamil Paşa’ya
hitaben yazılan tezkirede; Mardin Sancağı Nusaybin kazasında bulunan Mar Yakup
Kilisesinin tasarrufu iddiasında bulunan bölgede yerleşmiş halklar olan Süryani,
Nasturi ve Keldani cemaatleri arasında tartışma ve çekişme çıktığı, konunun tetkik
edildiği ve Meclis-i Vâlâ’da mazbata tanzim kılındığı bildirilmektedir. Valiliğe
yazılan yazıda önerilen ilginç çözüm yolu şöyledir: Adı geçen cemaatlerin ileri
gelenlerinden yeteri kadar kişi vilayet meclisine davet edilecek, burada yüz yüze ve
etraflıca yapılacak bir müzakereden sonra iyi bir yol bulunarak aralarındaki nizaa
son verilecektir. Meselenin mahkeme yoluyla çözülmesinin sert tabiatlı cemaatler
arasında mevcut olan nizaın daha da büyümesine ve aralarında büyük bir düşmanlık
oluşmasına sebebiyet vereceği mütalaa olunmuştur. Belgede problemin mutlaka
güzel bir surette çözülmesi istenmektedir.628
Kiliselerin Roma ile olan ilişkilerinde bir problem çıktığında da devletin
yardım amacıyla devreye girdiği görülmektedir. Örneğin 1867-71’de Doğu
Kilisesinin özerkliğini kabul etmeyen ve geleneğe bağlı kalanları aforoz eden Roma

623
Anzerlioğlu, a. g. e., s. 36; Bilge, a. g. e., s. 107.
624
Albayrak, a. g. e., s. 120.
625
BOA. İ. MM. 1665.
626
Anzerlioğlu, a. g. e., s. 43.
627
Frazee, Catholics and Sultans the Church and the Ottoman Empire, s. 301.
628
A. MKT. MVL. 141/66

198
Katolik Kilisesine karşı yürütülen mücadelede, Sadrazam Âlî Paşa’nın devreye
girmesiyle Ermeni, Marûnî ve Melkitler için Batı Kilisesi içerisinde imtiyazlı bir
durum sağlanmıştır.629
Netice olarak; Osmanlı Devleti’nde Tanzimat ile birlikte başlayan eşitlik, hak
ve özgürlük gibi kavramlar içi boş kavramlar olarak kalmamıştır. Tanzimat
Fermânı’ndan sonra, gittikçe girift ilişkiler içerisine girilen Batılı devletler hemen
her karşılaşmada Hıristiyan unsurlara daha fazla hak verilmesi konusunu gündeme
getirmişler, İstanbul’da bulunan elçilerinin neredeyse en önemli ajandaları bu konu
olmuş, alınan haklarla Hıristiyanlar Müslümanlardan daha iyi duruma gelmişlerdir.
Âli Paşa tarafından Osmanlı Devleti Londra Büyükelçiliğine yazılan ve
Osmanlı Devleti’nde yaşayan Hıristiyanların durumlarını konu alan 19 Ocak 1865
tarihli yazı, Islahât Fermânı’ndan sonraki durumu açık bir şekilde ve bazı Batılı
devletlerdeki uygulamalarla kıyas ederek ortaya koymaktadır.
“Osmanlı Devleti’nde bütün din ve mezheplerin gereklerinin
serbest bir şekilde yapılmasını Islahât Hatt-ı Hümayunu temin
etmiştir. Hatt-ı Hümayunun bu konudaki sözler ve maddelerine
harfiyen uymada asla kusur edilmemiştir. Tam bir güvenlikle
belirtiriz ki, Osmanlı Devleti’nde yaşayan Hıristiyan mezheplerinin
tümü, Avrupa’nın çoğu Hıristiyan memleketinde bulamayacakları
haklara ulaşmışlardır. İngiltere dahi müstesna olmamak üzere diğer
hükümetlerde vicdan özgürlüğünün tabi olduğu şartları burada
zikretmeye gerek yoktur. Bu mütalaaları söylemekten maksadım,
bizim hakkımızda biraz daha müsamahayla hareket edilmesini
istemekten ibarettir. Gerçekte medeniyet aleminin öncüsü olan
İngiltere hükümeti, birçok durumda bir grubun ruhânî nüfuzunu
hesaba katmak zorunda bulunursa, Bâb-ı Âlî’nin de kendi tebaasının
dinî hissiyatını dikkate almaya ve özellikle ilgililerin saldırılarına
karşı kendi dinini hak ve adalet dairesinde savunmaya muktedir
olmasını onaylamak hakşinaslığa uygun bir zorunluluk değil mi?
Saltanat, hükümetin resmi dini olan İslâm’a diğer dinlere
mensup olanları katmaya izin vermediği gibi bunun aksini de kabul
edemez. Bize göre mezhep özgürlüğü ilkesinin, herhangi bir mezhebe
saldırıyla, yani başkalarının dinî düşüncelerine saygı göstereceği
yerde hakaret eden ve ikna yoluyla maksadına ulaşamayınca fesat
yolundan çekinmeyen propagandacıların hareketleriyle birleştirilmesi
uygun değildir. Zaten hiçbir hükümet, diğer bir dinin kendi
memleketinde yayılmasına mutlak bir şekilde izin vermemiştir.
İngiltere’de, Prusya’da, Avusturya’da kısacası her yerde dini yayan
misyonerler, hükümetin denetimi altında bulundurulur. En serbest ve
en tavizkar hükümetler bile, dinlerini yaymakla meşgul olanların

629
Hammer, a. g. e., C. 9, s. 523.

199
 hareketleri, hükümetin asayişi ve resmi dininin menfaatlerini ihlal
ederse bunlar aleyhinde şiddetli tedbirler alırlar. Demokratik ilkelerin
geçerli olduğu Yunanistan, mezhep değişikliği hakkındaki
teşebbüslerin veya hükümetin resmi dini aleyhinde her ne şekilde
olursa olsun yapılacak müdahalelerin yasaklandığını, Anayasasının
baş tarafına eklemiştir.”630

Diğer taraftan Osmanlı Devleti’ne zaman zaman din özgürlükleri konusunda

telkinlerde bulunan ve Osmanlı tebaasını kendi çıkarları doğrultusunda kullanma
gayretinde olan Rusya’nın, Rusya’da yaşamak isteyenler için çok iyi bir hayat
hazırladıklarını söyleyerek bazı Bulgarları göç ettirdiğini fakat gidenlerin çok
geçmeden pişman olarak geri döndüklerini ve söylenen özgürlüklerin sadece lafta
olduğunu söylediklerini daha önce yazmıştık. Orada yaşayan Ermenilerin durumu da
bundan daha iyi değildir. Sonyel’e göre Rusya’da Ermeniler, çok baskıcı ve zâlim bir
hükümetin idaresi altında bulunuyorlardı. Vakıf, okul ve diğer dinî kurumları
ellerinden alınmıştı. Katı kurallara tabi tutuluyorlardı. İlkokullarında bile kendi
dilleri yasaktı. Serbest hareket etme ve toplantı yapma özgürlükleri sınırlandırılmıştı.
Basın özgürlükleri yoktu. Din adamları siyasetin aleti haline getirilmişlerdi.
Siyasîlere boyun eğmeyen din adamları siyasî suçlu olarak Sibirya’ya sürgün
ediliyordu.631 Aynı dönemde Osmanlı İmparatorluğu idaresi altında yaşayan
Ermeniler ise, iç hukuklarını belirleyen nizamnamelerine uygun olarak,
cemaatlerinin problemlerini kendi milli meclislerinde tamamen özgür bir şekilde
tartışabiliyor, kurumlarını istedikleri gibi idare edebiliyor ve din adamları ve
öğretmenlerini istedikleri gibi atayabiliyorlardı. Diğer Hıristiyan cemaatler de
Ermenilere verildiğini söylediğimiz her hakka sahiptiler.
Bu dönemin en önemli özelliği, Klasik dönemde tanınan cemaatlere ek olarak
Ermeni Katolik Cemaati, Protestan Cemaati ve Bulgar Eksarhlığının tanınmasıdır.
Bu tanımalarla Osmanlı millet sistemi resmen iptal edilmiştir. Zira, soy olarak aynı
milletin fertleri, farklı kiliselere mensup hale gelmiştir. Bulgarlar, Osmanlı
Devleti’nin kastı tamamen bağımsız bir Bulgar kilisesi oluşturmak olmasa da,
Osmanlı idaresinin yardımıyla kurulan Eksarhlığı milli kilise haline dönüştürmüşler,
Ortodoks olmalarına rağmen farklı bir kiliseye mensup hale gelmişlerdir. Diğer

630
Engelhardt, a. g. e., s. 299-300.
631
Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, s. 208.

200
taraftan hem Rum hem de Ermeni kiliseleri yaşanan ayrılıklar sebebiyle eski güç ve
nüfuzlarını kaybetmişlerdir.
Batılıların Osmanlı Devleti’nden istedikleri önemli bir husus da, cemaatlerin
yönetim şeklinin değiştirilmesi, reforme edilmesidir. Cemaatin dinî ve dünyevî
işlerinin idaresini din adamlarının tekelinden kurtararak, kendi ülkelerinde olduğu
gibi halk kesiminin de idarede yer alacağı bir sistemin getirilmesini öneriyorlardı.
Muhtemelen Osmanlı Devleti’nin arzusu da bu yöndeydi. Zira, bu şekilde din
adamlarının etkisi azalacaktı. Ayrıca devletin güvendiği çok sayıda kişi cemaatlerin
idaresine girebilecekti. Islahât Fermânı’ndan sonra başlayan çalışmalar, birkaç yıl
içerisinde sonuçlanmış; Rum cemaatinden başlamak üzere tanınan tüm cemaatler
için nizamnameler çıkartılmıştır.
Hazırlanan nizamnamelerdeki en belirgin olan ortak nokta, cemaatlerin
işlerinin dinî ve dünyevî olarak ikiye ayrılarak birincisinin din adamlarından oluşan
bir meclise, ikincisinin de halktan oluşan bir meclise havale edilmesidir. Patrik söz
konusu meclislerin başkanıdır. Ancak, eski gücünü kaybetmiştir. Birlikte çalışacağı
insanları cemaat belirlemektedir, denetime tabidir, hesap vermek durumundadır.
Ayrıca din adamlarına belirli bir maaş bağlanması ve cemaatten başka para
almalarının yasaklanması diğer önemli değişimlerdir. Bu nizamnamelerle Osmanlı
Devleti’nin, en azından gayrimüslim cemaatlerin idaresi hususunda seküler bir
sisteme geçtiği söylenebilir.

201
 SONUÇ
Osmanlı İmparatorluğu’nda fertler, etnik kökenlerine bakılmaksızın
Müslüman, Hıristiyan, Yahudi olarak dinlerine ya da bağlı bulundukları mezhebe
göre tasnif edilmişlerdir. Dinî grupların her birine millet adı verilmiş, bu yönetime de
“millet sistemi” denilmiştir. Devleti yönetenler Müslüman, uygulanan hukuk da
İslâm hukukudur. Bu hukuk çerçevesinde gayrimüslimlere de zimmî olarak muamele
edilmiştir. Bununla birlikte, temelde İslâm hukukuna ters olan, gayrimüslimlerin
askerlik başta olmak üzere devlet hizmetlerinde çalıştırılması, bazı kiliselerin
papazları ile emekli olmuş kimi Hıristiyan din adamlarına maaş bağlanması gibi bazı
hususlara Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk dönemlerinden itibaren rastlanmaktadır. Bu
da, millet sisteminin gayrimüslimlere davranış bakımından, İslâm hukuk
sistemindeki uygulamaya göre daha ılımlı olduğunu göstermektedir.
Buna rağmen, toplumda gayrimüslimleri sınırlayıcı bazı hükümler mevcuttu.
Din hürriyetleri içerisinde incelenebilecek dinî âyin, ibadet, dinî idarelerini oluşturma
ve medenî hukuklarını uygulama gibi bazı konularda hür iken, mahkemelerdeki
durumları, kamu hizmetlerine girmede bazı engeller bulunması, daha sonraları çok
büyük oranda menfaatlerine olduğu anlaşılsa bile askere alınmamaları, zaman zaman
giyimlerine sınırlandırılma getirilmiş olması, kilise tamir ve inşası hususunda
istedikleri şekilde hareket edememeleri gibi sınırlamalar vardı. Bunlardan dolayı bazı
Batılı yazarlar, gayrimüslimlerin Osmanlı Devleti’nde ikinci sınıf vatandaş
olduklarını söylemişlerdir. Bu yorumlar kısmen haklı olsa bile, Osmanlı vatandaşı
gayrimüslimler, diğer devletlerde yaşayan azınlıklara göre çok daha müreffeh
yaşamışlardır. Gördükleri adil muamele onları “millet-i sadıka” yapmış, Osmanlı
idaresinde yaşamayı, kendi dinlerindeki başka bir devletin idaresinde yaşamaya
tercih etmişlerdir.
Tanzimat dönemi, daha öncesinden başlamak üzere devletin gücünün
azaldığı, buna mukabil Avrupa Hıristiyan devletlerinin güçlendiği bir dönemdir.
Osmanlı artık gelişmek, güçlenmek için onları model olarak görmeye başlamıştır.
Özellikle üzerinde çalıştığımız dönemde Osmanlı Devleti, yıkılmamak için söz
konusu devletlerin hem askerî hem de malî yardımlarına muhtaç hale gelmiştir.
Ayrıca, 19. yüzyılda milliyetçilik ve ulus devlet düşüncesi yayılmış, monarşi ve
mutlakıyet rejimleri devrilmiş, Batılı devletler arasında sömürgecilik anlayışı

202
yaygınlık kazanmış ve Osmanlı gayrimüslimlerinin çıkarlarıyla Batılı devletlerin
çıkarları paralellik göstermiştir. Bu etkiler sebebiyle Osmanlı Devleti özellikle
gayrimüslimlerle ilgili konularda reform yapmak durumunda kalmıştır. İlan edilen
Tanzimat ve Islahât fermânları ile bir kırılma yaşanmış, gelenekten kopulmuştur.
Hıristiyan Avrupa devletleri, öncelikle kendi çıkarlarını hesap ederek
Osmanlı Devleti’ne yaptıkları her türlü yardım ve katkının akabinde, Hıristiyan
Osmanlı vatandaşları için bazı şeylerin yapılmasını istemişlerdir. İmparatorluk, karşı
koyamadığı bu talepler doğrultusunda cizyenin kaldırılması, gayrimüslimlerin askere
alınmaları, şahitliklerinin kabul edilmesi gibi şer’i hukuka uymayan pek çok yeniliği
gerçekleştirmiştir. İslâm hukukunun gayrimüslimlerle ilgili hükümleri uygulamadan
kaldırılarak, resmen ilân edilmese de, gayrimüslimlerle ilgili olarak seküler hukuka
geçilmiştir. Hukukî ve siyasî alanda eşitlik, askerlik, devlet hizmetlerine şartsız kabul
edilme, irtidat edenlere ceza vermeme gibi hususlar buna örnek olarak verilebilir.
Osmanlı İmparatorluğu, Kırım Savaşında Rusya’ya karşı müttefik olduğu
devletlerin ısrarıyla ilan ettiği Islahât Fermânı’nı, hemen tamamen gayrimüslimler ile
ilgili maddelere tahsis ederken, muhtemelen şeriattan bahsedilmeyen ilk fermânı ilan
etmiştir. Fermân’ın Paris Antlaşmasında bir maddeye derc edilmesiyle de konu, tüm
devletlerin müdahalesine açık hale getirilmiştir.
Bazı tarihçiler, Osmanlı İmparatorluğu tarafından 19. yüzyılda yapılan tüm
reformları, toplum tarafından hissedilen ihtiyaç üzerine, kendi içinden çıkan özgün
tepkiler olarak yorumlamak eğilimindedirler. Islahât Fermânı örneğinde bu yorum
temelsiz kalmaktadır. Elbette tüm reformların dış baskılarla yapıldığını iddia etmek
doğru olmaz. Hatta Tanzimat Fermânı örneğinde söz konusu yorum geçerli olabilir.
Ancak Hıristiyanların durumu konusunda ıslahât yapılması, Kırım Savaşında
Osmanlı Devleti’ne destek veren İngiltere ve Fransa tarafından daha savaştan önce
bir şart olarak istenmiş ve savaşın bitimine vesile olan Viyana Sözleşmesine 4.
madde olarak girmiştir. Osmanlı hükümeti de, Paris görüşmelerine gidilmeden önce
Fermân’ın yetiştirilmesine gayret göstermiş ve ilanın hemen akabinde konferansta
Türkiye’yi temsil edecek heyet Paris’e gönderilmiştir. Bu durum, Islahât Fermânı’nın
sebebini açıkça ortaya koymaktadır.
Islahât Fermânı’nda Müslim-gayrimüslim eşitliği güçlü bir şekilde
vurgulanmış, kimi padişahlar da tüm vatandaşların eşit kabul edildiğini sıkça

203
tekrarlamışlardır. Eşitlik, hak ve özgürlük gibi kavramlar içi boş kavramlar olarak
kalmamıştır. Eski dönemlerde gayrimüslimler için yapılan iyileştirmeler ihsan ve
müsamaha kabilinden kabul edilirken, bu dönemde bunlar hak olarak görülmüştür.
Batılı devletler hemen her karşılaşmada Hıristiyan unsurlara daha fazla hak verilmesi
konusunu gündeme getirmişler, İstanbul’da bulunan elçilerinin neredeyse en önemli
ajandaları bu konu olmuş, alınan haklarla Hıristiyanlar Müslümanlardan daha iyi bir
duruma gelmişlerdir. Dolayısıyla bu dönemde gayrimüslimler için ikinci sınıf
vatandaş denilmesi imkansızdır. Hatta ticaret ve endüstrinin askerî güçten daha
önemli olmaya başladığı bu dönemde, askerlik yapmadıkları için bu işlerde maharet
kazanan ve sermaye sahibi olan gayrimüslim vatandaşların daha öncelikli vatandaşlar
olduğu söylenebilir. Zira, devlet hazinesi bu vatandaşlarından borç almaya muhtaç
hale düşmüştür.
Şüphesiz haklarda eşitlik, görevlerde de eşitliği gerektirmektedir. Bu
münasebetle, Hıristiyan Osmanlı vatandaşlarının da Müslümanlar gibi askerlik
yapması gerekiyordu. Zaten Batılı devletler ayrımcılığın bir göstergesi olarak
gördükleri cizyenin kaldırılmasını da istiyorlardı. Paris Antlaşması öncesinde
Osmanlı hükümeti cizyeyi kaldırdı, gayrimüslimlerin askerlik yapmalarını
kararlaştırdı ve “bedel-i askerî” denilen vergiyi almak suretiyle hiç olmazsa teorik
olarak uygulamaya başladı. Osmanlı bu uygulama ile aslında baştan beri devam
edegelen devlet ve hukuk anlayışını değiştiriyordu. Kanaatimizce her ikisinde de
seküler bir anlayışa geçilmişti. Kabul edilen uygulamanın İslâm hukuku, Osmanlı
devlet ve cihat anlayışı ile bağdaştırılması mümkün değildir. Bu düzenlemelerle,
Osmanlı savaş ve savunma anlayışının, “i’lay-ı kelimetullah” ve “cihad” gibi manevi
unsurlara dayalı olmaktan çıkarılıp vatan ve toprak gibi dünyevî unsurlara dayalı bir
askerlik anlayışına geçilmesi düşünülmüş olmalıdır.
Gayrimüslimlerin niçin askerlik yapacağı sorusuna net bir cevap verilemediği
için de düzenli bir şekilde asker alımına başlanamamıştır. Milliyetçilik ve ulus devlet
fikirlerinin gittikçe yaygınlaştığı bu dönemde, değişik milletlere mensup
gayrimüslimlerin, tüm çabalara rağmen oluşturulamamış olan Osmanlılık veya vatan
mefhumu için askerlik yapması, gerekirse canını feda etmesi ümit edilememiştir.
Ayrıca, beş-altı yüz yıllık Osmanlı geleneğinde askerlikle mükellef tutulmayan
gayrimüslimlerden bu görevi itirazsız kabul etmelerini beklemek de her halde

204
beyhude olurdu. Bunların haricinde daha pek çok problem toplumun her iki kesimini
de meşgul ederken, cizye yerine konan ve aynı usulde toplanan “bedel-i askerî” tahsil
edilmek suretiyle askerlikten muaf sayılmışlardır.
Tanzimat döneminde Hıristiyanların vilayetlerde oluşturulan meclislere üye
olarak girmeleri uygulaması başlatılmıştı. 1864 Vilayet Nizamnamesiyle her idare
biriminde oluşturulan meclislere Hıristiyan din adamlarının dışında seçilen ikişer
üyenin katılması, temsili öne çıkarması bakımından son derece önemlidir. Alt
birimlerdeki meclislerde çoğunluğu Müslümanlara vermesi dolayısıyla sistem
eleştirilse de, diğerlerine göre daha önemli olan Vilayet Umûmî Meclislerinde yarı
yarıya bir temsil söz konusuydu. Uygulama Müslümanların büyük çoğunluğu teşkil
ettiği Anadolu vilayetlerinde Hıristiyanların, Rumeli vilayetlerinde ise
Müslümanların nüfuslarından fazla temsil edilmeleri sonucunu getirmiştir. Bu
mahzur ancak nispî temsil ile aşılabilirdi fakat böyle bir uygulama yapılamamıştır.
Diğer taraftan, Islahât Fermânı’ndan sonra Hıristiyanlar, devlet yönetimine
fiilen ortak olmuşlar, oluşturulan her türlü merkezî mecliste üye olarak yer
almışlardır. Bu, eşitlik ilkesinin kaçınılmaz bir sonucudur. Hatta bazı meclislerde
çoğunluğu teşkil etmişler, Anayasanın kabulünden sonra yasama meclisi olarak
oluşturulan ve en önemli meclis olan Meclis-i Mebusan’da da ülkedeki nüfuslarından
fazla bir temsil oranı elde etmişlerdir.
Din hürriyetleri bağlamında değerlendirme yapmak gerekirse, Osmanlı
Devleti 19. yüzyıl başlarında, yoğun misyonerlik faaliyetleri karşısında cemaat
kaybeden patriklerin müracaatı üzerine, muhtemelen geleneksel yapının ve toplum
barışının bozulmaması hususlarını da göz önüne alarak koyduğu mezhep değiştirme
yasağını Tanzimat Fermânı’ndan sonra Avrupa devletlerinin baskıları ile kaldırdığı
gibi; uluslar arası camiaya, sonradan İslâm dinine girenlerinin irtidat etmeleri halinde
idam edilmeyeceklerine dair yazılı, asli olarak Müslüman iken irtidat edenlerin idam
edilmeyeceklerine dair de sözlü garanti verilmiştir. Kilise yapım ve tamiri hususunda
güvenlik, tek sınırlandırma sebebi sayılmıştır. Nüfusu tamamen gayrimüslimlerden
oluşan yerlerde çan çalınması serbest bırakılmış, karışık yaşanılan yerlerde ise tahta
çalınmasına izin vermiştir. Âyinlerde, kilise ve manastırlarda kullanılan her türlü
eşya ile millet hastanelerinde ve eczanelerinde kullanılan ilaçlar vergiden muaf

205
tutulmuştur. Özetle, Hıristiyanların din özgürlüklerini sınırlayan şeylerin ortadan
kaldırılmasına çalışılmıştır.
Eğitim konusunda, Hıristiyanların çocukları da devlet okullarına kabul
edilerek karma öğretim anlayışına geçilirken, cemaatlerin kendilerinin ve
yabancıların okul açmasına izin verilmiştir. Hıristiyan ve Müslüman çocuklarının
karışık eğitim gördüğü okulların, Hıristiyanların özel günleri ile bayram günlerinde
de tatil edilmesi, her milletin kendi dilinin okutulmasına ilave olarak mezheplerine
dair derslerin de kendi dillerinde okutulmasının benimsenmesi, Osmanlı Devleti’nin
dinlerini öğrenme ve yaşamaları anlamında din hürriyetlerine saygı duyduğu, ana
dillerini ve dolayısıyla kültürlerini yaşatmalarından rahatsız olmadığı, kendisini hala
çoğulcu bir toplum gördüğü ve hangi sebeple olursa olsun bunun gereğini yerine
getirme düşüncesinde olduğu söylenebilir.
Araştırmamızın ortaya koyduğu verilere göre, Islahât Fermânı’ndan sonra
gerek Osmanlı uyruğu olan Hıristiyanlar tarafından, gerekse Batılılar tarafından çok
sayıda -muhtemelen ihtiyacın üzerinde- çeşitli seviyelerde okul açılmıştır. Bu
okulların açılış nedenleri olarak değişik siyasî ve ekonomik sebepler sayılabilir.
Ancak bunların iyi niyetle, sadece gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarının veya farklı
etnik grupların eğitim ihtiyacını karşılamak için açıldığı söylenemez. Şüphesiz bu
kurumların önde gelen amaçlarından biri, değişik etnik kökene mensup gayrimüslim
Osmanlı uyruklarını uluslaşma bilincine eriştirerek, Osmanlı Devleti’nin tasfiyesini
sağlamaktı. Sonuç olarak görüyoruz ki, değişik gruplar için faaliyet gösteren birçok
“milliyetçi” bu okullardan yetişmiştir.
Genel olarak bakıldığı zaman, yönetim tarzından başlayarak tüm kurumlarını
reforme etmek isteyen Osmanlı Devleti, attığı her adımdan sonra birçok güçlükle
karşılaşmış, yenilikler toplumun hemen her kesimini rahatsız etmiştir. Reformların
Batı devletlerinin baskısıyla yapıldığı izlenimi ayrıca bir karşı direnişi beraberinde
getirmiş, bazı bölgelerde isyana varan gelişmeler yaşanmıştır. Dolayısıyla, işler iyice
içinden çıkılmaz hale gelmiştir. Bazı Müslümanlar “şeriat elden gidiyor” diye
uygulamalara karşı çıkarken, kimi Hıristiyan cemaatler de eşitlik fikrinden
hoşlanmamış, kimileri de Fermânda yer alan prensipler doğrultusunda kendilerine
daha çok hak verilmesini istemişlerdir.

206
 Osmanlı Devleti bir taraftan Islahât Fermânı dolayısıyla gelişen olayları
kontrol altına almaya ve isyanları bastırmaya çalışırken, diğer taraftan da yeni
isyanlar çıkmasın diye ülkede yaşayan Müslüman ve Hıristiyanlar arasında hiçbir
fark kalmaması için gayret sarfetmiştir. Her olayda karşısına büyük devletler çıkmış,
onların müdahalelerine fırsat bırakmamaya çalışırken, milliyetçilik duyguları gelişen
Hıristiyanların bağımsızlık taleplerine adım adım yaklaşılmıştır. Sonuçta, bütün
gayretlere rağmen Hıristiyan ülkelerin tamamı bağımsızlıklarını ilan ederek Osmanlı
idaresinden ayrılmışlardır.
Bu dönmede, Osmanlı idaresinde bulunan her millet kendi milli varlığının
farkına varmış, Osmanlı Devleti’nin baştan beri izlediği “milletlerin milli
kimliklerini muhafaza etmeleri” politikasının bir sonucu olarak her millet kendi
devletini kurma çabasına girmiştir. Çok hızlı bir şekilde gelişen bu bilinç ile, ufak
olaylar ayrılık için bahane edilmeye çalışılmış, devlet ne yaparsa yapsın, yaptığı
geçici bir tedbir olmaktan ileri gidememiş, sadece süreyi biraz uzatmıştır. Gidişatın
önceden görülerek, Osmanlılık politikası yerine kendi kontrolünde bağımsız milletler
birliği gibi bir yapıya geçilebileceği varsayılabilirse de güçsüz, kendilerine bir katkı
sağlamayacağı kesin, yüzyıllardır birlikte olunmaktan usanılmış bir Osmanlı Devleti
ile birlik olmayı kimin, hangi milletin isteyeceği sorusu önümüzde durmaktadır. Her
halde o gün Osmanlı gayrimüslimlerinin hülyalarını süsleyen tek şey, her milletin
kendi devletine sahip olması düşüncesidir. Bundan dolayı da Osmanlı Devleti’nin
gayrimüslimler hakkında yaptıkları onları tatmin etmemiş, hep daha fazlası istenmiş,
bağımsızlığın yolu burada görülmüştür.
Gayrimüslimlerle ilgili çok sayıda düzenlemenin yapıldığı bu dönemde,
bunlara tepki gösterilen yerlerde Müslümanlar çoğu kere masum olmalarına rağmen,
önce tahrik edilmişler sonra da suçlu gösterilmişlerdir. Batılı devletler de bu konuda
özel bir gayret içerisinde olmuşlardır. Tanzimat döneminden beri her gün
Hıristiyanlar lehine bir şeyler yapıldığı, kendileriyle çok fazla ilgilenilmediği,
dinlerinden kaynaklanan hukukun terk edildiği, daha kışkırtıcı bir ifade ile “şeriatın
elden gittiği”ni düşünen Müslümanların karışık düşünce dünyalarına bu tür işlerin
Hıristiyan devletlerin baskıları ile yapıldığı fikri de eklenince, asırlardır Osmanlı
Devleti’nde görülmeyen, kilise yıkma, kasıtlı olarak Hıristiyan vatandaşları öldürme,
yağmalama ve diplomatik dokunulmazlığı olan kişi ve kurumlara saldırma gibi

207
tepkiler ortaya çıkmıştır. Bu açıdan bakıldığında da Tanzimat döneminde, özellikle
Islahât Fermânı’ndan sonra, gayrimüslimlerle ilgili Batılı devletlerin arzularına göre
yapılan reformlar, siyasal gelişmeler ve olaylar bir sarmal olmuş ve birbirinin sebebi
olmuş, sonucunu etkilemiş gibi görünmektedir.
Osmanlı’nın kurucusu olup olmadığı tartışılsa da geliştirdiği konusunda
şüphe bulunmayan ve asırlarca uygulanan “millet sistemi”, bu dönemde sözde var
olmaya devam etse de ortadan kalkmıştır. Bu dönemin en önemli özelliği, klasik
dönemdeki cemaatlere ek olarak Ermeni Katolik Cemaati, Protestan Cemaati ve
Bulgar Eksarhlığının tanınmasıdır. Bu tanımalarla Osmanlı millet sistemi resmen
iptal edilmiştir. Yeni Hıristiyan cemaatlerin tanınmasıyla, aynı millete mensup, aynı
dili konuşan Hıristiyanlar değişik cemaatlere mensup hale gelmişler, yaşanan diğer
gelişmelerle birlikte milli kiliselere geçiş olmuştur. Önceden beri tanınan cemaatler
ve liderleri, yeni uygulamalar ve bölünmelerle eski güçlerini kaybetmeye
başlamışlardır.
Batılıların bu dönemde Osmanlı Devleti’nden istedikleri diğer önemli bir
husus da, cemaatlerin yönetim şeklinin değiştirilmesi, reforme edilmesidir. Cemaatin
dinî ve dünyevî işlerinin idaresini din adamlarının tekelinden kurtararak, kendi
ülkelerinde olduğu gibi halk kesiminin de idarede yer alacağı bir sistemin
getirilmesini önermişlerdir. Muhtemelen Osmanlı Devleti’nin arzusu da bu yöndeydi.
Zira, bu şekilde din adamlarının etkisi azalacaktı. Ayrıca, devletin güvendiği çok
sayıda kişi cemaatlerin idaresine girebilecekti. Islahât Fermânı’ndan sonra başlayan
çalışmalar, birkaç yıl içerisinde sonuçlanmış; Rum cemaatinden başlamak üzere
tanınan tüm cemaatler için nizamnameler çıkarılmıştır.
Bu nizamnamelerdeki en belirgin ortak nokta, cemaatlerin işlerinin dinî ve
dünyevî olarak ikiye ayrılarak birincisinin din adamlarından oluşan bir meclise,
ikincisinin de halktan oluşan bir meclise bırakılmasıdır. Patrik meclislerin başkanı
olsa da eski gücünü kaybetmiştir. Birlikte çalışacağı insanları cemaat seçmektedir.
Artık kendisi de denetime tabidir. Din adamlarına belirli bir maaş bağlanarak,
cemaatten bunun dışında para almalarının yasaklanması diğer önemli bir gelişmedir.
Sultan Abdülaziz’in bir konuşmasında, eski kanunlardan artık istifade
edilemeyeceğini söyleyerek bunları geri kalışın sebebi olarak gösterdiği ve bir
Şeyhülislâmın da “her şeyi bize sormayın, bizim elimizde ölçüler var bunlara

208
uymayanlara izin veremeyiz” dediği bilinmektedir. Bu sözlerin, Osmanlı Devleti’nde
şer’î hukukun en önde gelen iki uygulayıcısı tarafından söylenmesi son derece dikkat
çekicidir. Sözler Osmanlı Devleti’ni idare edenlerin seküler hukuka geçiş arzusunda
olduklarını göstermektedir. Bu bağlamda düşünüldüğünde, Hıristiyan cemaatlerin
yönetiminde yapılan değişikliklerin örnek olarak gerçekleştirildiği akla gelmektedir.
Yani, devlet nizamnamelerle, Hıristiyan cemaatlerin idaresi hususunda laik bir
sisteme geçmiştir.
Bu dönemde yapılan yeniliklerle Osmanlı Devleti’nin yönetim şekli
değişmiştir. Tanzimat’la başlayıp Meşrutiyetle sonuçlanan süreçte bir tedricilik söz
konusudur. 37 yıllık bir süre bu şekilde bir geçiş için uzun olmasa gerektir. Bu
bağlamda Tanzimat, Islahât ve Meşrutiyet, Osmanlı toplumu için ardarda gelen
travmalar olarak görülebilir. Doğrudan meşrutiyet getirilmiş olsaydı, muhtemelen
çıkacak iç çatışmalarda devlet yok olurdu. Tanzimat ve Islahât fermânlarına
gösterilen tepkiler bu düşünceyi desteklemektedir. Bu açıdan bakıldığında, bu
dönemde yapılanlar planlı bir şekilde yapılmış gibi gözükmektedir. Dolayısıyla
Osmanlı idaresi bu geçiş sürecinde oldukça başarılı görülebilir.
Son söz olarak, Islahât Fermânı ve sonrasında yapılan düzenlemelerle
Osmanlı tebaası olan Hıristiyanlar, modern dünyada azınlıkların sahip oldukları
hakları elde etmişler; fakat bu kazanımları, düşünce ve teoloji alanlarında önemli
açılımlar yapma yönünde kullanmaktan ziyade, siyasî amaçları için kullanmışlardır.
Dolayısıyla, tüm bu çabalar heba olmuş, dahası; birlikteliği güçlendirmesi beklenen
reformlar belki de dağılma sürecini hızlandırmıştır.

