Professional Documents
Culture Documents
BAZAT E INFORMATIKËS
Ligjërata të autorizuara
Mitrovicë, 2010
1
HYRJE
Meqenëse i tërë teksti është një derivat i ligjëratave të mbajtura për studentët e
Fakultetit të Xehetarisë dhe Metalurgjisë dhe të Fakultetit të shkencave aplikative
teknike, materiali në tërësi ende nuk është i sistemuar si duhet dhe mund të ketë edhe
lëshime formale, si në rradhitje ashtu edhe në ndonjë formulim apo definicion që ka
mundur të më “ikë” gjatë shkruarjes së tij. Sidoqoftë, teksti që është në disponim për
studentët (www.upshyqa.tk), është i hapur edhe për sugjerime, propozime dhe
udhëzime të pranueshme, në drejtim të begatimit të tij dhe të formësimit drejt një
teksti definitiv univerzitar.
2
1. SISTEMET KOMPJUTERIKE DHE PROGRAMET
3
Disa vite më vonë, matematicienti i famshëm gjerman Gotfrid Lajbnic, makinën
llogaritëse të Paskalit e zhvilloi më tutje, duke i zgjeruar mundësitë e kësaj makine që
të kryen veprimet e shumëzimit dhe të pjestimit të dy numrave.
Kah fundi i shekullit XVII dhe veçanërisht me fillimin e shekullit XIX, në botë
ndodhë i ashtuquajturi ”Revolucioni teknologjik” kur u zbuluan dhe gjetën aplikim
praktik, disa nga të arrijturat fantastike të njerëzimit, si që janë rryma elektrike,
makina me avull dhe shumë zbulime tjera. Bashkë me këto zbulime, lindi edhe termi
më vonë shumë i përdorur dhe aparati teknik i njohur me emrin AUTOMAT që
nënkupton mjetin i cili kryen ndonjë punë apo veprim pa impulse dhe ndikime nga
jashtë, sipas ndonjë reçete të shtruar paraprakisht. Si automate të para, mund të
përmendim kutiat muzikore dhe vergëllat, të cilat e reprodukojnë një melodi, duke e
”lexuar” nga shiritat e shpuar.
Përdoimi industrial i automatave shenohet së pari në industrinë e tekstilit, te makinat
me avull, etj.
Një matematicient anglez (Alan Tjuring), para luftës së dytë botnore, shtroi një
formalizim të plotë matematikor të konceptit automat duke zhvilluar makinën
matematikore të Tjuringut, e cila i bashkon në një automat disa llogaritje të pavarura,
duke realizuar kështu shumë llogaritje të ndërlikuara, të cilat deri atëherë, po të
llogariteshin me dorë, do të kërkonin punë disa mujore të një matematicienti kulmor.
4
- Rradhitja e kryerjes së operacioneve është në mundësinë dhe përgjegjësinë e
makinës, duke u bazuar në mes rezultatet e llogaritjeve (përdorimi i IF
degëzimeve);
Në figurën 1 është paraqitë skema funksionale e makinës së fon Nojmanit.
Njësia kontrolluese
Memorija
Njësia arithmetike
logjike
Akumulator i
Hyrja Dalja
5
është njëra nga dy shifrat (0 ose 1) të cilat e përbëjnë sistemin numeric me bazën 2
ose sistemin e quajtur binar.
Në kuptimin fizik, shifrat binare mund të paraqiten me ndihmën e elementeve
bistabile që në sistemet elektrike paraqesin gjendjet: ka tension (1) dhe nuk ka tension
(0).
Në kapitulllin ____, do të shtrohen në detaje rregullat e algjebrës së numrave binar
(Algjebra e Bull-it) si dhe raportet e këtij sistemi numerik me sistemet tjera numerike
që janë në përdorim nga njeriu.
Sistemet kompjuterike sot janë të përhapur shumë në mbarë botën dhe paraqesin
mjetet e punës që më së tepërmi janë vënë në përdorim nga miliona njerëz. Këto
sisteme kanë përdorime nga ma të ndryshmit, kështu që si pasojë e kësajë, kanë edhe
strukturë të ndryshme. Megjithatë, të gjitha këto sisteme të njohura kompjuterike që
deri më sot janë zhvilluar, karakterizohen me aplikim të gjerë në lëmi të ndryshme të
aktivitetit njerëzor, duke ndihmuar shumë në lehtësimin e punëve të përditëshme për
miliona njerëz, por edhe duke ndihmuar në zgjidhjen e problemeve të ndryshme
teknike dhe në komunikimin e shpejtë dhe masovik, anë e kënd botës.
6
Komunikimi
Ruajtja e shenimeve
Subjekt kryesor i secilit sistem kompjuterik (SK) është informata. Informata mund të
jetë në formë të numrit, shkronjës, fjalës, formulës, ngjyrës, signalit elektrik, etj.
Kompjuteri apo SK nuk i kupton vetvetiu këto informata, por ato duhet të përshtaten
ashtu që të jenë të pranueshme dhe të kuptueshme nga kompjuteri.
SK i kupton vetëm informatat më të theshta të shprehura përmes dy shifrave: 0
ose/dhe 1.
Këta dy numra janë bartësit e informatave dhe quhen numra Binar (anglisht Binary
Digit) ose thjeshtë bit. Pra me fjalën e nxjerrur bit nga komponimi anglez Binary
Digit nënkuptohet numri që shprehet vetëm përmes shifrave 1 dhe/ose 0 dhe të cilat i
takojnë sistemit numerik me bazën 2, të quajtur sistemi binar.
Nga kjo, në sistemin kompjuterik, themi që njësia elementare e infromatës është bit-i,
pra numri 0 ose 1.
1. Hardweri kompjuterik
2. Softveri kompjuterik
HARDVERI KOMPJUTERIK
7
• Të gjitha pjesët e prekëshme dhe të dukshme, që vëhen në shërbim të
komunikimit njeri - kompjuter
• Njësitë hyrëse (tastiera, miu)
• Njësitë dalëse (monitori, printeri)
• Bartësit e të dhënave (HD, CD, DVD)
8
Fig. 3 Motherboard
Në pllakën amzë janë të vendosura CPU-ja dhe ROM memoria, kurse aty janë edhe
vendkyçjet (slot-at) për RAM memorien, për kartelat e ndryshme speciale (grafike),
janë të ngulitura një numër i controllerëve të ndryshëm elektronik, si dhe rrugët
komunikuese (magjistralat) nëpër të cilat komunikojnë të dhënat (data), për të kaluar
nga të gjitha njësitë kah CPU dhe anasjelltas, nga CPU kah njësitë destinuese të cilat
i përcakton vetë CPU-ja.
Pra, kemi të bëjmë me një produkt të veçantë elektronik bashkëkohor që prezanton
teknologjinë e lartë që sot njerëzimi e ka përvehtësuar. Pllaka amzë (Motherboard), si
një pllakë e madhe elektronike shumë shtresore, brenda saj ka të gjitha elementet e
neveojshme të cilat mundësojnë komunikimin e shpejtë dhe pa pengesa ndërmjet të
gjitha komponentave tjera elektronike, gjithashtu të kyçura në te. Mbi këtë pllakë
vendosen ose në të lidhen, pothuaj të gjitha komponentat e një kompjuteri.
Motherboard-i shpesh quhet edhe pllaka sistemore (system board) dhe definitivisht
paraqet një nga pjesët më të rendësishme të sistemit kompjuterik dhe mund të thuhet
në mënyrën më simbolike që paraqet qendrën nervore të sistemit kompjuterik.
9
Praktikisht, çdo gjë që i takon sistemit kompjuterik, lidhet në Pllakën Amzë,
kontrollohet nga kjo dhe i tërë komunikimi me pajisjet e tjera bëhet përmes kësaj
pllake.
Nga aspekti konstruktiv, Pllaka Amzë është një pllakë e mbushur me çarqe të
integruara elektronike (çarqet e integruara – Integrated Circuits - IC) shumë shtresore
që paraqesin të mbrrimet e fundit të teknologjisë bashkëkohore në ndërtimin e çarqeve
të integruara elektronike. Në këtë bazë të ndërtimit të IC do të mbështetet edhe i tërë
zhvillimi i njerëzimit në shekullin XXI.
Secili sistem kompjuterik, ka vetëm një pllakë Amzë dhe në te çdoherë vendoset CPU
si dhe çarqet e shumëta kontrolluese, BUS-at (ose rrugët komunikuese), RAM-i,
sllotet ekspanduese për vendosjen e shtesave, si dhe portet për lidhjen e pajisjeve tjera
të jashtme si që janë monitori, miu, tastiera, printerët e ndryshëm, memoriet e
jashtëme, etj. Këto të fundit, bëhen funksionale vetëm atëherë kur të jenë të kyçura në
pllakën amzë, dhe çfardo çkyqje e tyre nga Pllaka, ato i pasivizon plotësisht dhe i
bënë jofunksionale.
Pllaka Amzë në vete përmbanë edhe një microchip tjetër të rendësishëm që quhet
ROM BIOS (Read Only Memory Basic Input Output System), si dhe një numër të
duhur të mikro chipave të tjerë të vendosur aty për të kryer detyra të ndryshme, të
cilët janë të përkrahur plotësisht nga ana e pllakës amzë.
10
Dikur kompjuterët kishin shumë tela dhe konektorë të ndryshëm. Sot të gjitha këto
janë zëvendësuar me vazhga të Cu ose Al që janë të shtypura (me shkallë të lartë të
integrimit) në shtresat e ndryshme të Pllakës Amzë.
Nëse në Pllakën Amzë është i vendosur vetëm një procesor, atëherë themi që pllaka
është një-procesorëshe (single – processor), kurse në konfiguracionet më të reja, ajo
në vete përmbanë mikroprocesorin e dyfishuar (dual-processor). Natyrisht,
konfiguracioni dual processor është me performanca procesuese shumë më të mira,
kurse vetia e cila më së miri vërehet është shpejtësia e procesimit si dhe puna e
njëkohëshme me disa programe, por efekti maksimal është arrijtë në kominikimin e
dy apo më shumë kompjuterëve mes veti, të kyçur në rrjet. Kjo ka rezultuar edhe
përkrahjen softuerike, ashtu që sistemet operative Win 2000 dhe më vonë, përkrahin
dual procesor sistemet.
11
Nga të gjithë prodhuesit e mikrochipave sot në botë, vetëm disa nga këta janë që
dominojnë në tregun e zhvilluar të mikrochipave. Ndër ta, më i njohuri padyshim
është kompania INTEL e cila aktualisht prodhon chipa të shpejtë, kurse kompanitë
tjera (AMD – Advanced Micro Devices, VIA Technologies, Acer Labs, Silicon
Integrated Systems dhe Opti Inc,), janë në garë të përhershme për të fituar tregun e
duhur apo për të ruajtë pozicionet e arrijtura të shitjeve vjetore.
