Çok Katlı Çelik Yapılarda

Kiriş-kolon Birleşimleri
1994 Northridge Depremi’
Depremi’nden çıkarı
karılan dersler
D.ÖZHENDEKCİ

17 Ocak 1994 Northridge depremi sonrasında yapılan saha

çalışmalarından elde edilen bulgular-1

Deprem sonrasında özellikle sünek davranışına çok güvenilen

rijit çelik çerçevelerde, genellikle beklenmedik bir biçimde
kiriş-kolon birleşimlerinde gevrek çatlaklar biçiminde hasara
rastlanmıştır.
Hasar alan yapıların kat sayıları 1-26 aralığındadır ve yaşları deprem
sırasında henüz inşaat aşamasında olan yapılardan 30 yıllık yapılara kadar
geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır. Ayrıca hasar alan yapılar yalnızca belli
bir coğrafik bölgede değil, deprem sırasında orta dereceli yer sarsıntılarının
meydana geldiği yerlerde bile gözlenmiştir. Her ne kadar, yer sarsıntısının
çok şiddetli tesir ettiği yerlerdeki mevcut yapı sayısı şans eseri daha az olsa
da, genellikle bu gibi bölgelerde binalarda oluşan hasarlar oldukça fazla ve
yaygındır.

D.ÖZHENDEKCİ

1
 17 Ocak 1994 Northridge depremi sonrasında yapılan saha
çalışmalarından elde edilen bulgular-2

Çerçeve birleşimlerinde meydana gelen öngörülemeyen gevrek çatlamalar

genellikle mimari açıdan çok küçük hasarlarla birlikte ortaya çıkmıştır.
Dolayısıyla mimari hasarların az olması, ciddi yapısal hasarların farkına
varılamaması açısından son derece risklidir. Üstelik, bu durum, geçmiş
depremlerde pek çok binalarda farkına varılmayan hasarların var olabileceği
endişesi yaratmıştır.
Sonraki araştırmalar, 1992 Landers, 1992 Big Bear ve 1989 Loma Prieta
depremlerinde farkına varılamayan yapısal hasarlar içeren yapıların varlığını
göstermiştir.

D.ÖZHENDEKCİ

17 Ocak 1994 Northridge depremi sonrasında yapılan saha

çalışmalarından elde edilen bulgular-3

Genel olarak, 1994 depreminde hasar gören rijit çelik çerçeveli binalar, yapı
şartnamelerinin temel tasarım gereksinimlerini karşılamışlardır. Yani sınırlı
miktarda yapısal hasar görmüşler, fakat göçmemişlerdir.Öte yandan,
öngörüldüğü biçimde davranmamışlar ve bazı binalarda tasarım sırasında
dikkate alınan depremden daha küçük şiddetteki yer sarsıntıları etkisinde
bile birleşimlerde oluşan hasarlar nedeniyle çok büyük ekonomik kayıplar
meydana gelmiştir. Bu kayıplar doğrudan doğruya hasarın tespiti ve
onarımından kaynaklanmasının yanı sıra, hasarlı binaların geçici olarak veya
bazen de uzun süreli olarak kullanılamamasından kaynaklanmıştır.

D.ÖZHENDEKCİ

2
 Rijit çelik çerçevelerin depreme dayanıklı tasarımında öngörüler

Rijit çelik çerçeveler deprem yüklerini karşılarken taşıma güçlerini

kaybetmeden yaygın biçimde akma ve plastik deformasyon oluşturabilecek
kapasitede oldukları varsayılarak tasarlanırlar. Oluşması öngörülen plastik
deformasyonlar ise kirişlerin kolonlara birleştiği kısımlarındaki plastik
dönmelerdir ve teorik olarak bu dönmelerin binaya etkiyen deprem
enerjisinin düzgün bir biçimde bina içinde dağıtılmasını sağladıkları
varsayılır. Beklenen hasar orta derecede akma ve çelik elemanların yerel
burkulması biçimindedir; gevrek kırılmalar değildir.