209
 BİBLİYOGRAFYA
1. Arşiv Kaynakları
a. Sadâret Evrâkı
Sadaret Amedi Kalemi Kataloğu (A. AMD.)
Sadaret Divan-ı Hümayun Kalemi Kataloğu (A. DVN.)
Sadaret Divan-ı Hümayun Mühimme Kalemi Kataloğu (A. DVN. MHM.)
Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Kataloğu (A. MKT. MHM.)
Sadaret Mektubi Kalemi Meclis-i Vâlâ Evrakı Kataloğu (A. MKT. MVL.)
Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Devâir Evrakı (A. MKT. MVL.)
Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilâyât Kataloğu (A. MKT. UM.)
b. Hâriciye Nezâreti Evrâkı
Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Kataloğu (HR. MKT.)
c. Yıldız Evrâkı
Yıldız Esas Evrakı Kataloğu (Y. EE.)
Yıldız Perakende Evrakı Kataloğu (Y. PRK.)
d. İradeler
Dahiliye (İ. Dah.)
Hariciye (İ. Hr.)
Meclis-i Mahsus (İ. MM.)
Mesâil-i Mühimme (İ. Mes. Müh.)
Bulgaristan (İ. Bulgaristan)
Girit (İ. Girit)
e. Cevdet Tasnifi
Dahiliye
Adliye
f. Defterler
Kilise Defterleri (No: 1, 3)
Gayrimüslim Cemaat Defterleri (No: 3, 4, 6, 12)
Meslis-i Tanzimat Defterleri (No: 1, 2)
Tanzimat-ı Hayriye Defteri
Düvel-i Ecnebiye Defterleri (No: 3)

210
2. Kaynak Eser, Araştırma ve Makaleler

Abadan, Yavuz, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Anayasa Sistemine Geçiş Hareketleri”,

Ank. Ü. Hukuk Fak. D., C. 14, S. 1-4, 1957.
Abadan, Yavuz, “Tanzimat Fermânı’nın Tahlili”, Tanzimat, C. 1, İstanbul, 1999, s.
31-58.
Abdurrahman Şeref Efendi, Tarih Musahabeleri, İstanbul, ts.
Abdurrahman Şeref Efendi, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, C. 2, İstanbul, 1318.
Abu Jaber, K. S, “The Millet System in the Nineteenth Century Ottoman Empire”,
Muslim World, C. 57, 1967, s. 212-223.
Ahmet Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, (Haz. Yusuf Halaçoğlu), İstanbul, 1980.
Ahmet Cevdet Paşa, Tezâkir, (Haz. Cavid Baysun), C. 1, 2, 4, Ankara, 1991.
Ahmet Lütfi, Vak‘a-Nüvis Ahmet Lütfi Efendi Tarihi, (Yay. Münir Aktepe), C. 9, 10,
İstanbul, 1984.
Ahmet Refik, “Türkiye’de Islahât Fermânı”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası, No:
4/81, 1340, s. 193-215.
Ahmet Refik, “Türkiye’de Katolik Propagandası”, Türk Tarih Encümeni
Mecmuası, No: 5/82, 1340, s. 257-276.
Ahmet Refik, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Fener Patrikhanesi ve Bulgar Kilisesi”,
Türk Tarih Encümeni Mecmuası” No: 85, 1341, s. 73-84.
Ahmet Refik, Hicrî On Üçüncü Asırda İstanbul Hayatı 1200-1255, İstanbul, 1932.
Akarlı, Engin Deniz, “Osmanlı Topraklarında Cemaatlerin Hak ve Durumları: Genel
Düşünceler”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan),
İstanbul, 2000.
Akgün, Seçil, “Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü”, Türk Kültürü
Araştırmaları, S. 27/1-2, 1989, s. 1-12.
Akgün, Seçil, “Amerikalı Misyonerlerin Anadolu’ya Bakışları”, OTAM, S. 3, 1992,
s. 1-16.
Akman, Mehmet, “Kilise ve Havraların İslâm-Osmanlı Hukuk Tarihindeki Yeri”,
İLAM Araştırma Dergisi, C. 1, S. 2, 1996, s. 133-145.
Akyıldız, Ali, “Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatlarının Yeniden Yapılanma Süreci
(1836-1856)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, No: 3, 2000.
Akyıldız, Ali, “Meclis-i Meb’ûsân”, DİA, C. 28, Ankara, 2003, s. 245-247.
Akyüz, Yahya, “Cevdet Paşa’nın Özel Öğretim ve Tanzimat Eğitimine İlişkin Bir
Lâyihası”, OTAM, S. 3, 1992, s. 85-111.

211
Akyüz, Yahya, “Tanzimat Döneminde Eğitim Biliminde ve Öğretim Yöntemlerinde
Gelişmeler”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994,
s. 501-513.
Albayrak, Kadir, Keldaniler ve Nasturiler, Konya, 1997.
Alkan, Hakan, Geçmişten Günümüze Türkiye Patrikhaneleri, İstanbul, 2003.
Andıç, Fuat, - Andıç, Süpban, Kırım Savaşı, Ali Paşa ve Paris Antlaşması, İstanbul,
2002.
Anzerlioğlu, Yonca, Nasturiler, Ankara, 2000.
Armağan, Servet, Anayasa, Seçimler ve Anayasa Mahkemesi, İstanbul, 1975.
Armağan, Servet, “Memleketimizde İlk Parlamento Seçimleri”, Kanun-u Esâsî’nin
100. Yılı, Ankara, 1978.
Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1914-1980), Ankara, 1983.
Armaoğlu, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1789-1914), Ankara, 1999.
Arnakis, G. G., “The Greek Church of Constantinople and the Ottoman Empire”,
Journal of Modern History, C. 24, No:3, 1952, s. 235-251.
Atalay, Bülent, “Gümrük Birliğine Girerken Tanzimat Fermânı’na Genel Bir Bakış”,
Türk Dünyası Araştırmaları, S. 105, 1996, s. 27-49.
Aydın, Mahir, Osmanlı Eyaletinden Üçüncü Bulgar Çarlığına, İstanbul, 1986.
Aydın, Mehmet, “Tanzimatla Aranan Hüviyet”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü
Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 15-19.
Bailey, Frank A., British Policy and the Turkish Reform Movement: A Study in
Anglo-Turkish Relations 1826-1853, New York, 1970.
Balta, Evangelia, “Osmanlı Devleti’nde Rum Millet ve Ekonomik Gelişmişlikleri”,
Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000.
Bardakjian, Kevork B., “The Rise of the Armanian Patriarchate of Constantinople”,
Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society,
(Ed. Braude, B., - Lewis, B.), C. 1, New York and London, 1982, s. 89-100.
Baykal, Bekir Sıtkı, “Makâmât-ı Mübareke Meselesi ve Bâb-ı Âlî”, Belleten, C. 23,
S. 90, 1959.
Baykara, Tuncer, “Türk Fetih Gelenekleri ve Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu”, I.
Uluslararası İstanbul’un Fethi Sempozyumu, İstanbul, 1996.
Benlisoy, Yorgo, - Macar, Elçin, Fener Patrikhanesi, Ankara, 1996.
Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul, 1978.

212
Bernath, M., “Ottoman Documents from the Archives of Dionysiou (Mount Athos)
1495-1520”, Sudost-Forschungen, C. 30, 1971, s. 185-221.
Beydilli, Kemal, “1839 Tanzimat ve 1856 Islahât Fermânları Hakkında”, 150.
Yılında Tanzimat, İstanbul, 1990.
Beydilli, Kemal, Recognition of the Armenian Catholic Community and the Church
in the Reign of Mahmud II (1830), Harvard, 1995.
Beydilli, Kemal, “Osmanlı Döneminde Kilise Siyasetinden Bir Kesit –II. Mahmut
Devrinde Kilise Tamiri-”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi
Özcan), İstanbul, 2000.
Beydilli, Kemal, Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü, İstanbul,
2001.
Bideleux, R., - Jeffries, I., A History of Eastern Europe: Crisis and Change, London
and New York, 1998.
Bilim, Cahit Yalçın, Tanzimat Devri’nde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma (1839-
1876), Eskişehir, 1984.
Bilim, Cahit Yalçın, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi 1734-1876, Eskişehir, 2002.
Bozkurt, Gülnihal, “Azınlık İmtiyazları – Kapitülasyonlardan Tek Hukuk Sistemine
Geçiş”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S. 14/40, 1998, s. 247-261.
Bozkurt, Gülnihal, “Rewiew of the Otoman Legal System”, OTAM, S. 3, 1992, s.
115-128.
Bozkurt, Gülnihal, “Tanzimat ve Hukuk”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası
Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 271-277.
Bozkurt, Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasî Gelişmelerin Işığı Altında
Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), Ankara, 1996.
Bozkurt, Gülnihal, “Islahât Fermânı’nın Düşündürdükleri”, Tarih ve Toplum, S.
146, 1996, s. 24-27.
Braude, B., Community and Conflict in the Economy of the Ottoman Balkans, 1500-
1650, Cambridge, 1977.
Braude, B. - Lewis, B. (Ed.), Christians and Jews in the Ottoman Empire: the
Functioning of a Plural Society, C. 1, 2, New York and London, 1982.
Braude, B., “Foundation Myths of the Millet System”, Christians and Jews in the
Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.),
C. 1, New York and London, 1982, s. 69-88.
Bülbül, Gül, “Islahât Fermânı’nı Hazırlayan Sebepler ve Islahât Fermânı”, Selçuk
Ü. Hukuk Fak. Derg., C. 2, 1989, s. 157-179.

213
Cahnman, W. J., “Religion and Nationality”, The American Journal of Sociology,
C. 49, 1944, s. 524-529.
Ceylan, Ayhan, “Parlamentoya Uzanan Süreçte Türk Kamu Hukukunda Danışma”,
Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara, 2002, s. 586-
598.
Clogg, Richard, The Struggle for Greek Independence, London, 1973.
Clogg, Richard, “The Greek Millet in the Ottoman Empire”, Christians and Jews in
the Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis,
B.), C. 1, New York and London, 1982, s. 185-207.
Cobham, S. D., The Patriarchs of Constantinople, Cambridge, 1911.
Çadırcı, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik
Yapıları, Ankara, 1991.
Çadırcı, Musa, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Karşılaşılan Güçlükler (1840-1856)”,
Mustafa Reşit Paşa ve Dönemi Semineri Bildiriler, Ankara, 1994.
Çadırcı, Musa, “Tanzimat’ın Uygulanmasında Karşılaşılan Bazı Güçlükler”,
Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994.
Çalışkan, İbrahim, İslâm Ceza Hukukunda Gayr-ı Müslimlerin Statüsü (Basılmamış
Doktora Tezi), Ankara, 1986.
Çufalı, Mustafa, “Osmanlı Reformlarına Yönelik İngiliz Politikası”, Yeni Türkiye,
S. 31, 2000.
Dağı, İhsan D., “Osmanlı Reform Hareketleri ve Avrupa Faktörü”, Yeni Türkiye,
No: 33, 2000, s. 154-158.
Dağıstan, Adil, “Tanzimat’ın Fikri Temelleri”, Askeri Tarih Bülteni, S. 36, 1994, s.
72-93.
Davison, Roderic H., “Turkish Attitudes Concerning Christian-Muslim Equality in
the Nineteenth Century”, American Historical Review, C. 59, No: 4, 1954, s. 844-
864.
Davison, Roderic H., Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, Princeton, 1963.
Davison, Roderic H., “Ottoman Diplomacy at the Congress of Paris (1856) and
Question of Reforms”, VII. TTK Kongresi 25-29 Eylül 1970, Ankara, 1973.
Davison, Roderic H., Essays in Ottoman and Turkish History, 1774-1923: The
Impact of the West, Texas, 1990.
Develioğlu, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara, 1970.

Devlet-i Aliyye ve Düvel-i Ecnebiye Tebaasından ve Mezahib-i Muhtelifeden Bi’l-

Cümle Ruhban Takımıyla Bunların Manastır ve Emakin-i Sâir esi Hakkında Gümrük
Muafiyeti Nizamnâmesi, Düstur, 1. Tertip, C. 2, İstanbul, 1289, s. 610-617.

214
Doğan, İsmail, “Eğitimci Ali Suavi (1839-1878) ve Galatasaray Lisesindeki
Uygulamaları”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara,
1994, s. 514-538.
Duckworth, H. T .F., “Introduction II” The Patriarchs of Constantinople, Fortescue,
A., Cambridge, 1911.
Dumont, Paul, “Tanzimat Dönemi (1839-1878)”, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi
XIX. Yüzyılın Başlarından Yıkılışa, (Ed. Robert Mantran, Trc. Server Tanilli),
İstanbul, 1995.
Dursun, Davut, “Türk Siyasî Hayatında Klasik / Geleneksel Sistemden Modern
Sisteme Geçiş Çabaları”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim
Koca), Ankara, 2002.
Ebû Yusuf, Kitabu’l-Harac, (Trc. Ali Özek), İstanbul, 1973.
Eliot, S. C., Turkey in Europe, London, 1908.
Engelhardt, Tanzimat ve Türkiye, (Trc. Ali Reşad), İstanbul, 1999.
Ercan, Yavuz, “Kurumsal Açıdan Gayrimüslimler (Azınlıklar), Türklerde İnsani
Değerler ve İnsan Hakları (Osmanlı İmparatorluğu Dönemi), İstanbul, ts.
Ercan, Yavuz, “Türkiye’de XV. ve XVI. Yüzyıllarda Gayrimüslimlerin Hukuki,
İçtimai ve İktisadi Durumu”, Belleten, C. 47, S. 188, 1983, s. 1119-1149.
Ercan, Yavuz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bulgarlar ve Voynuklar, Ankara, 1986.
Ercan, Yavuz, Kudüs Ermeni Patrikhanesi, Ankara, 1988.
Ercan, Yavuz, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimlerin Giyim, Mesken ve
Davranış Hukuku”, OTAM, S. 1, 1990, s. 117-125.
Ercan, Yavuz, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, Ankara, 2001.
Ergin, Osman, Türkiye Maarif Tarihi, C. 2, İstanbul, 1977.
Ermeni Patrikhanesi Nizamnamesi , Düstur, 1. Tertip, C. 2, İstanbul, 1289, s. 938-
961.
Eroğlu, Ahmet Hikmet, Osmanlı Devletinde Yahudiler, Ankara, 2000.
Eryılmaz, Bilal, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, İstanbul,
1990.
Eryılmaz, Bilal, Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, İstanbul, 1992.
Eryılmaz, Bilal, “Osmanlılarda Millet Sistemi”, Osmanlı, C. 6, Ankara, 1999.
Esbehânî, Ragıb, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’an, İstanbul, 1986.
Fawaz, Leila Tarazi, An Occasion for War – Civil Conflict in Lebanon and
Damascus in 1860, London and New York, 1994.

215
Fendoğlu, Tahsin, “Amerika Birleşik Devletleri’nin Misyonerleri ve Osmanlı
Devleti”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), C. 14,
Ankara, 2002, s. 189-196.
Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri, “Tanzimat’ta İçtimaî Hayat”, Tanzimat, C. 2, İstanbul,
1999, s. 619-659.
Finley, Carter V., “The Acid Test of Ottomanism: The Acceptance of Non-Muslims
in the Late Ottoman Bureaucracy”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the
Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), C. 1, New York and
London, 1982, s. 339-368.
Fodor, Pal, “Osmanlılar ve Macaristan’da Hıristiyan Tebaaları”, Osmanlı Devletinde
Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000.
Fortescue, A., The Patriachs of Constantinople, Cambridge, 1911.
Fortescue, A., The Orthodox Eastern Church, London, 1929.
Frazee, Charles A., The Orthodox Church and Independent Greece 1821-1852,
Cambridge, 1969.
Fraaze, Charles A., “The Formation of the Armenian Catholic Community in the
Ottoman Empire”, Eastern Churches Review, C. 7, No: 2, 1975, s. 149-163.
Frazee, Charles A., Catholics and Sultans the Church and the Ottoman Empire 1453-
1923, London and New York, 1983.
Gawrych, George W., “Tolerant Dimensions of Cultural Pluralism in the Ottoman
Empire: the Albanian Community 1800-1912”, İnt. J. of Middle East Studies.,
No:15, 1983, s. 519-536.
Gencer, Ali İhsan, “Tanzimat Fermânı (1839)’dan 1876’ya Kadar Osmanlı
İmparatorluğu”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, (Red. Hakkı Dursun
Yıldız), C. 11, İstanbul, 1989, s. 431-521.
Gencer, Ali İhsan, “Tanzimat Fermânı’nın İlanı ve Tatbiki Meselesi”, 150. Yılında
Tanzimat, İstanbul, 1990.
Girit Vilayet Nizamnamesi, Düstur, I. Tertip, C. 1, İstanbul, 1289, s. 652-666.
Glenny, Misha, Balkanlar 1804-1999 Milliyetçilik Savaş ve Büyük Güçler, (Trc.
Mehmet Harmancı), İstanbul, 2001.
Goldziher, “Ehlülkitab”, İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1977.
Gökbilgin, Tayyib, “1840’tan 1861’e Kadar Cebel-i Lübnan Meselesi ve Dürzîler”,
Belleten, C. 10, S. 40, 1946.
Gölen, Zafer, “Osmanlı Devletinde Islahât Hareketleri ve Tanzimat”, Türk Dünyası
Araştırmaları, S. 118, 1999, s. 97-114.

216
Gönen, Yasemin Saner, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancıların Adli Ayrıcalıkları,
(Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1998.
Göyünç, Nejat, “Tanzimat’a Yöneltilen Eleştiriler”, Mustafa Reşit Paşa ve Dönemi
Semineri Bildiriler, Ankara, 1994, s. 105-111.
Güler, Ali, XX. Yüzyıl Başlarının Askeri ve Stratejik Dengeleri İçinde Türkiye’deki
Gayrimüslimler (Sosyo-Ekonomik Durum Analizi), Ankara, 1996.
Güler, Ali, Osmanlı Devletinde Azınlıklar, İstanbul, 1997.
Gülsoy, Ufuk, “1856 Islahât Fermânı’na Tepkiler ve Maraş Olayları”, Prof. Dr.
Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul, 1991, s. 443-458.
Gülsoy, Ufuk, “1856 Halep ve Nablus Olayları”, Tarih İncelemeleri Dergisi, No: 9,
1994.
Gülsoy, Ufuk, “Çöküşe Götüren Reçete: Islahât”, Tarih ve Medeniyet, S. 19, 1995,
s. 29-36.
Gülsoy, Ufuk, “Islahât Fermânı”, DİA, C. 19, İstanbul, 1999, s. 185-190.
Gülsoy, Ufuk, Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni, İstanbul, 2000.
Gülsoy, Ufuk, “Cizye’den Vatandaşlığa: Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik
Serüveni”, Türkler, (Ed.: Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), C. 14,
Ankara, 2002, s. 82-93.
Güngör, Erol, Türk Kültürü ve Milliyetçilik, İstanbul, 1976.
Hammer, Joseph Von, Osmanlı Tarihi, C. 9, İstanbul, 1996.
Hamza Yusuf, “1839-1876 Yılları Arasında Makedonya Slav Unsurunun Eğitim ve
Kültür Yaşamında Tanzimat Islahâtlarının Yankıları”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü
Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 489-499.
Hazır, Hayati, “Tanzimat Fermânı’nın Anayasa Hukuku Açısından Tahlili”, Prof.
Dr. Jale G. Akipek’e Armağan, Konya, 1991, s. 191-208.
Hupchick, Dennis P., The Bulgarians in the Seventeenth Century, Jefferson and
London, 1993.
Issawi, Charles, “The Transformation of the Economic Position of the Millets in the
Nineteenth Century”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the Functioning
of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), C. 1, New York and London, 1982,
s. 261-285.
Itzkowitz, N., Ottoman Empire and Islamic Tradition, Chicago and London, 1980.
İbrahim Mustafa, (Thk.), el-Mu’cemü’l-Vasît, İstanbul, 1989.
İdâre-i Umûmiyye-i Vilâyât Nizamnâmesi, Düstur, 1. Tertip, C. 1, İstanbul, 1289, s.
625-651.

217
İnalcık, Halil, “Ottoman Methods of Conquest”, Studia Islamica, C. 2, 1954, s. 103-
129.
İnalcık, Halil, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”, Belleten, C. 28, S.
112, 1964, s. 603-622.
İnalcık, Halil “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, Belleten, C. 28, S.
112, 1964, s. 623-649.
İnalcık, Halil, “The Policy of Mehmed II Toward the Greek Population of Istanbul
and the Byzantine Buildings of the City”, Dumbarton Oaks Papers, C. 23-24,
1969-70, s. 231-249.
İnalcık, Halil, “Ottoman Archival Materials on Millets”, Christians and Jews in the
Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.),
C. 1, New York and London, 1982.
İnalcık, Halil, “The Status of the Greek Orthodox Patriarch Under the Ottomans”,
Turcica, C. 21-23, 1991, s. 407-436.
İnalcık, Halil, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, İstanbul, 1992.
İnalcık, Halil, “The Turks and the Balkans”, Turkish Review of Balkan Studies, C.
1, 1993, s. 9-41.
İnalcık, Halil, “İmtiyâzât”, DİA, C. 22, İstanbul, 2000, s. 245-252.
İpşirli, Mehmet, “Osmanlı’da Mensubiyet ve Kıyafetler”, Osmanlı Devletinde Din ve
Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000.
İzgi, Ömer, “Türkler ve Ermeniler: Osmanlı Deneyimi”, Osmanlı’nın Son
Döneminde Ermeniler, (Ed. Türkkaya Ataöv), Ankara, 2002.
Jelavich, Charles - Jelavich, Barbara, Balkan National States, Connecticut, 1974.
Karal, Enver Ziya, “Gülhane Hatt-ı Hümâyununda Batının Etkisi”, Belleten, C. 28,
S. 112, 1964, s. 581-601.
Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. 5, 6, 7, Ankara, 1995.
Karmi, İlan, The Tanzimat and the non-Muslims: 1839-1878, the Implications of the
Reforms in 19th Century Ottoman Empire on the Legal, Political, Economic and
Social Status of non-Muslims, (M.A. Thesis, University of Wisconsin), Madison,
1986.
Karasu, Cemil, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Diplomasisine Genel Bir Bakış”,
OTAM, S. 4, 1993.
Karpat, Kemal H., “Millets and Nationality: The Roots of the Incongruity of Nation
and State in the Post-Ottoman Era”, Christians and Jews in the Ottoman Empire: the
Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B., - Lewis, B.), C. 1, New York and
London, 1982, s. 141-169.

218
Karpat, Kemal H., “The Situation of the Christians in the Ottoman Empire:
Bulgaria’s View”, Int. J. of Turkish Studies, C. 4, No: 2, 1983, s. 259-266.
Karpat, Kemal H., “Ottoman Views and Policies Towards the Orthodox Christian
Church”, Greek Orthodox Theological Review, C. 31, No: 1-2, 1986, s. 131-15.
Kevorkyan, Dikran, “Uluslararası Terör Karşısında Türk Ermenilerinin
Düşünceleri”, Türk Tarihinde Ermeniler, İzmir, 1983.
Kiel, Machiel, Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period, Maastricht, 1985.
Kiel, Machiel, “Müzakere Metni”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed.
Azmi Özcan), İstanbul, 2000.
Kocabaşoğlu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika, İstanbul, 1989.
Kodaman, Bayram, “Avrupa Emperyalizminin Osmanlı İmparatorluğu’na Giriş
Vasıtaları (1838-1914)”, Milli Kültür, Haziran, 1980, s. 23-33.
Koloğlu, Orhan, “Türkçe-Dışı Basın”, TCTA, İstanbul, 1986.
Komisyon, Türkçe Sözlük (TDK), Ankara, 1988.
Koyuncu, Aşkın, Bulgar Eksarhlığı, (Basılmamış Mastır Tezi), Çanakkale, 1998.
Köprülü, Fuad, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Ankara, 1991.
Kunt, Metin, “Transformation of Zimmi into Askeri”, Christians and Jews in the
Ottoman Empire: the Functioning of a Plural Society, (Ed. Braude, B. - Lewis, B.),
C. 1, New York and London, 1982, s. 55-67.
Kunt, Metin, “State and Sultan up to the Age of Suleyman: Frontier Principality to
World Empire”, Suleyman the Magnificent and his Age: the Ottoman Empire in the
Early Modern World, (Ed. Kunt, M., - Woodhead, C.), London and New York, 1995,
s. 3-29.
Kuntay, M. Cemal, Namık Kemal Devrinin İnsanları ve Olayları Arasında I,
İstanbul, 1944.
Kurt, İsmail, “Müzakere Metni”, Osmanlı Devletinde Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed.
Azmi Özcan), İstanbul, 2000.
Kuruyazıcı, Hasan, - Tapan, Mete, Stevi Stefan Bulgar Kilisesi, İstanbul, 1998.
Küçük, Abdurrahman, Ermeni Kilisesi ve Türkler, Ankara, 1997.
Küçük, Cevdet, “Osmanlılarda ‘Millet Sistemi’ ve Tanzimat”, TCTA, C. 4, İstanbul,
1986, s. 1007-1024.
Küçük, Cevdet, “Osmanlı Devletinde Millet Sistemi”, Yeni Türkiye, S. 32, 2000.
Lewıs, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Trc. Metin Kıratlı), Ankara, 1984.
Maarif-i Umûmîye Nizamnamesi, Düstur, 1. Tertip, C. 2, İstanbul, 1289, s. 184-219.

219
Macdermott, Mercia, A History of Bulgaria 1393-1885, London, 1962.
Mekteb-i Sultani Nizamatını Havi İlanname, Düstur, 1. Tertip, C. 2, İstanbul, 1289,
s. 245-257.
Maloney, G. A., A History of Orthodox Theology since 1453, Belmont, 1976.
Menage V. L., “Devshirme”, Encyclopaedia of Islam, Leiden and London, 1965, s.
210-213.
Menage, V. L., “Some Notes on the Devshirme”, Bulletin of the School of Oriental
and African Studies, C. 29, 1966, s. 64-78.
Millas, Herkül, Yunan Ulusunun Doğuşu, İstanbul, 1994.
Miroğlu, İsmet, “Osmanlı Devlet Felsefesinde İnsanî Değerler ve Hukuka Saygı”,
Tarih Boyunca Türklerde İnsanî Değerler ve İnsan Hakları (Osmanlı İmparatorluğu
Dönemi), İstanbul, ts.
Miroğlu, İsmet, “Fetret Devrinden II. Bayezid’e Kadar Osmanlı Siyasî Tarihi”,
Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, (Red. Hakkı Dursun Yıldız), C. 10,
İstanbul, 1989, s. 167-312.
Mo‘az, Moshe, Ottoman Reform in Syria and Paletine 1840-1861: the Impact of the
Tanzimat on Politics and Society, Oxford, 1968.
Mordtmann, Andreas David, İstanbul ve Yeni Osmanlılar, Siyasî, Sosyal ve
Biyografik Manzaralar, İstanbul, 1999.
Mutaf, Abdülmecit, “Şûra-yı Devlet 1868-1922”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel,
Kemal Çiçek, Salim Koca), C. 13, Ankara, 2002, s. 599-608.
Nanakis, A., “The Greek Orthodox Church in Macedonia Under Ottoman Rule”,
Modern and Contemporary Macedonia, (Ed. Kaliopoulos, I., - Hasiotis, I.), Athens,
1993, s. 96-109.
Nazır, Bayram, “Macar ve Polonyalı İhtilalcilerin Osmanlı Devleti’ne İlticası ve
Diplomatik Kriz”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), C.
11, Ankara, 2002, s. 813-821.
Neumann, Christoph K., Araç Tarih Amaç Tanzimat, (Trc. Meltem Arun), İstanbul,
1999.
Okandan, Recai G., Âmme Hukukumuzun Ana Hatları, İstanbul, 1971.
Okandan, Recai G., Âmme Hukukumuzda Tanzimat Devri”, Tanzimat, İstanbul,
1999.
Ongunsu, A. H., “Tanzimat ve Amillerine Umumi Bir Bakış”, Tanzimat, İstanbul,
1999.
Onur, Hüdavendigar, Meillet-i Sadıka’dan Hayk’ın Çocuklarına Ermeniler, İstanbul,
1999.

220
Orhunlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilatı, İstanbul, 1967.
Ortaylı, İlber, Tanzimat’tan Sonra Mahalli İdareler (1840-1878), Ankara, 1974.
Ortaylı, İlber, “İlk Osmanlı Parlamentosu ve Osmanlı Milletlerinin Temsili”, Kanun-
u Esâsî’nin 100. Yılı, Ankara, 1978.
Ortaylı, İlber, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet”, TCTA, C. 4, İstanbul, 1986, s.
996-1001.
Ortaylı, İlber, “Tanzimat Döneminde Tanassur ve Din Değiştirme Olayları”,
Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994.
Ortaylı, İlber, İmparatorluğu’n En Uzun Yüzyılı, İstanbul, 2001.
Öke, Mim Kemal, Ermeni Meselesi, İstanbul, 1986.
Ölmezoğlu, Ali, “Cevdet Paşa”, İslâm Ansiklopedisi, C. 3, İstanbul, 1963.
Özcan, Azmi, “Islahât Fermânı ve Din Hürriyetinin Sınırları”, Osmanlı Devletinde
Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000.
Özcan, Besim, “Kırım Savaşı”, Osmanlı, (Ed. Güler Eren), C. 2, Ankara, 1999.
Özçelik, Selahattin, “Osmanlı İç Hukukunda Zorunlu Bir Tehir (Mürted Maddesi)”,
OTAM, S. 11, 2000, s. 347-439.
Özel, Ahmet, “Gayri Müslim”, DİA, C. 13, İstanbul, 1996, s. 418-427.
Özkaya, R. Yücel, “Tanzimat’ın Siyasî Yönden Meşrutiyete Etkileri ve Cemiyet-i
İslâmiye Başkan Vekili Muhiddin Efendi’nin Meşrutiyet Hakkındaki Düşünceleri”,
Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 301-321.
Öztuna, Yılmaz, “Ermeni Sorununun Oluştuğu Siyasal Ortam”, Osmanlı’nın Son
Döneminde Ermeniler, (Ed. Türkkaya Ataöv), Ankara, 2002.
Palmer, Alan, 1853-1856 Kırım Savaşı ve Modern Avrupa’nın Doğuşu, (Trc. Meral
Gaspıralı) İstanbul, 1999.
Pantazopoulos, N., “Community, Laws and Customs of Western Macedonia under
Ottoman Rule”, Balkan Studies, C. 2, 1961, s. 1-22.
Pantazopoulos, N. J., Church and Law in the Balkan Peninsula during the Ottoman
Rule, Thessaloniki, 1967.
Papadopoullos, T. H., Studies and Documents Relating to the History of the Greek
Church and People under Turkish Domination, Aldershot, 1992.
Papastathis, H. K., “Communal Organisation”, Modern and Contemporary
Macedonia, (Ed. Kaliopoulos, I., - Hasiotis, I.), C. 1, Athens, 1993, s. 85-92.
Pawlowitch, Stevan K., A History of the Balkans 1804-1945, London and New York,
1999.