Njësia e emëruar Central Processing Unit (CPU) apo njësia procesore qendrore -
paraqet pjesën më të rendësishme të sistemit kompjuterik. Kjo njësi praktikisht edhe
është në qendër të sistemit dhe në analogji me organizmin e njeriut – CPU mund të
krahasohet me trurin. Pra është njësia në të cilën ndeshen të gjitha informatat që hujnë
apo janë në sistemin kompjuterik, aty përpunohen sipas rregullave apo kërkesave të
duhura dhe nga ajo njësi, dërgohen në ruajtje apo në paraqitje në formën e duhur para
shfrytëzuesit.
Nëse në një kompjuter nuk ka CPU, ai kompjuter nuk mund të starton fare, dhe në
realitet, pjesa tjetër e mbetur e elektronikës, edhe nuk paraqet konstruktin e njohur
hardverik – kompjuterin.
Siq u tha, CPU quhet edhe truri i kompjuterit dhe përmbahet nga dy komponenta
themelore:
12
përdoren për krahasime, për vendimmarrje, si dhe përcaktojnë se si është
eksekutuar programi).
13
emrin kuarc dhe të një elementi kimik të quajtur silic. Apo si që quhet në kuadër të
kësaj teknologjie – silicon.
Vendngërthimi i Procesorit (Foleja)
Në terminologjinë që përdoret lidhur me microprocessorët, shumë shpesh hasim edhe
në shprehjet e llojit: Socket 7, Socket 370, Socket 423, ose Slot 1, etj.
Me shprehjen Socket X (X paraqet ndonjë numër të caktuar) nënkuptohet forma
përshkruese për veprimet e duhura që kanë për tu ndërmarrë, me qëllim që të
vendoset mikroprocesori në pllakën amzë të kompjuterit, në atë mënyrë të duhur ashtu
që të vëhen kontaktet me çarqet tjera dhe me magjistralat e shenimeve. Vendi ku
vendoset mikroprocesori dhe njëkohësisht mund të venë lidhje me pllakën amzë duke
u konfiguruar sipas numrave që e përcjellin atë vend zakonisht e quajmë qerdhe të
mikroprocesorit.
Prodhuesit ofrojnë lloje elën në vazhdim të ndryshme të qerdheve. Psh, tipi Socket 7
që sot është lloj i tejkaluar, ka qenë i njohur për vendosjen e pothuaj të gjithë
procesorëve të njohur të kohës: AMD, Intel, dhe Cyrix.
14
P Pro 200 MHz, P II
Socket 8 Overdrive 300 - 333 MHz
K5, K6 166-300 MHz, P75-200 MHz, P Overdrive
K6-2 550 MHz, K6-3 166 MHz, P Overdive MMX
Socket 7 450 MHz 299 MHz, P MMX 233 MHz
Socket 6 486DX4 75-120 MHz
P 75-133 MHz, P Overdrive
K5 125-166, P Overdrave MMX
Socket 5 180 MHz, P MMX 200 MHz
Pentium 60-66MHz, Pentium
Socket 4 Overdrive 120-133 MHz
AM486DX-4, 486X/SX2,DX,DX2,DX4,
Socket 3 Am5x86 Pentium Overdrive Processor
AM486DX-4, 486X/SX2,DX,DX2,DX4,
Socket 2 Am5x86 Pentium Overdrive Processor
AM486DX-4, 486X/SX2,DX,DX2,DX4,
Socket 1
Am5x86 Overdrive Processor
LLOJET E PROCESORËVE
Pentium Procesorët
15
Janë zhvilluar këto lloje të njohura të INTEL mikroprocesorëve:
AMD Procesorët
Mikroprocesorët AMD kanë disa specifika konstruktive të cilat janë shumë të mira
për disa raste të përdorimit më specifik. Për shembukk, bus sistemi i AMD Athlon
16
procesorëve është i dizajnuar për multiprocesingun e shkallëzuar (scalable
multiprocessing), me disa AMD Athlon procesorë në një sistem shumë procesorësh.
Shpejtësia e procesimit
Disa CPU, pranë emrit kanë edhe numra, si psh Pentium 133, Pentium 166, ose
Pentium 200, etj. Këta numra paraqesin shpejtësinë maksimale operuese me të cilën
CPU i kryen instrukcionet. Shpejtësia e CPU-së nuk kontrollohet nga vet
mikroprocesori por nga një orë eksterne që gjendet në pllakën Amzë. Shpejtësia
determinohet nga frekuenca me të cilën del signali i orës dhe kjo frekuencë shprehet
në megahertz (MHz). Aktualisht, prodhohen mikroprocesorë me shpejtësi 3.2
GigaHertz - GHz (ose 3200 MHz).
Shpejtësia e CPU dhe frekuenca e signalit të ores nuk janë çdoherë në raportin
linear. Nganjëherë mikrochipi realizon shpejtësi më të lartë me më shumë MHz se sa
chipat tjerë që punojnë me orën e njejtë e që janë në pllakën Amzë. Në përgjithësi,
janë tre faktorë të cilët përcaktojnë se sa informata do të procesohen në njësi të
kohës:
17
Shembuj ku përdoren mikroprocesorët:
- Makinat lavatriçe
- Makinat për larjen e enëve
- TV
- DVD/Video rekorderi
- Furra mikrovalore
- Kamera digjitale
- Telefoni mobil
- Sistemet klimatike
- Sistemet mbrojtëse – alarmet
- Automobilat
- Lodrat për fëmijë
- Robotët, etj
Ekspert sistemet kompjuterike janë një lloj i veçantë i SK në të cilat ruhet dhe
përpunohet dija globale dhe e tërësishme nga ndonjë lëmi specifike e aktivitetit
njerzor.
18
smundjeve dhe lidhur me këto – me diagnozat të cilat mund të shtrohen sipas
simptomeve të treguara. Kjo metodologji quhet dijagnostifikimi kompjuterik.
Për dallim nga ekspert sistemet kompjuterike, sistemet inteligjente janë ato të cilat
gjithnjë mësojnë nga sistuatat e reja, i ruajnë ato dhe i shfrytëzojnë në momentin e
duhur, duke bërë kështu transformimin e vazhdueshëm të vetvetes.
Sistem i këtillë mund të jetë një sistem industrial në monitorimin dhe rregullimin
kompjuterik të procesit të pasurimit të xehes, kur inxhinieri projektues i sistemit i
shtron të gjitha situatat e njohura në proces, si dhe lidhur me secilën situatë, i shtron
veprimet e duhura të cilat duhet të ndërmirren nga ana e kompjuterit për të stabilizuar
procesin teknologjik, në rast të çrregullimit. Nëqoftëse në proces lajmërohet ndonjë
situatë e re, e pa përfshirë deri atëherë në bazën e shenimeve, sistemi mundohet që të
përzgjedhë ndonjë nga vepromet e parapara, ose propozon veprim të ri. Nëqoftëse
veprimi i zgjedhur tregohet i sukseshëm, ai ruhet në data bazë. Në këtë mënyrë ,
sistemi kompjuterik gjithnjë “mëson” dhe këto “mësime” i përdorë në rastet e
ardhëshme. Rasti i njejtë është edhe me programet kompjuterike për lojën e shahut, të
cilat mësojnë si kanë humbë dhe nuk lejojnë humbjen e njejtë (Lexo për meçin e
shahut të IBM “Great Blu” dhe Gari Kasparovit.
Kjo lëmi e re e sistemeve kompjuterike quhet inteligjenca artificiale (angl. Artificial
Intelligence – AI)
19
SOFTUERI (software) KOMPJUTERIK
20
Secili kompjuter, realizon një seri aksionesh me të cilat operon me të dhënat, duke i
pranuar ato, duke i përpunuar dhe duke i vendosur rezultatet në një vend të sigurt, nga
ku mund të lexohen dhe të afishohen në formën e dëshiruar dhe të përshtatëshme për
shfrytëzuesin. Këto aksione quhen VEPRIME. Veprimet (operations) në kompjuter
karakterizohen me këto tri akcione themelore:
21
1. Softueri aplikativ
1. Aplikacionet e përgjithëshme
2. Aplikacionet ndihmëse (Utility)
3. Aplikacionet speciale (special software)
Shembull i SA të përgjithshëm:
22
Shembull i aplikacioneve ndihmëse:
Shembull i SA special:
23
2. Softueri Programor
K O M P AJ L E R I
ASEMBLERI
M A CH I N E C O D E
MIKROPROCESORI
24
Si që vërehet nga skema e treguar, gjuhët që janë më afër mikroprocesorit, quhen
gjuhët e nivelit të ulët, kurse gjuhët e nivelit të lartë janë ato gjuhë të cilat më shumë i
përngjajnë të folurit standard të gjuhës së sotme angleze.
Gjuha e nivelit më të ulët është e ashtuquajtura GJUHA E MAKINËS (Machine
Code). Kjo është gjuha e vetme të cilën e “kupton” CPU, sepse shkruhet vetëm me
kode të cilat menjëherë, pa kurrëfarë ndërmjetësuesi, i kupton dhe i realizon
mikroprocesori. Nga ky shkak këto gjuhë quhen Gjuhët programore të nivelit të ulët
ose LLPL (Low Lewel Programming Languages).
Për të shkruar urdhëresat dhe udhëzimet me këto gjuhë programore, programeri duhet
të përdorë kombinimet e shumëta të shifrave 1 dhe 0
Gjuha programore e nivelit të dytë, e quajtur ASEMBLER – nuk komunikon
drejtpërsëdrejti me mikroprocesorin, por ky i fundit ka afër vetes një set të
instrukcioneve shtesë, me ndihmën e të cilave, shumë shpejtë urdhëresat e shkruara në
Asembler i përkthen në kodin e makinës, pra në seri të urdhëresave të komplikuara që
janë kombinim i 0 dhe 1.
Për të shkruar një program në gjuhën Asembler, programeri duhet që të përdorë
shkurtesa të koduara të cilat shumë shpejtë mund të përkthehen në gjuhën e makinës.
Shkurtesat e koduara, edhepse njeriu i kupton vështirë, megjithatë në kompanitë që
prodhojnë kompjuterë apo në kompanitë e forta softuerike (veçanërisht që merren me
prodhimin e BIOS chipave) ka njërëz të cilët e njohun asemblerin dhe shkruajë
instrukcione pothuaj burimore për mikroprocesorin, në këtë gjuhë.