D.ÖZHENDEKCİ

HATIRLATMA: Kiriş-kolon birleşim konfigürasyonu

D.ÖZHENDEKCİ

3
 17 Ocak 1994 Northridge depreminde en çok hasar alan kiriş-kolon
birleşim tipi

Taşıma gücünde çok büyük kayıplar meydana gelmeden 0.015-0.02 rad.

plastik dönme kapasitesine sahip kiriş-kolon birleşim tipi

D.ÖZHENDEKCİ

Northridge depremi sonrasında kiriş-kolon birleşimlerinde saptanan

tipik hasar

Northridge Depreminde oluşması beklenmediği halde tam penetrasyonlu küt

kaynak dikişlerinde meydana gelen tipik gevrek çatlama

D.ÖZHENDEKCİ

4
 Northridge depremi sonrasında kiriş-kolon birleşimlerinde saptanan
hasar çeşitleri - 1

Çatlakların bir defa başladıktan sonra çok farklı yollar izleyerek genişleyip;
yayılabildikleri tespit edilmiştir:

a. Çatlak kaynak dikişinin içinde olabileceği gibi şekildeki görüldüğü üzere kaynağın
hemen bitimindeki metalde de meydana gelebilir.
b. Çatlak yayılışı öyle bir yol izler ki; kolon başlığı kiriş başlığına bağlı kalarak
kolonun geri kalan kısmından ayrılabilir.

D.ÖZHENDEKCİ

Northridge depremi sonrasında kiriş-kolon birleşimlerinde saptanan

hasar çeşitleri- 2

a. Çatlak tüm kolon başlığına yayılabilir.

b. Çatlak başlıktan ilerleyerek gövdeye de yayılabilir.

Burada gösterilmemekle birlikte yapılan saha incelemelerinde kolon

enkesitinin boydan boya çatladığı durumlar bile saptanmıştır.

D.ÖZHENDEKCİ

5
 Northridge depremi sonrasında kiriş-kolon birleşimlerinde saptanan
hasar çeşitleri - 3
Başlıkta bu denli önemli bir çatlak oluştuğunda çatlağı açmaya zorlayacak kesit
zorları etkisinde, başlık herhangi bir rijitlik sağlamayacaktır. Aktarılması
gereken eğilme momentinin ise diğer başlık ve gövde aracılığıyla aktarılması
gerekecektir. Bu durumda gövdedeki bulonlu bağlantılarda aşağıdaki resimde
gözlenen göçme meydana gelecektir. Bunun yanı sıra gövde levhasını kolon
başlığına bağlayan kaynak dikişlerinde de çatlaklar meydana gelebilir.

D.ÖZHENDEKCİ

Northridge depreminde kiriş-kolon birleşim bölgelerinde meydana gelen

hasarların nedenleri-1

● Birleşim bölgesini meydana getiren birleştirme araçlarının toplam enkesit

alanı ve atalet momenti gibi büyüklüklerinin, kirişten daha zayıf olması
nedeniyle birleşim kaynaklarına ve kolonlara öngörülenden çok daha fazla yük
gelmiştir.

Çelik tasarımında esas alınan, ölçüme dayalı olarak istatiksel yöntemlerle belirlenen
malzemenin (nominal) akma gerilmesi, genellikle ortalama akma gerilmesi değerinin
çok altında kaldığından, hesaplar sırasında çelik kirişlerin taşıma gücü gerçekte
olduğunun önemli derecede altında tahmin edilmiştir. Bu durum ise yukarıda anılan
neticeyi doğurmuştur.

D.ÖZHENDEKCİ

6
Northridge depreminde kiriş-kolon birleşim bölgelerinde meydana gelen
hasarların nedenleri-2

● Kiriş alt başlığını kolon başlığına bağlayan kaynak

dikişlerinin sahada uygulanması sırasında her bir
kaynak pasosu kiriş gövdesi nedeniyle bölünmüş ve
kiriş gövdesi her bir pasonun başlangıç ya da bitim
noktası olmuştur.