221
Pedrosyan, Y. A., “1859 Yılındaki ‘Kuleli Vakası’nın Karakterine ve Bunun Türkiye
Tarihindeki Yerine Dair”, (Trc. İ. Kaynak), Belleten, C. 33, S. 132, 1969.
Polat, İlknur, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Açılan Amerikan Okulları Üzerine Bir
İnceleme”, Belleten, C. 52, S. 203, 1988, s. 627-652.
Poole, Stanley Lane, Lord Stratford’un Türkiye Hatıraları, (Trc. Can Yücel),
Ankara, 1959.
Protestan Cemaati Nizamname-i Esasîsi, Düstur, 1. Tertip, C. 4, İstanbul, 1295, s.
614-616.
Rum Patrikhanesi Nizamnamesi , Düstur, 1. Tertip, C. 2, İstanbul, 1289, s. 902-937.
Runciman, S., The Great Church in Captivity, Cambridge, 1968.
Sabûnî, Muhammed Ali, Muhtasaru Tefsîri İbni Kesîr, İstanbul, ts.
Sakal, Fahri, “Osmanlı Devleti’nde Zimmiler Hakkında Bazı Bilgiler”, Akademik
Açı, S. 1, 1996, s. 160-171.
Samur, Sabahattin, Suriye Vilayetinin İdari ve Sosyal Yapısı (1840-1908),
(Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 1988.
Sander, Oral, Anka’nın Yükselişi ve Düşüşü, Ankara, 1993.
Saydam, Abdullah, “Tanzimat Devri Reformları”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel,
Kemal Çiçek, Salim Koca), C. 11, Ankara, 2002, s. 782-804.
Schmemann, A., The Historical Road of Eastern Orthodoxy, London, 1963.
Sevinç, Necdet, Osmanlıdan Günümüze Misyoner Faaliyetleri, İstanbul, 2002.
Seyitdanlıoğlu, Mehmet, “Tanzimat Dönemi İmar Meclisleri”, OTAM, No: 3,
Ankara, 1992.
Seyitdanlıoğlu, Mehmet, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ (1838-1868), Ankara,
1999.
Shaw, Stanford J., “The Aims and Achievements of Ottoman Rule in the Balkans”,
Slavic Review, C. 21, No:4, 1962, s. 617-622.
Shaw, Stanford J, “The Ottoman View of the Balkans”, The Balkans in Transition:
Essays on the Development of the Balkan Life and Politics since the Eighteenth
Century, (Ed. Jelavich, C., - Jelavich, B.), Berkeley and Los Angeles, 1963, s. 56-80.
Shaw, Stanford J., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge,
1976.
Shaw, Stanford J., Shaw, Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye
(Trc. Mehmet Harmancı), İstanbul, 1983.

222
Shaw, Stanford J., “Osmanlı İmparatorluğu’nda Azınlıklar Sorunu”, TCTA, C. 4,
İstanbul, 1986, s. 1002-1006.
Shaw, Stanford J., “19. Yüzyıl Osmanlı Reform Hareketinde 1876 Öncesi Merkezi
Yasama Meclisleri I”, (Trc. Püren Öngören), Tarih ve Toplum, No: 76, 1990, s. 11-
15.
Shaw, Stanford J., “19. Yüzyıl Osmanlı Reform Hareketinde 1876 Öncesi Merkezî
Yasama Meclisleri II”, (Trc. Püren Öngören), Tarih ve Toplum, No: 77, 1990, s.
40-47.
Sivrikaya, İbrahim, “Osmanlı Devletinde Hukuk Kaidelerinin Gelişimi ve
Tanzimat’tan Sonraki Uygulanışı”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S.
1, 1972, s. 139-146.
Somel, Selçuk Aşkın, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire
1839-1908, Brill, 2001.
Sonyel, Salahi R., “Osmanlı İmparatorluğu’nda Koruma Sistemi ve Kötüye
Kullanılışı”, Belleten, C. 50, S. 213, 1991.
Sonyel, Salahi R., Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, Ankara,
1993.
Sonyel, Salahi, “Tanzimat ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Gayrimüslim Uyrukları
Üzerindeki Etkileri”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu,
Ankara, 1994, s. 339-351.
Sousa, Nasim, The Capitulatory Regime Of Turkey Its History, Origin and Nature,
Baltimore, 1933.
Stavrianos, L. S., The Balkans since 1453, London, 1958.
Stiles, A., The Ottoman Empire 1450-1700, London, 1989.
Sugar, P. F., Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1353-1804, Seattle and
London, 1977.
Sungur, Mutullah, “XIX. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde Taşra İdaresi ve Vilayet
Yönetimi”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), C. 13,
Ankara, 2002, s. 750-761.
Svoronos, N., “Administrative, Social and Economic Developments”, Macedonia:
4000 Years of Greek History and Civilization, (Ed. Sakellariou, M. B.), Athens,
1983, s. 354-386.
Şahin, Süreyya, Fener Patrikhanesi ve Türkiye, İstanbul, 1980.
Şahin, M. Süreyya, Türkiye’deki Patrikhaneler, İstanbul, 2003.
Şemsettin Sami, Kamus-u Türkî, İstanbul, 1317.

223
Şener, Abdülkadir, “İslam Hukukunda Gayrimüslimler”, Türk Tarihinde Ermeniler,
İzmir, 1983.
Şimşir, Bilal N., Osmanlı Ermenileri, Ankara, 1986.
Şişman, Adnan, “Misyonerlik ve Osmanlı Devletinin Son Döneminde Kurulan
Yabancı Sosyal ve Kültürel Müesseseler”, Türkler, (Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal
Çiçek, Salim Koca), C. 14, Ankara, 2002, s. 173-180.
Şûrâ-yı Devlet Nizamnâmesi, Düstur, 1. Tertip, C. 1, İstanbul, 1289, s. 325-327.
Tâbiiyyet-i Osmâniyye Kanunnâmesi, Düstur, 1. Tertip, C. 1, İstanbul, 1289, s. 16-
18.
Tayşi, M. Serhan, “Osmanlı’da Kimlik ve Kıyafet Meselesi”, Osmanlı Devletinde
Din ve Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000.
Tekeli, İlhan – İlkin, Selim, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim
Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Ankara, 1993.
Todorov, Nikolay, Bulgaristan Tarihi, (Trc. Veysel Atayman), İstanbul, 1979.
Tritton, A. S., The Caliphs and Their Non-Muslim Subjects, London, 1930.
Tuğlacı, Pars, İstanbul Ermeni Kiliseleri, İstanbul, 1991.
Türköne, Mümtaz’er, “Tanzimat Fermânı ve Mehmet Sadık Rif‘at Paşa”, Yeni
Türkiye, S. 33, 2000, s. 180-191.
Ubicini, J. H. A., 1855’te Türkiye, (Trc. Ayda Düz), İstanbul, 1977.
Ubicini, J. H. A., Türkiye 1850, (Trc., Cemal Karaağaçlı), İstanbul, 1977.
Unat, Faik Reşit, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Ankara,
1964.
Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul, 1987.
Ursinus, M., “Petitions from Orthodox Church Officials to the Imperial Diwan,
1675”, Byzantine and Modern Greek Studies, C. 18, 1994, s. 236-247.
Uzun, Turgay, “Osmanlı Devleti’nde Milliyetçilik Hareketleri”, Yeni Türkiye, S.
31, 2000, s. 237-249.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. 4/1, Ankara, 1995.
Üçcan, Fikret, “Tanzimat’ın ‘Müsavat’ İlkesi ve Siyasî Sonuçları”, Türkiye
Günlüğü, No: 18, 1992, s. 111-120.
Üçok, Bahriye, İslâm Tarihi Emeviler-Abbasiler, Ankara, 1968.
Ülman, A. Haluk, 1860-1861 Suriye Buhranı, Ankara, 1966.

224
Vacalopoulos, A., “Modern Macedonia from 1430-1821 Oppression and
Resistance”, Macedonia: 4000 Years of Greek History and Civilization, (Ed.
Sakellariou, M. B.), Athens, 1983, s. 386-394.
Vasit, Milan, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Martoloslar”, (Trc., Kemal Beydilli),
Tarih Dergisi, No: 31, 1977.
Veinstein, Gilles, “Fetihten Sonraki Osmanlı Millet Sistemi Üzerine Bazı
Düşünceler”, I. Uluslararası İstanbul’un Fethi Sempozyumu, İstanbul, 1996, s. 137-
142.
Vilayet Nizamnamesi, Düstur, 1. Tertip, C. 1, İstanbul, 1289, s. 608-624.
Vryonis, S., “The Conditions and Cultural Significance of the Ottoman Conquest in
the Balkans Rapport”, Congres International Des Etudes Du Sud-Est European,
Athens, 7-13 Mayıs, 1970, s. 1-10.
Vryonis, S., “Religious Changes and Patterns in the Balkans, 14th-16th Centuries”,
Aspects of the Balkans: Continuity and Change, (Ed. Birnbaum, H., - Vryonis, S.),
Paris, 1972, s. 151-176.
Vryonis, S., “Religious Change and Continuity in the Balkans from the Fourteenth
Through the Sixteenth Century”, Islam and Cultural Change in the Middle Ages,
(Ed.Vryonis, S.), Wiesbaden, 1975, s. 127-140.
Vucinich, Wayne S, “The Nature of Balkan Society Under Ottoman Rule”, Slavic
Review, C. 21, 1962, s. 597-616.
Vucinich Wayne S., “Some Aspects of the Ottoman Legacy”, The Balkans in
Transition: Essays on the Development of the Balkan Life and Politics since the
Eighteenth Century, (Ed. Jelavich, C., - Jelavich, B.), Berkeley and Los Angeles,
1963, s. 81-114.
Ware, T., Eustratios Argenti: A Study of the Greek Church under Turkish Rule,
Oxford, 1964.
Yeniçeri, Özcan, “Kırım Savaşı, Islahât Fermânı ve Paris Barış Antlaşması”, Türkler,
(Ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), C. 12, Ankara, 2002, s. 840-
858.
Ye’or, Bat, The Dhimmi: Jews and Chiristians under Islam, London and Toronto,
1985.
Yetiş, Kazım, “Tanzimat Karşısındaki Tavırların Tasnifi Konusunda Bir Deneme”,
Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Ankara, 1994, s. 107-134.
Yıldız, Mehmet, “1856 Islahât Fermânı’na Giden Yolda Meşruiyet Arayışları
(Uluslararası Baskılar ve Cizye Sorununa Bulunan Çözümün İslâmi Temelleri)”,
Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 7, 2002, s. 75-114.
Zernov, N., Eastern Christendom, London, 1961.

225
Ziroyevic, Olga, “Osmanlı Dönemi Hıristiyan Vakıfları”, Osmanlı Devletinde Din ve
Vicdan Hürriyeti, (Ed. Azmi Özcan), İstanbul, 2000.

226
 EKLER
Ek-1: Islahât Fermânı 632

Düstûr-u ekrem ve muazzam müşîr-i efham ve muhterem nizâmü’l-âlem

nâzımı münâzımı’l-ümem müdebbiri umûri’l-cumhûri bi’l-fikri’s-sâkıb mütemmim-i
mehâmi’l-enâmi bi’r-re’yi’s-sâib mümehhid-i bünyâni’d-devleti ve’l-ikbâl
müşeyyid-i erkâni’s-saâdeti ve’l-iclâl mürattib-i merâtibi’l-hilafeti’l-kübrâ
mükemmil-i namûsi’s-saltanti’l-uzmâ el-mahfûf bi sunûf-i avâtifi’l-mülki’l-a‘lâ bi’l-
fi‘l sadr-ı a‘zam-ı senevdeşim ve vekil-i mutlak-ı kuvâ’l-himem olup mecidiye nişan-
ı hümayunumun birinci rutbesini ve nişan-ı imtiyâz-ı Devlet-i Aliyyemi hâiz ve
hâmil olan vezir-i maâlî mîrim Mehmed Emin Âlî Paşa edamehû Teâlâ iclâlehû ve
dâ‘afe bi’t-te’yîd-i iktidârahû ve ikbâlehû tevkî-i rafî-i humayunum vâsıl olucak
ma‘lum olaki,
Yed-i müeyyed-i mülûkâneme vedîa-i Cenâb-ı Bârî olan kâffe-i sunûf-ı tebaa-
i şâhânemin her cihetle tamâmî-i husûl-i saâdet-i hali akdemi efkârı hayriyet düşar-i
pâdişâhânem olarak cülûs-i meymenet me’nûs-i hümâyûnum gününden beri bu bapta
zuhûra gelen himem-i mahsûsa-i şâhânemin hamdolsun pek çok semere-i nâfiası
meşhûd olup, mülk ve milletimizin mâmûriyet ve serveti ânbeân tezâyüd itmekte ise
de Devlet-i Aliyyemizin şânına muvâfık ve milel-i mütemeddine arasında bihakkın
haiz olduğu mevki-i âlî ve mühimme lâyık olan halin kemâle îsâli içün şimdiye kadar
vad‘ ve te’sisine muvaffak olduğum nizâmâtı cedîde-i hayriyyenin ezser nev’i te’kîd
ve tevsî-i matlûb-u mâdeletmashûb-i pâdişâhânem olduğu halde umûm tebaa-i
şâhânemizin mesâî-i cemîle-i hamiyyetkârâneleri ve müttefik-i hâss-ı bâhirü’l-
ihlâsımız olan düvel-i müfehhamanın himmet ve mu‘aveneti hayırhahaneleri eseri
olmak üzere Devlet-i Aliyyemizin bu kerre bi-inâyetihî Teâlâ hâricen hukuk-ı
seniyyesi bir kat daha teekküd eylediğine ve bu cihetle şu asır Devlet-i Aliyyemiz
içün bir zamân-ı hayriyyet-i iktiranın mebdei olacağından dâhilen dahî Saltanat-ı
Seniyyemizin tezyîdi kuvvet ve mektenî ve revâbıt-ı kalbiye-i vatandâşî ile biribirine
merbût olan ve nazarı ma‘delet eser-i müşfikânemde müsâvî bulunan kâffe-i sunûf-u
tebaa-i şâhânemin her yüzden husûl-ü temâmi-i saâdet-i hâl ve memâliki
şâhânemizin mâmûriyetini müstelzim olacak esbab ve vesâilin ânbeân ilerülemesi
murâd-ı merhamet-i i‘tiyat-ı mülûkânem iktizâsından bulunduğuna binâen husûsât-ı
âtiyeti’z-zikrin icrâsına irâde-i ma‘delet ifâde-i pâdişâhânem şerefsâdir olmuştur.
Şöyle ki: Gülhânede kıraat olunan Hatt-ı Hümâyunum ile Tanzimat-ı
Hayriyyem mûcibince her din ve mezhepte bulunan kâffe-i tebaa-i şâhânem
hakkında bilâistisna emniyet-i cân ve mâl ve mahfûziyet’i nâmus içün taraf-ı eşref-i
pâdişâhânemden va‘d ve ihsân olunmuş olan te’minât bu kere dahi te’kid ve te’yid
kılındığından bunun kâmilen fiile çıkarılması içün tedâbir-i müessirenin ittihaz
olunması veziri cenâh-ı âtıfet-i seniyye-i padişâhânemde olarak memâliki mahrûse-i
şâhânemde bulunan Hıristiyan ve sâir tebaa-i gayr-i müslime cemâatlerine ecdâdı
izâmın taraflarından virilmiş ve sinîn-i ahîrede i‘tâ ve ihsân kılınmış olan bi’l-cümle
imtiyazât ve muafiyât-ı ruhâniye bu kerre dahi takrîr ve ibkâ kılınup fakat Hıristiyan
ve tebaa-i gayr-i müslime-i sâirenin her bir cemâati bir mehli muayyen içünde
imtiyazât ve mu‘âfiyât-ı hâzıralarının rü’yet ve mu‘âyenesine ibtidâr ile ol-bâbda
vaktin ve gerek âsâr-ı medeniyet ve ma‘lûmât-ı müktesebenin icâb ettirdiği ıslahâtı
632
Bkz. BOA. Tanzimat-ı Hayriye Defteri, s. 109-111.

227
irâde ve tensîb-i şâhânem ile ve Bâb-ı Âlî’mizin nezâreti tahtında olarak mahsûsan
patrikhanelerde teşkil olunacak meclisler marifetiyle bi’l-müzâkere cânibi Bâb-ı
Âlî’mize arz ve ifâde eylemeğe mecbur olarak Cennetmekân Ebülfeth Sultan
Mehmed Hân-ı Sânî Hazretleri ve gerek ahlâf-ı izamları tarafından patrikler ile
Hıristiyan piskoposlarına i‘ta buyurulmuş olan ruhsat ve iktidar niyât-ı
fütüvvetkârâne-i pâdişâhânemden nâşî işbu cemaatlere te’min olunmuş olan hâl ve
mevki-i cedîd ile tevfîk olunup ve patriklerin el-hâletü hâzihî cârî olan usûl-i
intihâbiyeleri ıslah olunduktan sonra patriklik berât-ı âlîsinin ahkâmına tatbîkan
kayd-ı hayat ile nasb ve ta‘yin olunmaları usûlünün tamamen ve sahîhan icrâ ve Bâb-
ı Âlîmizle cemâat-ı muhtelifenin rüesâ-yı ruhâniyesi beyninde karar-gîr olacak bir
sûrete tatbikan patrik ve metrepolid ve murahhasa ve piskopos ve hahamların hîn-i
nasbında usûl-i tahlifiyyenin ifâ kılınması ve her ne sûret ve nâm ile olursa olsun
rahiplere verilmekte olan cevâiz ve avâidât cümleten men‘ olunarak yerine patriklere
ve cemâat başlarına varidât-ı muayyene tahsîs ve ruhbân-ı sâirenin dahî rütbe ve
mansıblarının ehemmiyetlerine ve bundan sonra virilecek karara göre kendilerine
bervech-i hakkaniyet maaşlar ta‘yin olunup, fakat Hıristiyan rahiplerinin emvâli
menkûle ve gayr-i menkûlelerine bir gûne sekte irâs olunmayarak Hıristiyan ve sâir
tebaa-i gayr-i müslime cemaatlerinin milletçe olan maslahatlarının idaresi her bir
cemaatin ruhbân ve avâmı beyninde müntehab âzâdan mürekkeb bir meclisin hüsnü
muhâfazasına havâle kılınması ve ahalisi cümleten bir mezhepte bulunan şehir ve
kasaba ve karyelerde icrâ-yi âyîne mahsûs olan ebniyenin ve gerek mektep ve
hastahane ve mezarlık misillû sâir mahallerin hey’et-i asliyeleri üzere, ta‘mir ve
termimlerine bir gûne mevâni‘ îkâ‘ olunmayup böyle mahallerin müceddeden inşası
lâzım geldikte patrik veya rüesâ-yı milletin tasvîbi halinde bunların resm ve suret-i
inşası bir kerre cânib-i Bâb-ı Âlîmize arzolunmak iktiza edeceğinden ya suver-i
ma‘rûza kabûl ile müteallik olacak irade-i seniyye-i mülûkânem mucibince iktizâsı
icrâ veya bir mütted-i muayyene zarfında olbâbda olan i‘tirazât beyan olunup bir
mezhebin cemaati yalnız olarak sâiriyle karışık olmıyarak bir mahalde bulunur ise o
yerde âyine müteallik hususatı zâhiren ve alenen icrâda bir türlü kuyuda dûçar
olmayup ahâlîsi edyânı muhtelifede bulunan cemâatlerden mürekkeb olan şehir ve
kasaba ve karyelerde ise her bir cemâatin takımı sâkin olduğu ayruca mahalde bâlâda
bast-ü beyan olunan usûle ittibâan kendü kilise ve hastahane ve mektep ve
mezarlıklarını ta‘mir ve termîme muktedir olabilmesi ve müceddeden inşa olunması
iktiza eyleyen ebniyeye gelince bunlar içün ruhsat-ı lâzimeyi patrikler veyahut
cemaat metropolitleri cânib-i Bâb-ı Âlî’mizden istid‘a idüp Devlet-i Aliyyemizce
bunda bir gûne mevâni-i mülkiyye olmadığı halde ruhsatı seniyyem erzan kılınması
ve bu makûle işlerde hükûmet tarafından vukubulacak muamelât külliyyen hasbî
olması ve bir mezhebe tâbi olanların adedi ne miktar olur ise olsun ol mezhebin
kemâl-i serbestî ile icrâ olunmasını temin içün tedâbir-i lâzime ve kaviyyenin ittihaz
kılınması ve mezheb ve lisan ve yahut cinsiyet cihetleriyle sunûf-ı tebaa-i Saltanat-ı
Seniyyemden bir sınıfın âhar sınıftan aşağı tutulmasını mutazammın olan kâffe-i
ta‘birât ve elfâz ve temyizât muharrerât-ı divâniyyeden ilelebed mahv ve izâle
kılınması ve âhâd-ı nâs beyninde veyahut me’mûrîn taraflarından dahî mûcibi şîn ve
âr olacak veya namusa dokunacak her türlü ta‘rif ve tavsîfin isti‘mali kanûnen men
olunması ve çünkü memâliki mahrûsemde bulunan her din ve mezhebin âyini
berveçh-i serbestî icrâ olunduğundan tebaa-i şâhânemden hiçbir kimesne bulunduğu
dinin âyinini icrâdan men olunmaması ve bundan dolayı cevr ve ezâ görmemesi ve
tebdîl-i din ve mezheb etmek üzere kimse icbâr olunmaması ve Saltanatı

228
Seniyyemizin me’murîn ve hademesinin intihâb ve nasbı tensib ve irade-i şâhâneme
menût olarak tebaa-i Devlet-i Aliyyemin cümlesi her kangi milletten olur ise olsun
devletin hizmet ve memuriyetlerine kabul olunacaklarından bunlar ehliyet ve
kabiliyetlerine göre umûm hakkında mer’iyyü’l-icrâ olacak nizamâta imtisâlen
me’muriyetlerde istihdam olunmaları ve saltanatı seniyyem tebaasından bulunanlar
mekâtib-i şâhânemin nizâmât-ı mevzualarında gerek since ve gerek imtihanca
mukarrar olan şerâiti ifâ eyledikleri takdirde cümlesi bilâfark ve temyîz Devlet-i
Aliyyemin mekâtib-i askeriyye ve mülkiyyesine kabûl olunması ve bundan başka her
bir cemaat maârif ve hiref ve sanâyie dair milletce mektepler yapmağa me’zûn olup
fakat bu megûle mekâtib-i umûmiyyenin usûl-ü tedrîs ve muallimlerinin intihâbı
âzâsı tarafı şâhânemden mansûb muhtelit bir Meclis-i Maarifin nezâret ve teftîşi
tahtında olması ve ehli İslâm ile Hıristiyan ve sâir tebaa-i gayr-i müslime
meyanesinde veyahut tebaa-i Îseviyye ve sâir tebaa-i gayr-i müslimeden mezâhib-i
muhtelifeye tâbî olanların birbiri beyninde ticaret veyahut cinâyâta müteallik zuhûra
gelecek cemî-i daâvî muhtelit divanlara havale olunup, istimâ-i da‘vâ içün işbu
divanlar tarafından akdolunacak meclisler alenî olacağından müddeî ile müddeâ
aleyh müvâcehe olunarak bunların ikâme edecekleri şâhitler tekârîr-i vâkıalarını
daima kendi âyin ve mezhepleri üzere icrâ edeceklerini birer yemin ile tasdik
eylemeleri ve hukûk-u âdiyyeye âit olan de‘avî dahî eyâlât ve elviye muhtelit
meclislerinde vâli ve kâdı-i memleket hazır oldukları halde şer’an veya nizâmen
rüyet olunup işbu mahâkim ve mecâliste muhâkemât-ı vâkıa alenî icrâ olunması ve
Hıristiyan ve sâir tebaa-i gayr-i müslimeden iki kimse beyninde hukuku irsiyye gibi
de‘avî-i mahsusa sahib-i da‘vâ olanlar istedikleri halde patrik veya rüesâ ve mecâlis
ma‘rifetiyle rü’yet olunmak üzere havâle kılınması mücâzât ve ticaret kanunlarıyle
muhtelif divanlarda icrâ olunacak usûl ve nizamât-ı mürafaât mümkün mertebe
sür‘atle ikmâl olunarak ve zabt ve tedvîn kılınarak memâlik-i mahrûse-i şâhânemde
müsta‘mel olan elsine-i muhtelifeye tercüme ile neşr ve ilân olunması ve hukûk-u
insaniyyeyi hukuk-u adalet ile tevfîk etmek içün mazanna-i sû’ olanların veyahut
te’dîbât-ı cüz’iyyeye müstahak bulunanların hapis ve tevkiflerine mahsûs olan kâffe-i
mahbes ve mahal-i sâirede usûl-ü habsiyyenin mümkün mertebe müddet-i kalîle
zarfında ıslâhına mübâşeret olunması ve her halde hapishanelerde bile cânib-i
Saltanat-ı Seniyyemden vaz‘ kılınan nizamâtı inzibâtiyyeye muvâfık olan
muâmelâttan mâadâ hiçbir gûne mücâzat-ı cismâniyye ve eziyet ve işkenceye
müşâbih kâffe-i muâmele dahî kâmilen lâğv ve iptâl kılınması ve bunun hilâfında
vukubulacak harekât-ı şedîden men‘ ve zecr olunacağından mâadâ bunun icrâsını
emreden me’murîn ile bilfiil icrâ eyleyen kesânın dahî ceza kanunnamesi iktizasınca
tebdîl ve te’dib olunması ve Darü’s-Saltanatü’s-Seniyyem ve eyâlât ve bilâd ve
kurrâda umûr-u zaptiyye tanzimi maddesi âsûde hal olan kâffe-i tebaa-i mulûkâneme
kendi mal ve canlarının muhafazasına sahîhan ve kaviyyen emniyet virecek surette
tanzîm kılınması ve verginin müsâvâtı tekâlîf-i sairenin müsâvâtını mûcib olacağı
misüllü hukukça olan müsâvât dahî vezâifçe olan müsâvâtı müstelzim olduğundan
Hıristiyan vesâir tebaa-i gayr-i müslime dahî ahâli-i İslâm misillü hıssa-i askeriyye
i‘tâsı hakkında muahharan virilen karara inkıyâd mecburiyetinde bulunması ve bu
hususta bedel vermek veya nakden akça i‘tasıyla hizmeti fiiliyeden muâf olmak
usulünün icrâ olunması ve İslâmdan mâadâ tebaanın sunûf-u askeriyye içinde suret-i
istihdamları hakkında nizamat-ı lazime yapılup müddet-i kalîle-i mümkine zarfında
neşr ve ilân kılınması ve eyalât ve elviye meclislerinde tebaa-i müslime ve Îseviyye
ve saireden bulunan âzânın emr-ü intihâblarını bir suret-i sahîhaya koymak ve ârânın

229
doğruca zuhurunu temin eylemek içün işbu meclislerin suret-i tertip ve teşkilleri
hakkında olan nizâmâtın ıslâhına teşebbüs ile Devlet-i Aliyyem netice-i ârâyı ve
virilen hüküm ve kararı sahîhan bilmek ve buna nezâret etmek esbâb ve vesâili
müessiresinin istihsalini mütâlaa eylemesi ve çünkü bey‘ ve fürûhât ve tasarruf-u
emlâk ve akâr maddeleri hakkında olan kavânîn kâffe-i tebaa-i mülûkanem hakkında
müsâvî olduğundan kavânîn-i Devlet-i Aliyye ve nizamât-ı zabıta-i belediyeye ittibâ
ve imtisâl eylemek ve asıl yerli ahalinin verdikleri tekâlifi vermek üzere Saltanat-ı
Seniyyem ile düveli ecnebiyye beyninde yapılacak suver-i tanzimiyyeden sonra
ecnebiye dahi tasarruf-u emlâk müsaadesinin i‘ta olunması ve tebaa-i Saltanatı
Seniyyemin kâffesi üzerine tarh olunacak vergi ve tekâlîf sınıf ve mezheblerine
bakılmıyarak bir surette ahz olunmakta idüğünden işbu tekalîfin ve ale’l-husûs
a‘şârın ahz ve istifasında vukubulmakta olan sû-i isti‘malâtın ıslahı tedabîr-i serîası
mütâlaa ve müzakere olunup doğrudan doğruya ahz-ı vergi etmek usûlünün
peyderpey icrâsı kabil oldukça vâridat-ı Devlet-i Aliyyemin ilzam olunması usulünün
yerine bu suret ittihaz kılınup usûl-ü hâliye câri oldukça me’murîn-i Devlet-i
Aliyyem ile mecâlis âzâlarının müzayedeleri alenen icrâ olunacak olan iltizâmâttan
birini deruhte ettirmeleri veya bir gûne hisse almaları mücâzât-ı şedîde ile men‘
kılınması ve tekâlîf-i mahalliye dahî mehmaemken mahsulâta halel vermiyecek ve
ticaret-i dahiliyyeye mani olmıyacak surette vaz‘ ve ta‘yîn olunması ve umur-u nâfıa
içün ta‘yîn ve tahsîs olunacak mebâliğ-i münâsibeye berren ve bahren inşa ve ihdas
olunacak turuk ve mesâlikten istifade idecek olan eyalât ve sancaklarda vaz‘ ve te’sîs
kılınacak vergiyi mahsûslar dahi ilave edilmesi ve saltanat-ı seniyyemin beher sene
içün vâridât ve masrifât defterinin tanzîm ve irâesi hakkında muahharen bir nizam-ı
mahsus yapılmış olduğundan bunun temâmi-i icrâ-yı ahkamına itina olunması ve her
bir me’murîne tahsîs kılınmış olan maaşların hüsn-ü tesviyesine mübâşeret kılınması
ve her bir cemaatin rüesâsıyle taraf-ı eşref-i şâhânemden ta‘yin olunacak birer
memurları tebaa-i Saltanat-ı Seniyyemin umumuna ait ve râcî olan maddelerin
müzâkerâtında Meclis-i Vâlâ’da bulunmak üzere makâm-ı celîl-i vekâlet-i
mutlakamdan mahsusan celbolunup ve işbu memurlar birer sene içün ta‘yin kılınup
bunlar memuriyetlerine başladıkları gibi tahlif olunmaları ve Meclis-i Vâlânın âzâsı
gerek âdî ve gerek fevka’l-âde vukûbulan ictimâlarında re’y ve mütâlaalarını doğruca
beyan ve ifade etmeleri ve bundan dolayı asla rencîde olunmamaları ve ifsad ve
irtikâb ve i‘tisâfa dair olan kavânînin ahkâmı kâffe-i tebaa-i Saltanat-ı Seniyyem
haklarında her kangi sınıfta ve ne türlü me’muriyette bulunurlar ise bulunsunlar
usulü meşruasına tevfîkan icrâ olunması ve Devlet-i Aliyyemin tashih-i usul-i sikke
ile umur-ı maliyesine itibar verecek banka misillü şeyler yapılup memâlik-i mahruse-
i şahanemin menba-ı servet-i maddiyesi olan hususâta iktiza eden sermayelerin
ta‘yiniyle ve mahsulât-ı memalik-i şahanemin nakli içün icâbeden turuk ve cedâvilin
küşâdiyle ve emr-i ziraat ve ticaretin tevessuuna hâil olan esbabın men‘iyle teshilât-ı
sahîhanın icrâ olunması ve bunun içün maarif ve ulûm ve sermaye-i Avrupadan
istifadeye bakılması esbabının bi’l-etraf mütâlaasıyle peyderpey mevki-i icrâya
konulması maddelerinden ibaret olmakla siz ki Sadr-ı A‘zam sütûde şîm
müşarünileyhsiz işbu fermân-ı celi’l-unvan-ı mülukânemi usulü üzere gerek
Dersaadetimde ve gerek memâlik-i şâhânemin her bir tarafında ilan ve işâatle
hususat-ı meşrûhanın bâlâda beyan olunduğu vecihle icrâ-yı iktizalarına ve bundan
böyle ahkâmı celilesinin daima ve müstemirren mer’iyü’l-icrâ tutulması esbâb-ı
lâzime ve vesâil-i kaviyyesinin istihsal ve istikmali hususuna bezl-ü cell-i himmet

230
eyleyesiz şöyle bilesiz alâmet-i şerifeme i‘timad kılasız Tahriran fi evâil-i şehr-i
Cemaziyelahir sene isnâ ve sab‘în ve mieteyn ve elf.