Gjuhët e larta programore – janë ato gjuhë programore të cilat i njohin dhe i
përdorin një numër më i madhë i ekspertëve, posaqërisht nëpër universitete dhe
kompani softuerike të njohura. Këto gjuhë të larta programore, në bazë të fjalëve kyçe
që përdorin si dhe në bazë të rregullave për shkruarjen e atyre fjalëve, përngjajnë me
të folurit e gjuhës së sotme anglez. Ndër më të njohurat nga këto gjuhë të larta, janë
gjuhët e emërtuara me emra të caktuar që kanë domethënjen e vete si: Basic, Pascal,
Fortran, PL/1, C, C++, Visual Basic, Java, etj.
Gjuhët për baza të shenimeve janë gjithashtu gjuhë të larta programore, me të cilat
strukturohen bazat e mëdha të të dhënave (Data Base) të cilat për shumë kompani dhe
posaqërisht për institucione shtenore dhe shkencore, paraqesin një nga aktivitetet
themelore të përdorimit të kompjuterëve. Ndër më të njohurat, mund të ceken gjuhët
me emra: SQL dhe HTML.
25
Gjuhët programore kanë aplikim të madh, veçanërisht për të shkruar programe
kompjuterike që në të shumtën e rasteve quhen aplikacione kompjuterike. Nëse e
saktësojmë konstatimin që kompjuteri pa program është një pajisje e pavlerë, atëherë
sqarohet roli i gjuhëve programore, si një mjet indirekt softuerik me të cilin shkruhet
softueri i cili harduerin kompjuterik në mënyrë komplementare e plotëson për të
krijuar një sistem kompjuterik të përdorshëm. Natyrisht, programet komjuterike të
cilat janë të eksekutueshme në kompjuter, na mundësojnë që me atë kompjuter të
kryejmë punë të ndryshme, të rëndësishme për shfrytëzues të ndryshëm të sistemeve
kompjuterike.
Në një kompjuter, apo edhe në një rrjet lokal ku disa kompjuterë mund të
komunikojnë mes veti, mund të jenë të instaluara shumë programe të ndryshme.
Tërësia e këtyre programeve të instaluara, pa marrë parasysh rolin dhe destinimin e
tyre, me një emër quhen Mbështetja programore e kompjuterit. Për një program
themi që është i instaluar, nëse ai program është duke u ruajtur në HD dhe që është i
gatshëm për veprim me një urdhëresë të vetme të CPU-së e cila emërtohet RUN.
26
• Forma binare 11010101
• Forma heksadecimale B5
• Forma mnemonike Sum A,B
• Forma Gjuhësore Write(‘Bravo!’);
Programi
Shembull:
27
Gjuhët e ulta programore
Gjuha e makinës:
Gjuha kompjuterike e emëruar gjuha e makinës (angl. Machine language ose machine
code) është gjuhë e shkrur me kombinimet të shumëta të shifrave binare 1 dhe 0, të
cilën e kupton mikroprocesori.
Të gjitha format tjera të programeve të shkruara, duhet të përkthehen në machine
code, para se të eksekutohen nga ana e CPU.
Shembull i një sekuence programore të shprehur me Machine code:
100000000101110000000010000000001010010011101010100
100000001100111110110000101001011111010010100101101
100000101000000001000000001010010011101011010000000
101111011000010100101111110100101001011010000000010
111000000001000000000101001001110101010010000000110
011111011000010100101111101001010010110110000010100
Gjuha asembler
Në kuadër të ASEMBLERIT duhet patjetër të jet edhe një program i cili i përkthen
urdhëresat e asemblerit një nga një në formën binare (machine code).
28
Gjuhët e larta programore
Gjuhët e larta programore - GjLP (angl. High Level Languages) janë të gjitha ato
gjuhë urdhëresat e të cilave nuk mund të përkthehen drejtpërdrejtë në urdhëresa binare
të Machine Code.
Gjuhët e larta programore janë të kuptueshme për njeriun, por të pakuptueshme për
CPU.
Secila urdhëresë e GjLP përkthehet në disa urdhëresa të Machine Code.
Shembull i proramit në GjLP:
main(void){
float sipërfaqja, rrezja;
printf(“\n Sa është rrezja?: “); scanf(“%f”,&rrezja);
Sipërfaqja = rrezja*rrezja*3.14;
printf(“sipërfaqja e rrethit është: %f”, sipërfaqja);
}
Përndryshe, të gjitha gjuhët, përveç Machine Code, quhen GJUHË SIMBOLIKE, nga
se në shprehjen e urdhëresave përdorin simbole të caktuara (shkurtesa) të cilat kanë
domethënje të caktuar vetëm në atë gjuhë.
Asnjëra nga gjuhët programore të cilat deri më sot janë shkruar, nuk i plotësojnë të
gjitha kërkesat e të gjithë shfrytëzuesëve. Nga ana tjetër, disa gjuhë programore kanë
përparësi të dukshme në krahasim me gjuhët e tjera të niveleve tjera, si dhe në
krahasim me gjuhët e tjera në kuadër të të njejtit nivel. Përdorimi i tyre nuk mvaret
nga cilado analizë krahasuese mes tyre, por ai përdorim mvaret nga mundësitë reale të
secilës gjuhë që të ofron zgjidhje për problemet e synuara. Nëse psh, mund të
zgjidhësh problemet e caktuara me Basic, ti nuk do të mësosh gjuhën C++ për të
zgjidhë ato probleme të thjeshta, nga se kjo mësuarje e një gjuhe programore të
ndërlikuar koshton kohë dhe është e mundimshme.
Nga ana tjetër, kur krahasohen gjuhët programore të niveleve të ndryshme, edhe aty
vërejmë përparësitë dhe mangësitë që ka njëra gjuhë në krahasim me tjetrën. Kështu,
Te gjuhët e larta programore, po të krahasohen me gjuhën e nivelit më të ultë – me
Machine Code, do të vërejmë këto dallime:
29
Përparësitë e gjuhëve të larta programore në krahasim me machine code:
Nga ana tjetër, mangësitë e gjuhëve të larta programore në krahasim me machine code
do të ishin:
Nuk ka ndonjë rregull e fortë sipas të cilës do të mund të bëhet rradhitja e gjuhëve
programore, duke mirëfillë kriterin e përkatësisë së gjeneratave gjuhësore. Sot
zakonisht përdoret kjo rradhitje e gjuhëve programore:
30
Përkthyesit
Vetitë e përkthyesëve
Interpreteri:
31
Kompajleri:
Gjuhë të përgjithëshme programore, quhen ato gjuhë programore të cilat nuk janë të
dedikuara për ndonjë aplikim special apo për ndonjë lëmi të posaqme, por mund të
përdoren për zgjidhjen e problemeve nga një spektër më i gjerë i lëmive të ndryshme
të aktivitetit njerëzor. Si gjuhë të përgjithëshme programore, mund të konsiderohen
një numër i madh i gjuhëve deri tash të shkruara, por disa nga këto kanë hasë në
aplikim më të gjerë dhe janë përdorur nga numër më i konsiderueshëm i
shfrytëzuesëve. Ngër këto gjuhë, të cilat Knë hasë në përdorim më të gjerë dhe të cilat
me të drejtë mund ti quajmë gjuhë të përgjithëshme programore, mund të
konsiderohen:
32
Gjuha është e komplikuar dhe me mundësi të mëdha, e përdorin ekspertët që
shkruajnë aplikacione. Disa varianta: MS C, Borland TurboC, Watcom C dhe familja
e C++ (gjuha me orijentim kah objektet).
Gjuha programore COBOL (Common Business Oriented Langauage) – një nga gjuhët
e para programore për banka, llogaritje të pagave, për rezultate afariste, etj.
Gjuha programore LOGO: Saymour Papert - 1968. Gjuhë për fëmij dhe fillestarë.
Gjuha e parë që mundësoi vizatimin e lehtë me kompjuter pa programime të
komplikuara. Mbështetet në gjuhën LISP.
Variantat: Turbo Pascal, Borland Pascal, MetaWare Pascal, IBM Pascal, Object
Pascal, USCD Pascal.
Gjuha programore Delphi – Borland (1995), ka marrë të mirat dhe ka larguar anët e
dobëta të VB. Kompajleri shumë i shpejtë. Përkrahë Klient – Server teknologjinë,
bazat e shenimeve, mjedisin e integruar për zhvillim, etj.
33
Gjuhët Programore me Object Oriented Programming dhe të pavarur nga SO
Këto janë gjuhë të cilat kanë realizuar një ide të re dhe origjinale që gjatë programimit
të përdoren objektet e gatëshme të cilat me veprime relativisht të thjeshta (mere barte
dhe lëshoje ose drag and drop), formojnë struktura apo veprime programore.
Gjuha programore C++ (Rick Mascitti 1980) është gjuhë e fortë me OOP dhe ka
rrjedhë nga gjuha C. Ka aplikim të gjerë dhe mundësi të mëdha.
Gjuha programore SmallTalk (Adela Goldberg 1980) ka qenë gjuha e parë që përdorë
obj. Për herë të parë shfrytëzon dritaret (window), minokun dhe komunikon me
sistemin operativ gjatë programimit.
Gjuha programore JAVA (James Goslink – 1995) është gjuhë e fortë OOP që mund të
quhet edhe gjuha e internetit.
34
• Në kompjuterin ku ekzekutohet Java programi, duhet të jet i instaluar edhe
kompajleri.
Nga kjo, mund të nxjerrim konkludimin e duhur që Sistemi operativ nuk është i
nevojshëm për secilin kompjuter. Për shembull nëse në shtëpi keni një furrë elektrike
(model i ri) e cila kontrollohet tërësisht nga një kompjuter i vogël (një mikroprocesor
monitorues dhe rregullues), atëherë, ky kompjuter nuk ka nevojë për ndonjë softuer i
cili do ta udhëzonte atë se ku ti gjenë kontaktet elektrike të cilat në momentet e
caktuara do të duhej të kyçen apo të çkyqen. Mirëpo, për secilin sistem komjuterik të
cilin ne sot e përdorim si laptop apo desktop, softueri i quajtur sistemi operativ, është
më se i nevojshëm, për të koordinuar dhe mundësuar punën e mirë dhe të dëshiruar të
harduerit dhe të gjitha programeve të cilat kanë të bëjnë me atë harduer, pra që të
mundëson punën e mirë të sistemit kompjuterik.
35
Sistemi operativ kryen këto funksione themelore në sistemin kompjuterik:
36
SO i aktivizuar, kryen detyrat e Supervajzorit të vërtetë brenda sistemit kompjuterik,
duke kryer këto detyra kryesore:
1. identifikimi i hyrjeve (recognizing input) nga tastiera, nga minoku, apo nga
ndonjë njësi tjetër hardverike,
2. paraqitja e rezultatit (output) në monitor (video screen), në printer, apo në
ndonjë njësi tjetër hardverike,
3. mbajtja në mend e shtegut të programit në disqe, e shtegut të programeve
tjera të cilat mund të thirren nga programi aktiv si dhe e shtegut ku ruhen
shenimet e procesuara, të gatëshme për tu afishuar në pajisjet dalëse;
4. kontrolli i plotë i periferaleve (printerët, skanerët, kartelat e ndryshme dhe
modemet).
