KULTUROWA TEORIA LITERATURY GtOWNE POJECIA I PROBLEMY redakcja MICHAL PAWEE MARKOWSKI RYSZARD NYCZANNA BURZYNSKA Kulturowy zwrot teorii Jeszeze nie tak dawno temu, bo w 1997 roku, literaturoznaw- a amerykanski Jonathan Culler w jednym z rozdziatéw wyda- nej wilasnie ksiazki przywotywat dowcip rysunkowy sugerujacy, ze uprawianie teorii jest gorsze nawet od terroryzmu!. Sugestia ta obrazowa¢ miala przede wszystkim zjawisko przystowiowej juz niecheci do teorii literatury, a odwotywala sie zwtaszcza do doswiadezen, by tak rzec, ekstremalnych — albo do czaséw po- wojennego strukturalizmu francuskiego (kiedy to teoria po- strzegana byta jako dyscyplina kostyczna i bezduszna — glow- ne zrodio intelektualnego terroryzowania literatury) albo tez do poczynan ortodoksyjnych hermeneutyk, kt6re w ocenie prze- ciwnik6w teorii nastawione byty przede wszystkim na ograni- czanie swobody interpretacji. Czasy te zapewne najbardzie} wy- mownie i najzupelniej powaznie podsumowat jeden z najstyn- niejszych filozof6w ponowoczesnych — Jean-Francois Lyotard ! Zob. na ten temat J. Culler, Co to jest literatura i czy pytanie to ma jeszcze Jjakiekolwiek znaczenie?, w; tenze, Teoria literatury. Bardzo krotkie wy e nie, przel. M. Bassaj, Warszawa 1998, s. 25. i 4— twierdzae, Ze teoria literatury to dzieto ,,.konceptualnych sz. lehcéw” uporezywie (i ostatecznie bezsensownie) usilujacych taczy¢ dwie calkowicie nieprzystawalne do siebie gry jezykowe: teorie” i ,,literature”’. Sktonnoéci tego rodzaju naleza dzisiaj do przesziosci, zag obecna teoria literatury z pewnoscia nic chce byé dyscyplina re- presyjna wobec swojego przedmiotu. Wrecz odwrotnie ~ aktual- na postaé teorii, nazywana najezesciej teoria kulturowa — prag- nie byé po prostu jak najbardziej pozyteczna. Nie tworzy sche- matow, w ktorych musi sig zmieSsci¢ wszystko to, co dotyczy literatury, nie narzuca z gory regul jej odezytywania, nic ustana- wia te ostawionych ,,kryteri6w poprawnosci” interpretacji. Ra- czej stara sie mnozy¢ jezyki, dzieki ktorym mozemy literature ezytaé ciagle na nowo i interpretowaé¢ ja w najroznorodniejszych kontekstach. Przybiera wiec — jak formutuja to niektorzy bada- eze — postaé wiedzy przydatnej w praktykach czytania literatu- ry. Lub tez —jak mowia inni — staje sie otwartym i zmiennym hi- storycznie obszarem rozmaitych dyskursow kulturowych, two- rzacych pole odniesienia dla interpretacji. Kulturowy zwrot teorii, ktory uzna¢ nalezy za jedno z naj- wazniejszych zjawisk humanistyki lat ostatnich nie wzial si¢ jednak z przyslowiowego ,,powietrza”, lecz — przynajmnic) w moim przekonaniu — stanowi on pewna konsekwencje prze- mian ewolucyjnych dwudziestowieczne} wiedzy 0 literaturze Co wiecej — by znalezé sig na obecnym etapie, teoria literatu- ry przemierzyta dosé diuga droge. Najpierw — po przetomie an typozytywistycznym — uzyskata status pefnoprawne) dyseypli- ny i zbudowata mocne fundamenty naukowe (ktore przyniost je) wiagnie strukturalizm). Nastepnie przeszla przez faze kry2yS" i gruntownej rewizji kluczowych kategorii (zwana posistruktu- - 2 YF. Lyotard, Kondycja ponowoczesna. Raport o stanie wied2y, preet. M Kowalska i J. Migasifiski, Warszwa 1997, J.F, Lyotard i J-L Tebaud, 4 Jaste Paris 1979. Zob, tex znakomity komentarz D. Carrolla do prac Lyotarda, 7 f d the Political w ksiazce pt. Paraesthetics. Foucault. Ly orard L _ York and London 1987, oraz fragment tego rozdziatu w jg2yk" va gry, przet. G. Dziamski, w: Postmodernizm w perspekiywit filo” mcze/, red, A, Zeidler-Janiszewska, Warszawa 199!