231
 Ek-2: Rum Patrikhanesi Nizamnamesi 633
Bâb-ı Âlî
Dâire-i Sadâret-i Uzmâ
Rum Patrikhanesine Dâir Nizâmnâmedir
Fasl-ı Evvel
Sûret-i İntihâb Beyanındadır
Birinci Madde: İstanbul Patrikliği mesnedinde hal vukuunda cemâat-i
metropolidân ile meclis-i muhtelit âzâsı birleşerek Dersaâdet’te bulunan
metropolitlerden evsâf-ı matlûbeyi câmi bir zâtı kâimmakâm olmak üzere intihâb
ederek keyfiyet-i hali ve kâimmakâm olacak zâtı bizzabt Bâb-ı Âlî’ye arz idüp
müteallik buyurulacak irâde-i seniyye-i mülûkâane mûcibince kâimmakâmın
me’muriyetiyle patrik intihâbının bermûcib-i nizâm icrâsını mütenâsıb buyruldu
gönderilecektir.
İkinci Madde: Madde-i sâbıkanın ahkâmı icrâ olunduktan sonra İstanbul
Patriğine tabi metropolidâna umûmen mektub irsâl olunup mefhûmunda piskopos
rütbesini hâiz bulunan umûm rehabînin mahkeme-i vicdâniyelerinde herhangisini
zîrde tasrîh kılınan evsâf-ı matlûbe ile muttasıf ve bu cihetle sandâliye-i patrikiyete
kuûda münâsib görürler ise ânın ismini bir varakaya terkîm ve iş bu varakayı
memhûr zarf içinde olarak bir kıt‘a mektuba leffen nihayet kırk bir gün zarfında
Dersaâdete îsâl etmeleri kendilerine iş‘âr olunacaktır. Bundan başka zîrde mestûr 28
metropolitlik dâiresinde olan ahâlinin dahî meclis-i intihâbda birer vekilleri
bulunmak içün avâmdan münâsib kimesnelerin yevm-i muayyenede Dersaâdet’te
bulunmaları mezkûr 28 metropolitlik ahâlisine mahsûsan tahrîr ve iş‘âr kılınacaktır.
Üçüncü Madde: Kezalik cemâat-i metrpolidân âzâsıyla metropolidân-ı
sâireden ittifakan Dersaâdette bulunanların herbiri patrikliğe müstehak bildikleri
piskoposun ismini yevm-i intihâbdan beş gün mukaddem bir varakaya tahrîr ve
temhîr birle taşralardaki metropolitler tarafından vürûd itmiş olacak re’y varakaları
torbasına vaz‘ ideceklerdir.
Dördüncü Madde: Patrik intihâbı içün ta‘yin olunan kırk bir gün müddetin
inkızâsından beş gün evvel işbu nizâmnâme mûcibince meclis-i intihâbda huzuru
lâzım gelen rehabîn ve avâmın cümlesine kâimmakâm tarafından da‘vet tezkireleri
irsâl olunarak teşkîl kılınacak meclis-i umûmîyenin yevm-i mukarrarı bildirilecektir.
Yevm-i mezkûrde da‘vet olunanların cümlesi mahall-i cem‘iyyete gelip şahısları
tahkîk ve tasdîk olunduktan sonra kapılar kapalı olarak bilcümle erbâb-ı meclisin
muvâcehesinde cemaât-ı metropolidân katibiyle meclisin iki nefer âzâsı re’y
varakalarını küşâd ile tertîb ve ta‘dât ideceklerdir.
Beşinci Madde: Re’y varakalarında isimleri zuhûr idecek piskoposların
kimine ziyâde kimine az re’y isabet ettiğine bakılmayarak cümlesi mütesâviyen
kâbil-i intihâb olacaklardır.
Altıncı Madde: Mezkûr re’y varakalarında isimleri zuhûr etmeyenlerden
patrikliğe elyak ve şâyeste olanlarını erbâb-ı meclisten avâm takımından bazıları arz
ettikleri halde bu misüllüler dahî meclisin sülüs-ü âzâ-yı ruhbâniyesi tarafından
tensîb olunur ise kâbil-i intihâb olunanlar a‘dadına dahil olacaktır.

633
Bkz. BOA. Y. EE. 112/24; Düstur, 1. Tertip, C. 2, s. 902-937.

232
 Yedinci Madde: Bu suretle kâbil-i intihâb olmak üzere ta’yin olunan
metropolidâının esamisi bir deftere yazılıp zîri huzur-u mecliste kâimmakâm ve
cemat-i metropolidân ve meclis-i muhtelit âzâsı tarafından imza ve temhîr
olunacaktır.
Sekizinci Madde: Patrik olacak zât kilisece reis-i ruhanî olacağı misillü
patrikliği dahilinde bulunan hıristiyanların bazı mesâlih-i dünyevîlerinde dahî
Devlet-i Aliyye’nin vâsıta-i tenfîz-i ahkâmı olduğundan umûr-u ruhaniye ve
milliyede ehil olan zâtın ta‘yini içün emr-i intihâb rüesâ-yı ruhanîye ve avâma âid
olup fakat Saltanat-ı Seniyye kendisine bittab‘ ait olan hakk-ı reddi intihâb-ı
umûmîden çıkan bir zât hakkında icrâ mecbûriyetinde bulunmamak üzere madde-i
sâbıkada beyân olunduğu vecihle yapılacak kâbil-i intihâb olanları defteri derhal
Bâb-ı Âlî’ye gönderilecektir. İşbu defterde esamisi muharrer zevâttan şayet umûr-u
mülkiyece liyakati görünmeyen kimseler bulunur ise istisnâsıyla sâirlerinin intihâbı
icrâ olunması 24 saat zarfında tekrar cenab-ı Bâb-ı Âlî’den patrikhaneye
bildirilecektir.
Dokuzuncu Madde: İntihâb defteri madde-i sâbıkada beyân olunduğu üzre
Bâb-ı Âlî’ye gidüp geldikte meclis-i umûmîyi intihâb bir gün evvelki halinde
müctemi‘ olarak Bâb-ı Âlî’nin re’yi kâimmakâm tarafından tebliğ olunduktan sonra
eğerki istisnâ olunmuş zât var ise onlardan gayrileri hakkında usûl-ü intihâbiyenin
icrâsına mübâderet olunacaktır. Şöyle ki defterde haric-i ad istisnâ üç neferi kâffe-i
hızâr-ı meclisin yani gerek ruhbân gerek avâm takımının hufye-i i‘tâ-yı re’y
itmesiyle hâsıl olacak ekseriyet-i ârâ ile namzet ta‘yin olunacaklardır.
Onuncu Madde: Hızâr-ı meclisten her biri gerek ruhbân ve gerek avâm
takımından olsun fakat bir re’y i‘tasına sâlih olacaktır.
Onbirinci Madde: Üç nefer namzetlerin ta‘yin olundukları akîbında bunların
isimlerini hâvî varakayı meclis âzâ-yı ruhbâniyesi bi’l-istishâb kiliseye varıp âzâ-yı
sâire-i gayr-i ruhbâniye dahî kilisede hazır oldukları halde öteden beri icrâsı mu ‘tâd
olan rusûm-u diniye tevfîka-i ruh-u mukaddesten istimdat iderek mezkûr üç nefer
namzetlerin biri patrik olmak üzere re’yi hafî ve ekseriyet-i ârâ ile intihâb olunarak
kilisece rusûmu-u diniye icrâ olunacaktır.
Onikinci Madde: Tesâvî-i ârâ vukuunda kâimmakâmın inzımâm-ı re’yiyle
keyfiyete netice verilecektir.
Onüçüncü Madde: Vech-i meşrûh üzre intihâb maddesi icrâ olunduğu anda
usûl-ü kadîme üzre bir kıt‘a mahzar tertîb ve terkîm ve Bâb-ı Âlî cânib-i vâlâsına arz
ve takdîm olunacak ve intihâb olunan zât cânib-i Bâb-ı Âlî’den vakî olacak davet
üzerine doğru huzur-u hümayun-ı pâdişâhiye vusûl idüp me’muriyet-i resmiyesi icrâ
ve Bâb-ı Âlî’ye gelerek ilan olunduktan sonra mûtad olan alay ile patrikhaneye
avdetine oraca dahî merâsim-i mer‘ıyye icrâ olunacaktır.
Fasl-ı Sânî
Patrikliğe Lâyık ve İntihâb Olacak Zâtın Sıfât-ı Lâzimesi Beyânındadır
Birinci Madde: Patrikliğe lâyık-ı intihâb olacak zâtın sinni kemalde ve
piskopos rütbesini hâiz bulunan cümle-i rehâbînden olmasıyla beraber lâekal yedi
sene mütemâdiyen bir mansıbı kat‘an lekedar olmayarak idâre itmiş olması
lâzimedendir.

233
 İkinci Madde: Patrik olacak zâtın âdâb ve ahlakı şaiye-i ta‘rizden salim ve
mümkün ise fünûn ve mearifle beraber umûm-u kavanîn-i kilisede kâmil ve ahkâm-ı
diniye ve ferâiz-i ilahiyeye riayeti meslek-i sâbıkandan sâbit ve müstedil olması
lâzimeden olduğundan başka Ortodoks kilisesinin ve bu dinde bulunan mecmû-u ehl-
i imanın peder-i ruhanîsi olup zîr-i idâresinde bulunan metropolidân ile Ortodoks
mezhebinde bulunan sâir müstakil kiliselerin dahî râbıta-i ictimaîsi olduğundan her
halde ve her vâkît ve mahalde mezheb-i mezkûru kavlen ve fi‘len gayret-i kâmile ile
himayeye muktedir olması kilisenin umûr-u ruhanîyesi muktâzâsındandır.
Üçüncü Madde: Patrik bulunan zât kilise-i şarkînin bir büyük reîsi
olduğundan başka, Fatih Sultan Mehmet Han Hazretleri tarafından ihsân buyurulup
sâir selâtîn-i a‘zam-ı mâziye tarafından tasdîr ve ibkâ zât-ı şevketmeâb hazreti
pâdişâhî cânib-i âlîsinden te’kîd buyrulmuş olan imtiyazâtı havi olan berat-ı âlîşanda
muharrer kâffe-i hususatın icrâsına me’mur bulunmağın ve bu cihetle ahvâl-i
mahsûsada Saltanat-ı Seniyyenin vâsıta-i tenfîz-i ahkâmı bulunduğuna binaen
patrikliğe intihâb olunacak zât bend-i sâbıkta beyân olunan sıfatı cami‘ olmakla
beraber intihâbı tasdîk edecek olan Saltanat-ı Seniyyenin emniyet-i kâmilesine şâyân
olması ve cihet-i ruhanîyeden gayri ahvâlde dahî ehliyet-i kâmilesi olarak usûl-u
kavânîne vâkıf ve umûm milletin emniyet ve itibarını câlib olmak içün her cihetle
işbu makâm-ı zî ihtirama lâyık olacak evsâf ve haysiyyet-i zâtiyye ile muttasıf
bulunması ve lâekal pederinden beri aslen tebaa-i Saltanat-ı Seniyyeden olması
elzemdir.
Fasl-ı Salis
Patrik İntihabı İçün Teşekkül Edecek Meclis-i Umûmîde Bulunması
Lâzım Gelen Zevât Beyânındadır
Birinci Madde: İntihâb meclis-i umûmîsi rehâbîn ve avâmdan mürekkeb
olacaktır.
İkinci Madde: Ruhbân takımından meclis-i umûmîde bulunması lâzım
gelenler cemaât-i metropolidân âzâsıyla ittifakan Dersaâdet’te bulunan sâir
metropolitlerden Erikli Metropolidinin patriklik âzâsının i‘ta eylemesi hakkında
mer‘i olan usûlün devam-ı icrâsı içün mahsûsan da‘vet olunacağından bu dahî
mevcut bulunacaktır.
Üçüncü Madde: Avâm takımından bulunması iktizâ edenler;
Evvela patrikhanenin en muteber üç nefer memurlarıdır ki bunlar luğvûfet ile ondan
sonra olan iki memurlardır.
İkincisi meclis-i muhtelit âzâsı.
Üçüncüsü rutbei ûla ve rutbe-i saniye ashâbından en ziyâde kıdemli bulunan üç
zevât-ı mu‘tebere ile rutbe-i askeriyeden miralay rutbesini ihraz etmiş zevâttan iki
nefer ve devletin hademât-ı politikıyyesinde müstahdem bulunan me’murînden üç
nefer.
Dördüncüsü Sisam Kâimmakâmı Dersaâdet’te bulunduğu takdirde bizzât
bulunmadığı takdirde kapu kethüdası.
Beşincisi memleketeyn ve sırp kapu kethüdaları.
Altıncısı erbâb-ı hüner ve mearifin en ziyâde malum olanlarından dört nefer.

234
Yedincisi tüccar takımından beş nefer.
Sekizincisi sarrafandan bir nefer.
Dokuzuncusu esnaf-ı mu‘tebere takımından on nefer.
Onuncusu nefsi İstanbul ve boğaziçi mahallesi sekenesinden iki nefer.
Onbirincisi 28 metropolitlik dâiresinden yani; Kayseriye, Kuşadası, Erikli,
Kapudağı, İzmit mea iiznik, Kadıköy mea Tarabya, Selanik, Tunova, Edirne,
Amasya, Yanya, Bursa, Manastır, Bosna, Girid, Trabzon, Yenişehir, Filibe, Siroz,
İzmir, Midilli, Varna, Vidin, Sofya, Sakız, Üsküp, Isparta, Kastamonu Hıristiyan
ahâlisi tarafından ta‘yin olunacak 28 nefer vekillerdir.
Hakkı intihâb münhasıran tebaa-i Saltanat-ı Seniyyeye aittir.
Piskoposluğa Müstahak Olacak Rahiplerin Sıfat-ı Lâzimeleriyle Usûl-ü
İntihâbiyeleri Beyânındadır
Birinci Madde: Piskopos intihâb ve ta‘yin olacak zâtın;
Evvela an asıl tebaa-i Devlet-i Aliyye’den olduğu halde devletçe ve milletçe bir
vâkîtte lekedar olmamış olması,
Saniyen patrikhanede veyahut metropolitlerin biri maiyyetinde istihdam olunmazdan
evvel her nerede ikamet etmiş ise oralardan her vecihle hüsn-ü haline dâir
şehâdetnâmesi bulunması,
Salisen kavânîn-i kilisenin ahkâmı iktizâsınca sinni kâmil sahibi ve tamü’l-a‘zâ
olması,
Rabian umûru kilisede malumât-ı kâfiye ve piskoposluk hüsn-ü idâresi zımnında
tecrübe-i matlûbe ashâbından olması içün beş seneden beri rahip sıfatıyla
patrikhanede veyahut bir metropolit maiyyetinde kullanılarak hizmet-i sâdıkânesi
sebkat itmiş ve bu cihetle kilisenin ma‘lumu olmuş zevâttan olması,
Hamisen lisan-ı Rumîden başka ta‘yin olunacağı mahalle göre lisan-ı Türkîye dahî
âşinâ olması elzemdir.
İkinci Madde: Bundan böyle piskoposluk rütbesi mücerred ulum-u kilise-yi
Ortodoksîde tahsil-i kemâl itmiş olduklarını ibrâz eder ruûs ibraz eden veyahut
ruûsları olmayıp fakat ahlak-ı hüsn ve âdâb-ı memdûha ile beraber umûr-u
mezhebiyede ma‘lumat-ı kâmile ashâbından oldukları müsellem olan zevâta
verilecektir. Şu kadar ki diyâr-ı ecnebiyeye giderek tahsîl-i ulûm ile avdet idüp
hamili ruûs olanlar Dersaâdet’te vâki mezhep mektebinin muallimleriyle mubâhase-i
ilmiyye iderek onlar tarafından liyâkat ve ehliyeti tasdîk olunmadıkça ruûssuz
bulunanlar dahî mekteb-i mezkûrda usûlü üzre imtihan olunarak ruûs istihsal
itmedikçe intihâba lâyık görülemeyeceklerdir.
Üçüncü Madde: İzzet-ü salah ve ilm-i kemâli cihetiyle itibâr-ı âmmeyi
mükteseb olup kilisenin dahî ma‘lumu olan zevât bend-i sâbık iktizâsınca imtihan
olunduktan sonra intihâba lâyık görülecek ve bu misüllülerin patrikhane veyahut
metropolitlerin biri maiyyetinde beş sene hizmet etmiş olmasından sarf-ı nazar
olunacaktır.
Dördüncü Madde: Mahlûl kalan piskoposluk mesnedlerine yeni piskopos
intihâb ve ta‘yini kilisenin öteden beri cârî olan usûlü üzre cemâat-i metropolidânın

235
re’y ve tensîbiyle icrâ olunacağından cemâat-i mezkûrda patriğin sevk ve ruhsatıyla
piskoposluk için lâzım olan sıfat-ı matlûbeyi zâtında cem eden rehâbînin defterini
tertîb edip bunların liyakat-i mütesâviye ashâbı olanlarından kiliseye en ziyâde ve en
sâdıkane hizmeti sebkat etmiş bulunanları tercih ederek içlerinden üç neferini açık
bulunan piskoposluğa namzet ta‘yin edecek ve akîbında kiliseye varıp usûl-ü
mer‘ıyyenin icrâsı ve yine re’y-i hafî ile zikrolunan üç namzetlerden birini katiyen
intihâb ve ta‘yin eyleyecek ve tesâvî-i ârâ vukuunda patriğin re’yiyle ekseriyet-i ârâ
hâsıl edilecektir.
Beşinci Madde: Piskoposlardan birinin vefatı vukuunda keyfiyeti resmen
bildirir müteveffanın ikametgahı olan şehrin mu‘teberan-ı ruhbân ve avâmı
tarafından mümzâ mektup vürûd itmezden evvel diğerinin intihâb ve ta‘yini
hususuna teşebbüs olunmayacaktır.
Altıncı Madde: Patrik bulunan zât mesnedinde mâdâme’l-ömr kâim olacağı
misüllü kilisenin kavanîn-i mukaddesesi ahkâmına tevfîkan piskoposlar dahî
mademki Devlet-i Aliyye’ye ihanetleri veyahut ahâliye zulüm ve teaddileri veya
kanûn-u memleketçe azl ve tebdîli mûcib sû-i hâl ve hareketleri vukuuyla me’mur ve
ta‘yin olundukları mesnedlerde kayd-ı hayat ile dâim olacaklarından bundan böyle
piskoposların bir mansıptan diğer bir mansıba nakl olunmaları caiz olmayacaktır.
Ancak sebeb-i mühim zuhûrunda yani gerek ahâlinin kesreti ve gerek mevkî cihetiyle
cesâmet ve ehemmiyeti olan piskoposluğa mücerreb ve umûr-dîde bir piskopos
ta‘yin olunması lâzım geldiği halde kilisenin nadiren icrâ olunan adet-i kadîmesine
tevfîkan cemâat-i metropolidân patrik ile me‘an ashâb-ı menâsıb olan piskoposlardan
en münâsibleri olarak üç neferini ekseriyet-i ârâ ile namzet ta‘yin eyledikten sonra
kiliseye varıp usûl-ü mu‘tâdenin icrâsıyla mezkûr üç namzetleden birini ekseriyet-i
ârâ ile intihâb ve ta‘yin eyleyeceklerdir ve fakat keyfiyeti bu vecihle intihâbı icrâ
kılınmış olan piskoposa bildirilip re’yi sual edilmek lâzım geleceğinden eğer
piskopos-u mûmâ ileyh bulunduğu mesnedi terk etmek istemez ise cemâat-i
metropolidân zikr olunan namzetlerden bir diğerinin intihâb ve ta‘yinine müsâraat
idecektir ve bir piskoposun, ibtida memur olduğu piskoposluktan diğerine nakl ve
ta‘yini bir defadan ziyâde caiz olmayıp, bu da bâlâda zikr olunduğu üzre ya mühim
bir sebeb zuhûruna mebnî olabilecek ve âhar piskoposluğa nakl olunan piskoposun
yerine diğerinin intihâb ve ta‘yini mücerred işbu nizâmnâmenin dördüncü maddesi
meâline tevfîkan icrâ kılınacaktır.
Yedinci Madde: Piskoposlar ale’l-umûm kilisenin kavanîni iktizâsınca dâima
me’mur oldukları mahalde ikamet idüp dâire-i hukûmet-i ruhanîlerinde olan
Hıristiyanların ahvâl-i ruhanîyelerini görmek ve gözetmek içün, her mahallin usûl-ü
mu‘tâdasına göre evkat-ı muayyenede me’muriyetleri dahilinde bulunan yerlerde
ahâliye bâr olmayarak bizzât keşt-ü güzâr etmek umûr-u mefrûzalarından olacak ve
gayet-i şeyhuhat ve illet-i maraz gibi mevâni-i meşrûaları olmadıkça veyahut diğer
esbab-ı sahîhaya mebnî devletçe veya patrikhanece Dersaâdet’e ihzarları lâzım
gelmedikçe kendilerinin bizzât icrâ etmeleri iktizâ eden umûru maiyetlerinde
piskopos veya ruhbân istihdamıyla gördürmeleri aslâ caiz olmayacaktır.
Sekizinci Madde: Altıncı maddede beyân olunduğu üzre piskoposlar me’mur
oldukları mahaller piskoposluklarında kayd-ı hayat ile dâim olacaklar ise de bir
mahallin ahâli-i umûmîsi tarafından piskoposları hakkında şikayat vâkî olduğu halde
cemâati metropolidân hakkında şikayet olunan piskopos ile teşekki edenlerin

236
beynlerini te’lif içün müddet-i mu‘tedile zarfında tedabir-i mümkineyi i‘mal ve
hemcivâr bulunan piskoposlar vâsıtasıyla teftîş ve tesviye-i keyfiyete bezl-i gayret ve
makderet eyledikten sonra müteşekki takımı râzı olmayıp piskopos ile muhâkeme
olunmak talebinde ısrar ederler ise o halde piskopos Dersaâdet’e celb idilerek
hakkında azv-ü isnad olunan töhmetler hususan ruhanîyeye dâir olduğu takdirde
muhâkemesi kavanîn-i kiliseye tefvîkan yalnız cemâat-i metropolidân tarafından icrâ
olunacak ve zikrolunan şikayet mevâdd-ı dünyevîyeye mütedâir olduğu halde patrik
ile cemâat-i metropolidân dördü piskopos dördü avâmdan olmak üzere meclis-i
muhtelitin sekiz nefer âzâsından mürekkeb bir komisyon teşkîl edüp iş bu komisyon
tarafından ifâdâtını zabt ve tahrîr ve tedkîk ve tahkîk birle netice-i ârâ ve mutalaâtını
havi yapacağı mazbatayı patrik-i vakte arz idüb mücazât-ı lâzımesi kavanîn-i Devlet-
i Aliyye’ye tatbikan ta‘yin ve Bâb-ı Âlî’ye ifade olunacaktır. Eğer ki o makule
metropolid ve piskoposun töhmeti cinayet cinsinden ise uhdesinde bulunan sıfat-ı
ruhânîye patrikhane tarafından bi’t-tab‘ ref‘ olunacağından andan sonra bervech-i
muharrer kavanîn-i mevzûa-i cezaiyeye göre mücazâtı icrâ olunacaktır.
Dokuzuncu Madde: Metbû-u mufahhamemiz olan Devlet-i Aliyye’nin
eyalet meclisleri hakkında mevzu‘ olan nizâm ahkâmına tevfîkan piskoposlar ikamet
ettikleri memleket meclisine bizzât devam ederek îfâ-i me’muriyet itmek, hasta
oldukları veyahut başka bir mahalle azîmet ettikleri halde ruhbân taifesinden birini
vekil ta‘yin etmek ve sâir kazalar meclislerine dahî kezâlik ruhbân taifesinden
devletlularına bir vekil ta‘yin etmek hususlarına mecbûr olacaklardır.
Onuncu Madde: Piskoposlar kendi emvâllerine dâir vasıyyet itmeye mezûn
olmayıp vefatlarında ibtida cenazeleri ve canları içün sarfı iktizâ eden meblağ
terekesinden lede’l-ihrâc bâkî cemî-i emvâl-i menkûle ve gayr-i menkûleleri üç
kısma munkasim olup biri bulunmuş oldukları piskoposluğa irâd peydâ itmek üzere
emlâk ve akarât iştirâsına tahsîs ve bunların hâsılatı dahî peyderpey emlâk iştirasına
sarf olunarak her bir piskoposun senevî maaş-ı mukannanı ne ise ol miktar irâd peydâ
olunup ondan sonra piskoposların emvâl-i sülüsünden neş’et idecek irâd memleketin
hayrât ve hasenâtına sarf-u isti‘mal olunacaktır ve kısm-ı sânisi müteveffanın
akrabasına ait ve musîb olup kısm-ı sâlis dahî ikiye taksîmiyle biri milletin
Dersaâdet’te bulunan hayrât ve hasenâtına sarf ve tahsîs ve nısf-u diğeri İstanbul
Patriğinin senevi maaş-ı mukannanı neye iblağ olunur ise ol miktar meblağın
istihsâline kadar patrik mesnedine irâd peydâ olunmak üzere emlâk ve akar iştirasına
sarf ve maaş-ı mezkûr tamam-pezîr olduktan sonra ol vecihle zuhûr edecek fazla irâd
hâsılatı milletin Dersaâdet’te bulunan hayrât ve hasenâtına sarf olunmak zımnında
keza emvâl-i gayr-i menkule iştirâ ve tedârikine isti‘mal olunacaktır ve müteveffânın
emvâl-i metrûkesinden akrabasından kendisine kaldığına dâir delâil-i şer‘iyyesiyle
emvâl-i mevrusesi tahakkuk ve zuhûr idüpte o ma’kûle hakkında vasıyyeti
bulunduğu surette ma’mûlün bih ve cârî tutulacağı misüllü vasıyyeti olmadığı halde
emvâl-i mezkûrenin dahî ber vech-i muharrer üçe taksîmi lâzım gelerek patrikten
piskoposlara varınca her sınıfta metropolitlerin taksîm-i emvâl-i metrûkesi
hususunda iş bu usûle riayet olunacaktır. Fakat usûl-ü meşrûhanın icrâsında kavanîn
ve nizâmât-ı arazî ve evkafa tamamıyla ittibâ olunmak şart-ı lâzimedir.
Onbirinci Madde: Menâsıbda bulunan patrik ve metropolitler ve piskopos
payeli rahiplerin vefatında cenazeleri ve canları içün vesâir sarfı vacip olan mebâliğ
emvâl-i metrûkelerinden lede’l-ihrac bakiyye-i terekeleri ale’t-tesâvî üç kısma
taksîmiyle biri müteveffânın lazim-i akrabasına i‘ta ve kısm-ı sâniyesiyle İstanbul

237
patrikliği mesnediyle bu tarafta vâkî hayrât ve hasenâta nısfiyyet üzere irâd olmak
zımnında emlâk ve akârât iştirâ ve kısm-ı sâlisi dahî vefat edenlerin vatan ve
memleketleri cânibinde vâkî menfaati âmmeye dâir ebniye-i hayriyyelere sarf ve
vakf kılınacaktır.
Onikinci Madde: Mansıbda vefat eden patriğin terekesi dahî kezalik üçe
taksîm olunduktan sonra biri İstanbul Patrikliği mesnedine ait olmak üzere iştirâ-ı
akâra sarf olunarak ikinci kısmı akrabasından lâzım gelenlere i‘tâ ve kısmı
diğerinden dahî bir nısfı yine îrad peydâsına istiğmal olunmak üzere patrik
mesnedine ta‘yiniyle bu tarafda bulunan ebniye-i avâma vakf ve tahsîs kılınacaktır.
Onüçüncü Madde: Ruesâ-yı ruhbândan birinin vefatı vukuunda gurb ve
civarda mukîm Ortodoks mezhebinde bulunan ahâli-yi mu‘teberândan dört kişi diğer
dört nefer rahib ile mean derhal iktizâ iden defteri bi’t-tanzîm evâl-i metrûkeyi kayd
ve emnen temhîr ettikten sonra îcabının icrâsı hususuna vesâyâ-yı lâzimenin
taraflarına îsal ve isbatı zımnında İstanbul Patriği tarafına ihbar ve ifadeye müsâraat
ideceklerdir ve müteveffânın defn ve cenazesiyle ber mükteza-yı mezhep canına dâir
sâir adât-ı mer‘ıyyenin emr-i icrâsı mu‘tebarân-ı merkûmenin ayn-ı intibâh ve
ihtimamlarına havâle kılınacaktır.
Ondördüncü Madde: Memâlik-i şâhâne-i sâirede bulunan sıfât-ı ma‘lume-i
matlûbe ashâbından ma‘dûd olduklarına mebnî şimdiki halde piskoposluk mesnedine
müstehak ve lâyık-ı intihâb görülecek mecmû-u zevâtın isimleri tertîb kılınacak
defter-i mahsûsada kaydolunarak ba’dehû hîn-ü lüzumda patrik tarafından mektup
irsâliyle celb olunacakdır. Ve bundan sonra aralık aralık zuhûr edecek bu misüllüler
kemâlât ve sıfât-ı sâire-i zâtiyelerinin işâretiyle intihâbına lâyık oldukları tavsiye
kılındıkları zevât tarafından tahrîren arz ve ifade olunarak tahsîl-i ulûm-i
diniyelerinin tahkîki zımnında bâlâda muharrer bendlerin meâline tatbîkan Dersaâdet
mezhep mektebinde usûl-ü imtihanları bi’l-icrâ isimleri târihinin zikr ve işaretiyle
beraber defter-i mezkûrda iruce kayıd ve zabd olunacaktır.
Cemâat-ı Metropolidânın Hey’et-i Sûret-i Teşkîli Beyânındadır
Birinci Madde: Cemâat-i Metropolidân İstanbul Patrikliğine merbûd
metropolitlerden ma‘dûd olarak on iki zâttan terekküb ittiği ve İstanbul Patriği
bulunan zâtın taht-ı riyâsetinde bulunduğu halde öteden berû mevzu‘ ve müesses
bulunan usûl-ü müttehaze-i kadîmesine tevfîkan dâimu’l-evkâd İstanbul Rum
Patriğine ait ve tâbî olan kâffe-i tâife-i Îsevîyenin hükûmet-i rûhaniyesi add ve ittihâz
kılındığından cemâat-i mezkûre tarafından kilisenin kavânî-i mevdûa-i mukaddesesi
iktizâsınca milletin bi’l-cümle umûr ve husûsât-ı ruhâniyyesine dikkat olunmak, yani
mahlûl kalmış piskopos mansıplarına diğerlerinin nasb ve ta‘yini umûmen tâife-i
ruhbân ile her tarafta vâkî millet manastırlarının ve Dersaâdet’te bulunan millet
mektebinin islâh-u halleriyle husn-ü hıfz ve idâreleri ve Ortodoks Hıristiyanlarının
ihlâl-i akâide ve tebdîl-i mezhebe sebeb olabilecek her nev’ te’sîrât-ü hariciyeden
emîn ve mahsûn olmaları husûsuna sarf-ı lâzım gelen teyakkuz ve ihtimam keyfiyeti
ve kelâmullahın bi tarîkı’l-va‘z ahlâli-i umûmîyyeye ta‘lîm ve telkini zımnında
Dersaâdet ve memâlik-i sâire-i şahâneye ashâb-ı salah ve liyâkattan olarak vâiz ve
rahipler ta‘yin ve irsâli tâife-i rahâbînin kesb-ü fâideleri diğer de umûmîyenin akâid-i
dinîyelerini lâyıkı vech üzere teallümleri zımnında münâsıb görülecek kütüb ve
te’lîfât-ı müfîdenin tedârik ve neşri ve bunun içün dahî patrikhanede bir muntazam
basımhânenin mevcut olması ve bu tab‘hânede sarf-u umûr-u diniyyeye muteallık

238
olan kütübden mâadâ tab‘ olacak kütüb ve resâil hakkında evvel emirde müesses
olan nizâmına tatbikan meârif-i umûmîye nezâret-i celîlesiyle muhâbereye riayet
kılınması keyfiyetlerine bezl-i himmet sarf-ı makderet birle bu hususta cemâati
metropolidânın eyâlât-ı şâhânede bulunan piskoposlar ile muhaberesi olması ve
piskoposların dahî doğrudan doğruya cemâat-i mezkûreye hitap etmeleri lâzım
geleceğinden cemâati metropolidânın hükümet-i rûhaniyesine dâir hukuk ve
umûruna hâriçten bir ferdin müdahalesi tecvîz olunmayacaktır.
İkinci Madde: Piskoposların bundan böyle Dersaâdet’te kapu kethüdâları
olamayacağı misüllü bazı metropolidânı mümtâzenin dahî Dersaâdet’te ikamet-i
âdeti min ba‘d fesh ve ilgâ kılındığından İstanbul Patrikine mülhak ve âid bi’l-cümle
metropolidânın münâvebeten ikişer sene müddet-i mahsûsa ile cemâat-i
metropolidânda âzâ nasb ve ta‘yin olunmalarına hak ve selâhiyetleri olup âzâdan hiç
birinin cemâati mezkûrede iki seneden ziyâde kalmaması zımnında âzâ-yı cemâatin
nısfı her sene tecdîd ve tebdîl ve yerlerine diğerleri nasb olunacak ve cemâati
metropolidânın mürekkeb olduğu kâffe-i âzâsı beyninde bir gün fark ve tefâvüd
olmayup icrâ-ı me’muriyetlerinde re’y ve kuvvetleri müsâvi olacaktır.
Metropolitlerden Dersaâdet’e gelip gideceklerin defteri dâima patrikhane tarafından
Bâb-ı Âlî’ye irsâl ile beyân-ı hâl kılınacaktır.
Üçüncü Madde: Eyâlât-ı şahânede piskopos ta‘yin olacak zevât piskoposluk
rutbesine yeni nâil olmuş bulunurlar ise muhavvel-i uhdeleri olan mahal
piskoposluğunda tamamen beş sene ve nasb ve ta‘yinleri diğer mansıbdan nakl ve
becâyiş suretiyle olmuş olduğu takdirde me’mur oldukları mahalde üç sene ikamet
etmedikçe metropolidânda âzâ ta‘yin olunamayıp ol vecihle cemâat âzâlığına dâvet
olunacak piskoposlardan fakat sinn-ü şeyhûhatte bulunanlardan sarf-ı nazar kılınacak
ise de bâkî cemî-i piskoposların davet olundukları halde derhal Dersaâdet’e
gelmelerine mecbûriyet vardır.
Dördüncü Madde: Cemâati metropolidân âzâsından olup îrâd-ı
mukannanları elli bin kuruştan aşağı olan piskoposlara verilmek üzere beherine icrâ-
yı umûra mübaşereti gününden itibaren yerine diğerinin nasbı gününe kadar
Dersaâdet’te ikâmette mesârıf-ı vâkıasına medâr olabilecek kadar şey tahsîs
kılınacaktır.
Beşinci Madde: Bi’l-cümle metropolidânın mikdar ve adedini mübeyyin ve
bunların üç sınıfa taksîmiyle beher sınıfının sülüsünü hâvî bir defter-i mahsûs tertîb
kılınmış olduğundan patrik bulunan zât cemâat-i metropolidân ile beraber her sene
hıtâmına üç mâh kalınca defter-i mezkûr mûcibince her sınıftan ikişer nefer yani
başta ve hâtimede bulunanları ba‘de’l-ahz müddet-i âzâlığı inkızâ bulunmuş olanlara
halef olmak üzere da‘vet ideceğinden ol vecihle yerlerine diğerleri ta‘yin kılınmış
olanlar bilâ te’hîr semt-i me’muriyetlerine azîmete mecbûr olacaklardır.
Altıncı Madde: Ber vech-i muharrer iki sene müddet-i muayyenenin
inkızâsından evvel cemâat-i metropolidân azâsından birinin vefatı takdirinde, vefatı
birinci sene esnasında vuku‘ bulur ise yerine hasbes’s-sınıf akîbinde lâhik bulunan
zâtın ta‘yiniyle iki seneyi tamam idecek ikinci senesi esnasında vâkî olduğu halde
dahî bâkî birkaç ay sınıf muktezâsınca taşradan celb ve da‘veti îcâb edecek zevâta
zam ve ilâve-i me’mûriyet olunacaktır. Cemâat-i metropolidânın kanğı zevâttan
terekküb edeceği keyfiyetine gelince birinci senesinde patrik ile cemâat-i
metropolidân taraflarından re’yi hafî ile intihâb olunmak üzere meclis-i muvakkatın