Për mbushjen iniciale të SO kujdeset një program i vogël i cili gjendet në ROM (Read
Only Memory) dhe i cili, posa që kompjuteri të kyçet në rrymë, e bartë SO në pjesën
opertive të memorijes në RAM (Random Access Memory).
37
Cilat janë Sistemet operative të njohura?
Që nga nisma e idesë për të shkruar një program me të cilin do të kontrollohej disku
(apo atëherë – disketa) dhe që ishte një nga idetë gjeniale të Bill Gejts-it të famshëm,
u zhvilluan shumë sisteme operative të ndryshme, si për përdorime më specifike, ose
për platforma të ndryshme kompjuterike. Megjithatë, disa nga sistemet operative të
krijuara, nuk kanë fituar popullaritetin e duhur, ose nuk kanë gjetë përdorim të gjerë
nga shfrytëzuesit. Sistemet operative të cilat janë shkruar për sistemet kompjuterike
individuale (Personal Computers - PC) dhe të cilat janë përdorë në periudha kohore të
caktuara që nga sistemi operativ i Bill Gejts-it i quajtur Disc Operating System
(DOS), mund të rradhitennë këtë mënyrë:
(4) Windows 98 ME
(9) Windows 7
(10) Linux ,
(11) Mac
38
Multi-user OS (Linux, Unix, Win2000>)
2. New GUI
Fig.9. DirectX9
39
Fig.10. DirectX10
Nga ana tjetër, sistemi operativ i quajtur Macintosh, mund të punon vetëm në
kompjuterët Apple Macintosh, të cilët gjithashtu mund të jenë të llojit Personal
Computer ose nganjëherë edhe të llojit minicomputer.
40
BIOS, EPROM, EEPROM, dhe Flash ROM
Mikrochipi i emruar Read Only Memory (ROM) është i vendosur në Pllakën Amzë
dhe përmbanë instrukcionet të cilave në mënyrë të drejtpërdrejtë ka mundësi që tu
çaset vet mikroprocesori.
ROM-i karakterizohet me një veti të posaqme – përmbajtja e ROM –it nuk fshihet,
edhe kur kompjuteri çkyqet nga rryma.
Përmbajtja e tij nuk mund të ndryshohet as me çfardo veprimesh dhe mënyrash, të
cilat konsiderohen si të rëndomta për sistemin kompjuterik.
ROMI – i pra, as nuk fshihet as nuk ndryshohet. Në te nuk mund të shkruajmë asgjë.
ROM-in e prodhon kompania e caktuar – prodhues i ROM chipave, kurse e
programion dhe e “mbushë” me instrukcione – prodhuesi i kompjuterit , apo vet
prodhuesi i ROM-it.
Transfer i shenimeve nga ROM-i është më i shpejtë se nga cilido lloj i diskut, mirëpo
më i ngadalshëm se sa nga RAM-i (Random Access Memory)
Në Pllakën Amzë mund të gjenden lloje të ndryshme të ROM chipave si BIOS ROM,
EEPROM, dhe Flash ROM.
41
BIOS lehtë vërehet në \pllakën Amzë nga se është më i madhi nga të gjithë chipat
tjerë dhe ka një mbulesë të ndritëshme plastike, me emrin e prodhuesit, numrin serial
të chipit, dhe datën kur është prodhuar.
Këto shenime duhen kur tregohet nevoja që këtë chip ta zëvendësojmë (Upgrade).
• EPROM dhe EEPROM janë ROM chipa të cilët mund të fshihen dhe të
riprogramohen - Erasable Programmable Read-Only Memory (EPROM)
është një lloj special i ROM-ave të programueshëm (PROM) që mund të
fshihen me ndikimin e dritës ultravjollcë që futet përmes dritares në pjesën e
sipërme të chipit.
• Në ROM janë instrukcionet të cilat identifikojnë hardverin dhe mundësojnë
aktivizimin e tij. Kohë pas kohe ka nevojë që këto instrukcione të
reprogramohen ose të zëvendësohen me tjera , pasi që të zëvendësohen
pajisjet.
• Electrically Erasable Programmable ROMemory (EEPROM) chipat janë të
fshijshëm duke përdorë një voltazhë elektrike më të lartë se ajo normalja. Kur
BIOS-i është i vendosur në EEPROM, ai mund të përtrihet (upgrade) duke i
aktivizuar (run) instrukcionet speciale.
• Flash ROM është një EEPROM chip special i cili është zhvilluar si rezultat i
zhvillimeve në EEPROM teknologjit. Flash ROM – i që përmbanë BIOS-in,
përdoret në shumicën e sistemeve të reja. Mund të reprogramohet me ndihmën
e softuerit special. Kjo teknologji e ndrrimit të BIOS-it me softuer special,
është e njohur si FLASHING..
• BIOS-i i aplikuar në Flash memorje, sot është i njohur si plug-and-play
BIOS, dhe ai mbështetet nga plug-and-play pajisjet.
• Ky lloj i chip-ave i ruanë shenimet edhe kur kompjuteri fiket, pra shenimet
janë të ruajtura në mënyrë të përhershme.
42
RAM –i dhe cache/COAST memorja
43
RAM – i vendoset mbi motherboard dhe i përforcuar, ose në formë të chipave të
vegjël që emërohen Dual Inline Package (DIPs).
SIMM dhe DIMM janë kartela që mund të ndrrohen dhe të zëvendësohen me njësi
(increment) më të vogla apo më të mëdha memorike.
Për të pasur më shumë memorie në kompjuter, është ide e mirë, mirëpo shumë
sisteme kompjuterike kanë përkufizime sa i përket sasisë dhe llojit të RAM memories
të cilin do ta përkrahnin.
Disa sisteme kërkojnë SIMM, kurse disa kërkojnë që SIMM të vendoset me dy ose
katër module.
Gjithashtu, disa sisteme kërkojnë RAM me paritet (i vendosur sistemi për kërkim të
gabimeve) ndërsa disa përdorin RAM-in pa paritet (pa system të kontrollit të
gabimeve).
Në tabelën në vijim janë dhënë llojet e RAM memorjes dhe mundësitë e tyre:
Më i ngadalshëm se
Si meorje kryesore Më e vogël dhe më e lirë
DRAM SRAM, ka dalë nga
ose kartelë zgjeruese se SRAM-i
përdorimi
44
Mbështetë
E sinkronizuar me orën shumështresimet e
Memorje kryesore,
SDRAM sistemore dhe punon me brendëshme dhe
Video memorje
mbi 1000 Mhz çasjet e reja pa
mbaruar të vjetrat
shirit me gjerësi të
DDR Memorje kryesore, dyfisht dhe me transfer të Më i shtrenjtë se sa
SRAM Video memorje dyfisht të shenimeve për SDRAM-i
një clock
Bazuar në shpejtësinë e
DRD Memorje kryesore, Pronësi e INTEL-it
madhe të 16-bit busit në
RAM Video memorje dhe RAMBUS-it
400 MHz
Bazuar në shpejtësinë e
Memorje kryesore, madhe të 64-bit busit në
SLDRAM Standard i hapur
Video memorje 200 MHz duke dyfishuar
transferin
• Video RAM (VRAM) dhe Windows RAM (WRAM) janë llojet më të mira të
memories për punë të video komponentave kompjuterike – video kartelave.
Kartelat më të reja grafike mbështesin sistemet e reja të RAM – it, si psh
DRAM - i i sinkronizuar (SDRAM).
• RAMDAC (random access memory Digital to Analog Converter) është lloji
tjetër i RAM –it të specilizuar, i dizajnuar që të konverton fotot e koduara
digjitale në signale analoge për paraqitje në monitor.
Cache Memoria
Cashe është një formë speciale e chipit kompjuterik, i dizajnuar për të ngritur
performansat e memorijes dhe shpejtësinë e procesimit të shenimeve. Në Cache
memorie ruhen të dhënat të cilave CPU i çaset më së shpeshti. Nga cashe memoria, të
dhënat barten shumë shpejt në CPU.
45
L1 cache është më i shpejtë se L2 ngase gjendet afër CPU-së dhe aktivizohet me
shpejtësinë e njejtë si CPU. Kjo memorie është e para në rradhë të cilës i adresohet
CPU-ja. Nëse shenimet nuk gjenden në L1 cache, kërkimi vazhdon në L2 cache, dhe
së fundi në memorien kryesore – në DIMM. Procesi i ngritjes (boot)
Bootstrap
POST-i kontrollon RAM memorien duke shkruar disa shënime testuese në secilin
RAM chip dhe duke i lexuar ato. Me këtë testohet shpejtësia e memorimit dhe e
lecimit të të dhënave në dhe nga RAM-i. Në rast të dallimeve, konstatohen problemet.
Nëse POST-i konstaton gabimet (errors), ai qon mesazhin e duhur në monitor, për të
informuar shfrytëzuesin se për çfarë gabimi ëstë fjala. Në rast të kundërt, kur POST-i
nuk konstaton gabime, ndgjohet një signal në formë të një beep-i, në ç’rast në display
afishohen mesazhet e duhura të SO, çka na bënë me dije se bootstrap-i ka kaluar
46
POST-in. Megjithatë, domethëniet e beep signaleve varen edhe nga prodhuesi i
BIOS-it.
POST-i është një fazë e rëndësishme e bootstrap procesit. Dhe për këtë zakonisht
mund të mësohet në detaje në manualin i cili merret me rastin e blerjes së kompjuterit,
në shënimet për motherboard dhe për BIOS.
Boot sekuencat
Boot sekuencat janë veprime (operacione) të cilat i ndërmerr BSL gjatë ngritjes së
sistemit operativ të kompjuterit
Këto sekuenca realizohen në seri (në varg, njëra pas tjetrës) brenda PC dhe janë
veprimeve të domosdoshme që realizohen derisa të përfundon procesi i ngritjes së SO.
SO është ngritë plotësisht, atëherë kur kompjuteri na bënë me dije që janë kryer të
gjitha sekuencat e veprimeve të boot procesit dhe definitivisht vihet në dispozicion të
plotë të shfrytëzuesit. Kjo më së miri mund të vërehet nga kursori në monitor i cili e
merr formën e shigjetës dhe kë kursor është i lirë për të vepruar në komandën e
shfrytëzuesit.