Üstelik genellikle kaynakçı gövdenin bir tarafındaki

kaynak pasolarının tamamını bitirdikten sonra gövdenin
diğer kısmına geçmiştir. Oysa gövdenin bir tarafındaki bir
paso tamamlandıktan sonra diğer tarafa geçip orada bir
pasonun daha bitirilmesi uygundur. Bu yöntem ortaya
çıkan cüruf içerme, eriyip kaynaşamama, vb. kusurlar
nedeniyle kaynak dikişlerinde düşük kaliteye ve
dolayısıyla şiddetli deprem yükü etkisinde çatlak
oluşumuna neden olabilmektedir.

D.ÖZHENDEKCİ

Northridge depreminde kiriş-kolon birleşim bölgelerinde meydana gelen

hasarların nedenleri-3

● Birleşimin geometrisi, kiriş başlığının kolon

başlığına bağlandığı birleşimlerde kaynak kökünde
meydan gelmesi olası kusurların saptanmasını
güçleştirmiştir.

Kaynak işlemi tamamlandıktan sonra tipik olarak yerinde

bırakılan karşılama parçaları (backing bar) kaynak
köklerinin görsel olarak incelenmesine engel olmuştur. Bu
nedenle, kaynak kusurlarının tespiti için genellikle
ultrasonik testler kullanılmıştır. Dahası, ultrasonik testler
backing bar bile kiriş alt başlığının bağlantısındaki kaynak kökünde
olası kusurların tespitinde, özellikle kaynağın tam orta
kısmında kiriş gövdesinin bulunması nedeniyle yetersiz
kalabilmiştir. Sonuç itibariyle, kaynaklı birleşimlerin pek
çoğunda çatlak oluşumuna neden olabilecek kusurlar
yapım aşamalarında tespit edilememiştir.
D.ÖZHENDEKCİ

7
Northridge depreminde kiriş-kolon birleşim bölgelerinde meydana gelen
hasarların nedenleri-4

● Karşılama levhası ve kolon başlığı arasında kalan

kaynaklanmamış bölge bir süreksizlik
oluşturduğundan; bu bölgede gerilmelerin artışına ve
buradan başlayan yeni çatlakların oluşumuna neden
olabilmektedir.
backing bar

D.ÖZHENDEKCİ

Northridge depreminde kiriş-kolon birleşim bölgelerinde meydana gelen

hasarların nedenleri-5

● Kiriş-kolon birleşimlerinin teşkilinde gerek üst

başlık, gerekse alt başlık kaynaklarının tatbiki için
kaynak ulaşım delikleri (weld access holes) gereklidir.
Geometrilerine bağlı olarak, kiriş başlıklarında kaynak
ulaşım delikleri ucunda ciddi şekil değiştirmeler
Weld access holes meydana gelebilmektedir. Bu şekil değiştirmeler düşük
çevrim yorulması (low-cycle fatigue) ve kiriş
başlıklarında bir kaç orta büyüklükte plastik
deformasyonun çevriminden sonra sünek yırtılmaya
sebep olabilmektedir. Büyük plastik deformasyon
taleplerinde ise, bu sünek yırtıklar stabilitesini
kaybederek kiriş başlığı boyunca ilerleyebilmektedirler.

D.ÖZHENDEKCİ

8
Northridge depreminde kiriş-kolon birleşim bölgelerinde meydana gelen
hasarların nedenleri-6

● Kiriş başlığı ve kolon başlığı birleşiminin orta noktası özellikle kalın

başlıklı ağır kiriş profillerinin kullanılması durumunda harekete karşı
tutulmuş kabul edilebilir. Bu harekete karşı tutulmuş olma durumu ise bu
noktada akmanın gelişmesine engel olarak kaynaklı birleşimde gerilme
yığılması yaratır ve kaynaklı birleşimlerde çatlama başlangıcında hızlandırıcı
rol oynar.