239
âzâ-yı mevcûdesinden piskopos olarak üç nefer zâtın ve eyâlât-ı şâhânede bulunan üç
sınıfa münkasim piskoposlardan ber vech-i sınıf birinci ve ikinci olanlarıyla
birincisinin akîbında bulunanları olmak üzere diğer dokuz nefer piskoposun ahz ve
âzâ ta‘yin kılınacağı ve birinci sene tamamında âzâ-yı mezkûrenin nısfıyla üçü
meclis-i muvakkad âzâsından ve üçü dahî beher sınıfın birinci olanlarında bâkî dokuz
nefer piskoposlardan ibaret olacaktır. Me’muriyetleri cânibine azîmet ve avdet
ideceği ve yerlerine diğerlerinin ta‘yini hususu mârrü’z-zikr üç sınıftan herkesin
sırasına göre ikişer nefer piskopos ahziyle icrâ olunacağı mukarrar idüğü iş bu
mahalle şerh ve tahşiyeye ibtidar kılındı.
Yedinci Madde: Kilise ve millete dâir duyûnu ma‘lumenin ref‘ ve tesviyesi
hususuna ta‘yin olacak komisyon-u mahsûsun te’sisinden sonra cemâat-i
metropolidân’ın âzâsı o megule düyûn-u milliye içün taraflarından kefâlet ve
güzeştelü tahvilat i‘tâ ve tervîc itmek keyfiyetlerinden rehâ olacaklarından bu husus
min ba‘d te’kiden memnu‘ olan maddelerden olduğu derkârdır.
Sekizinci Madde: Patriğin haberi olmaksızın ve kendisi mecliste
bulunmaksızın cemâat-i metropolidân tarafından her hükm olunan şeye itibâr
olunmayıp mülğa tutulacağı misüllü kezâlik cemâat-i metropolidânın ma‘lumatı
olmayarak patrik tarafından münferiden hükm ve karar-pezîr olacak şey gayr-i cârî
hükmünde add olunacak ve ekseriyet-i ârâ ile cemi‘ âzâsının huzurunda cemâat
tarafından hükm ve karar verilmiş madde-i patrik dahî tensîb ve kabul ile icrâ-i
icabına teşebbüs itmekle mecbûr olacaktır.
Dokuzuncu Madde: Cemâat-i metropolidândan olup müddet-i muayyenesi
müngazî olanlar hiçbir özür ve bahane ile Dersaâdet’te kalmaları caiz olmayıp eğer
bu bâbta ilel ve esbâb-ı kaviyyesi olur ise kendilerine cemâatin haberi olarak patrik
tarafından münâsib va‘de ta‘yin olunup ve keyfiyet Bâb-ı Âlî’ye dahî bildirülüp
ancak bu misüllülerin mecliste bulunmaları ve derûn-u kilisede zâtlarına mahsûs
mevkide durmaları hususlarına me’zuniyet olamayacaktır.
Onuncu Madde: İstanbul patrikliğine merbût ve tâbî olan piskoposlardan her
biri patrik tarafından izn-i tahsîl itmedikçe ve cemâat-i metropolidânın haberi
olmadıkça hiçbir bahâne ile Dersaâdet’e gelemeyecektir.
Onbirinci Madde: Milletin meclis-i muvakkati tarafından bu vecihle tanzîm
olunan maddelerin zât-ı hazret-i mülûkâne cânib-i mekârim-i menâkıblarından tasdîk
buyurulduğu akîbinde cemâat-i metropolidânın teşkîliyle milletin tesadüf idecek en
karîp bir büyük yortu gününde bervech-i münâvebe iki sene müddetle akd-ı meclis
ve icrâ-ı me’muriyete mübâderet olunması lâzım gelecektir.
Onikinci Madde: Patrik bulunan zâtın şayet vâcibe-i zimmetine ve ferâiz-i
ruhânîyesine muhâlif hareketi zuhûrunda ve kendisüne birinci ve ikinci def‘â olarak
cemâat-i metropolidân tarafından men suretiyle vâkî olacak ihtarât-ı lâyıkaya havâle-
i sem‘ itibar etmeyib ıslah ve nasâyıh-ı vâkıadan imtina‘ ittikde ol halde cemâat-i
mezkûre teşkîli musammem olan meclis-i muhtelit-i dâimî âzâsıyla bi’l-ittifak
ihzarât-ı lâzımeyi bir kerede beraberce tekrîr ve tecdîd iddikten sonra eğer patrik yine
ibram ve ısrarda bulunur ise ol surette cemâat-i metropolidân ile meclis-i muhtelit-i
mezkûrun âzâsı patrikin azlini talep zımnında keyfiyeti cânib-i eşref-i Bâb-ı Âlî’ye
birlikte arz ve ifade ideceklerdir. Ve kezalik patriğin ferâiz-i cismâniyesinde muğayir
hareketi zuhûrunda meclis-i muhtelit-i dâimî tarafından bervech-i muharrer ibtidâ
müstakilden ve ba‘dehû cemâat-i metropolidân ile ittifakan tedabîr-i lâzımeye

240
teşebbüs olunacaktır. Fakat patriğin icrâ-yı azli hususunda gerek cemâat-i
metropolidân ve gerek meclis-i muhtelit-i dâimî âzâsının ikişer sülüslerinden bu
bâbta müttefik bulunması lâzımdır.
İstanbul Patriği ile Cemâat-i Metropolidânın Yekdiğerine Olan
Münasebeti Beyânındadır
İstanbul Patriği bulunan zâtın İstanbul Patrikliğine tâbî ve merbût olan kâffe-i
sunûf-ı rehâbînin reisi ruhanîsi olduğu cihetle,
Evvelen cemî-i piskoposların ihvânı mesâbesinde add ile esbâb-ı şahsiye ve
zâtiyeye mebnî bunlardan hiçbirini fark ve temyîz etmeyerek beheri hakkında
hulûsâne ve muhabbet-i ehaviyye ile muâmele etmesi,
Sâniyen taife-i rehâbînden min gayr-i hakk mağdur bulunanlar hakkında cemâat-i
metropolidân ile beraber bezl-i himâyet ve makderet eylemesi,
Salisen gürûh-u rehâbînin etvâr ve hareketine sarf-ı enzâr-ı teyakkuz birle şâyân-ı
medh ve sena olan şeyleri vesâit-i münâsibe ile takviye ve teşvîk ve bunlardan
kilisenin şân ve erkânına mugayir olup ta‘n ve takbihi lâzım gelenlerini men‘ ve ref‘
ve iktizâsına göre cemâat-ı metropolidânın ittihat ve ittifakıyla te’dibât-ı lâyıkanın
icrâsına dikkat eylemesi,
Râbian hiç birini tefrîk ve istisnâ itmeyerek cemâatin kâffe-i âzâsı hakkında hilm ve
mülâyemetle muâmele iderek beherine lâyıkı vech üzere riayet birle rîbet ve sûizannı
mûcib olacak hâlâttan ihtiraz ve ictinâb eylemesi,
Hamisen cemâat-i metropolidânın rutbe-i ulyâsı ve kilisenin şân ve şöhreti
iktizâsınca esnâ-yı mecliste sıfat-ı rehabîne yakışmayacak rîbet ve ayıbı mûcib
olacak sözler söylemek gibi hüsn-ü nizâma halel verecek uygunsuzluklara cevaz
vermeyerek men‘ ile herhalde kendisini irâe-i hüsn-ü misal eylemesi,
Sadisen cemâat-i metropolidânın ittihad ve ittifakıyla garazsız ve bi’t-tarâfâne ve
faide-i zâtiye fikrinden biri olarak umûru vâkıada devam ve herhalde kiliseyle
milletin kavaidine mugâyir şeylerde bulunmayarak umûru vâkıa-i milletin hüsn-ü
ru’yet ve tesviyesine sarf-ü himmet eylemesi,
Sabian cemâat-i metropolidânın patrikhaneden hariç hiçbir mahalde akd-i meclis
eylemesi gayr-i caiz olduğundan âzâsının fevka’l-‘ade hallerde patriğin izni ve haberi
olarak umûru me’mûrelerine dâir irüce akd-ü meşveret ve tezekkür eylemeleri
zımmında derûn-u patrikhanede bir münâsib oda tahsîs ve ta‘yin eylemesi muktezâ-
yı müsnedinden bulunduğu misüllü cemâat-i metropolidân âzâsının dahî umûru
mefrûzaları bervech-i âtî beyân ve işaret kılınır.
Birinci Madde: Cemâat-i metropolidânın mürekkep olduğu zevât evvelen
kilise ve milletin reis-i mutlak-ı ruhanîsi olan İstanbul Patriğine hasbe’l-mesned
tevkîr-u hürmet iderek nesâyıh-ı sa‘ye ve vesâya-yı âkılânesine itaat ve imtisâl birle
umûr-u mefrûzelerinin icrâsında bir gûne muhalif harekette bulunmamaları, saniyen
dâhil-i mecliste ve hariçte şanları muktezasınca etvâr-ı hüsn ve âdâb-ı merğubede
bulunarak mûcib-i rîbet olacak ve patriğin sıfatına dokunacak hareket ve kelâmdan
ihtiraz eylemeleri lâzıme-i me’muriyetlerindendir.
İkinci Madde: Âzâ-yı meclisten ma‘dûd bulunan ve bulunmayan
piskoposlardan birinin ashâb-ı menâsıb olan zevâttan birine ziyaret etmesi iktizâ

241
ettiği halde bermûcib-i mûtad bu bâbta patrik tarafından izin ve ruhsat tahsil
eylemesi lâzım geleceği misüllü bilâ izn azîmet iden zuhûr ederse kendisine sûret-i
husn ile patrik tarafından vâkî olacak ihtarât-ı lâzimeden sonra adem-i itâatında
def‘a-i saniye olarak cemâat-i metropolidânın huzurunda ta‘zir ve itâb olunacak ve
yine inkıyâd etmediği takdirde defâ-i salisede o ma‘kulenin tarikat-ı itâate idhâli
tedabîri muktezâsına teşebbüs kılınacaktır.
Üçüncü Madde: Cemâat-i metropolidândan olan ve olmayan piskoposlardan
hiçbiri patriği ötede beride patriğin şan ve itibârına nâkısa verecek suret-i bî edebane
sözler söyleyüp fasl-ı mezemmet idemeyecek ve buna cüret iden olur ise ibtidâ
kendisine patrik tarafından hâlimane nasihatlar verilüp ikinci def‘a da cemâat
huzurunda itâb ve ta‘zir ve yine ıslah kabul itmediği surette hakkında te’dibat-ı
lâzime icrâ kılınacaktır.
Dördüncü Madde: Akdemce patriğin izin ve ruhsatı olmadıkça ve gidilecek
mahallin piskoposuna haber verilmedikçe bir piskoposun diğer piskoposun
ikametgahına azîmeti ve orada on beş günden ziyâde ikamet-i idâmı caiz olmayacak
ve fakat zarûret mess ittikde eyâlet dahilinde bulunan sancaklara hitam-ı
maslahatlarına kadar orada birkaç gün ikamet idecekler ve vakt-i azîmet ve
avdetlerini İstanbul Patriği tarafına bildireceklerdir.
Beşinci Madde: Cemâat-i metropolidân âzâsı umûr-u vâkıanın ru’yetinde her
meselenin ittifak-ı ârâ ile fasl ve tesviyesinde ale’d-devam patrik ile beraber icrâyı
me’muriyet ederek bir madde hakkında tesâvî-i ârâ vukûunda patriğin re’yi bulunan
taraf tercih olunacaktır. Cemâat-i metropolidânın âzâsı gangı rütbe ve sınıfdan olur
ise olsun beynlerinde hukukça aslâ fark ve tefâvüd olmayıp fakat sınıf hasebiyle
neş’et idecek fark ve tefâvüde kilisenin bi’l-cümle piskoposların ruteb ve sunûf-u
muhtelitasını beyân ve işaret ider kanunname-i mahsûs ahkâmı iktizâsınca yalnız
kürsîce kilisede oturulacak mevkî-i mahsûsca itibar ve riâyet olunacak ve
kanunnâme-i mezkûrun bazı mahalleri dahî mütekâzı münâsib görüleceği üzre teşkîl
kılınacak cemâat-i metropolidân azâsı tarafından istikamet-i bî taraf ile ta’dîl ve
tashîh kılınacaktır.
Altıncı Madde: Âzâ-yı cemâatten biri hakkında esnâ-yı mecliste beyân ittği
re’yine veyahud bir madde üzerine ifâde ittiği zannına mebnî patrik tarafından
i‘tibâra nakîsa verecek sözler söylenmesi hey’et-i meclise dokunur bir keyfiyet add
olunacağı missüllü cemâat-i metropolidânın ibaret olduğu zevâtın dahî patrik
bulunan zâta hurmet-i lâyıka ve tevkîr itmeleri umûr-u muktazâ-i müekkededendir.
Yedinci Madde: Cemâat-i metropolidânda tâife-i ruhbândan olarak patrik ve
âzâ-yı cemâat tarafından me’mur iki nefer katip istihdam kılınacak olup, birine baş
diğerine ikinci katip tesmiyesiyle başkatip ve ânın mevâni-i zuhûrunda ikinci katip
meclisin kitâbetine dâir umûrun idâreye ve mârûzât ve evrâk-ı sâire-yi patrik ve
cemâatın huzuruna arz ve meclisin hüküm ve müzâkerâtına dâir evrâkı hıfza me’mur
olarak kendisine sual olunmadıkça meclisce tezekkür kılınan maddelere karışmayub
i’tâ-yı re’ye salâhiyeti olmayacaktır. Sâir yazıcıların işlerine dahî dâima başkatip
tarafından bakılacaktır. Ve tarîh-i istihdamlarından itibaren me’muriyetlerinde
başkatibin beş sene ikinci katibin yedi sene hizmeti sebkat itmedikçe piskoposluğa
intihâba lâyık ve müstehak görülemeyecektir.
Sekizinci Madde: Cemâat-i metropolidânın haftada üç kere akd-i meclis
itmesi mukarrar olup cânib-i eşref-i Bâb-ı Âlî’ye sevk ve takdîm kılınacak cemî-i

242
evrâk altı kıt’adan ibaret mühr ile temhîr kılınacağından mezkûr altı kıt’a âzâ-yı
cemâatten be her sene Dersaâdet’te kalacak altı zevâta tevdî ve teslim ve her bir
kağıdın takdîminde deftere kayd ve derc ve âzâ tarafından imzâ kılınacak olup mühr-
ü mezkûrun miftâhı dahî nezd-i patrikte mahfûz bulunacaktır.
Dokuzuncu Madde: Piskoposluğa nasb ve ta‘yin kılınmış olan zevâtın
Dersaâdet’te iki aydan ziyâde ikametlerine cevaz verilmeyüb taht-ı me’muriyetlerine
azîmetleri lâzım gelecek ve bunlar Dersaâdet’te oldukça kilisede kendilerine mahsûs
mevkîda durub icrâ-yı kudâs-ı şerîf idebileceklerdir.
Onuncu Madde: Haklarında da‘vâ olanlardan mâ adâ li ecli’l-maslaha veya
maraz ve illeti mebnî patriğin izni ve cemâatin re’y-i tensîbîyle müddet-i muayyene
ile Dersaâdet’te bulunan metropolitlerin akd-i meclis itmeleri gayr-i câiz olub fakat
kilisede kendilerine mahsûs mevkîda durub diğer piskoposlar ile beraber icrâ-yı
kudâs-ı şerîf itmeye salahiyetleri bulunduğu halde va’deleri inkızâsında derhal
mahalli me’muriyetlerine azîmete mecbûr olacaktır. Bunların bu tarafda ikametleri
bi’z-zarûra icab eylediği halde bu bâbda cemâatin re’yi ile patrik tarafından karar
verilecek olduğundan kiliseye mûcib-i ızdırab olarak müddet-i ikametlerini temdîd
itmek sevdasında olan zuhûrunda o mâkûlenin derhal semt-i me’muriyetlerine irsâli
ve kâbil olamadığı surette sevk ve i‘zâmında teshîl icrâsına değin diğer bir tarafa
gönderilmesi lâzım gelecektir.
Onbirinci Madde: Gayd-ı ızdırab ve zarurette bulunan ma‘zûl patriğin
müsterîhan emr-i taîşeleriyle kezâlik mansıbda bulunmaları metropolit ve piskopos
ve piskopos payeli rahiblerin idâreleri zımnında herkese göre maaş-ı kâfî tahsîsına
patrik ve cemâat-i metropolidân tarafından sarf-ı himmet tekayyud kılınacak olup
hüsn-ü rızalarıyla istîfâ-i me’mûriyet iden piskoposlar istirahatleri ve bakıyye-i
ömürlerini imrâr zımnında patrik ve cemâatin haber ve ma‘lûmâtı olduğu halde hîn-i
istifalarında me’mur bulundukları piskoposluktan mâ‘adâ kendilerinin ihtiyar
edecekleri mahalde ikamet idebileceklerdir. Fakat piskoposların usûl-ü intihâbiyesine
dâir olan nizâmnâmenin sekizinci maddesi meâline göre bir piskoposun azli
vukuunda töhmeti husûsât-ı ruhâniyyeye dâir ise mahalli ikameti patrik ve cemâat
tarafından ta‘yin ve irâde olacak ve töhmeti cerâyim-i dünyevîyyeye dâir ise mahalli
ikameti Bâb-ı Âlî ile patrikhane beynlerinde bil muhabere ta‘yin buyurulacaktır.
Onikinci Madde: Ruhbân taifesinden olanların hüsn-ü harekât ve etvarda
bulunub tahsîl-i ilm itmeleri esbâbına dikkat itmenin ve tarîk-ı ruhbâniyete cahil ve
müstehak ve âdâb-ı gayri muvâfık olan kimesnelerin dahil olmamaları vesâitına sarf-
ı ihtimam eylemek üzre mâlûmat sahibi bazı rahiblerden mürekkeb bir mezheb
komisyonu teşkîl olunacak ve âzâsı dahî patrik ve cemâat-i metropolidân tarafından
nasb ve ta‘yin kılınacaktır.
Onüçüncü Madde: Dersaâdet’te bulunan merkez-i komisyon mezhebiyesi
ahkâm ve şurût-u mevzûasına tatbîkan piskopos bulunan her bir memleketlere birer
mezheb komisyonu kurulması lâzımdır.
Ondördüncü Madde: Her bir piskoposun dahil-i idâre-i rûhaniyesi olan
yerlerde nöbetle dolaşıp bilâ ücret vaaz etmek üzere bir vâiz ta‘yin itmek her bir
piskoposun farîza-i zimmetidir. Bundan başka büyük piskoposluklarda dahî masârıfı
ahâli-i Hıristiyan tarafından tesviye olunmak ve o mahallin piskoposuyla
mu‘teberân-ı Îseviyyenin taht-ı riyasetlerinde bulunmak üzere birer ruhbân mektebi
bulunacak olub tarikat-ı ruhbâniyete sulûk ve duhûle hevâhişkâr olanlar ile ale’l-

243
husûs rahiblerin çocukları ve keşiş ve rahiblerden cahil olanlar ol vecihle tahsîl-i ilm
ideceklerinden içlerinden istîdâd ve zekâveti olup da lâyıklıca tahsîl-i malûmât itmek
murad idenler olur ise mahallî piskopos marifetiyle Dersaâdet’te mezheb mektebine
irsâl olunacaktır.
Onbeşinci Madde: Piskoposların ve bunların bulunduğu memleketin ahâli-i
Îseviyyesi mûteberânının ikdâm ve gayretiyle Dersaâdet mezheb mektebine dahil
olmak üzere ahlâk-ı hüsn ve istîdâdı olanlardan şâkirdân irsâli hususuna dâir aralık
aralık patrik tarafından bi’l-cümle piskoposlara iktizâ eden mektuplar
gönderilecektir.
Onaltıncı Madde: Sevk-i mektub ücreti gibi bazı mesârif-i cüziye içün
cemâati metropolidânın ayrı bir akçe sandığı olup bu hususta iktizâ eden meblağ
meclis-i muhtelit sandığından verilecektir.
Onyedinci Madde: Millet-i Îseviyyenin manastırlarından kavânîn-i
mer’iyye-i asliyesi iktizâsınca bazısı İstanbul Patriğinin zîr-i hükmünde ve bazısı
dahî dahilinde bulundukları memleketlerinin metropolitlerine ait bulunmuş oldukları
misüllü bundan böyle dahî bunların öteden beru gangı tarafa merbûd bulunmuşlar ise
yine o tarafa merbûd olarak manastırlar hakkına mahsûs nizâmnâmenin ahkâm-ı
mûcibince idâre olunacaklardır.
Onsekizinci Madde: Kiliselerde okunan dua ve hutbelerden dolayı aralık
aralık ihvânımız Bulgar tâifesi taraflarından patrikhaneye arzolunan şikâyâta cemâat-
i metropolidân tarafından sarf-ı vakt-i kâmile ve bezl-i mülâhaza-i lâzime olunarak
bu misüllü şikâyât-ı vâkıanın ne derecede haklı olduğu tetkik ve tahkîk olunduktan
sonra merkûmların teskîn ve rahatları içün keyfiyet-i îcâb-ı tesviyesi esbâb ve
vesâitına sa’y ve gayret olunacak.
Ondokuzuncu Madde: Milletin fukara kızlarına cây-ı iltica olarak ve
bunların tahsîl-i ilm itmeleri içün patrik ve cemâat-i metropolidân ile meclis-i
muhtelit zîr-i nezâretinde bulunarak münasib görülecek mahalde kûşâd olunması
vürûdunda bîkes ve âciz ve esbâb-ı sâireye mebnî muhâfaza ve ta’lîm-i akâid-i
diniyeye muhtaç bulunan yetim çocuklar içün imkan-ı terbiye olunmak üzere bir
eytamhanenin tertîb ve inşâsı hususuna gerek cemâat-i metropolidân ve gerek
milletin mu‘teberânı tarafından sa’y ve gayret olunmak elzemdir.
Yirminci Madde: Dersaâdet millet hastahanesi ile Fener’de kâim millet
mektebine ve eyâlât ve karyelerde bulunan mektebler ve sâir menâfı-i âmmeyi mûcib
hayrât ve hasenât hakkında iktizâ eden dikkat ve ihtimam bezl ve sarf olunarak
mezkûr mekteblerde usûl-i tedrîsin ve ta’lîmin ber surette olması elzemdir.
Yirmibirinci Madde: Patrikhanedeki kilise elbisesiyle sâir zîkıymet olan
zurûf ve eşyanın ve defter-i mahsûs bilkayd emn-i hıfzı zımnında cemâat-i
metropolidân tarafından nasb ve ta‘yin kılınır. Ve âzâsından birinin taht-ı nezaretinde
bulunur bir mustahfız ile kezalik âzâ-yı cemâatten birinin zîr-i nezaretinde bulunmak
üzere bir hâfız-ı kütüb ta‘yin kılınacaktır.
Meclis-i Muhtelit-i Dâimenin Sûret-i Teşkîli Hakkındadır
Birinci Madde: Milletin dâimi meclis-i muhteliti dördü piskopos sekizi
avâmdan olmak üzere on iki nefer âzâdan mürekkeb olup patrik tarafından bu bâbda
verilecek tezkire mûcibince mezkûr dört nefer piskoposlardan ber vech-i sınıf birinci

244
bulunan zîr-i riyasetinde bulunduğu halde bazı umûru mühimme zuhûrunda patrik
dahî huzûr-u lâzım geldikde patrik bulunan zât bilâ da‘vet veyahud med‘uvve-i
meclisde bulunup icrâ-yı riyaset edecek ve meclis-i mezkûrun Rumca ve Türkçe
lisanlarıyla beraber Bulgarca ve Fransızca tercümesine muktedir bir baş ve bir ikinci
katip olacaktır.
İkinci Madde: Meclis-i muhtelit-i mezkûrun âzâsı iki sene müddet-i
muayeneden ziyâde icrâ-ı me’muriyet idemeyüb hey’et-i meclisin nısfı ve be her
sene tecdîd ve tebdîl kılınacaktır.
Üçüncü Madde: Meclis-i mezkûrda ber vech-i muharrer âzâ ta‘yin kılınacak
dört nefer piskopos patrik ve cemâat-i metropolidân taraflarından nasb ve intihâb
olunarak âzâ-yı cemâat-i mezkûreden ahz olunacaktır.
Dördüncü Madde: Meclis-i mezkûrun avâmdan olacak âzâsının usûl-i
intihâbiyesine dahî vech-i âti’z-zikr üzre mübaşeret olunarak an asıl tebâa-i Devlet-i
Aliyye’den ve beyne’l-millet i‘tibâr-ı âmmeyi mükteseb ve arz-u istikamet
sahibinden oldukları halde patrikhane ve cebâli mahallerinden iki nefer, ve Lunca ve
Balinus Efsîtuburta mahallâtından iki, Altı Mermerden bir, Belgrat ile Samatya’nın
cemî-i mahallelerinden iki ve Edirne kapusu ile Sağlam Tomruk ve Sarmaşık ve
Eğrikapı ile Topkapı mahallelerinden bir, Lafga ile Hasköy mahallelerinden bir,
Tatavula’dan iki, Beyoğlu mahallelerinden iki, Galata’dan iki, Ortaköy’den bir,
Beşiktaş’tan bir, Kuruçeşme ile Arnavut Karyesi ve Beylik mahallelerinden iki,
Boyacı Karyesinden bir, ve İstinye ile Yeniköy’den iki nefer vekilleri nasb ve yevm-i
mev‘udede patrikhaneye irsâl olunmak üzere Dersaâdet’ten Boğaziçinde vâki’
mahallât-ı mezkûre ahâlisine yevm-i muayenede patrik tarafından ihbar ve beyân
kılındıktan sonra mebûsân-ı merkûme patrikhanece bi’t-tecemmu‘ avâmdan olacak
âzâ-yı mezkûrenin intihâbı zımnında cemâat-i metropolidân ve meclis-i muhtelit
âzâsıyla beraber akd-i meclis ibtidar birle her âzânın sıfât-ı lâzıme ile muttasıf olup
namzetliğe lâyık ve münâsıb göreceği zâtın isimlerini îrâd ve teklif selâhiyeti olduğu
halde ibtidâ namzet olan zevâtı bi’l-ittifak ta‘yin ve isimlerini iruce deftere kayd
ittürüb ba‘dehû ekseriyet-i ârâ mûcibince re’yi hafî ile meclis-i muhtelit-i mezkûrun
âzasını intihâb edeceklerdir. Vukû‘u hali min evvelihi’l-âhira defter-i mahsûsa kayd
ve zabt ittirilecektir.
Beşinci Madde: Usûl-ü intihâbiyenin bervech-i meşrûh hitamından sonra
meclis-i muhtelit-i mezkûreden âzâ nasb ve intihâb olunmuş olan piskopos ile
avâmdan olacak zevât-ı sâirenin isimleri patrik tarafından Bâb-ı Âlînin mevkı-i
tensîb ve tasdîkine arz kılınacaktır. İş bu millet meclisi tarafından tanzîm kılınmış
olan maddelerin suhulet-i icrâsı zımnında yalnız bir defa olmak üzere meclis-i
muhtelit-i dâimenin avâmdan olacak âzâsının nısfı meclis-i muvakkatta Dersaâdet
ahâlisi tarafından vekil ta‘yin kılınmış olanlarından ahz olunacağı ve bunlar meclis-i
muvakkatın kâffe-i âzâsı tarafından ekseriyet-i ârâ ile nasb ve intihâb olunacağı ve
birinci sene hitamında yerlerine diğerleri ta‘yin kılınacağı hassaten işbu mahalle şerh
ve işaret kılındı.
Altıncı Madde: Aza-yı meclis-i muhtelit-i mezkûreden beherinin tamamen
iki sene icrâ-yı me’muriyet itmesi lâzım geldiği keyfiyeti tarikat-ı ruhbândan olan
azalar hakkında cârî olmayup mûmâ ileyhimin cemâat-ı metropolidânda müddet-i
me’muriyetleri inkızâ buldukta tecdîd ve mahallerine diğerleri ta‘yin kılınması emr-i
tabiîdir.