47
• Warm boot realizohet kur kompjuteri ristartohet ose resetohet, duke mos e
çkyçë pullën kryesore të furnizimit. Warm boot-i mund të realizohet edhe
përmes Ctrl + Alt + Delete veprimit.
48
Mbushja (loading) e Sistemit Operativ në RAM dhe testimi i konfiguracionit
hardverik
Deri te WIN2000, Bootstrap loader-i kishte një rradhitje speciale të kërkimit të boot
fajlit të SO:
1. hard drive
2. CD-ROM
Kur BSL e gjen një modul të shkurtë programor - boot record, e kopjon atë në RAM.
BSL i kërkon edhe disa module tjera programore të Sistemit Operativ në Hard Disk, i
kopjon ato në RAM dhe i aktivizon (Run).
Pas kësaj, BSL nuk është më i nevojshëm. Kontrollin mbi Sistemin Operativ tani e
merr moduli programor i ngritjes (Run) të Sistemit Operativ.
Hapi i fundit i boot modulit, është që të gjen fajlin për shqyrtimin e konfiguracionit
hardverik të kompjuterit si dhe të aktivizon drajverat e pajisjeve të identifikuara
Sistemet operative (OS) janë programe softuerike të cilat kontrollojnë dhe mbikqyrin
me mija operacione dhe njëkohësisht ndërmjetësojnë mes userit dhe kompjuterit si
dhe i aktivizojnë (run) aplikacionet.
OS është i dizajnuar që të mbikqyrë veprimet e programeve si që janë web browserat,
procesorët e tekstit, tabelat llogaritëse. Bazat e shenimeve, e-mail programet, etj.
49
Kompjuterët e dizajnuar për shfrytëzues individual (PC) mund të kenë OS për punë
më pak komplekse se që janë OS të kompjuterët e nivelit SERVER.
Fajllat mund të jenë të ndryshëm, si psh, program files, , data files, text files, etj.
Mënyra me të cilën SO i organizon informatat lidhur me fajllat, quhet file system.
50
Shumë SO përdorin sistemin hierarkal të fajllave (hierarchical file system) sipas të
cilit fajllat janë të organizuar brenda direktoriumeve apo folderëve dhe me
strukturim të “pemës” (tree).
Folderi fillestar quhet burimor (root directory).
51
4. Kontrolli i çasjes në hardverin kompjuterik – Sistemi operativ qëndron
ndërmjet Programeve kompjuterike tjera (softuerit) dhe BIOS - it. Dihet që
BIOS bën kontrollin actual të hardverit. Të gjitha programet të cilat gjatë
punës së tyre kanë nevojë për shfrytëzim të hardverit, duhet që këtë ta bëjnë
perms Sistemit Operativ
SO mundëson ças1e në hardver përmes BIOS-it ose përmes drajverave të pajisjeve
hardverike. Që nga WIN2000 e këtej, SO e “urëzon” BIOS- in dhe i çaset hardverit
direkt.
DOS-i u zhvillua për IBM Personal kompjuterët. Windows 98 dhe më vonë edhe
Windows 2000 i mbështesin DOS komandat me qëllim që të adresojnë të gjitha
çështjet kompatabile që kanë të bëjnë me aplikacionet më të vjetra.
Thënë më thjeshtë, DOS sot paraqet një kolekcion të programeve dhe urdhëresave të
cilat përdoren për të kontrolluar veprimet e përgjithëshme kompjuterike të cilat
bazohen në disk sistemin.
52
• Boot files – Të cilat shfrytëzohen gjatë boot procesit (pra gjatë ngritjes së
sistemit).
•
Parimisht, Disk Operating System është përgjegjës për gjetje (Find) dhe për
organizim të shenimeve dhe të aplikimeve në disk.
• DOS është një Sistem Operativ me Command line dhe nuk është shumë
miqsor me shfrytëzuesin; Mënyra më e mirë për ta mësuar DOS - in, është që
atë ta përdorësh. .
• DOS mund të aktivizon vetëm një program në të njejtën kohë. Ai nuk është
multitasking.
53
• DOS mund të aktivizon vetëm programe të shkurta dhe ka kufizime në
shfrytëzimin e memorijes.
• DOS në sitemet e reja kompjuterike paraqet një vegël esenciale për të gjithë
IT profesionistët dhe përdoret në mënyrë ekstenzive për të shqyrtuar dhe për të
gjetur gabimet (troubleshooting).
MakroKopjuterët (Mainframes)
Mainframe sistemi kompjuterik mbështetet nga një kompjuter qendror apo nga një
grup kompjuterësh të këtillë, të cilët lehtë mund të menaxhohen dhe të mirëmbahen.
Konfiguracioni i këtillë ka disa përparësi, veçanërisht nga aspekti i sigurisë më të
madhe.
Mainframe sistemet ishin shumë të popullarizuar dhe të përhapur gjatë viteve 80-ta.
Ndër këto sisteme, më të njohurat ishin: IBM z9, IBM/360, Hanywell, Burroughs,
UNIVAC 1100/2200, etj., kurse tregu i mainframe kompjuterëve dominohej nga IBM
dhe DEC.
54
Më vonë këta prodhues zhvilluan mini komputerët, që ishin më të vegjël dhe më të
lirë. Mini kompjuterët ofronin kapacitete të njejta me kosto më të ulët të punës,
mirëpo kërkohej investim kapital më i madh.
Të gjitha këto terminale, janë pajisje që mbështesin American Standard Code for
Kompjuterët personal të njohur edhe si PC, janë të destinuar për përdoim individual,
pra që mund të përdoren në shtëpi dhe në zyrë, me kapacitet të madh memorje si dhe
me procesorë të fortë.
GUI së pari është përdorë në Xerox dhe në Apple kompjuterët. Mbështetur në GUI,
janë zhvilluar me qindra aplikacione për Windows.
Aktualisht, PC teknologjia shënon ngritje, duke aspiruar pikën kur do të merrte mbi
vete punët e ndërmarrjeve.
1. Desktop kompjuterët
2. Laptop kompjuterët
3. Notebook
55
• Hardware i standardizuar
• Sistemi operativ i standardizuar dhe efikas;
• Përdorimi i GUI interface
• Kosto e ulët për pajisije dhe në përdorim (në krahasim me mainframe)
• Informatizim i distribuuar
• Fleksibilitet për shfrytëzuesin
• Produktivitet i lartë në aplikim
Kompjuterët personal (PC) janë pajisje individuale, fikse apo mobile, pra - këta
janë të pavarur nga kompjuterët e tjerë.
Secili PC (home computer - desktop apo Laptop) është plotësisht autonom dhe mund
të konsiderohet si një vend pune i kompletuar – pra si jë WORKSTATION.
Share (bashkëpërdorm) i resurseve - Kompjuterët në kompanitë biznesore, në zyrat
e institucioneve shtetërore, në shkolla dhe universitete, etj, kërkojnë mundësi për
këmbim të informatave dhe për bashkë përdorim të pajisjeve dhe resurseve.
Për të përmbushur këtë kërkesë, janë zhvilluar metoda për ndërlidhjen e
kompjuterëve. Kjo metodë është emëruar – rrjetimi apo lidhja në rrjet (networking).
56
Routers (varianti i lirë – Proxy Server)
Kur disa rrjeta lokale lidhen mes veti në një rrjet integral, rrjeti i këtillë quhet WAN.
RRJETAT KOMPJUTERIKE
57
Mund të konstatojmë që një rrjet kompjuterik është i formuar, vetëm atëherë kur
brenda tij do të mund të barten të dhënat, programet apo të shfrytëzohen resurset e
përbashkëta.
Pa rrjet nuk mund të kemi as Sistem Kompjuterik Distributiv.
Numri maksimal i stacioneve punuese të kyçura në SKD mvaret nga lloji dhe
funksionaliteti i rrjetit.
Në rolin e stacioneve punuese mund të jenë të vendosur kompjuterët personal (PC) të
llojeve të ndryshme, kurse resurset tjera si printerët e ndryshëm, skanerët, stacionet
grafike si dhe serverët e fuqishëm dhe superkompjuterët modern gjithashtu mund të
jenë të kyçur në rrjet dhe mund të komunikojnë njëri me tjetrin gjithashtu në rolin e
stacioneve punuese.
Komunikimin e një stacioni punues me të tjerët në rrjet, e mundëson sistemi operativ
që në vete i ka serviset dhe drajverat që përkrahin punën në rrjetin distributiv.
Sistemet Operative të rrjetave sot janë integruar brenda sistemeve operative standarde.
58
Sistemi Operativ i instaluar në kompjuter, drejton me protokolet dhe rregullat e
komunikimit në rrjet.
Sistemet Operative moderne mundësojnë dhe përkrahin punën në rrjet, çka nuk ka
qenë rasti me sistemin MS DOS.
Topologjia e rrjetit
Fig.11
Fig.12
59
Topologjia unazore – Kompjuterët lidhen në rreth, pra në magjistrale të mbyllur
rrethore. Mënyra e kyçjes i ngjanë topologjisë magjistrale.
Parimi i punës: shënimet çarkullojnë në rreth në njërën kahje dhe secila nyje ofron
shënime në rrjet ose pranon shënime nga rrjeti. Në këtë lloj rrjetash, i shmangemi
kolizioneve duke formuar signale elektronike të quajtura “token” dhe të cilët
qarkullojnë nëpër rrjet dhe i bashkangjiten mesazhit i cili i dërgohet kompjuterit tjetër.
Pas pranimit të shenimeve nga ana e kompjuterit tjetër, pranuesi e liron tokenin dhe e
kthen prapa në rrjet. Ky parim i ka shërbyer kompanisë IBM për të krijuar IBM
TOKEN RING që ka veti sikur magjistrala.
Fig.13
Topologjia e pemës – nga nyja qendrore në rrjet e cila njëkohësisht paraqet pikën
fillestare të rrjetit, degëzohet hierarkia e nyjeve nga lart – poshtë – ngjashëm me
degëzimin e pemës. Ky konfiguracion ka kosto investiv të ulët, mirëpo nëse dështojnë
nyjet kah maja e hierarkisë, bie rrjeti, duke u ndarë në dysh.
Fig.14
Topologjia YLL – rrjedh nga faza fillestare e zhvillimit të rrjetave, kur mainframe
kompjuterët rrethoheshin me terminalë. Në rast të këtij konfiguracioni shfrytëzohet
HUB-i i cili ka numër të mjaftueshëm të kyçjeve. Sistemi nuk mvaret nga gjendja e
60
nyjeve në rrjet. Mund të përdoren edhe më shumë HUB-a dhe të konfigurohet rrjeti
shumë i përbërë. Ky konfiguracion është i mirë për kombinim të mainframe me
mikrokompjuterë për procesime të kombinuara.