D.ÖZHENDEKCİ

Northridge depreminde kiriş-kolon birleşim bölgelerinde meydana gelen

hasarların nedenleri-6

● ABD'de 1985-1994 yılları arasında rijit çelik çerçeveler göreceli olarak

daha zayıf panel bölgeleri içerecek biçimde inşa edilmişlerdir. Son derece
zayıf panel bölgesi içeren birleşimlerde, meydana gelen elastik ötesi
deformasyon ağırlıklı olarak panel bölgesinin kayma deformasyonudur.
Bu tipte deformasyon, kiriş başlığı ve kolon başlığı birleşim bölgesi
yanındaki kolon başlığının dolaşmasına (kinking) ve bu hassas bölgedeki
gerilme ve şekil değiştirme taleplerinin artmasına neden olur.

D.ÖZHENDEKCİ

9
Northridge depreminde kiriş-kolon birleşim bölgelerinde meydana gelen
hasarların ek nedenleri-1

● Özellikle 1960'ların ortalarında ABD'de yaygın olarak kullanılan

kaynak yöntemleri sonucunda ortaya çıkan kaynak dikişlerinin (CVN)
çentik dayanımı çok düşüktü. Bunun sonucunda, kirişlerin akma
dayanımına yaklaşılırken meydana gelen gerilme seviyelerinde
kaynaklarda gevrek çatlakların oluşarak sünek davranışı engelledikleri
durumlar ortaya çıkmıştır.

D.ÖZHENDEKCİ

Northridge depreminde kiriş-kolon birleşim bölgelerinde meydana gelen

hasarların ek nedenleri-2

● Eski rijit çerçevlerde, hiperstatiklik derecesi yüksekti ve bir binadaki

kiriş-kolon birleşimlerinin tamamı rijit olarak teşkil ediliyordu. Bunun bir
sonucu olarak da, eski çerçevelerin eleman boyutları küçüktü ve genel
kabul görmüş birleşim tipleri için yapılan deneyler bu küçük eleman
(enkesit) boyutlarını esas almaktaydı. İşçilik maliyetlerinde artışla
birlikte, endüstride binanın tüm birleşimlerini değil de sadece
birleşimlerin küçük bir yüzdesini rijit teşkil ederek, daha büyük enkesitli
elemanları daha az sayıda rijit birleşimle birleştirmenin daha ekonomik
olduğu farkedildi. Birleşim elemanlarının şekil değiştirme talepleri
yapısal elemanların açıklık-kesit yüksekliğine bağlı olduğundan, eleman
enkesit boyutları arttıkça, kaynaklı birleşim üzerindeki şekil değiştirme
talepleri de artarak birleşimlerin gevrek davranışa daha yatkın olmalarına
neden olmuştur.

D.ÖZHENDEKCİ

10
Northridge depreminde kiriş-kolon birleşim bölgelerinde meydana gelen
hasarların ek nedenleri-3

● 1980'li yıllarda ABD'de çelik üretiminde modern yöntemler

kullanılmaya başlanmıştır. Bu modern yöntemler, malzemenin akma
gerilmesini arttıran mikro-alaşım elementler içermekteydiler ve örneğin
A36 çeliğinin akma gerilmesi, standartlara uygun olmayarak, gerçekte
Gr.50 çeliğinin akma gerilmesine yakın hatta daha yüksek değerlere
ulaşabilmekteydi. Bu çelik cinsi genellikle rijit çerçeve kirişlerinde
kullanıldığından, kiriş malzemesinin akma gerilmesindeki artış, kiriş
başlığını kolon başlığına bağlayan kaynak dikişleri tarafından
karşılanamayabileceğinden birleşimlerin kırılganlığını arttırmıştır.

D.ÖZHENDEKCİ

11