245
 Yedinci Madde: Aza-yı mezkûreden beheri iki sene müddet-i mahsûsası
tamamından sonra diğer iki sene geçmedikçe müceddeden aza nasb ve intihâbına
lâyık görülemeyecektir.
Sekizinci Madde: Meclis-i muhtelit-i mezkûr âzâsının sinleri otuz yaşından
ziyâde olması Dersaâdet sekene-i sâbitesinden ve an asıl tebaa-i Devlet-i Aliyye’den
ve umûr-u mesâlihda kesb-ü tecrübe ve itibar ve devlet ve milletçe tahsîl-i vüsûk ve
emniyet itmiş zevâttan bulunması elzemdir.
Dokuzuncu Madde: Nasb ve ta‘yini bi’l-kabul icrâ-yı me’muriyete
mübâşeret iden âzâ iki sene müddet-i muayyenesi inkızâ bulmazdan evvel ma‘kûl
olmadıkça istifa edemeyecektir.
Onuncu Madde: Sebeb-i ma‘kûle mebnî me’muriyetinden istîfaya mecbûr
olanlar ile esnâ-yı hizmedinde vefat iden âzânın müddet-i bâkiye içün diğeri patrik
ile beraber cemâat-i metropolidân ve meclis-i muhtelit azâsı taraflarından bi’lintihâb
sûret-i icrâsı Bâb-ı Âlî’ye arzolunacak ve o misüllüler devr-i âtîde dahî müstehakkı
intihâb görülebilecektir.
Onbirinci Madde: Âzâ-yı meclisten hiç birine bir tarafa azîmet içün iki
mâhdan ziyâde izin verilemeyeceğinden iki aydan ziyâde gaybûbet edecek âzânın
hemen yerine bend-i sâbık meâl-i mûcibince diğeri intihâb kılınarak icrâ-yı
me’muriyeti zımnında keyfiyet Bâb-ı Âlî’ye arz kılınacaktır.
Onikinci Madde: Âzâdan her birinin eyyâm-ı muayyenede mecliste hâzır
olması muktezâ-yı me’muriyetinden olup bunun aksi memnû‘ olarak bir aydan
ziyâde birinin mâni-i zuhûrunda keyfiyeti reis-i meclis tarafına ihbar ve ifadeye
mecbûr olacağı misüllü bilâ ihbar bir mâhdan ziyâde gaybûbet idenin istifa itmiş
veyahut onuncu bendin meâli iktizâsında mahalline diğerinin nasbı lâzım gelecektir.
Onüçüncü Madde: İrtikâb ve irtişâya dâir âzâ-yı meclisten biri aleyhinde bir
da‘vâ zuhûrunda eğer piskoposlardan ise hakkında piskoposluk nizâmnâmesinin
sekizinci maddesine tatbîkan muâmele olunacak ve eğer avâmdan ise ceza
kanunname-i humâyunu ahkâmına tevfîkan muhâkeme ve hükmolunmak üzre
keyfiyet Bâb-ı Âlî’ye arz ve inha olunacaktır.
Ondördüncü Madde: Mescil-i muhtelit-i mezkûrun kalem odası verilecek
talimât üzerine başkatibin zîr-i idâresinde olarak derûn-u patrikhanede mahsûs oda
olup eyyâm-ı muayyenede âzâ-yı meclis mahalli mezkûrda tecemmu‘ ve akd-i
meşveret idecektir.
Onbeşinci Madde: Meclis-i mezkûrun avâmdan olacak âzâsı bilâ maaş
olarak icrâ-yı me’muriyet ideceklerdir.
Meclis-i Muhtelit-i Dâimî Azâsının Vezâifi Beyânındadır
Birinci Madde: Millet meclis-i muhtelit-i dâimî âzâsı bilâ tehâlüf haftada iki
kere akd-i meclis idecektir.
İkinci Madde: Meclis-i mezkûre havale olunacak evrâka tarih-i vurûdları
itibariyle numru vaz‘ olunarak sırasıyla rü’yet olunacak fakat umûr-u müsta‘cele
zuhûrunda diğerine takdîm kılınacaktır.
Üçüncü Madde: Meclis-i mezkûr millet mekteb ve hastahanelerin ve sâir
hayrâta muteallık ebniyelerinin hüsn-ü idâresine ve ebniye-i mezkûre ile

246
Dersaâdet’te vâkî kiliselerin vâridât ve mesârifatına dikkat ve nezâret idecek ve
İstanbul Patriğine merbûd manastırların vâridatına dâir vasiyetname ve vakfiyelere
ve terâhûme akçesiyle cihâza müteallık münâzaâtı tetkîk ve tesviye ve Bâb-ı Âlî’den
Patrikhaneye havale olunan mevâddın ruhânî olmayanlarını havale üzre rü’yet
eyleyecek ve fakat kavânîn-i evkâf ve arâziyye ve sâir nizâmât-ı umûmîye-i
mülkiyeye dokunur maddeler zuhûrunda bunlar bittab‘ ve kemâkân devletçe
muayyen olan mhâkim ve mecâliste ru’yet olunacaktır.
Dördüncü Madde: Bir eyaletin ahâli-i Îseviyyesi tarafından piskoposları
hakkında vuku‘ bulacak şikâyât mevâdd-ı dünyevîyyeye dâir olduğu takdirde
piskoposların usûl-i intihâbiyesine dâir olan nizâmnâmenin sekizinci maddesi
meâline tevfîkan îcâbının icrâsına teşebbüs kılınacaktır.
Beşinci Madde: Millet mektebleriyle sâir hayrâta muteallık ebniyeyi idâre
içün patriğin re’y ve tensîbiyle arz ve istihkâk ashâbından ve tebaa-i Saltanat-ı
Seniyyeden ve millet-i Îseviyyeden olarak meclis-i mezkûr tarafından münâzırlar ve
me'murlar ta‘yin kılınacaktır.
Altıncı Madde: Zikrolunan nazırların hesapları be her sene meclis-i muhtelit-
i mezkûr tarafından rü’yet ve teftîş olunarak bir sene zarfında vuku‘ bulan îrâd ve
mesârifın hulâsası başkâtib vâsıtasıyla başkaca bir defter-i umûmîye derc ve
kaydolunacaktır.
Yedince Madde: Meclis-i muhtelit-i mezkûrun sandığı muhasebesi be her
sene müceddeden âzâ intihâb eylemek üzere akd olunacak meclis-i intihâb
huzurunda olarak her sene hitamında iki âzâ ta‘yin kılınmış olan zevât tarafından
rü’yet olunacak ve akçe te’diyesini emr-i meclis-i muhtelit tarafından vakî olan
kâffe-i senedât sandık emîni bulunan zât tarafından ibrâz ve dermeyan kılındıktan
sonra tubraya bil vaz‘ temhîr ve meclisin defterhanesinde hıfz olunacaktır.
Sekizinci Madde: Mekteb sandığına ait olacak rusûm kaleminin bir tarifesi
meclis-i mezkûrda bi’t-tanzîm Bâb-ı Âlî’nin mevkı-i kabûlüne arz ve takdîm
olunacak ve bu rusûmun ahz ve kabzı zımnında bir mu‘temed zâtın taht-ı kifayetinde
olduğu halde her iki senede meclis-i mezkûr tarafından me’mur ta‘yin kılınır bir
sandık emîni istihdam kılınarak meclisin tahrîran emri olmadıkça habbe-i vâhide
te’diyesine salâhiyeti olmayacak ve sandık emini ile başkatibin ve müstahdemîn-i
sâirenin vâcibe-i me’muriyetleri meclis-i mezkûr tarafından tahdid ve beyân
kılınacaktır.
Dokuzuncu Madde: Âzânın iki sülüsü mecliste hâzır olduğu halde meclis
tam add-ü i‘tibar olunarak esnâ-yı müzakerâtta lede’l-îcab i‘ta-yı re’y usülüne dâir
riayet birle eksriyet-i ârâ ile tesviye-i umûr idilecek ve tesâvî-i ârâ vukuunda dahî
reîs-i meclisin bulunduğu taraf tercih olunacaktır.
Onuncu Madde: Meslis-i muhtelit-i dâimînin teşkîli ve te’sisi akîbında bir
kıt‘ası âzâdan olan dört nefer piskoposlara ve diğer iki kıt‘ası dahî avâmdan ma‘dûd
sekiz nefer âzâya teslim ve miftâhı dahî reîs-i meclisin yed-i emanetine tevdi
olunmak üzere üç kıt’adan ibaret bir mühür isti‘mal olunup vakfiye ve
vasiyetnameler gibi senetler ve kiliseler duyûnu vesâir duyun-u milliye senetleri dahî
bu mühür ile temhîr olunacak ve meclis-i mezkûrda yapılan i‘lamlar cemî-i âzâ
tarafından imza olunduktan sonra kezalik bu vecihle mühürlenecek ve bâlâda mezkûr
evrâkın kâfesi patrik tarafından tasdîk kılınacaktır. Ve meclis-i mezkûrda tertîb ve

247
tanzîm kılınacak her bir kağıt varaka-i sahîha üzerine yazılacak ve meclisten ihraç
olunacak bi’l-cümle kağıtlar akdemce deftere kaydolunacaktır.
Onbirinci Madde: İki Hıristiyan beyninde hukûk-u irsiyye gibi da‘vâ-i
mahsûsa sahib-i da‘vâ olanların istidâlar üzre patrikhaneye havâle olundukda meclis-
i mezkûrde rü’yet ve tesviye olunacaktır.
Onikinci Madde: Her Ortodoks Îsevînin kavânîn ve nizâmât-ı Devlet-i
Aliyyeye ve bu kere Hıristiyan terekeleri hakkında virilen karar ve nizâmı hâvî tasdîr
olunan evâmir-i umûmîye-i resmiyede münderic kaideye tevfîkan tertîb eylemiş
olduğu vasiyetnamesi Devlet-i Aliyye’nin bi’l-cümle hükümât-ı mahalliyesi indinde
cârî muteber tutulduğundan o ma‘kûle vasiyetnamenin hâvî olduğu ahkâm ve şurûtun
tenfîz ve icrâsına meclis-i muhtelit-i mezkûr tarafından sarf-ı himmet ve dikkat
olunacaktır.
Onüçüncü Madde: Millet mektebi ve hastahane vesâir hayrâta müteallık
ebniyelerin ve Dersaâdet’te vâkî kilise ve manastırların vâridât ve masârifâtına ve
vasiyetname ve vakfiyelere terâhuma akçesiyle cihâza müteallık husûsâta dâir
piskoposlar tarafından îta olunacak bi’l-cümle senedât meclis-i mezkûrde muteber
tutulacaktır.
Ondördüncü Madde: Üçüncü maddede ta‘yin olunan mevâddı muhâkemeye
şurû‘ itmezden evvel da‘vâda zuhûr idecek mesârif içün müddaî irâe-i kefâlet itmeye
mecbûr olacaklardır.
Onbeşinci Madde: Memâlik-i mahrûse-i şahânede vâkî Ortodoks
mezhebinde bulunan Îsevîlere ait ve mahsûs bi’l-cümle ziyâretgahların hüsn-ü
tanzîmleriyle bunlardan hâsıl olan mebâliğın mevcut olan berevât ve vasiyet ve
imtiyâzât ve tebriknameleri ahkâmı meâline tevfîkan sûret-i lâyıka üzre sarf
olunması hususlarına İstanbul Patriği câniblerinden ve iktizâsına göre mezkûr
ziyaretgahların zîr-i hükmünde bulundukları rüesâ-yı rûhaniyesinin re’yi ve ittifakı
ile bezl-i himmet ve gayret kılınması tedâbirine dikkat eylemeleri meclis-i mezkûr
âzâsının vâcibe-i me’muriyetleridir.
Onaltıncı Madde: Beher Ortodoks Hıristiyanın farîza-i zimmeti olduğu
misüllü âzâ-yı mezkûrenin her biri dahî tarikat-ı ruhbândan olanlardan bazısının sû-i
hâl ve harekâtını istihbâr eyledikde iktizâ iden tedâbire teşebbüs olunmak üzere
keyfiyeti patrik ve cemâat-i metropolidân taraflarına arz-u ifadeye müsâraat
ideceklerdir.
Yüz otuz bin kuruşu Dersaâdet ahâli-i Îseviyesi tarafından ve üçyüz yetmiş
bin kuruşu dahî ber vechi âti her birine isâbet ittiği mikdara göre maaş-ı
mukannenleriyle beraber piskoposlar tarafından tahsil ve millet sandığına teslim
olunmak ve kendisine ceste ceste verilmek üzre meclis-i muhtelit-i millete ittifâk-ı
ârâ ile İstanbul Patriği içün tahsîs kılınmış olan senevî beş yüz bin kuruş maaş-ı
mukannan ile İstanbul Patrikliğine merbûd ve tâbî bi’l-cümle piskoposların garargîr
olmuş senevî maaş-ı mukannanlarını mübeyyin nizâmnâme-i umûmînin
tercümesidir.
Birinci Madde: İstanbul Patriği bulunan zâtın senevî beş yüz bin kuruş
maaş-ı mugannanı olup patrikhâne hazînedârıyla mühürdârı vesâir patrik hizmetinde
bulunan bi’l-cümle mustahdemlerin ücretleriyle kilise ve milletin vikâye-i şânı

248
iktizâsınca mesârif-i sâire-i lâzimesi meblağı mezbûrdan tesviye olunacak ve patriğin
bazı mesârıfı içün bundan böyle millet sandığından hiçbir akçe verilmeyecektir.
(Bu bölümde piskoposların alacakları yıllık maaşlar sıralanmaktadır.)
Bi’l-cümle senevî maaş-ı mugannanlar altı milyon dört yüz iki bin kırk
kuruşa bâliğ olur. Patriğin maaş-ı mugannanı içün İstanbul ahâli-i Îsevîyesi
tarafından virilecek akçe patrik maaşının te’diyesinden sonra millet sandığına
kalacak yalnız otuz bir bin kırk kuruş.
İkinci Madde: İstanbul Patriği maaş-ı mugannanının miktarı bernizâm ve
emniyet tahtına vaz‘ olunmak lâzimeden olduğu misüllü ol vecihle akçe tahsiliyle
umûmen millete îrâs-ı bâr ve sıklet-i kesîre olmaması keyfiyeti dahî umûru
muktezıyeden bulunmuş idi. Meclisce itiraf ve tezekkürü ile bunun tedabîr-i
lâzimesine sarf-ü vakt-ı kâmile ve bezl-ü mütâlaa kılındıkta İstanbul Patriğinin
şânına münâsib olacak suretle idâre ve taayyüşü zımnında Buğdine ve Dula?
taraflarında vâkî millet manastırlarının irâdâtı mahsûsasından olarak bânî ve
mün‘amlarının vaz‘ ittikleri nizâma tevfîkan ebniye-i mukaddesenin idâresine kâfi
olacak miktarın ibtida ihracından sonra İstanbul Patriği mesnedine lüzumu miktar
i‘rad tahsîs olunması hususuna dâimî meclis-i muhtelit teşkîl ve tertîbi akıbında
cemâat-i metropolidân ile meclis-i mezkûr tarafından bezl-i sa‘y ve gayret olunması
iktizâ edeceği meclisce karar verilmiştir.
Üçüncü Madde : Patriğin maaş-ı mugannanı hakkında meclis-i muvakkat
tarafından bervechi meşrûh virilen karar icrâsına değin meblağ-ı mezbur bend-i
sâbıkta işaret kılınan usûl üzre tahsîl olunacak olup İstanbul Patriği mesnedine iktizâ
eden irâdâtın vakf ve tahsîsinden sonra patriğe ait olmak üzre piskoposların maaş-ı
mukannanlarına şimdiki halde zam ve ilave kılınan miktar mebalığın ahâlî-i
Îseviyeden artık ahz ve tahsîl olunmayacağı derkardır.
Dördüncü Madde : Piskoposların maaş-ı mukannanları dahî vech-i âti’z-zikr
üzre tahsil olunacak olup piskopos olan her bir memlekete bu taraftan ta’limât-ı
mutâbıka îsal olunarak mahal piskoposuyla memleket çorbacıları beher kasaba ve
karyelerden celb ve da‘vet ittirilecek vekiller ile beraber akd-i meclis ve iktizâ iden
mebâliğı her mahallin nüfus-ı mevcudesine göre adl ve istikamet üzre taksîm
eyledikten sonra buna dâir üç kıt’a defter bi’t-tertîb bunlardan biri metropolithanede
hıfz ve diğeri çorbacılara teslim olunarak üçüncü kıt‘ası dahî patrikhanenin
kuyudatına derc ve kayıt ittirilmek üzre bu tarafa irsâl olunacak olup iktizâ iden
karyelere dahî birer suret virilecektir. Her piskopos senede bir kere olarak kendi
mesârifiyle bulunduğu memleketi ziyaret ve mezhep iktizâsınca bilâ ücret takdîs ve
ahâliye dua ve kiliselerde dahî kudâs-ı şerîf icrâ iderek ancak panayırlarda veyahut
fevka’l-‘ade olarak nâs tarafından da‘vet olundukta mesârif-i vakıası davet idenler
tarafından virilecektir.
Piskoposların Perâkende Avâid-i Mahsûsaları
Beşinci Madde: İstanbul patriğine merbût bilcümle piskoposlara piskoposun
sınıfına bakılmayarak bila fark düğün ruhsatı tezkireleri içün fakat on kuruş
alınacaktır.
Altıncı Madde: Piskoposlar tarafından virilecek tatlîknâmeler içün alınacak
akçe boşanan zevâtın vakt-i haline göre olacak ve herhalde yüz kuruştan aşağı
olmayıp meblağ-ı mezbûr ol memleketin hayrât ve hasenâtına tahsîs kılınacaktır.

249
 Yedinci Madde: Kiliselerde icrâyı kudâs-ı şerîf zımnında ve düğün ve
cenazelerde ahâli-i Îseviyye taraflarından da‘vet olunan piskoposlara bervech-i
mu‘tâd virilecek akçe herkesin irâdesine menût bir keyfiyet olup herhalde elli
kuruştan aşağı olmayacaktır.
Sekizinci Madde: Piskopos ikametgahında tanzîm ve tahrîr olunacak her
kağıt için yazıcı hakkı olmak üzre beş kuruş on kuruş kadar alınacağı misüllü meclis-
i muhtelit-i dâimî nizâmnâmesinin üçüncü bendinde zikr ve işaret kılındığı vech üzre
bu bâbda tertîb kılınacak rüsûmnamenin meâli mûcibince piskoposun tasdîki içün
dahî alınacak bir miktar akçe ol memleketin hayrât ve hasenâtına tahsîs kılınacaktır.
Dokuzuncu Madde: Ahâlî tarafından talep olunacak efrus kağıtları içün
meblağ elli kuruştan aşağı olmayıp maslahatına ve zevâtın vakt-i haline göre tahsîs
olunarak ol memleketin hayrât ve hasenâtına sarf olunacak af namelerden dahî hiçbir
para ahz olunmayacaktır.
Onuncu Madde: Mahalle papazları resm-i kanûnî olmak üzre mahal
piskoposuna senevî fakat on kuruş virerek gerek nakden ve gerek mealen olsun resm
suretiyle başka bir şey virilmek memnû‘dur.
Onbirinci Madde: Ruhbân gedikleri furûhatiyle iki üç senede bir iâne veya
benk nâmıyle resm-ü tıbk gezdirmekle sadaka tahsili ve piskoposların hîyn-i
nasbında hâhnâhâh idilen eyyamuzlar ve yine böyle mecbûri olarak takdisler ve
canpayeleri ve müceddeden bina olunan kiliselerden akçe ahzı memnu‘ olan
tezviclere irâde-i ruhsat iderek akçe alınması hususları papaz ve ğumnus yapıldıkta
alınan ve sâir piskopos hakkı deyu alınagelen her nev’ avâid bundan böyle fesh ve
lağv olunmuştur.
Onikinci Madde: Rahiplerin zâtlarına mahsûs gedikler dahî fesh ve iptal
kılınmış olduğundan papazların zaptında bulacak olanlar kiliseye iade kılınarak
bedelinde tazmin olmak üzre piskopos ve çorbacıların re’y ve tensîbiyle o megûle
rahiplere kiliseler tarafından iktizâ eden tazminat virilecektir.
Onüçüncü Madde: Lüğûfet mesnedinin Aristaki Bey hazretlerinin zâtında
bulundukça mîr-u müşarun ileyhin doğrudan doğruya olmayıp fakat patrik
marifetiyle olarak bervech-i mûtad birinci sınıftan piskopos nasbına üç bin, ikinciden
olur ise ikibin, ve üçüncü sınıftan olduğu halde dahî bin kuruş ahz itmesi ve eksarhya
ta‘bir olunur mansıplar dahî meclis-i muhtelit’in kararı üzre bundan böyle lağv
olunmuş olduklarından müşârun ileyhin ol vecihle olan ve kendisinin takdîri üzre
onaltıbin kuruşa baliğ irâdı millet sandığı tarafından te’diye olunması lâzım geleceği
meclisce karargîr bulunmuş olmakla mesned-i mezkûr’un diğer zâta naklinde
temettuat-ı mezkûrenin külliyen lağviyle lüğûfetin mesnedi ancak bir şöhret payesi
hükmünde tutulacağı vareste-i kayt-ı iştibahtır.
Patrikhane müstahdeminin senevi maaş-ı mahsûsalarıyla mesarif-i lâzıme-i
sâireleri ve milletin hayrât ve hasenâtına sarf olunmak üzre tahsîs kılınan mebâliğ
(Bu bölümde patrik vekilinden başlamak üzere patrikhanede çalışan
görevliler ve kilise masrafları için yapılacak ödemeler sıralanmıştır.)
Milletvekilinin açık borcu dahî bir komisyon-ı mahsûs marifetiyle tahkîk ve
tetkik olunduktan sonra her bir müteehhile şu kadar kuruş tahsîsiyle milletin iâne-i
umûmîyesiyle tesviye olunması icab ideceği mukarrar bulunmuştur.

250
 Manastırlar Hakkında Bazı Mevâddı Umûmîyeye Dâirdir
Birinci Bend: Gerek İstanbul Patriğinin ve gerek mahal piskoposlarının zîr-i
hükmünde bulunan bilâ istisnâ bi’lcümle manastır civarda bulunan piskoposların
taht-ı nezâretinde bulunacak olmağla piskopos-ı mûmâ ileyhim taraflarından dâire-i
hükümlerinde mevcut bi’l-cümle rahiblerin etvâr ve harekâtına dikkat olunacağı
misüllü mezkûr manastırların dahî hüsn-ı idâreleriyle derûnunda bulunan keşişlerin
muâmelâtına sarf-ı tekayyüd ve ihtimam olunması umûr-u muktezıyeden
bulunmuştur.
İkinci Bend: Bazı karyelere papaz ta‘yin ider ne kadar manastırlar var ise
âdât-ı mezkûreden bundan böyle ferâgata mecbûr olacaklarından karye-i mezkûre
mahal piskoposları mahallât-ı mahsûsasından ma‘dûd bulundukları cihetle
piskoposların zîr-i idâresinde ve anlara merbûd olacak mezkûr manastırlar dahî fakat
umûr-u dünyevîyeden ihtiyâr-ı uzlet itmiş keşişlere bir cây-ı irticâ hükmünde
tutulacaktır.
Üçüncü Bend: Bi’l-cümle millet manastırları üç sınıfa münkasım olarak
birinci sınıfı derûnünde yirmi keşişten ziyâde olan manastırlar olup o misüllülere
manastır ve keşiş hakkında olan usûl-ü mezhebiyeye dikkat ve riâyet olunmasıyla be
her yevmi bâdât-ı lâzime ve kudâs-ı şerîf icrâsında mecbûriyet olacak ve on nefer
keşişlerden ziyâdesi olan ikinci sınıf manastırlarda kezâlik nizâm-ı mezkûre riayet
olunarak ibâdât-ı mukaddesden mâ adâ haftada üç kere kudâs-ı şerîf idilmek lâzım
geleceği misüllü üçüncü sınıfdan olap beş nefer keşişlerden ziyâdesi olan manastırlar
dahî kezâlik mu’tâd-ı mezkûr tahtında mevzu‘ bulunmuşlar ise ber sûret-i
mükemmelede olarak ibâdât-ı mezhebiyenin tanzîmine değin mezkûr manastırlarda
her Cumaertesiyle Pazar günleri kudâs-ı şerifin icrâsı umûr-u mefrûzeden
bulunmuştur.
Dördüncü Bend: Murûr-u zaman ile dağılmış olup sunûf-u sülüs-i
mezkûreden birine dahil olamıyacak manastırın ber râbıta-i münasibeye vaz’ veya
her nasıl ise tanzîmi mahallî piskoposların zîr-i hükmünde olup, dürûnunda bir
ğumnus olan manastırlardan mâ adâ sâirlerinin iktizâsına göre tebdîl ve tahvilleri
tedâbirine teşebbüs olunmak üzre mahallî piskopos tarafından sarf-ı himmet ve
gayret olunarak keyfiyetin cânib-i patrikhaneye bildirilmesi lâzım gelecektir.
Beşinci Bend: Müddet-i medîdeden beru metrûk ve münhedim bulunmuş
manastır ismine olarak ne patrikhane ve ne de mahallî piskoposlar tarafından ğumnus
payeli rahibler nasb ve ta‘yin olunmuş, ve ekseriya bir takım hîle ve desîseler ile bu
misüllü unvânın tahsîsiyle mezkûr manastırlar hulâsâtında mansıb ittirilmesine bir
gûne cevaz verilmeyeceğinden ol vecihle payelü gumnuslara kat‘an itibar olunmayıp
fesh olunacaktır. O megûle manastırların halinden gerek mahallî piskopos ve gerek
civarda vâki gayrelerden cemâat-i metropolidân ve meclis-i muhtelit ma‘rifetiyle
istihbâr kılındıkda nizâm ve kânûn iktizâsınca mezkûr manastırın üç sene zarfında
tertîb ve tanzîmi hususunda bir komisyon-u mahsûs teşkîl ve ta‘yin kılınacak
veyahud menfaat-i umûmeyi mûcib olacak diğer bir tedbire sülûk olunarak ile’l-ân
şunun bunun tarafından gasb ve gârık olunan hâsılatın millet müdâyakalarına medâr-ı
tahfîf olmak ve hususuyla civarda kâin mahallerin hayrât ve hasenâtlarına
sarfolunmak hususlarına dikkat olunacaktır.
Altıncı Bend: Hususuyla Eflak ve Buğdan taraflarında vâki‘ olup ber vech-i
maktûiyyet ilzam olunur arazisi olan manastırlar ve oranın ber emniyet-i tahtına

251
vaz‘ıyla sû-i isti‘mal ve telefden berî olmalarına patrikhane tarafından her mahalde
bezl-ü sa’y ve gayret birle arâzî-i mezkûrenin iltizam mesnedleri dahî bilâ masraf
tahkîk ve tasdîk kılınacağından bu babda vâkı‘ olacak himmet ve himaye yolunda
millet müdâyakalarına sarf ve isti‘mal olunmak üzre o megûle irâdelerden be her
sene millet sandığına yüzde onu virilecektir.
Yedinci Bend: Aynaruz manastırları gerçi İstanbul patriğinin zîr-i hükmünde
ise de oralarda manastırlar hakkında olan nizâm ve usûle oldukça riayet olmakda
olunduğu cihetle bunların usûl-i idâreleriyle patrikhane ile nev-i münâsebâtına bir
gûne halel gelmeyeceğinden mâ adâ hîyn-i hâcedde umûr-u mesâlihinde dahî
patrikhane tarafından bezl-i himaye ve gayret kılınacağı misüllü Eflak ve Buğdan
taraflarında bulunan ğumnusların mansıbı ve senedât-ı sâirenin tasdîki içün öteden
beri patrikhaneye virdikleri rusûm-u ma‘lumeden dahî bundan böyle daha
olacaklarından taraflarından be her sene millet sandığına dört bin adet Macar altını
bedeli akçe virilecektir.
Sekizinci Bend: Manastırların dâire-i dahiliyesiyle keşişlerin harekât ve
muâmelâtı ve ğumnusların nasb ve ta‘yini hâsılâtının idâdesiyle muhâsebâtının
ru’yeti hususlarında bunlara mahsûs nizâmnâmenin ahkâmı mûcibince amel ve
hareket olunacaktır.
Kaydına mutabıktır.
Kalem-i Divan-ı Hümâyun
Fî 29 Muharrem Sene 278

252
 Ek-3: Ermeni Patrikhanesi Nizamnamesi 634
Bâb-ı Âlî
Dâire-i Sadâret-i Uzmâ
Ermeni Patrikhanesine Dâir Nizâmname Sûretidir
Birinci Madde: Dersaâdet patriği intihâb olunacak zât bilcümle millet
meclislerinin riyaseti ve kuvve-i icrâiyesini haiz olarak ahvâl-i mahsûsada Devlet-i
Aliyye’nin vâsıta-i tenfîz-i ahkâmı olduğundan umum milletin emniyet ve i‘tibarını
câlib olmak içün her cihetle bu makâma lâyık olacak evsâf ve haysiyyet ile muttasıf
ve ezkadîm patrikliğe mahsûs olan piskoposların sınıfından bulunmasıyla beraber
Devlet-i Aliyye’nin dahî emniyet-i kâmilesine şâyân zevâttan ve lâekal pederinden
berü aslı tebaa-i Devlet-i Aliyye’den bulunması ve otuz beş yaşını tekmîl etmiş
olması lazımdır.
İkinci Madde: Patriğin vefâtı veya istifası cihetiyle veyahut esbâb-ı sâireye
mebnî patriklik makâmının halli vukuunda ruhânî ve cismânî meclisleri birleşerek
kâimmakâmlık etmek üzre bir zâta karar virüp tasdîkini Bâb-ı Âlîden istid‘a ider
Dersaâdet patriği meclis-i umûmîde intihâb olunur fakat ruhânî ve cismânî
meclislerinin intihâb olunan zevâtın derece-i istihkâkları hakkında bir kıt’a esâmî
defteri tanzîmiyle beyân-ı re’y etmeye hakları vardır. Emr-i intihâb ber vech-i âtî icrâ
kılınır. Şöyle ki evvelemirde patrik kâimmakâmı memâlik-i mahrûse-i şâhânede
bulunan bilcümle piskoposların esâmîsini hâvi bir kıt‘a defter tertîbiyle bunların
birinci madde mûcibince intihâb olunmaya cihet-i istihkâklarını herbirinin isminin
önüne işaret ve defter-i mezkûru meclis-i ruhânîye ibrâz ider. Bu meclis tarafından
meclis-i umûmî-i ruhânî da’vet olunarak re’yi hafî ile ber vech-i âtî bir kıt ‘a esâmi
defteri tertîb olunur. Meclis-i mezkûr âzâsından her biri ruhânîce şâyân-ı kabûl
addettikleri piskoposların esâmîsini bir kağıd üzerine tahrîr ittikten sonra ta‘dad-ı
re’y olunarak esâmi-i muharrerede her birine isâbet itmiş olan re’ylerin kesretine
göre sıra ile bir defter-i mahsûs derc olunur. İş bu defter kâimmakâm mûmâ ileyh
tarafından meclis-i cismânîye ibrâz olunup bu meclis dahî defter-i mezkûrda isimleri
münderic olan zevâtın cismânîce derece-i kabiliyetlerini ba‘de’t-tahkîk en ziyade
istihkâkı olanlardan patrik intihâb olunabilmek üzre ekseriyet-i ârâ ile beş neferini
tefrîk ve ta‘yin ve bu defteri meclis-i umûmîye ibrâz ider. Meclis-i umûmî-i
ruhânînin tertîb etmiş olduğu defter dahî millet meclis-i umûmîsinde duvara asılacak
olduğundan meclis-i umûmî patrik intihâbına iktidâr ve salâhiyeti olan iki meclisin
dahî intihâb olunabilecek zevâtın gerek ruhânî ve gerek cismânîce olan kabiliyetleri
hakkında re’yine muttalî olarak re’yi hafî ve ekseriyet-i mutlaka-i ârâ ile intihâb ider.
Meclis-i umûmîde meclis-i cismânî tarafından ibrâz olunan defterin haricinde olan
bir zât hakkında dahî i ‘tayı re’y olunabilir ise de meclis-i umûmî-i ruhânî tarafından
tertîb kılınmış olan defterde ismi münderic olmayan zevâtın intihâbı caiz
olamayacağından ol zâtın isminin defter-i mezkûrda muharrer olması lazım gelir.
Ekseriyet-i mutlaka-i ârâ ilk defada husûle gelmediği takdirde haklarında en ziyade
re’y isâbet itmiş olan isimleri kâimmakâm-ı mûmâ ileyh tarafından meclis-i umûmî
âzâsına bildirilir def‘a-i sâniyede de bu iki zât hakkında nizâmen i‘ta-yı re’y olunur.
İkinci def‘a re’y i‘tasında hazır bulunamayan millet vekilleri re’ylerini
kâimmmakâm-ı mûmâ ileyhe yahut meclis-i umûmî kalem reisine hitaben
gönderecekleri bir kıt‘a memhûr ve mumzî mektup ile meclis-i mezkûra tebliğ

634
Bkz. BOA. Y. EE. 112/25; Düstur, 1. Tertip, C. 2, s. 938-961.

253
edebilirler. Re’y kağıtları mahsûs bir sandukçaya vaz‘ olunduktan sonra i‘ta olunan
re’yler meclis-i umûmî kalemi ma‘rifetiyle dört neferi ehl-i kiliseden dördü avâmdan
olmak üzere meclis-i mezkûr içinden intihâb olunan sekiz kişi muvâcehesinde ta‘dat
olunur ikinci def‘ada iki kişiye müsâvât üzre re’y isâbet ittiği takdirde bunlardan biri
kur‘a keşîdesiyle intihâb olunur.
Üçüncü Madde: Emr-i intihâb resîde-i hitâm oldukta bir kıt‘a mahzar kaleme
alınarak hızâr-ı meclis tarafından imzâ ve kâimmakâm-ı mûmâ ileyh vâsıtasıyla Bâb-
ı Âlîye takdim kılınır ve ezkadîm olageldiği vecihle irâde-i seniyyeye tevâfuk
eylediği halde patrik nasb ve ta‘yin olunur.
Dördüncü Madde: Patrik nasb olunan zât Dersaâdet’te bulunduğu takdirde
meclis-i umûmî tarafından birkaç zât ve taşrada ise mahsûs da’vetçi vâsıtasıyla
da‘vetnâme gönderilir. Patrik iş bu da‘vetnâmeyi alubda patrikhaneye geldikte baş
kiliseye azîmetiyle meclis-i umûmî hazır bulunduğu halde devlet ve milletçe îfâ-yı
sadâkat ve millet nizâmnamesinin tamamen icrâsına sahihan sarf-ı inzâr ve dikkat
eylemeyi huzur-u rabbânîde ve meclis-i millet muvâcehesinde alenen taahhüt iderim
deyü resm-i kasem-i aleniyi icrâ ittiği akîbında kâimmakâm mûmâ ileyhin
me’muriyeti rehîn-i hitâm olarak patrik-i müşârün ileyh Bâb-ı Âlîden vâki‘ olacak
da‘vet üzerine doğru huzûr-u hümâyun-u cenâb-ı pâdişâhiye müsûl ile me’muriyet-i
resmîyesi icrâ ve Bâb-ı Âlîye gelerek ilan kılınır.
Beşinci Madde: Patriğin nizâmname-i esâsî ahkâmına mugayir vaz‘u
harekâtta bulunması kendi hakkında töhmet addolunur.
Altıncı Madde: Patriği ittihâm edebilmek salâhiyeti umûmî veya ruhânî
veyahut cismânî meclislerine mahsûs olup ittihâm veya iştikâ iden hey’et cânib-i
Bâb-ı Âlîden ba‘del istîzan patrikten meclis-i umûmîyi akd itmesini istid‘a ider ve
patrik imtinâ eylediği takdirde keyfiyyet tekrar Bâb-ı Âlîye arz olunup sûret-i istid‘a
mûcibince Dersaâdet’te bulunan piskoposlardan en yaşlısının riyaseti tahtında akd-i
meclis-i umûmî olunması cânib-i Bâb-ı Âlîden emr ve iş‘ar buyurulup meclis-i
umûmî ittihâm veya iştika iden şan-ı müstesnâ olarak kendi işinden olmak ve beşi
ehl-i kiliseden ve beşi avâmdan bulunmak üzere on kişiden mürekkep bir teftîş
komisyonu tayin ider. Bu komisyonun ittihâmât-ı vâkı‘a-yı bi’t-tahkîk meclis-i
mezkûre bir kıt‘a mazbata i‘ta eylemesi üzerine keyfiyyet re’yi hafî ile karargîr olup
iş bu kararı hâvî olan ve âzâ-yı meclisden karar-ı mezkûrlarından re’y vermiş
olanların imzâsıyla mümzî olması lazım gelen varaka patriğin istifasını şamil ise iki
meclisin kalem zabıtları piskopos ile beraber patrik nezdine azîmetle varaka-yı
mezkûreyi ibrâz iderler. Patrik mûmâ ileyh milletin muradına bu vecihle muttalî‘
oldukta istifa etmeye mecbûr olup ittiği takdirde Bâb-ı Âlîce lede’l-arz azl olunur.
Yedinci Madde: İnfisâl iden patrik murahhas piskoposlar sınıfına dahil
olarak hakkında meclis-i muhtelit tarafından usûlü vechile muamele olunur.
Dersaâdet Patriğinin Vezâifi Beyânındadır
Sekizinci Madde: Patriğin vazîfesi nizâmnâme-i esâsî ahkâmına imtisâlen
hareket ve birde nizâmname-i mezkûrun mevâdd-ı müteferriasının tamamen icrâsına
dikkat ve nezâret eylemek husûslarından ibarettir. Patrik kendisine gelen işleri
bilmüzâkere karar verilmek üzere âid olduğu meclise havale ider ve bir mecliste
karargîr olan maddeye dâir kendisinin takdiri ve sâir resmî tahrîri o meclis tarafından
imzâ ve temhîr kılınmadıkça mu‘teber ve ma‘mûlün bih olamaz. Ama müsta‘cel bir
maslahat zuhûr idübde ru’yet ve tesviyesi içün meclis gününü beklemek veyahut