Fig.15
LAN (Local Area Network ) – LAN paraqet rrjetin kompjuterik që lidhet në kuadër
të ndonjë shkolle, fakulteti, apo ndërmarrje dhe është një kombinim i hardverit,
softuerit, kanaleve komunikuese, protokoleve dhe mjeteve lidhëse të dy apo më
shumë kompjuterëve, në hapsirën e kufizuar (lokale).
Fig.16
61
Komponentet e rrjetit kompjuterik
Kusht për kyçjen e elementeve në rrejt (të kompjuterëve dhe të hardverit tjetër) është
që aty të ekziston kartela komunikuese (NET Card) në secilën njësi e cila përmes
kësaj kartele fizikisht lidhet në rrjetin ekzistues.
Te këto rrjeta, duhet që të instalohet edhe lidhja fizike, pra duhet të instalohen
ndërlidhëjet: telat, kabllot koaksial ose kabllot optik.
Te ky lloj i rrjetave kompjuterike, nyjet janë afër njëra tjetrës kështu që mund të
realizohet lidhja e mirë fizike dhe kjo në atë rast do të mundëson shpejtësi të
përcjelljes së shenimeve ndërmjet elementeve të rrjetit nga 1 MBps (Mega Bajt për
sekond) deri në 1 GBps (Giga Bajt për sekond).
Serveri i rrjetit është një kompjuter i shpejtë, i autorizuar si kryesor, i cili ndihmon
punën në rrjet, kontrollon komunikimin dhe mundëson ndarjen e resurseve dhe të
datotekave.
LAN rrjetat mund të përfshijnë pajisjet hardverike ose softverike, të cilat mundësojnë
komunikimin me LAN rrjetat tjera ose me resurset kompjuterike të largëta.
Bridge janë elemente të rrjetit, me të cilat mund të lidhen dy apo më shumë LAN-a
që kanë teknologji të ngjashme
62
Gatewey janë elemente të cilat mundësojnë që secili shfrytëzues i cili është i kyçur
në LAN që të komunikon me mainframe kompjuterin si dhe me rrjetin jo të ngjashëm
(psh të shfrytëzon ndonjë bazë komerciale në Internet).
Router –at janë elemente të rrjetit të cilat shfrytëzohen për përcjelljen (rutingun) e
mesazheve përtej disa LAN - ave të lidhura apo përtej ndonjë rrjeti global.
WAN rrjeti ( Wide Area Network) nga ana tjetër, është rrjet kompjuterik i cili lidhë
kompjuterët në distanca të mëdha, duke shfrytëzuar linjat telefonike, lidhjet tjera
tokësore, radio valët dhe komunikimet satelitore.
LAN LAN
PK PK
PK
PK
Proc.
Komunik
(PK)
Kompjuteri
i rrjetuar
Fig.17
Legjenda:
63
WAN rrjetat – janë heterogjene
Janë zhvilluar – WEB serviset dhe XML standardi për këmbim të informatave
Komunikimi në rrjet
1. Rregullat për emërtimin e kompjuterëve (secili kompjuter duhet të ketë emrin e vet
unik), si dhe rregullat dhe proytokolin e caktuar softuerik për shëndrrimin e emrit në
adresë;
3. Duhet të realizohet formimi i pakove dhe vendosja e këtyre pakove në rrjet si njësi
themelore transportuese.
Secili kompjuter në rrjet ka emrin e vet. Kur paraqitet në WAN, emri është i
kompletuar (Psh: bac.artim.co.uk).
64
këtë mënyrë formohen adresarët për shëndrrimin e emrit të kompjuterit
në IP adresa.
– Gjatë këtij shëndrrimi bëhet analiza e duhur në mënyrë që adresa
përshkruese të shëndrrohet në IP adresë. Për shembull, nëse
shqyrtojmë adresen bac.artim.co.uk, do të kemi:
Strategjia e rutimit
65
Secili mesazh i shkryar në kompjuter dhe që shkon drejtë rrjetit, zbërthehet në numër
të caktuar të pakove (ngjashëm me dërgesat postale).
Në kompjuterin dërgues, definohet formati i pakos (njësoj sikur që përcaktohen
dimensionet dhe pesha e dërgeses te dërgimi i paketave në sistemin toksor të postave),
si dhe aplikohet rregula me të cilën në mënyrë obligative duhet të vëhet adresa dhe
pullat postale në secilën pako – dërgesë me çka paguhet shërbimi postal.
66
Protokoli
Fig.18
67
TCP/ IP është një familje e protokoleve me të cilat mbështetet komunikimi në
internet.
IP Adresimi
IP adresa është unike për secilin kompjuter në botë (seria prej 4 grupeve të
numrave të ndarë me pikë).
68
IP adresa – grupi i parë përcakton rrjetin, grupi i dytë – paraqet adresen e
kompjuterit
Interneti është rrjeti në përmasa botërore, në të cilin janë të kyçura miliona rrjeta të
vogla apo kompjuter individual.
Lidhjet në rrjet janë bërë me kabllo, mirëpo gjithnjë e më tepër po dominon lidhja pa
tela (wireless connections), në të cilin rast, valët elektromagnetike me frekuenca të
ndyshme bëhen bartës të informatave. Kablloja apo signali bartës mund të përcjellin
zërin, të dhënat (data), ose që të dyja njëkohësisht.
Janë të dallueshme disa lloje të lidhje të mundëshme në kuadër të një rrjeti dhe këto
lloje të lidhjeve po zhvillohen ashtu si po zhvillohet teknologjia bashkëkohore
komunikuese në botë. Sot mund të veçojmë këto lloje të lidhjeve:
2. Digital Subscriber Line (DSL), realizohet në kombinim me kablot optike dhe linjat
e emërtuara T1 (1.5 x 106 bps), T3 (45 x 106 bps, ose E1 (6.1 Gbps - datatransfer);
3. Integrated Services Digital Network (ISDN) është gjithashtu në përdorim, por para
DSL dhe mundeson bartjen e 128 Kbps.
69
PAK HISTORI PËR INTERNETIN
Dep. i Mbrojtjes i SHBA finansoi kërkimet në tërë SHBA dhe më 1968, agjencioni
Advanced Research Projects Agency (ARPA) kontrakton kompaninë private BBN,
që të ndërton rrjetin e bazuar në pakon switching technology, që ishte zhvilluar për
transmision më të mirë të shënimeve kompjuterike.
Në vitin 1974, BBN hapë për herë të parë një verzion komercial të ARPANET-it që e
emërton TELNET.
Dhe definitivisht, në vitin 1982, termi “Internet përdoret për herë të parë.
70
Atëbotë nuk kishte asnjë parashikim se rrejti do të zgjerohej në një hapësirë aq të
madhe. Kështu, shpejt u shtuan shumë nyje dhe pika kyçje, si brenda Amerikës ashtu
edhe jashtë.
Gjatë pjesës së dytë të viteve 80-ta, rrjetimi (networking) rritet shumë. Kështu,
National Science Foundation (NSF) ndërton qendrat super kompjuterike në
Princetown, në University of California, në University of Illinois, dhe në Cronwell
University.
Në vitin 1987 formohet Internet Engineering Task Force (IETF). Më 1987, kishte
10,000 host kompjuter në rrjet, kurse më 1989, ky numër rritet në mbi 100,000.
71
kërkuar dhe ofruar hapësirë për një qasje të re biznesi. (Nga viti 1995, kemi: online
serviset (reklamimin, online banking, dhe psh on line pizza servis).
Sot janë me miliona faqe në World Wide Web, me miliona host kompjuterë që bëjnë
pjesë në këtë lidhje të madhe.
Kompjuterët dhe teknologjia e rrjetit, brenda disa dekadave pësuan zhvillim të shpejtë
dhe të madhë.
Kompjuteri (PC) mund të shfrytzohet nga individi, mund të jet i lidhur në rrjetin lokal
(LAN) apo përmes kësaj – i lidhur në www.
Numri i shfrytëzuesve (User) gjithnjë është në rritje;
(Numri i URL (Uniforme Resource Locator) adresave në internet gjithnjë është në
ngritje dhe sot arrinë numrin rreth 1 miliard. Këto adresa globale në WWW numri i
të cilave po rritet me shpejtësi të pa imagjinuar më parë, gjithnjë e më shumë po
shfrytëzohen në biznes dhe në fusha tjera të jetës, duke plotësuar nevojat imanente të
njeriut për të pasur informatat e duhura në kohën e duhur, por edhe për të ofruar
informata që do të mund të shfrytëzoheshin nga të tjerët.
Por si vepron e tëra kjo teknologji bashkëkohore?
72
Hyrja (Input)), përpunimi (procesing), dalja (output), dhe ruajtja (storage
Ashtu si është cekë më herët, Sistemi operativ (SO) është një softver special i cili
kontrollon funksionalitetin e kompjuterit dhe siguron rutina programore të nivelit të
ulët për programet aplikative, pra për softverin aplikativ.
Shumica e SO ofrojnë funksione për leximin (read) dhe për ruajtjen (save) e
shënimeve në datoteka (file). Sistemi Operativ i përcjellë kërkesat që kanë të bëjnë me
mënyrën së si duhet të veprohet me fajla, dhe këto kërkesa i merr kontrolleri i diskut
dhe i kryen me sukses.
SO i ndihmon kompjuterit që ti kryen katër veprimet themelore:
Tastiera Monitori
Minoku Printeri
Disk Drive
Fig.19
• Veprimet hyrëse (input) i njohin hyrjet nga tastiera, nga minoku, ose nga
ndonjë pajisje tjetër hyrse
• Veprimet e procesimit (processing) i manipulojnë shënimet në harmoni me
instruksionet e user-it, të cilat zakonisht janë të shtruara në formë të ndonjë
programi kompjuterik special për përpunimin e atyre të dhënave, ose
përpunimi bëhet përmes softuerit aplikativ, një grup programesh të
73
specializuara që kanë hasë në përdorim të gjerë nga ana e shfrytëzuesëve të
kompjuterëve. .
• Verimet dalëse (output) i transferojnë shenimet në video display (monitor),
në printer, ose në datotekë.
• Veprimet e ruajtjes (storage) janë veprime të cilat zakonisht i kryen sistemi
operativ për nevoja të shfrytëzuesit, duke i ruajtur të gjitha shënimet dhe
fajllat që deri atëherë ishin në përdorim dhe të cilat ishin transformuar në
mënyra të ndryshme, për përdorime tjera dhe të mëvonshme. Shembull:
ruahjtja e shenimeve në HD, ExD, USB stick, etj.
Hapja e një web faqe, e një e-maili, ose ndonjë fajlIi i cili vjen nga serveri i rrjetit,
është gjithashtu një rrugë për futjen e shënimeve.