254
fevka’l-âde meclis da’vet etmek mümkün olamaz ise patrik olbabta mes‘ûliyeti
deruhte iderek hûd behûd icrâ-yı icabına kadir ise de vuku‘u hali ol vecihle
kaydettirmeye ve tasdîk kılınmak üzre zikrolunan meclisin in‘ikâd-ı âtîsinde beyân
itmeye mecbûrdur.
Dokuzuncu Madde: Patrik kendi gıyabı esnasında millet meclislerinde
verilen kararları hâvî evrâkı imzâ etmezden mukaddem ol kararlara dâir mülahazâtını
beyân ile keyfiyeti yeniden ru’yet ettirebilir ise de lede’r-ru’ye tasdîk olunan kararı
nizâmname-i esâsî ahkâmına muhalif addetmedikçe evrâk-ı mezkûreyi imzâdan
imtinâ edemez.
Onuncu Madde: Patrik, ruban ve mektep hocaları ile kilise ve manastır ve
mektep ve hastahane memurlarından hilâf-ı nizâmname-i esâsî harekette
bulunanların hizmetinden tardı husûsunu müteaalik olduğu meclis ve komisyonlara
teklif edebilir.
Onbirinci Madde: Patriğin meclis-i ruhânî ve cismânî ile anların tahtında
bulunan komisyonları kendiliğinden tebdîl ve tağyîr etmeye salâhiyeti yok ise de
bunlardan birinin nizâmname-i esâsî hilâfında revş-ü hareketini müşâhede ettiği
halde ilk defasında ol meclis veya komisyonların reislerinden istîzâh-ı madde eder ve
ikinci defasında hareket-i nâmeşrûasını beyân ve ihtâr ile muhâfaza-i nizâma da‘vet
ve üçüncü defasında eğer müttehem addolunan hey’et millet meclislerinden biri ise
meclis-i umûmîye ve eğer komisyonlardan biri ise meclis-i cismânîye müracaat ve
ibrâz-ı delâil ile bunların tebdîlini teklif eder.
Onikinci Madde: Patriğin millet sandığından mâhiyesi olmağla
patrikhanenin mesârif-i dâhiliyesini kendi tarafından tesviye ider.
Patrikhane Kalemine Dâirdir
Onücüncü Madde: Patrikhanede milletçe icab iden muharrerâta mahsûs
olmak üzre bir kalem olacaktır. Kalem-i mezkûr üç odaya münkasim olup biri
mükâtebât odasıdır ki patrikhane tarafından irsâl olunan ve oraya vürûd eyleyen
muharrerât ile meşgûl olur. İkincisi kayd odasıdır ki, millet meclisi ve
komisyonlarına müteallık olan evrâk ile meşgûl olur. Üçüncüsü tahrîr-i nüfus
odasıdır ki milletten tevellüt ve izdivac ve vefât idenlerin kaydıyla meşgûl olur.
Gerek yolculuğa ve gerek muâmelât-ı şahsiyeye dâir iktizâ iden evrâk-ı musaddeka
ve vilâdet ve vefât ve izdivaca dâir şahâdetnâmeler bu odadan verilir.
Ondördüncü Madde: Patrikhane kaleminin kâffe-i muâmelâtından mes‘ul
bir müdîri olup müdîr-i mûmâ ileyh meclis-i cismânîde intihâb ve patrik tarafından
nasb ve ta‘yin olunur ve meclis-i umûmînin kitâbetini icrâ ider ve her sene
Dersaâdet’te ve taşralarda tevellüt ve vefât ve teehhül iden nüfus defterlerini patriğe
celb ile patrikhane kalemi defter-i umûmîsine kayd ittirmeye mecbûrdur. Müdîr-i
mûmâ ileyh Ermeni lisanında ma‘lûmât-ı tâmme ashâbından olup Türkçe’ye ve
Fransızca’ya dahî âşina olmalıdır.
Onbeşinci Madde: Patrikhane kaleminin mikdar-ı kâfi ketebesi olup bunların
dahî Ermeni lisanını lâyıkıyla bilmeleri ve her biri kendi hizmetinde ma‘lûmât-ı
kâmile ashâbından olmaları lazımdır. Bunlar hizmet-i mahsûsaları iktizâsınca
müteallik oldukları meclis ve komisyonlar tarafından mahsûsan kalem müdîri
tarafından umûmen mes’üllerdir.

255
 Onaltıncı Madde: Tahrîr-i nüfus odasından verilen kâffe-i evrâk ve
şahadetnameler patrikliğin mührü ve kalem müdîrinin imzâsı ile tasdîk olunmuş
olmak lazımdır.
Kudüs-ü Şerif Patriğine Dâirdir
Onyedinci Madde: Kudüs-ü Şerif Patriği Mâr Yakup makâmına kayd-ı hayat
şartıyla kâim ve Kudüs-ü Şerifte kâin Ermeni milleti ziyaretgâhları müdîri ve Mar
Yakup Manastırı ruhban cemaatinin reisidir. Vazîfesi manastır-ı mezkûrun usûl-ü
nizâmına tevfîk hareket ve mevâdd-ı mer’iyyenin husn-ü icrâsına sarf-u dikkat
etmekten ibarettir.
Onsekizinci Madde: Patrik-i müşârün ileyhin sâlifü’z-zikr manastır nizâmına
muğayir vaz‘-u harekette bulunması kendi hakkında töhmet addolunur.
Ondokuzuncu Madde: Patrik-i müşârün ileyh hakkında ya manastır-ı
mezkûrun ruhban cemaati veyahut İstanbul Patrikhanesinin ruhânî ve cismânî
meclisleri tarafından ittihâmât vukua gelebilir. Böyle bir hal vukuunda meclis-i
umûmî-i millet ictima ederek ittihâmât-ı vâkıayı lede’t-tahkîk esas tebeyyün ederse
Dersaâdet patriği hakkında altıncı maddede beyân olunan usûle tatbîkan icâb-ı hale
göre ya Kudüs-ü Şerif Patriğini bir kıta şikayetname ile muhâfaza-i nizâma da‘vet
ider yahut patriklik makâmını sâlifü’z-zikr ruhban cemaati içinden olarak meclis-i
umûmîde re’yi hafî ile intihâb olunan vekiline teslim ile makâm-ı mezkûrdan tebâud
eylemeye icbar eyler.
Yirminci Madde: Kudüs-ü Şerif Patriğinin vefâtı zuhûrunda manastır-ı
mezkûrun ruhban cemaati kendi içlerinden bir kâimmakâm intihâb idüp Dersaâdet
Patrikhanesi meclisleri tarafından da tasdîk olunur.
Yirmibirinci Madde: Kudüs-ü Şerif Patriği Dersaâdet Patrikhanesi
meclisleri tarafından intihâb olunur. Fakat Kudüs-ü Şerif ruhban cemaatinin kâbil-i
intihâb olan zevâtın derece-i istihkâkları hakkında bir kıt‘a esâmî defteri tanzîmiyle
beyân-ı re’y etmeye hakları vardır. Patrik-i müşârün ileyhin akîbında kâimmakâm-ı
mûmâ ileyh tarafından ruhban meclis-i umûmîsi da‘vet olunarak bu meclis Dersaâdet
Patriği hakkında meclis-i umûmî-i ruhânîde icrâ olunduğu misüllü bir kıta esâmî
defteri tertîb eder ancak iş bu defterin lâekal yedi zevât esâmîsini şâmil olması
lazımdır. Defter-i mezkûr cemaat-ı mezkûrenin bir kıt‘a mümzî mazbatasıyla beraber
Dersaâdet patrikhanesi cânibine irsâl kılınır.
Yirmikinci Madde: Patrik olacak zât lâekal otuz beş yaşını tekmil itmiş olup
pederinden beri tebaa-i Devlet-i Aliyye’den ve cemaat-i mezkûre piskopos ve
ruhbanlarından bulunması ve cemaat-i mezkûreden infisal itmemiş olması iktizâ
eder. Dersaâdet Patrikhanesi meclisleri tarafından Kudüs-ü Şerif Patriğinin
muvâfakâtıyla milletçe bir hizmette kullanılmış olanlar cemaat-ı mezkûreden
munfasıl addolunmazlar.
Yirmiüçüncü Madde: Ruhânî ve cismânî meclisleri birleşerek esâmîsi
defter-i mezkûrda münderic olan zevâtın istihkâklarını bi’t-tahkîk intihâb
olunabilmek üzere üç neferi tefrîk ve bunların isimlerini meclis-i umûmîye ibrâz
iderler ve cemaat-i mezkûre tarafından vârid olan defter dahî millet meclis-i
umûmîsinde duvara asılacak olduğundan meclis-i umûmî kabil-i intihâb olan zevât
hakkında gerek cemaat-i mezkûrenin ve gerek mezkûr iki meclisin re’ylerine kesb-i
ittila‘ iderek zevât-ı merkûme içinden diyânet ve ma‘lûmât-ı müktesebe ve etvâr-ı

256
hasenesi cihetleriyle en ziyade istihkâkı olan zâtı re’y-i hafî ve ekseriyet-i mutlaka-i
ârâ ile patrik intihâb ider. Meclis-i umûmîde cemaat-ı mezkûre tarafından gelen
defter haricinde bulunan birisi hakkında i‘tayı re’y olunamayacaktır.
Meclis-i Rûhânî Beyânındadır
Yirmidördüncü Madde: Meclis-i ruhânî ehl-i kiliseden ve erbâb-ı vukûftan
olarak otuz yaşını tekmil itmiş ve lâekal beş sene mukaddem rahiplik ve papazlık
rutbesini ihrâz itmiş olan on dört neferden mürekkeptir.
Yirmibeşinci Madde: Meclis-i ruhânî âzâsı adedinin üç misli meclis-i
umûmî-i ruhânîde re’y-i hafî ile intihâb olunup isimleri bir kıt‘a mümzî mazbata ile
meclis-i umûmî-i millete ibrâz ve bunların içinden meclis-i ruhânî âzâsı meclis-i
umûmîde re’y-i hafî ile intihâb olunduktan sonra mazbatası patrik tarafından Bâb-ı
Âlî’ye arz olunarak bâ irâde-i seniyye nasb ve ta‘yin buyurulurlar.
Yirmialtıncı Madde: Meclis-i mezkûr âzâsı her ikinci sene şehr-i nisanının
gâyetinde kâmilen dağılıp şehr-i mayıs iptidasında tecdît olunur. İnfisal iden âzânın
hemen tekrar intihâbları caiz olmayıp ancak iki sene sonra intihâbları caizdir.
Yirmiyedinci Madde: Ruhânî meclis âzâsından istifa vukuuna veyahut sâir
bir sebebe mebnî mefkûd olanların adedi üçe baliğ oldukta bunların yerlerine meclis-
i umûmîde aharleri âzâ intihâb olunur ve bu intihâb vuku buluncaya değin meclis-i
mezkûrda tekmilen âzâ-yı meclisin ekseriyeti aranılır.
Yirmisekizinci Madde: Meclis-i ruhânînin vezâifi umur-u hâniyesine nezâret
ve itikâdât-ı mezhebiyeyi milletçe tervîc ve tahkîm ve Ermeni kilisesinin akâid ve
rivâyât-ı merm‘ıyesini ihlâlden muhâfaza ve kiliseler ile ehl-i kilisenin ber hâl-i
muntazamda bulunmalarına sarf-u dikkat ve taife-i rubanın gerek ahvâl-i
hazıralarının islahına ve gerek ahvâl-i müstakbelelerinin istihsal-ı esbâb-ı
te’miniyesine devam ve ikdâm ve mekâtîb-i milliyeyi vakt be vakt mu‘ayene ile
ta’lim-i mezheb husûsuna bezl-ü dikkat eylemek ve ehliyet ve kaâbiliyetle muttasıf
rahip ve papazlar yetiştirmek ve milletçe tekevvün iden mesâil-i mezhebiyeyi bi’t-
tahkîk usûl-ü mer‘iyye-i kiliseye tatbikan hal ve tesviye itmek husûslarından
ibarettir.
Yirmidokuzuncu Madde: Meclis-i ruhânî sırf diyânete müteallik zuhûr iden
bir mes’ele-yi mühimmeyi halledemediği takdirde Dersaâdet’te bulunan piskoposlar
ve kilise vaizi ve baş papazlar ile ikincilerini ve iktizâ ittiği halde Dersaâdet
kurbunda vaki sancaklarda mukîm murahhasları celb ve da’vet ile meclis-i umûmî-i
ruhânî teşkil ider ve bu meclis dahî mesele-i mezkûrenin hallini dâire-i iktidârı
haricinde addettiği halde bir mümzî mazbata ile umûmî katolikos tarafına müracaat
olunur.
Otuzuncu Madde: Meclis-i ruhânînin her nev’ mazbataları daima âzâ-yı
meclisin ekserisinin imzâsıyla mümzî olacaktır.
Otuzbirinci Madde: Gerek Dersaâdet ve gerek taşralarda vaiz tayini içün
iktizâ iden ruhsat meclis-i mezkûr tarafından i‘ta olunur ve papaz maddesine
Dersaâdet içün ise kezalik meclis-i mezkûrdan ve taşralarda kangı mahal içün ise ol
mahallin ruhânî meclisi tarafından ruhsat verilir.

257
 Otuzikinci Madde: Bir kilise cemiyeti ile papazları müceddeden papaz
tayinine lüzum görüpte meclis-i ruhânîden bir kıt‘a mümzî mazbata ile istid‘a
itmedikçe ol babta ruhsat verilmez.
Otuzüçüncü Madde: Dersaâdet kiliselerinin vaizleriyle baş papazları meclis-
i ruhânînin kararı üzerine patrik tarafından tayin olunurlar.
Otuzdördüncü Madde: Meclis-i ruhânîde her gûne intihâb husûsu re’y-i hafî
ile icrâ olunur.
Otuzbeşinci Madde: Ehl-i kilisenin hidemât-ı mezhebiyelerinin meccanen
îfa olunabilmesi içün ahvâl-i hâzıralarının islâhı ile ahvâl-i müstakbelelerinin
teminine dâir meclis-i ruhânî tarafından bir kıta nizâmname tanzîm kılınacaktır.
Meclis-i Cismânîye Dâirdir
Otuzaltıncı Madde: Meclis-i cismânî avâmdan olarak mesâlih-i milliye ve
nizâmât-ı Devlet-i Aliyye’ye vâkıf yirmi zevâttan mürekkeptir.
Otuzyedinci Madde: Meclis-i cismânînin âzâsı re’y-i hafî ve ekseriyet-i
mutlaka-i ârâ ile millet meclis-i umûmîsinde bi’l-intihâb mazbatası patrik tarafından
Bâb-ı Âlîye takdim olunarak bâ irâde-i seniyye nasb ve tayin olunurlar.
Otuzsekizinci Madde: Her iki senede bir kere âzâ-yı merkûmenin cümlesi
şehr-i nisanın gayetinde dağılıp sehr-i mayıs ibtidasında tecdid olunurlar. Âzâ-yı
merkûme iki sene sonra tekrar intihâb olunabilir. İnfisal ittiği ilk iki senede meclis-i
mezkûr âzâlığına intihâb olunamayıp ama sâir gûna hizmette istihdam olunabilirler.
Otuzdokuzuncu Madde: Meclis-i mezkûr âzâsından biri tahrîran bir sebeb-i
kâfî beyân etmeksizin birbirini müteakiben üç kere meclise gelmediği halde sebebi
sual olunmak üzere meclis-i mezkûr kalemi zâbiti tarafından mektup yazılıp cevap
alınmadığı takdirde yeniden mektup tahrîriyle meclis-i âtîde hazır bulunmaz ise
kendisine istifa etmiş gibi nazar olunacağı bildirilip yine gelmediği takdirde istifa
etmiş addolunur.
Kırkıncı Madde: Meclis-i cismânî âzâsından istifa vukuuna veyahut sâir bir
sebebe mebnî mefkud olanların adedi üçe baliğ oldukta bunların yerine meclis-i
umûmîde aharleri âzâ intihâb olunur ve bu intihâb vuku‘ buluncaya değin meclis-i
mezkûrda tekmilen âzâ-yı meclisin ekseriyeti aranılır.
Kırkbirinci Madde: Meclis-i cismânînin me’muriyeti milletin umur-u
cismânîsine nezâret itmekten ibarettir ve vezâifi milletin islah-ı ahvâliyle
ilerlemesine ihtimam ve dikkat edip zîr-i nezâretinde bulunan komisyonlar tarafından
kendisine irâe olunup milletçe menfaati mûcip olacak olan tasavvuratı kemali dikkat
ile mütalaa ve tahkîk ile lüzumu tebeyyün ittiği halde tasdîk itmek veyahut fiile
çıkarılmasına mani olacak mahazîrinin def‘ine çalışmak husûslarından ibarettir.
Kırkikinci Madde: Meclis-i mezkûr kendisine vârid olan mesâlihi müzâkere
olunmak üzere ait olduğu komisyona ihale idüp anın re’yini tahsil itmedikçe icrâata
teşebbüs idemez ve komisyonların kararını esbâb-ı sahihaya mebnî cerh idebilür ise
de kendiliğinden olarak bir başkaca tedbir ittihaz ve icrâ idemeyüp keyfiyeti yine ol
komisyona havale etmeye mecbûrdur ve komisyonlardan birini iş bu nizâmname-i
esâsî ahkâmına muğayir bir harekette görmedikçe tebdîl ve tağyîr idemez ve bunun
böyle bir hareketini müşâhede ittikte ilk defasında vukuuhali mezkûr komisyon

258
reisinden istizah ve ikinci defasında tahrîran icrâ-yı ihtârat ile ol komisyonu
muhâfaza-i nizâma da’vet ve üçüncü defasında âzâsını tebdîl edip ancak bu babta
olan sebeblerini meclis-i umûmîye ibrâz ideceği mazbata-i tesviyede beyân ve tasrih
ider.
Kırküçüncü Madde: Meclis-i mezkûr umûr-u cismânîyeden olarak
kendisine vârid olan bir mesele-i mühimmenin hallini dâire-i iktidârı haricinde
addeder ise ol halde meclis-i umûmîye müracaat ider.
Meclis-i Cismânî Tarafından Teşkil Olunan Komisyonlar ile
Müdürlükler Beyânındadır
Kırkdördüncü Madde: Me‘arif ve te’sisat-ı hayriye ve muhakemât ve
manastırlar mesâlihına bakmak üzere dört komisyon ile diğer üç idare komisyonu
meclis-i cismânî tarafından intihâb olunup iş bu komisyon âzâları her sene başında
nısfıyyet üzere tebdîl ve tecdit olunmak üzere iki sene hizmet iderler. Mahkeme
komisyonu reisi patrik vekili olur.
Maarif Komisyonu Beyânındadır
Kırkbeşinci Madde: Me‘arif komisyonu avâmdan ve erbâb-ı me‘ariften
olarak yedi âzâdan mürekkep olup, vazîfesi Ermeni milletinin ta‘lim ve terbiyesine
nezâret ve millet mekteplerinin ber sûret-i muntazamada bulunmasına dikkat ve
erkek ve kız çocuklarının ta‘lim ve terbiyesi zımnında teşekkül iden şirketlere icrâ-yı
teşvîkât ve mu‘avenet ve mektep hocalarının islah-ı ahvâline ve iktidârları ile ehil ve
erbâb hocalar yetiştirilmesine mekâtib-i mezkûra mahsûs ders kitapları tedârik
olunmasına ikdâm ve gayret itmek husûslarından ibaret ve bu mekteplerde tahsil-i
fünûn idenlere şehâdetnâme îtası ve ders kitaplarının tayini ve imtihan-ı senevî
husûsları komisyon marifetiyle icrâ olunur. Fakat ta‘lim-i mezâhip idenlerin meclis-i
ruhânîden şehâdetnâme almaları ve mezheb kitapları ile muallimleri hakkında
meclis-i mezkûra müracaat olunması iktizâ ider ve ta‘lim-i mezheb imtihanı dahî
meclis-i ruhânî marifetiyle icrâ kılınır.
Tesisât Komisyonu Beyânındadır
Kırkaltıncı Madde: Tesisât komisyonu avâmdan ve erbâb-ı vukûftan olup
meclis-i cismânîde ekseriyet-i ârâ ile intihâb olunmak üzere yedi âzâdan
mürekkeptir. Komisyon-u mezkûrun vazîfe-i memuriyeti Dersaâdet’te vaki kâffe-i
tesisât-ı milliye ve bunların akarâtı idaresine umumen nezâret itmek ve tesisât-ı
mezkûrenin tanzîmine dikkat ve ikdâm eylemek husûslarından ibarettir. Komisyon-u
mezkûr bilcümle emlâk-ı milliye senedâtının mevcut olmasına dikkat idecek ve
milletin gerek Dersaâdet ve gerek taşralarda kâin kâffe-i emvâl-i gayri menkûlesinin
senedâtı sûretleri bu komisyon marifetiyle tutularak patrikhane kaleminde hıfz
olunacaktır ve bu komisyonun marifeti ve meclis-i cismânînin muvâfakâtı ile patriğin
bi’t-temhîr muvâfakâtı olmadıkça emlâk-ı milliyenin bey‘ ve fürûhatı caiz
olamayacaktır. Husûsât-ı meşrûha iktizâsınca tevelliyet ahvâli Ermeni milletince
münfesihtir. Bu komisyonun marifeti ve meclis-i cismânînin rızası olmadıkça
Dersaâdet ve havalisinde bir gûne inşaat ve tamirat icrâ olunamaz. Komisyon-u
mezkûr muhasebe ve vasıyyet ve hastahane müdîrleriyle kilise cemiyetlerinin idaresi
hakkında icrâ-yı nezâret idecek ve bunların her birinden evkat-ı muayenede hesap
isteyerek meclis-i cismânîye tebliğ idecektir. Komisyon-u mezkûr sene başından iki

259
ay mukaddem sene-i âtîye vâridât ve mesârifini muhasebe müdîrlerinden tahkîk ve
bir kıta muvazene defteri tanzîmiyle meclis-i cismânîye ibrâz eyleyecektir.
Muhakeme Komisyonu Beyânındadır
Kırkyedinci Madde: Muhakeme komisyonu âzâsı dört neferi ehl-i kiliseden
dördü avâmda olmak ve patrikle kilisenin taht-ı riyasetinde bulunmak üzere kırk
yaşını tekmil etmiş ve müteehhil sekiz nefer erbâb-ı vukûftan mürekkeb olup
bunların cümlesi meclis-i muhtelit tarafından ekseriyet-ı ârâ ile intihâb olunur. Bu
komisyon familyaca zuhûra gelen münâzaatı tasfiye ve Bâb-ı Âlî’den patrikhaneye
havale olunan davaları havale üzerine rü’yet eyler. Ve kesdiremediği davaları
mevâddı ruhânîyeden ise meclis-i ruhânîye ve mevâddı dünyeviyeden ise meclis-i
cismânîye ve eğer iki tarafa talluku var ise meclis-i muhtelife havalesini gösterir. Ve
mezkûr komisyonda rü’yet olunan bir dava mahkûm-u aleyhin istidâsı üzerine bu
meclislerden birinde istînaf olunur.
Manastır Komisyonu Beyânındadır
Kırksekizinci Madde: Manastırlar milletin emvâl-i mahsûsasından ma’dud
olup bunların idaresi ve vâridât ve mesârifâtının nezâreti ile rü’yet ve tahkîki hukuk-
u millete aittir. Her manasıtırın kendi usûl-ü mahsûsası olmak lazım geldiğinden
ruhânî ve cismânî meclislerinin ictimâı ile teşekkül eden meclis-i muhtelit her bir
manastır cemaatiyle manastır komisyonunun efkârını ba‘de’t-tahsîl icab eden
ta’limâtı tertîb ider. Ve meclis-i umûmîye tasdîk ittirir. Ta’limât-ı mezkûrenin usûl-ü
esâsîyesi ber vech-i âtî beyân olunur.
Evvela Her bir manastırın idare-i mahsûsası ol manastır cemaatine ait olup bi’l-
cümle manastıra umumen nezâret itmek hakkı manastırlar komisyonu marifetiyle
icrâ olunmak üzere patrikhane meclislerine râcî’dir.
Sâniyen Her bir manastır reisi ol manastırın cemaati tarafından intihâb olunup
patrikhane meclislerinin birleşmesiyle teşekkül iden meclis-i muhtelitin
muvâfakâtıyla patrik tarafından tasdîk olunup reis-i mûmâ ileyhin tebaa-i Devlet-i
Aliyye’den olarak otuzbeş yaşını tetmil itmiş ruhbandan olması lazımdır.
Salisen Bi’l-cümle manastırlar milletin tervîc-i menâfi-i mâneviyesine çalışmaya
mecbûr olacaklarından her biri derece-i kudretine göre papaz mektebi ve kütüphane
ve tabâ’hane ve hastahane misüllü milletçe menfeaati mûcib olacak te’sîsatı şamil
olacaktır. Manastırlar komisyonu meclis-i cismânîden ekseriyet-i ârâ ile intihâb
olunmak üzere yedi neferden mürekkebdir. Komisyon-u mezkûrun vazîfe-i hizmeti
her bir manastır nizâmâtının icrâ-yı ahkâmına dikkat ve nezâret itmek üzere vâridât
ve hâsılâtını tahkîk ile mesârif-i vâkıasını rü’yet ve tanzîm eylemek husûsundan
ibarettir. Komisyon-u mezkûr her bir manastırın idare-yi mahsûsası hizmetini ifa
eylemek üzere iktizâ iden eşhâsı ol manastır cemaati içinden intihâb ider. Ve eşhâs-ı
merkûma manastır reisinin taht-i riyasetinde olarak manastırlarını ta’limât-ı
mahsûsaya tatbîkan idare ile evkât-ı muayyenede komisyon-u mezkûra hisab virirler.
Muhasebe İdaresi Komisyonuna Dâirdir
Kırkdokuzuncu Madde: Muhasebe müdürleri erbâb-ı vukûftan olarak yedi
kişiden ibaret olup, meclis-i cismânîde ekseriyet-i ârâ ile intihâb olunurlar. Bunların
hizmeti, millet sandığını idare ve muhasebatını rü’yet itmektir. İş bu sandığın îradı
iâne-i umûmîye ve İstanbul Patrikhane kalemi hâsılâtı ve mahalli sarfı tahsis
olunmayarak millet nâmına vuku bulan vasiyyet ve hedâyâdan ve masrafı dahî

260
patrikhane ile patrikhane kaleminin mesârif-i âdiyesi ve patrikhanenin zîr-i
idaresinde bulunan te’sisatı milliyeye ve muhtaç olan kilise cemaatlerine îtâ olunacak
iane ile sâir vuku bulacak mesârif-i müteferrikadan ibarettir. Müdîrân-ı merkûm
te’sisat komisyonunun marifeti ve meclis-i cismânînin muvâfakâtı ile kâffe-i vâridat-
ı mezkûreyi tahsil ve mesârıf-ı mezkûreyi tesfiye ider. Ve idaresi kendilerine
muhavvel olan millet sandığının muhasebesini usûl-ü cedîde üzere tutarak bir kıt‘a
defterini evkât-ı muayyenede te’sisat komisyonuna ibrâz iderler. İş bu defter
komisyon-u mezkûrdan bi’l-muayene tasdîk olunduktan sonra meclis-i cismânîye
ibrâz olunur.
Vasiyyet İdaresi Komisyonuna Dâirdir
Ellinci Madde: Vasiyyet müdürleri üçü ehl-i kiliseden, dördü avâmdan
olmak üzere yedi kişiden mürekkeb olub bunların cümlesi ekseriyet-i ârâ ile meclis-i
muhtelitte intihâb olunur. Müdîrân-ı merkûmenin vazîfe-yi hizmetleri, milletçe vâki
olan vasiyetleri idare ve ahkâm-ı mündericelerinin sûret-i meşrûada ve mûsînin niyet
ve tasmîmatına mutâbık vecihle icrâya konulmasına dikkat etmek husûsundan
ibarettir. Vasiyyet idaresine dâir iktizâ eden ta’limât-ı mahsûsa müdîrân-ı
merkûmenin ve te’sisat komisyonunun re’yi tahsil olunarak meclis-i muhtelit
tarafından tertîb ve meclis-i umûmîde tasdîk olunacaktır. Müdîrân-ı merkûme kendi
hizmetlerine dâir olan muhasebatın bir kıta defterini evkât-ı muayyenede te’sisat
komisyonuna ibrâz iderler. Ve iş bu defter komisyon-u mezkûr tarafından bi’l-
muayene tasdîk olunduktan sonra cismânî meclisine ibrâz kılınur.
Hastahane İdaresi Komisyonuna Dâirdir
Ellibirinci Madde: Hastahane müdîrleri ikisi tababet ruûsunu hâmil
etıbbâdan olmak üzere dokuz kişiden mürekkep olup ekseriyet-i ârâ ile meclis-i
cismânîde intihâb olunur. Müdîrân-ı merkûmenin vazidesi gerek millet
hastahanesinin akarat ve vâridat-ı mahsûsasına nezâret idüp bunların hasılatı ve
millet sandığının ianesi ile hastahane-i mezkûru idare itmektir. İş bu hastahane dört
dâireye taksim olunup biri fukaradan olan hastalara diğeri ihtiyar olan fukaraya ve
üçüncüsü meccânîne ve dördüncüsü ta’lim ve terbiye-i eytâma tahsis olunacak ve
bunların usûl-ü tıbbıye ve sahîhaye tatbikan inşa ve idaresine itina kılınacaktır.
Müdîrân-ı merkûme hastahane-i mezkûrun idaresi husûsunda tesisât komisyonu
tarafından ta’lim ve terbiye maddesince mearif komisyonu tarafından mes’ul olunup
muâmelât-ı vakıasını iş bu komisyonlara evkât-ı muayenede irâe ider.
Kilise Cemiyetleri Beyânındadır
Elliikinci Madde: Kilise cemiyetleri mahalline göre lâekal beş ve nihayet on
iki âzâdan mürekkep olup memuriyetleri mensup oldukları cemaatin mesâlih-i
milliyesini ru’yet ve ol cemaatin kilise ve mektebini idare itmek ve fukarasını
kayırmak ve cemaatca zuhûra gelen münazaatı tahkîk ile islah-u zâtu’l-beyn eylemek
ve ol cemaat kilisesinin tertîbi ile kız ve erkek çocuklara mahsûs mektepler ihdasına
sa’y ve ikdâm itmek ve cemaat-ı mezkûrenin muhtaç olan familyalarına icrâ-yı
muavenet eylemek husûslarından ibarettir.
Elliüçüncü Madde: Her cemaatin kendi kilise cemiyetinin taht-ı nezâretinde
bulunmak üzere bir sandığı olup bu sandığın îradı cemaatçe i’ta olunan iane-i
mahsûsa ve kilise akaratının vâridâtı ve kilisenin hasılatı ve vasiyet tariki ile veyahut
sâir vecihle vaki olan atâyâ vesâireden, mesârifi mezkûr kilise ve mekteplerin
mesârifiyle fukaraya i‘ta olunacak iâne akçesinden ibarettir. Her kilise cemiyeti