Pasi që shënimet të jenë futur në kompjuter, ky i fundit këto shënime mund ti
përpunon (proceson), mund ti ruan ashtu si që janë (në formën burimore), ose i
shkatërron.
Kur fajli hapet dhe teksti formatohet, themi që kompjuteri ka krye procesimin e
shënimeve.
Procesimi i shënimeve zakonisht rezulton me një formë të daljes (output) e cila është
e përshtatshme për shfrytëzuesin. Për shembull, teksti i shkruar në word apo llogaritjet
tabelare në ndonjë spreadsheet, paraqesin shenime të procesuara, të cilat mund të
ruhen si të tilla dhe të vëhen në disponim të shfrytëzuesit, për përdorim të
mëvonshëm. Mënyra më e shpeshtë e daljes (output) është që shënimet të printohen
në letër apo të shfletohen në monitor.
Sot, shumica e kompjuterëve janë të kyqur në Internet, çka i bënë këta të përshtatshëm
për daljen e shënimeve në rrjetin e gjerë përmes e-mail apo web faqeve.
74
Ruajtja e shënimeve është fazë me rëndësi. Rruga e zakonshme për ruajtjen e
shënimeve është vendosja (save) e tyre në HD apo medium tjetër për ruajtje.
Në vitet 70-ta dhe 80-ta, kur PC ishte një vepër arti, çmimi i tyre ishte disa mijëra
dollarë. Online shërbimet ishin të mundshme, por me pagesë prej mbi 50 $/orë.
Shpejtësia e komunikimit ishte 1200 deri 2400 bauda, që sot konsiderohet si shpejtësi
shumë e vogël dhe e pa aplikueshme.
Sot kudo në botë, me më pak se $500, shfrytëzuesi mund të blenë sistemin
kompjuterik i cili ka më shumë kapacitet dhe shpejtësi se sa kompjuteri prej $500,000
i para 20 viteve.
Qasja në Internet me shpejtësi ekuivalente me T1 është i mundshëm
Lidhja me Digital Subscriber Line (DSL) ose me kabllo dhe modem, për $15 deri $20
për muaj dhe këto çmime janë gjithnjë në rënie.
Shfrytëzuesi sot mund të ketë qasje në Internet me shpejtësi komunikuese mbi 100
kbps, duke paguar shuma të vogëla për këto llpje shërbimesh nga ana e provajderëve
lokal.
75
MJEDISI I WINDOWS DESKTOP-IT
Kyçja e kompjuterit në rrymë dhe procesi i cili pason, quhet zakonisht ngritja e
sistemit (booting the system).
Ngritja e ftohtë ("cold boot") përmbushet kur PC kyçet duke e shtypë ndërprerësin në
pozicionin ON. Procesi i ngritjes mund të zgjatë disa dhjetra sekonda, dhe gjatë kësaj
kohe mikroprocesori dhe komponentat tjera harduerike zhvillojnë aktivitete të
shumëta. Në përfundim të këtij procesi, mund të dëgjohet një tingull „beep“ ose
76
kursori i sistemit merr formën e vet definitive operuese, si dhe paraqitet desktopi i
Sistemit Operativ Windows, me të gjitha elementet e veta grafike për komunikim të
mirë me shfrytëzuesin.
Gjatë ngritjes së sistemit, preferohet që shfrytëzuesi të qëndron i qet dhe të pret fundin
e procesit pa prekur asgjë.
Nëqoftëse sistemi kompjuterik njëherë është ngritur, ai na mundëson që të kryejmë të
gjitha veprimet e dëshiruara me të dhënat. Nëqoftëse pas një përpunimi të shenimeve,
bëjmë ristartimin e kompjuterit qoftë në mënyrë softuerike qoftë harduerike
(reset)procesi i këtillë i ringritjes së sistemit operativ mund të quhet Ngritja e nxehtë
("warm boot").
Kjo procedurë mund të realizohet në mënyrë hardverike (nëse ekziston reset pulla),
ose në mënyrë softverike, duke e shfrytëzuar menyn Start / Turn Off Computer /
Restart.
Përfundimi i punës me kompjuter, duhet të pasohet çdoherë me fikje të rregullt,
përmes Start menys nga pjesa e poshtme e majtë e Taskbarit të Windows-it, duke
klikuar mbi Start/ turn off computer/ turn off.
Alternativa e kësaj mënyre të fikjes së kompjuterit, në fund të punës me te, do të
mund të realizohet përmes shfrytëzimit të kombinuar të tasterëve, ashtu që përnjëherë
ndrydhen Ctrl+Alt+Delete tastierat, në ç’rast paraqitet një panel (dritare) me disa
fletë. Duhet klikuar mbi fletën Shut Down dhe përcjellen mesazhet eventuale që
mund të paraqiten në monitor gjatë procesit të ç’kyçjes së kompjuterit. Mesazhet
eventuale zakonisht kanë të bëjnë me fatin e programeve që në momentin e fikjes,
kanë mbetur aktiv, Pyetjet më të zakonshme të sistemit operativ janë se a dëshironi të
ruani programet e pa mbyllura. Përgjegja Po i ruan shenimet në gjendjen e fundit të
punuar, duke i mbuluar shenimet e vjetra të cilat gjenden në Hard disk me të njejtin
emër.
Nëse gjatë këtij procesi paraqitet ndonjë mesazh i cili na tërheq vërejtjen se fikja e
kompjuterit është me rrezik, duhet të ndërpritet ky proces.
Asnjëherë mos e fik kompjuterin duke e ç’kyçur fizikisht nga rryma, por i ndjek
procedurat e fikjes softverike..
Vërejtje: Me rëndësi të veçantë është që kompjuteri të mos fiket dhunshëm. Sistemet
operative Macintosh dhe Windows i kanë metodat e veta specifike për fikje
softverike.
77
SO dhe Desktop-i
Fig.20
Definicioni i Pixel-it: Shkurtesa për elementin grafik, në formë dhe madhësi të një
pike, që në vete ka informatën për ngjyrën (RGB). Pixel-at në desktopin e windows-it
rradhiten sipas një rrjeti të rregullt kënddrejtë.
Pixel -at prodhohen nga komjuteri dhe formojnë një foto apo vizatim në ekran, i cili
mund të bartet edhe në letër - përmes printerit.
78
Pixel-i është elementi më i vogël i cili mund të paraqitet nga hardueri dhe me të cilin
softveri mund të manipulon për të formuar shkronja, numra ose grafikë. Pixel-i
emërtohet edhe – pel.
Rezolucioni i ekranit (screen resolution) – përcaktohet me numrin e pixelave në
drejtim të boshtit X dhe (here) numrin e pikselave në drejtim të boshtit Y.
Rezolucioni i ulët (Low resolution – 640 x 480 ose VGA system), karakterizohet me
dukjen e elementeeve në ekran, ashtu që këto duken më të mëdha, mirëpo hapësira e
ekranit është e vogël dhe kjartësia e elementeve më e vogël.
Rezolucioni i lartë (High – 1024 x 768, ose SVGA system), karakterizohet me
dukëjen e elementeve në ekran, ashtu që këto janë më të vogla, por brënda tyre mund
të vërejmë më shumë detale, kurse njëkohësisht, hapësira e disponueshme e ekranit
është e madhe.
Kolor monitorët veçohen me Kolor mod-in e tyre. Psh me 8-bit color mod, për
secilin pixel përdorë 8 bit (= 28 = 256 ngjyra, secila nga këto ngjyra e përfituar si
kombinim i veçantë 5 tr5 ng1yrave RGB: R – Red, G – Green, B - Blue).
Njësia matëse e rezolucionit të ekranit është dpi (Dot Per Inch), ose ppi (Point Per
Inch).
Rezolucioni 1024 x 768 do te kishte 93 ppi në ekranin 11” x 8.5”.
LCD më të reja, mund të kenë deri në 300 ppi.
Elementet grafike të cilat mund të krijohen nga pikselat dhe që zakonisht duken në
monitor apo në desktopin e windows-it, quhen IKONA. Ikonat mund të prezantojnë
programet, shenimet apo folderët gjegjës (My Computer, My Network Places,
Recycle Bin, My Documents).
Ikonat gjithashtu mund të prezentojnë prerëzat (shortcuts) – MSWord, Excel, Adobe
Photoshop).
Click-u mbi ikonën My Computer mundëson qasjen deri te të gjitha „disqet“
(drives), ose te komponentët e memories së kompjuterit.
79
Fig.21
Ikona My Documents e prezanton prerëzen kah fajllat personal apo kah fajllat me
frekuencën më të lartë të përdorimit.
Ikona Recycle Bin ruan sendet e fshira, nga e cila, këto fajlle me veprime të caktuara
softuerike, mund të rikthehen në vendet (folderët) në të cilat kanë qenë në momentin
kur janë fëshirë (me urdhëresën Delete)..
Në pjesën fundore të desktop-it të windows sistemit operativ, shtrihet – taskbar-i.
Taskbar-i përmban Start butonin (Start button), Butonat për çasje të shpejtë (quick
launch buttons), dhe orën (clock) me kalendar. Aty mund të vendosen edhe ikonat e
disa programeve të cilat sistemi operativ i përdorë për mbrojtje, kontrollë, formatime,
dhe posaqërisht për mbrojtje të përherëshme nga depërtimi i virusëve nga rrjeti në
kompjuter.
Click-u në Start buton-in, afishon menynë Start
Nga menyja Start, na mundësohet qasja virtuale deri te secili program apo funksion i
instaluar brenda PC.
Butonat për Çasje të Shpejtë - BÇSh (Quick launch buttons) janë të ngjashëm me
ikonat në desktop dhe gjithashtu janë prerëza të aplikacioneve gjegjëse. Këto BÇSH
zakonisht përdoren kur ndonjë aplikacion e kemi të aktivizuar dhe ndërkohë kemi
nevojë që të hapim ndonjë aplikacion tjetër.
Në taskbar vërehen BÇSh për "Show Desktop" (me klik – „fshihet“ aplikimi aktiv
dhe tregohet desktopi), për Internet Explorer, dhe Outlook Express.
80
Nga e tërja kjo. Mund të konkludojmë lidhur me këto çësht1e të cilat deri tash i
shqyrtuam, sa vijon:
Puna me ikona
Ikonat zakonisht janë vetëm prerëza të programeve apo fajllave, që janë vendosë në
desktopin e kompjuterit, me çka dukshëm rriten mundësitë e navigimit (navigation)
të mirë dhe të shpejtë.
81
Prerëzat (shortcut) janë vetëm një pasqyrim i programit gjegjës dhe në vete ruajnë
informacionin për shtegun e programit kryesor. Pra, prerëzat nuk janë vet programi
apo dokumenti, por vetëm një pasqyrim i shkurtër i tij, dhe paraqesin një “rrugë të
shkurtë” për të arrijtur përmes të cilës arrihet deri të lokacioni i duhur i programit apo
datotekës/
Veprimet kryesore me prerëza janë: (1) zgjedhja (select), bartja (move), dhe formimi
(create) iprerëzave në desktop.