261
bulunduğu cemaatte tevellüt ve vefât ve teehhül iden nüfusu sûret-i muntazamada bir
kıt‘a deftere kayd idecektir.
Ellidördüncü Madde: Mezkûr cemiyetlerin ifa-yı hizmetleri zımnında
doğrudan doğruya zikrolunan komisyonlar ile münasebetleri olacağından mektepler
hakkında mearif komisyonuna ve idarece mevâddı hakkında tesisât komisyonuna ve
mevâddı deâvî hakkında muhakeme komisyonuna müracaat ider ve mezkûr
komisyonlardan her birine ait olan husûsatı ol komisyona evkât-ı muayyenede irâe
eyler.
Ellibeşinci Madde: Her kilise cemiyeti mensup olduğu kilise cemaati
tarafından intihâb olunur yirmi beş yaşını tekmil itmiş olupta altmış yedinci madde
iktizâsınca muhakemece hakkı intihâbdan mahrum olmayan kâffe-i efrâdın kilise
cemiyeti intihâbında müşarekete salâhiyeti vardır.
Ellialtıncı Madde: Kilise cemiyetlerinin vezâif ve harekâtını tahdit ve tayin
zımnında lazım gelen ta’limât, ruhânî ve cismânî meclisleri marifetiyle tanzîm
olunacaktır. Kilise cemiyetleri âzâsı dört sene icrâyı hizmet idüp beşinci sene
ibtidasında yeniden intihâb olunabilmek üzere tecdit olunurlar.
Meclis-i Umûmînin Sûret-i Teşkil ve Vezâifi Beyânındadır
Elliyedinci Madde: Meclis-i umûmî 140 âzâdan mürekkeptir. Âzâ-yı
merkûme üç kısım olup birinci kısmı olarak bir seb‘ı ki 20 neferi İstanbul’da bulunan
ehli kilise tarafından intihâb olunan ehli kilise, ikinci kısmı olarak iki seb’i olan 40
neferi ki taşralardan gelecek millet vekilleridir. Üçüncü kısmı olarak dört seb’i yani
seksen neferi Dersaâdet kilise cemaatleri tarafından intihâb olunan vekillerdir.
Ellisekizinci Madde: Ruhânî ve cismânî meclislerinin âzâsı meclis-i
umûmîye dahil olup fakat meclis-i umûmî âzâlığına intihâb olunmamışlar ise meclis-
i mezkûrda sahib-i re’y olamayacaklardır.
Elliddokuzuncu Madde: Meclis-i umûmînin ekser âzâsı yani lâekal 71
neferi hazır olmadıkça akd-i meclis olunamaz
Altmışıncı Madde: Dersaâdet Patriği ve Katolikos misüllü milletin başlıca
müstahdemlerini ve ruhânî ve cismânî meclislerin âzâsını intihâb itmek ve bu
meclislerin muâmelâtına nezâret eylemek ve anlara muhavvel olunup ta kendilerinin
kesdiremedikleri mesâlih zuhûrunda hal ve tesviye eylemek ve iş bu nizâmnameyi
halelden muhâfaza itmek meclis-i umûmînin vezaifindendir.
Altmışbirinci Madde: Meclis-i umûmî evvela, mine’l-kadîm olageldiği
misüllü iki senede bir kere şehr-i nisan evahirinde ictima‘ idüp mürûr iden iki sene
zarfında vuku bulan idare-i umurun mazbatasını istima‘ ile muhassıs olan memurları
marifetiyle tahsil ve sarf olunmuş olan mebaliğin muhasebe-i umûmîyesini rü’yet ve
teftîş ider ve millet meclislerinin kâffe-i âzâsını müceddeden intihâb eyler ve iane-i
milliyenin sûret-i idaresine karar verir ve iki mâh hitâmında kapanır. Meclis-i
umûmînin iş bu in ‘ikadında mezkûr iki meclis âzâsı meclis-i umûmî âzâsı
bulundukları halde her bir meselede mübâhase idebilüp fakat iâne ve intihâb
maddelerinden mâadasında re’y viremezler.
Sâniyen, meclis-i mezkûr katolikos intihâbına dahîl olmak
Salisen, Dersaâdet ve Kudüs-ü Şerif patriklerini intihâb eylemek

262
Rabian, mezkûr iki meclis beyninde yahut meclisler ile patrik beyninde tekevvün
iden ihtilafı def’ olunmak üzere cem’ olunur bu takdirde tarafeyn-i muhalifeyn
beyân-ı hal idebilürler ise de re’y viremezler
Hamisan, nizâmname-i esâsînin yeniden tashihi lazım geldikte ve meclis-i
umûmînin re’y ve kararına menût bir mesele zuhûrunda akd olunur şu kadar ki böyle
fevkalade ictimaın vukuundan evvel sebeb-i cem’ patrikhane tarafından Bâb-ı Âlîye
ifade olunarak istihsal-i rusat kılınır
Altmışikinci Madde: Meclis-i umûmîyi patrik, meclis-i ruhânî ile
cismânîden birinin muvâfakâtı ile veyahut meclis-i umûmî âzâsının ekserinin istidâsı
ile akd ider ancak bend-i sâbıkta beyân olunduğu üzere bu misüllü fevkalade beher
hal sebebinin beyânıyla devletçe ruhsata menûttur.
Meclis-i Umûmînin Âzâ-yı Ruhânîsinin Şerâit-i İntihâbiyesi
Beyânındadır
Atlmışüçüncü Madde: İstanbul’da bulunan bilcümle ehli kilise Dersaâdet
Ermeni Patriğinin daveti üzerine nisan evahirinde bir mahalle toplanıp taşra
me’mûrîni olmayan ve otuz yaşını tekmil itmiş olan ve beş sene mukaddem papazlık
ve rahiplik rutbesini ihrâz iden ve bir gûne dava altında bulunmayan piskoposlardan
veyahut papaz veya rahiplerden ekseriyet-i ârâ-yı mutlaka ve re’y-i hafî ile meclis-i
umûmî içün âzâ intihâb ideceklerdir.
Altmışdördüncü Madde: Ânifen beyân olunan âzâ-yı ruhânîyenin müddet-i
memuriyeti on sene olup beher iki senede bir humusu tebdîl ve tecdîd olunacaktır ve
ilk sekiz sene bu humusun tefrîk ve ihracı kur’a ile icrâ kılınacaktır. Gerek böyle
kur’a ile ve gerek sekizinci seneden sonra ikmal-i müddet ile çıkan âzânın tekrar
intihâbı caiz olacaktır.
Meclis-i Umûmînin Avâmdan Olan Âzâsının Şerâit-i İntihâbiyesi
Beyânındadır
Altmışbeşinci Madde: İane-i milliye ile kabiliyet-i zâtîye hakkı intihâba esas
tutulur. İane-i milliye ile hakkı intihâba nailiyeti mucip olmak içün iane-i umûmîye
olarak lâekal senevî yetmiş beş kuruşun iane verilmesidir. İntihâba kabiliyeti zâtîyesi
olanlar devlet aklamında ve sâir memuriyetlerinde bulunanlar ve doktorlar ve kütüb-
ü nâfi‘a te’lif itmiş olanlar ve mektep muallimleriyle ve milletçe âsâr-ı nâfi‘a vücuda
getirmiş olanlardan ibarettir.
Altmışaltıncı Madde: Lâekal yirmi beş yaşını tekmil idenler hakkı intihâba
nail olup ancak tebaa-i Devlet-i Aliyye’den olmak şarttır.
Altmışyedinci Madde: Hakkı intihâbdan muhakemece mahrum olanlar dört
sınıftır. Sınıf-ı evvel, bir cinayetten dolayı ceza kanunname-i hümâyunu ahkâmınca
hukuk-u medeniyyeden müebbeden sâkıt olanlardır. Sınıf-ı sanî, mesâlih-i milliye
idaresinde hilesi tebeyyün idüpte mesâlih-i mezkûrede kullanılmaları millet
meclislerinden birisinin tarafından hüküm olunmuş olanlardır. Sınıf-ı salis,
mehakim-i Devlet-i Aliyye’de haklarında mücazât-ı te’dibiye terettüp idüpte henüz
müddet-i cezası hitâm bulmamış olanlardır. Rabian, tecennün cihetiyle hukuk-u
şahsiyeden sâkıt olup kâmilen şifa buldukları nizâmca tasdîk olunmamış olanlardır.
Altmışsekizinci Madde: Tebaa-i Devlet-i Aliyye’den otuz yaşını tekmil
itmiş olup nizâmât-ı Devlet-i Aliyye ve mesâlih-i milliyeye vâkıf ve âşina olan ve

263
altmış yedinci madde mûcibince hukuk-u intihâbiyeden mahrum olmayan kâff-i
efradı milletin intihâb olunması caizdir. Fakat Dersaâdet kilise cemaatleri tarafından
intihâb olunacak seksen âzânın lâekal yedisinin ashâb-ı rütbeden bulunmaları şarttır.
Gerek Dersaâdet Mahallâtından ve Gerek Taşralardan Meclis-i Umûmî
İçün Bi’l-İntihâb Tayin Olacak Âzânın Sûret-i İntihâbı Beyânındadır
Altmışdokuzuncu Madde: Dersaâdet kilise cemaatlerinden ve taşralardan
intihâbı lazım gelen vekillerin miktarının tevziini hâvî bir defter-i mahsûs tanzîm
olunmak üzere beher sene mâh-ı şubatın ibtidasında ruhânî ve cismânî meclisler ile
komisyon kalem zabıtlarının ictimaıyla teşekkül iden meclis-i muhtelit marifetiyle
patrikhane kaleminde mevcut olan nüfus defter-i umûmîsine tatbikan taşralarda
murahhaslık ğalebeliğine Dersaâdet’te her mahalde mevcut olan müntehâbların
adedine göre her yerde ne miktar âzâ intihâb olunacak ise patrik tarafından
mahallerine ilan-ı keyfiyet olunacaktır. İntihâb olunan âzânın müddet-i memuriyeti
on sene olacaktır ve her iki senede gerek taşralardan ve gerek Dersaâdet’ten intihâb
olunan millet vekillerinin bir humusu tebdîl ve tecdit olunup bu humusun mahalli
intihâbını tayinde mahalle ve murahhaslıklar beyninde her iki senede bir kere
münavebe usûlü icrâ olunacaktır ve ilk sekiz senesinde emr-i mübadele kur’a ile
tayin ve icrâ kılınacaktır. Şol şartla ki bir mahallede müntehâb ve bir murahhaslıkta
nüfus çoğalmış yahut azalmış ise mevcutlarının adedine bakılıp intihâb olunacak
âzânın miktarı ona göre tayin idilecektir vefât ya istifa idenlerin yerine âzâ intihâbı
husûsu dahî her sene başından iki ay evvel icrâ olunacaktır. Dersaâdet mahallatından
alınacak âzâ kilise cemaatlerinin taşralardan irsal olunacak âzâ murahhaslıklarda
bulunan meclis-i umûmîlerde intihâb kılınacaktır.
Yetmişinci Madde: Gerek Dersaâdet’te ve gerek taşralarda intihâbı matlûb
olan vekillerin kendilerini intihâb iden kilise cemaatinden ve murahhaslık
dâiresinden olup olmamalarında beis olmayıp şu kadar ki Dersaâdet’te bulunmaları
mezkûr cemaatlerin milletçe mesâlihine vakıf ve intihâb idenlerin indinde hubbu
millet ve iffet ve istikametleri cihetiyle mer‘î ve muteber bulunmaları lazımedendir.
Bu vekillerin meclis-i umûmîde kendilerini intihâb itmiş olan Dersaâdet veyahut
taşra cemaatlerinin vekilleri addolunup cümlesi ruhsat-ı mütesaviyeyi haiz âzâ-yı
meclis-i umûmî itibar olunur.
Yetmişbirinci Madde: Dersaâdet’ten intihâbı lazım gelen vekillerin adedi ile
gerek intihâb itmeye ve gerek intihâb olunmaya salâhiyeti mültezim olan şeraiti her
ikinci sene şubat ayında öşr-ü âzâyı intihâb idecek cemaatlere patrik tarafından beyân
ve ilan olunup bunun üzerine vekiller kilise cemiyetleri marifetiyle intihâb olunur.
Fakat kilisenin vaizi olmadığı halde baş papaz reis olup milletinin muteberanından
dahî üç kişiden altı kişiye kadar kilise cemiyetine ilave olunur. Bu cemiyetler kendi
cemaatleri içinde hakkı intihâba nail olup tahkîk ile huruf-u hece tertîbi üzere bir
defterini tanzîm ve sekiz gün meydanda kalmak üzere kilise cemiyeti odasına ta‘lik
iderler ve intihâb idenlere vesile-i suhûlet olmak üzere matlûb olan vekiller adedinin
üç mislini hâvî bir kıta defter yapılıp kilise cemiyeti odasına ta‘lik olunur. Fakat
intihâb idenler defter-i mezkûra mutabakata kat‘a mecbûr değillerdir. Taşralarda
meclis-i umûmî âzâsı intihâbı husûsu dahî bu minvâl üzere icrâ olunur.
Yetmişikinci Madde: Hakkı intihâba lâyık olanların esâmîsi defteri meydana
konuldukta bir hafta sonra kilisede sabah ibadeti hitâmı mürur olunduğu gibi kilise
cemiyeti odasında re’y itasına ber vech-i âtî bed‘ olunur. Kilise reisi defter-i mezkûru

264
eline alarak intihâba hakkı olanları sırasıyla çağırıp anlar dahî defter-i mezkûrda
isimlerinin önüne vaz-u imzâ ittikten sonra iktizâ eden mikdar mebûsân esâmîsini bir
kağıt üzerine yukarıdan aşağıya sıra ile yazıp her bir şahsın ismi evveline lakap ve
semt ve vaziyeti işaret ve ol kağıdı dürüp mahsûsan tedarik olunan sandukçaya ilga
iderler ve kendileri bir sebebe mebnî meclis odasına gelemez ise re’y virdikleri
kimsenin esâmîsini mümzî mektup ile irsal iderler.
Yetmişüçüncü Madde: Re’y icrâsı hafyyen olunmak lazım geldiğinden re’y
verenler yazdıkları isimleri uhra görememek üzere mahfîce tahrîr iderler.
Yetmişdördüncü Madde: Re’y itası bed‘ olunduğu gün tekmil olunmak
iktizâ ettiği cihetle re’y vermeye hakkı olupta imtinâ idenlerin muahharen davaya
kalkışmaları salâhiyeti olamaz.
Yetmişbeşinci Madde: Hiçbir kimesne iki kilise cemaatinde re’y îta idemez.
Yetmişaltıncı Madde: İntihâbca birleştirilmiş olan kilise cemaatleri ve
gazâlar yek diğeri gurbunda vâki olsa iki taraftan intihâba salâhiyeti olanlar bir yere
gelerek îtâ-yı re’y iderler. Ve mezkûr cemaat ve gazalar arasında mesafe-i baîde
olduğu halde her biri ayruca re’y virüb badehü iki tarafın reyleri birleştirilir.
Yetmişyedinci Madde: Re’y îtâsı resîde-i hıtam oldukta ol gün tatil
olmayarak re’y kağıtlarını şamil olan sandukça kilise cemiyeti muvâcehesinde küşâd
olunarak tayin olunan müfettişler re’y kağıtlarını tâdât iderler. Kağıtların re’y virüb
de eşhâsın adedine tevâfuk itmeyüp de cemiyetce hile vukuundan iştibâhe düşülecek
olur ise, ertesi Pazar gününden evvel yeniden re’y verilmek üzere başka bir gün tayin
olunarak intihâbı matlub olan adet kadar vekiller bir defada ikmal olamaz ise, miktarı
bakiyesi hakkında rey îtası kezalik yevm-i aharede tâlîk olunur.
Yetmişsekizinci Madde: İntihâb idenlerin biri re’y kağıtlarında adedi
muayyeneden ziyade isim yazmış olur ise, ol adedi tecavüz iden isimler makbul
tutulmaz. Ve isimler yukarıdan aşağı sıra ile yazılmış olmayan re’y kağıtları dahî
mülgâ ve münfesih addolunur.
Yetmişdokuzuncu Madde: Re’y virenlerin nısfı adedinden ziyade olarak en
çok re’y isâbet idenler intihâb olunmuş olurlar. Ve iki kişiye müsâvât üzere re’y
isâbet ittiği halde en yaşlısı intihâb kılınmış olur.
Sekseninci Madde: Eğer ilk defa re’y virdikte ekseriyet-i ârâ hasıl olmaz ise,
haklarında en çok re’y isâbet iden iki kimesnenin isimleri ilan olunub ikinci defada ol
kimesneler hakkında nizâmen re’y virülür.
Seksenbirinci Madde: Kilise cemiyetleri müntehab olan vekillerin isim ve
lakab ve semt ve sanatı ve kâffe-i ahvâl-i intihâbatı hâvî patriğe hitaben bir kıta
mazbata tanzîm ve takdim eyler. Patrik tarafından dahî meclis-i cismânîye ibrâz
olunur. İş bu mazbatalar meclis-i mezkûrda muayene olunduktan ve intihâb olanların
sıfat-ı matlûbeyi câmi‘ olup olmadıkları tahkîk kılındıktan sonra millet vekillerinin
nizâmen intihâb olundukları ve yevm-i muayyenede meclis-i umûmî teşkili zımnında
ictima idecekleri patrik tarafından kendilerine resmen beyân olunur.
Seksenikinci Madde: Meclis-i umûmî ilk in‘ikadında ber vech-i muharrer
meclis-i cismânîde muayene olunan mazbataları bi’l-istima‘ intihâbât-ı vâkıayı ve
millet vekillerinin ruhsat-ı vâkıalarını tasdîk ettikte nizâmen teşekkül etmiş olur.
Dersaâdet cemaatleri vekilleri ekseriyet üzere intihâb olundukları ve taşra

265
vekillerinin intihâbı peyderpey istihbar kılınmakta olduğu halde taşra intihâbatı
hitâmı beklenmeyerek meclis-i umûmî akd olunabilir.
Seksenüçüncü Madde: Bir kimse birkaç cemaat veya birkaç eyalette intihâb
olunduğu halde hangisinin vekaletini kabûl ettiğini beyânda muhtar olup fakat
imtinâ‘ ider ise ol cemaat veya eyaletler hakkında meclis-i umûmîde kur’a
keşîdesiyle karar verilir.
Seksendördüncü Madde: Meclis-i umûmî âzâsının esâmîsi defterleri hurûf-
u hece tertîbi üzere tanzîm ve meclis mahallinde ta‘lik olunarak vefât ve istifaları
misüllü ahvâl vukubulan ahvâl isimleri önüne işaret kılınır ve her iki senede tecdit
olunur ve âzâsının lede’l-infisal tekrar intihâbı caizdir.
Meclis Komisyonları Hakkında Bazı Mevâddı Umûmîye Beyânındadır
Seksenbeşinci Madde: Her meclis ve komisyonun bir kalemi ve her kalemin
bir zabiti ve katibi ve bazı kalemlerde zabit ve katibin birer vekilleri olup bunların
kâffesi âzâdan olmak şarttır ve bunlar beher sene tebdîl ve tecdîd olunur.
Seksenaltıncı Madde: Meclisin ekser âzâsı mefkûd olduğu halde meclis
küşâd olunamaz.
Seksenyedinci Madde: Lâyıkıyla müzâkere olunup hazır bulunan âzânın
efkarı anlaşıldıktan sonra ol madde hakkında ârâ-yı meclise müracaat olunarak
ekseriyet ile karar verilir. Ve re’ylerin müsavât üzere münkasım olduğu halde eğer
reis-i meclis hazır ise reisin, ve eğer hazır bulunmaz ise kalem zabitinin bulunduğu
taraf tercih olunur.
Seksensekizinci Madde: Muhtelit meclislerde tezekkür olunan mevâdde
karar verilmek içün iki meclisin ayrı ayrı re’y vermeleri lazım gelip keyfiyet iki
meclisde dahî ekseriyet-i ârâ ile bir merkezde karargîr olunduğu halde hal olunmuş
olur ve iki meclis kararının adem-i muvâfakâti ihtilâf-ı re’y dimek olacağından
keyfiyetin kararı meclis-i umûmîye bırakılır. İki meclisin âzâsı ekseriyet üzere hazır
bulunmadıkları halde meclis-i muhtelit nizâmen akdolunmuş sayılmaz.
Seksendokuzuncu Madde: Meclis-i umûmînin akdinden lâekal altı gün
evvel patrikhane tarafından âzâ-yı meclise davetnameler irsal olunacaktır.
İâne-i Milliye Beyânındadır
Doksanıncı Madde: Haddi buluğa vâsıl olup kâr-u kesb sahibi bulunan
kâffe-i efrâdı millet mesârif-i milliye tesviyesinde müşârekete mecbûrdur ve bu iâne
senevi îta olunup emr-i tevziine kudret-i zâtıye esas tutulur.
Doksanbirinci Madde: İane-i milliye iki nev’dir. Nev’-i evvel, iane-i
umûmîyedir ki mesârif-i umûmîyeye münhasır olarak millet sandığı içün patrikhane
marifetiyle tahsil olunur. Ve nev’-i sani, iane-i mahsûstur ki her bir cemaatin
mesârıf-ı mahsûsasına münhasır olarak kilise cemaatleri sandıkları için kilise
cemaatleri tarfından ahz ve istîfa olunur.
Doksanikinci Madde: Dersaâdet’te iane-i umûmînin sûret-i tevzi’ ve tahsili
meclis-i cismânîde tahsis ve meclis-i umûmîde tasdîk kılınır. İane-i mahsûsa dahî
kilise cemiyetleri tarafından tayin olunur. Taşralarda her bir murahhaslık cemaatinin
iane-i umûmîye ve her bir kilise cemaatinin iane-i mahsûsası dahî vech-i meşrûh
üzere tanzîm kılınır.

266
 Doksanüçüncü Madde: Patrikhane sandığı için taşralardan ahzi mutad olan
mebaliğin murahhaslıklara tevzii ve usûl-ü tahsili hakkında meclis-i umûmînin kararı
üzerine ittihaz olunacak tedbir Bâb-ı Âlîden bi’l-istîzân icrâ kılınacaktır.
Murahhaslıklara Dâirdir
Doksandördüncü Madde: Murahhaslıklar kendi murahhaslıkları dahilinde
akd olunan millet meclislerinin riyasetini vukuu icrâiyesini haiz ve vazîfeleri iş bu
nizâmname-i esâsînin icrâ-yı ahkâmına nezâret eylemekten ibarettir.
Doksanbeşinci Madde: Murahhaslar manastırlarda ikamet idemeyüp
murahhaslıkları merkezinde murahhaslık meclislerinin akd-ü ictima ittiği konaklarda
ikamet idecek ve mahalli hizmetlerinden tebâüt itmeleri caiz olmayacaktır. Fakat bir
murahhasın manastır reislerinden bulunduğu takdirde manastırın mahalli
ikametinden yalnız bir günlük mesafede vaki ise manastırını vakit vakit muayene
etmek üzere iki hizmetini birlikte icrâ idebilüp manastırı bir günlük yoldan ziyade
mesafede ise yerine bir vekil tayin ile kendisinin mahalli hizmetinde ikamet etmesi
lazım gelir. Fakat ledel icap murahhaslık dahilinde bulunan her bir mahalle gidebilir.
Doksanaltıncı Madde: Dersaâdet’te olduğu gibi taşralarda dahî her kilise
cemaatinin bir cemiyeti ve bir sandığı ve bir de kalemi olduğu misüllü murahhaslık
merkezinde dahî bir meclis-i ruhânî ve bir meclis-i cismânî ve bu meclis-i
cismânînin taht-ı idaresinde bulunmak üzere bir sandığı olacaktır. Her murahhas
konağında bir kalem olup murahhaslık dahilinde bulunan kilise cemaatleri nüfus
defterlerini cem‘ ile tahrîr-i nüfus idecektir.
Doksanyedinci Madde: Murahhas intihâbı lazım geldikte patrik intihâbına
kıyasen murahhaslık dahilindeki meclis-i umûmîde bi’l-intihâb mazbatası mahallî
meclis-i muhtelit vâsıtasıyla patriğe takdim olunup o dahî Dersaâdet meclis-i
muhtelitinin muvâfakâtıyla ol vecihle intihâb olunan zâtı murahhas tayin iderek Bâb-
ı Âlî’ye arz ile evâmir-i resmîyesini tahsil ider.
Doksansekizinci Madde: Ber minvâli sâbık murahhaslıklarda bulunan
meclisler Dersaâdet meclislerinin esası üzerine teşkil olunup ve vazîfeleri dahî o
minvâl üzere olup fakat mezkûr taşra meclisleri âzâsının mahal ve mevkilerinin
miktar-ı nüfusuna göre yalnız bir defa tayin olunacaklardır. Nizâmen iâne-i milliye
tesis olununcaya değin taşralarda ber minvâli sâbık akd olunacak meclis-i umûmî
âzâsını intihâba hakkı olanlar birinci ve ikinci ve üçüncü mertebede devlete vergi
verenlerden ibaret olacaktır. Ve bu meclislerin sûret-i teşkili patrikhane tarafından
murahhaslar ile bilistişare dâirelerinin miktarı nüfüsuna göre kararlaştırılacaktır.
Hâtîme
Doksandokuzuncu Madde: İşbu nizâmnamenin esasına dokunulmaksızın
bazı teferruatının bi’t-tecrübe ta‘diline lüzum görüldüğü takdirde tesisinden beş sene
sonra meclis-i umûmîde ruhânî meclisleri âzâsından üçer ve sâlifü’z-zikr dört
komisyonlardan ikişer ve bunlardan mâadâ meclis-i umûmî âzâsından veyahut
hariçten olarak diğer altı kimesneler ki cem‘an yirmi âzâ intihâbıyla bir komisyon
teşkil olunarak lüzumu görülen tadilât mezkûr komisyonda kararlaştırılıp meclis-i
umûmîde tasdîk olunduktan sonra Bâb-ı Âlî’den lede’l-istizan sâdır olacak irâde-i
seniyye vürûdunda icâbı icrâ kılınacaktır.
Kaydına mutabıktır.
Fî 27 Muharrem 1279

267
Kalem-i Divan-ı Hümâyun

268
 Ek-4: Belge Örnekleri

BOA. Y. EE. 112/24

269
BOA. Y. EE. 112/25.

270
BOA. İ. Hr. 10200

BOA. İ. Hr. 14995

271
BOA. Gayrimüslim Cemaat Defterleri, No: 4, s. 35.

272
BOA. A. MKT. MHM. 302/67.

273
 TEZ ÖZETİ
Çalışma, Osmanlı İmparatorluğu’nda Hıristiyanların Sosyal ve Dini Hayatları
(1856-1876) şeklinde isimlendirilmiştir. Esas itibarıyla, Islahât Fermânı’ndan Kanuni
Esasî’nin kabul edilmesine kadar geçen 20 yıllık bir süreyi, başka bir ifade ile
anayasal döneme geçiş öncesi dönemi kapsamaktadır. Söz konusu zaman dilimi
Osmanlı Devleti’nde bir arada yaşama tecrübesinin önemli bir kesitidir. Zira, bu
dönemde tebaa anlayışından vatandaşlık anlayışına geçilmiş, gayrimüslimler
Müslümanlarla eşit kabul edilmişler ve bunu sağlamak amacıyla çok sayıda
düzenleme yapılmıştır.
Tez, esas olarak 1856 yılında ilan edilen Islahât Fermânı ve buna bağlı olarak
yapılan düzenlemeler, bunların icraya konulması ve Osmanlı toplumunun bu
uygulamalara tepkilerini konu edinmiştir. Araştırmada arşiv araştırması metodu
uygulanmış, Osmanlı Arşivleri taranmıştır. Dönemde yazılan eserlerden de birinci el
kaynaklar olarak yararlanılırken, konu ile ilgili Türkçe ve İngilizce yazılmış ikinci el
kaynaklar imkan nispetinde görülmeye çalışılmıştır.
Tezimiz, giriş ve sonuç bölümünden başka iki ana bölümden oluşmaktadır.
Giriş bölümünde metodoloji ile birlikte, Osmanlı İmparatorluğu’nda
gayrimüslimlerin hayatları ile ilgili geleneği ortaya koyabilmek için 1856 yılı öncesi
durum kısa bir şekilde özetlenmiştir. Çalıştığımız döneme çok yakın olması ve
konumuzla ilgili bazı uygulamaların o dönemde başlatılmış olması dolayısıyla
Tanzimat döneminin ilk yarısı üzerinde biraz daha detaylı durulmuştur.
Birinci bölümde, Islahât Fermânı’nı hazırlayan sebepler, Fermân’ın
hazırlanması, ilanı, içeriği, Tanzimat ve Islahât fermânlarının benzer ve farklı
yönleri, fermân ile ilintili olarak yapılan reformlar, merkez ve taşra teşkilatlarında
reformların uygulanması, ihtida ve irtidat ile ilgili hususlar, Hıristiyan ve Müslüman
toplumlar arasındaki ilişkiler, Islahât Fermânı’na Osmanlı toplumunun tepkisi ve
Fermân’ın etkisiyle çıkan siyasî olaylar incelenmiştir.

İkinci bölümde, Osmanlı Devleti idaresindeki Hıristiyan cemaatlerde

meydana gelen değişiklikleri incelemeye çalıştık. Nizamnameleri ele alarak
kiliselerin hukuki temellerini ve kiliselerin işleyişini gösterdik. Ayrıca, bu dönemde
resmi olarak yeni tanınan Katolik Ermeni Kilisesi, Bulgar Eksarklığı ve Protestan
Cemaatinin nizamnamelerini incelemekle birlikte çok geniş olmasa da kuruluşları

274
hakkında bilgi verdik. Ayrıca, müstakil bir cemaat olarak tanınmayan Latin
Katolikleri ve Ermeni Katolik Cemaatine bağlı görülen Süryani, Keldani, Nasturi ve
Melkitlerin idaresi ve devletin bunlarla ilişkisi hakkında da özet bilgiler verdik.
Sonuçta ise, araştırma neticesinde ulaştığımız bazı kanaatleri izah etmeye çalıştık.
Tezimize ek olarak, Islahât Fermânı’nın metnini, Osmanlı İmparatorluğu’nda
resmi olarak tanınan en eski cemaatler olan Rum Ortodoks Patrikhanesi ve Gregoyan
Ermeni Patrikhanesinin nizamnamelerini ve arşiv belgelerinden bir kaç örnek verdik.

275
 ABSTRACT
This study has been titled as “The Social and Religious Life of the Christians
under Ottoman Empire (1856-1876)”. The research mainly covers 20 years period
which is between 1856 Islahat Edict and the Ottoman Constition of 1876. In another
words, it covers the pre-constitutional period. This period marks an important cross-
section of the experience of co-existence in the Ottoman Empire. Because, in this
time, Muslims and non-Muslims accepted as uquals, has been passed from the
conception of subject (re‘aya) to the conception of citizenship and to be able to reach
this goal many regulations have been proposed.
The topic of this thesis mainly is the Edict of Islahat which was annonced in
1856, other regulations which was proposed in the connection with this Edict, the
practise of all these regulations and the reactins of the Ottoman community to these
practises. The method of dissertation is archival researhces. In this connection, the
Ottoman Archives have been surveillanced. In addition, those books which were
written at that time have been used as the master sources and has been tried to reach
to the other Turkish and English books, articles, papers and researches which deal
with the topic as secondary sources.
Our thesis, apart from introducton and conclusion chapters consists of two
main chapters. In the introduction chapter, in addition to the methodology, to be able
to mark the non-Muslim tradition of Ottoman Empire, the circumstances of the
previous time of 1856 have been summarised. Since it is very close to the period
which we deal with, we give some details about the early Tanzimat period. Some
regulations connected with our topic also have been proposed in that period.
In the first chapter, we look at the reasons, preparation, content and
proclamation of the Edict, the differences and similarities between the Tanzimat and
Islahat edicts, the reforms which were regulated in connection with the Edict, the
practise of reforms in the central organizations and the provinces, the issues of
conversion, relations between the Muslim and the Christian communities, the
reactions of the Ottoman community to the reforms and civil conflicts which arosed
with the influence of the reforms.
In the second chapter, we try to investigate the recent differences which arose
on the Chiristian communities of the Ottoman Empire. We try to give the legal bases

276
and to point out the functions of the churches through regulations (nizamname).
Furthermore, we look the regulations of the Ermanian Catholic Church, Bulgarian
Exarchate and Protestant Community which all of them were officially recognised in
that period as new communities. We also give a summary about their establihsment
process. In addition, we give a brief explanation about other Christian communities
such as Latin Catholics which was not officially accepted as a seperate community
and Syriacs, Keldaies, Nasturies and Melkites, their administration and their relations
with the satate. In the conclusion, we try to draw some opinions which we reached
after this research.
As appendix, we give place to the text of Islahat Edict, the regulations
(nizamname) of the Greek Orhodox Church and Armenian Gregorian Church, which
were the oldest officially recognised churches in Turkish letters, and some pages
from archival materials as examples.

277