Përveç prerëzave, në desktopin e windows-it mund të gjenden edhe ikonat bazike si
që janë Hard disku, degëzimi i folderëve, direktoriumet / folderët dhe fajllat tjerë të
cilët më së shpeshti i spërdorë shfrytëzuesi, si dhe recycle bin – shportën e bërllogut.
Prerëza formohet duke klikuar me tasin e djathtë mbi fajllin apo folderin (në
Windows Explorer) dhe nga menya e posahapur, duke zgjedh Create Shortcut.
Windows eksploreri është një modul programor i veçantë, i krijuar që të funksionoj
në kuadër të sistemit operativ windows, dhe i cili përdoret për të kryer të gjitha
manipulimet e menduara të mundëshme me folderët dhe datotekat e vendosura në
kompjuter.
Shtegu për hyrje në Windows Explorer është: Start > Programs > Accessories >
Windows Explorer., ose klikimi me tastin e djathtë mbi START dhe nga perdja e
hapur zgjidhet Explore.
Fig.22
Për versionet në të vjetra të sistemit operativ windows (Win 9x si që janë 95, 98, and
Me), duhet që të ndjeket:
82
Start > Programs > Windows Explorer
Dritaret aplikative zakonisht kanë: title bar-in , toolbar-in, menu bar - in, status
bar-in, dhe scroll bar-in. Nëqoftëse hapim një apliacion më të thjeshtë që përdoret
për shkrimin dhe editimin e tekstit me të shkurtë dhe i cili quhet WordPad, mund të
vërehen tiparet e të shumtave nga aplikacionet e Windows. Aplikacioni WordPad
(ose Notepad), është një procesor teksti i thjeshtë i vendosur në Start > Programs >
Accessories në ambientin e Windows-it. Nga ky mund të vërejmë:
83
• Menu Bar – Përmban menyt për manipulim me dokumente (formimi i
dokumentit të ri, kopjimi i tekstit, insertimi i fotgrafive (image) etj. Menyt
zakonisht janë në formë të perdeve që hapen me klikim mbi to.
• Status Bar – është i vendosur në fund të dritares. Në Status bar tregohen të
gjitha informatat e dobishme si psh. Numri i faqes, fillimi i ruajtjes së doc, si
t'i çasemi Helpit...
• Scroll Bar – Window-i i aplikimit zakonisht ka një apo dy scroll bara, djathtas
dhe poshtë. Këta paraqiten vetëm atëherë kur dokumneti është më i madh (më
i gjerë, më i gjatë ose që të dyjat) dhe nuk mund të shihet i tëri në një ekran.
Me skroll bar lëvizim objektet poshtë – lart dhe djathas – majtas, duke
mundësuar shikimin nga ana e shfrytëzuesit të tërësisë së dokumnetit.
Shpesh ka nevojë që të tërë dritaren ta lëvizim në pozicion të ri. Kjo mund të bëhet
duke klikuar mbi Title bar, dhe duke e bartur dritaren (window) deri në poz. e ri, ashtu
që mbahet i shtypur tastieri i majt i minokut dhe bëhet lëvizja e dorës deri në
pozicionin e ri ku dëshirojmë ta lëshojmë këtë dokument (Drag and drop)
Në kuptimin kompjuterik, fjala Window (driatare) paraqet një hapësirë vizuale dhe
me dimensione të ndryshme – nga më të voglat e deri në madhësinë e ekranit, që ka
një formë të rregullt kënddrejte e cila mund të ndryshohet si në drejtim të një krahu, të
krahut tjetër apo përmenjëherë duke i ndryshuar që të dy brinjët.
Edhepse edhe vet dritarja është një GUI, brenda saj mund të paraqiten edhe shumë
GUI tjerë, përmes të cilave paraqiten daljet apo aktivizohen programet.
Dritarja është objekt grafik dy dimensional i cili afishohet në desktopin e Windows-it.
Disa dritare (Window) mund të kenë në brendi dy e më shumë hapësira të ndara.
Dritarja (window) e cilitdo aplikacion (si psh WordPad) mund të ndryshon
madhësinë e vete në diapazon të gjërë. Ndryshimi bëhet duke e vënë kursorin në
cilindo krah të dritares, me ç'rast kursori merr formë të dy shigjetëshit. Pozicionimi i
kursorit në këndin e poshtëm të djathtë të dritares, “kapja” e këtij këndi dhe lëvizja, e
84
ndrron dimensionin e dritares përnjëherë në të dy dimensionet. Kursori në këtë rast
merr formën e shigjetës dykahëse dhe të pjerrtë.
Modifikimi dhe zgjidhja e tyre mund të bëhet nga moduli i veçantë programor i
windowsit që quhet Control Panel ( dhe brenda tij - Mouse settings).
AERO (Authentic, Energetic, Reflective, Open), është GUI i përdorur në Vista dhe i
zhvilluar nga kompania Iconofactory.
Në këtë rast, shfrytëzuesi (user) mund të kyçet (switch) nga një dritare në cilëndo
tjetrën duke shtypë Alt +Tab (Mbahet shtypur Alt tasti, dhe me tastin Tab kalojmë
nga njëri aplikacion në tjetrin). Ky kalim mund të bëhet edhe më tjeshtë duke klikuar
me minok mbi ikonën e aplikacionit të hapur, e cila është tashmë e vendosur në taks
barin e windows desktopit.
85
e shfrytëzuesëve, nga se kur të mësohen këto, shfrytëzuesi mundet në mënyrë më
racionale të shfrytëzon mundësitë e tërësishme të kompjuterit.
Për të parë informatat mbi Sistemin, zgjedhet Start menu dhe pastaj Programs >
Accessories > System Tools > System Information.
Këto veprime janë të njejta për Windows 2000 dhe Windows 98/ME.
(BIOS dhe SMBIOS) - një pako e rutinave softverike të cilat testojnë hardverin gjatë
ngritjes, startojnë SO dhe mbështesin transferin e të dhënave ndërmjet njësive
hardverike. Eshtë i vendosur në ROM dhe aktivizohet vetëm kur kompjuteri kyçet, por
është i padukshëm për shfrytëzuesin).
Shenimet nga dritarja Sistem information mund të ruhen (Save As) si text file, duke
zgjedhë Action nga tulbari dhe pastaj Save As Text File (Për Windows 2000).
Po të hapet folderi në të cilin e kemi ruajtë fajlin, aty edhe do ta gjejmë atë fajl, dhe
me double – klik mund ta hapim përsëri atë fajl apo dokument.
Dokumenti mund të ruhet edhe në formate tjera (nga *.txt në *.doc ose *.xls).
86
Vërejtje: Informatat e ofruara në fajlin System Information, janë të dobishme për
shfrytëzuesin e atij sistemi kompjuterik. Sistemet kompjuterike tjera, mund të ofrojnë
informata më të avancuara apo më të ndyshme nga ato në MS Windows 2000.
Prodhuesit e ndryshëm të kompjuterëve, ofrojnë vegla dhe mjete më specifike për
modelet e veta specifike prodhuese, dhe të gjitha këto mund të përdoren si pjesë e
diagnostikës dhe testimit të sistemit.
Fig.23
Për të ndryshuar datën dhe kohën (orën), double – klik mbi orën në taskbar. Një
window i ngjashëm me fig.23 do të afishohet (display). Nga perdja ramëse, mund të
zgjidhet muaji aktual Gjithashtu, mund të zgjidhet viti aktual. Data aktuale zgjidhet
nga kalendari aktual. Ora rregullohet me vënjen e numrit të saktë dhe konsiderimin e
periodës së ditës - AM (para dite) ose PM (pas dite).
87
Faqja e emërtuar Time Zone. përcakton zonat kohore që sot janë në shfrytëzim në
botë Nëse zgjidhet njëra nga time zonat e ofruara, atëherë ora do të akordohet
automatikisht sipas zonës së zgjedhur.
1. Assebility Options;
2. Add Hardware
3. Add ore remove software or Windows components;
4. Administrative tools;
5. Autodesk Ploters;
6. Automatic Update options;
7. Date and Time;
8. Display
9. wireless LAN Card Utility;
10. Folder options;
11. Fonts;
12. Game Controllers;
13. Intel GMA Driver (rregullimi i monitorit te Laptop Computers);
14. Internet options;
15. Keyboard;
16. Mail setup _Outlook;
17. Mouse;
18. Network conections;
88
19. Phone and Modem options;
20. Power options;
21. Printers and faxes;
22. Program Updates;
23. Regional and Language setiongs;
24. Scaners and Cameras;
25. Scheduled Tasks;
26. Security Center;
27. Sounds and Audio Devices;
28. Speech;
29. System;
30. Taskbar and Start Meny;
31. User Account;
32. Windows Wireles setings;
Secili nga këto programe sistemore, mund të aktivizohen me një klik të minokut dhe
në mënyrë të rëndësishme të ndikohet në përmirësimin apo adoptimin e
performansave të sistemit kompjuterik.
Pothuaj të gjitha aplikimet e mbështetura nga Windows SO, kanë tri ikona të vogla në
këndin e lartë të djathtë të dritares dhe përdoren:
Minimize – për minimizimin e dritares;
Maximize – për maksimizimin e dritarës; dhe
Exit - për mbylljen e dritarës dhe dalja nga aplikacioni.
Duke klikuar në pullën Minimize (pulla e majtë), aplikacioni vendoset në taskbar.
Aplikacioni mbetet i hapur dhe mund t’i çasemi lehtë duke klikuar mbi te në taskbar.
Pulla e mesme maksimizim / rikthim (Maximize / Restore), bënë ndryshimet
mvarësisht nga dukja fillestare e dritares – a është e hapur mbi tërë desktopin apo
vetëm mbi një pjesë. Kliku mbi këtë pullë e bënë dritarën e aplikacionit më të vogël
apo më të madhe
Pulla e fundit në të djathtë i shënuar me një "X", e mbyllë aplikacionin me pyetje për
ruajtjen e ndryshimeve në dokument.
89
Rregullimi i dukjes së ekranit (adjusting)
Alternativisht, këtë e realizojmë edhe nga Start meny, duke zgjedhur (Settings) >
Control Panel > Display.
Në çdo rast, shfaqet dritarja Control Panel, që në vete përmbanë 5 apo 6 faqe,
mvarësisht nga versioni i windows-it.
Fig.24
90
• Faqja Themes (ose Background) i lejon shfrytëzuesit që të zgjedh se çka do
të afishohet si prapavijë (background) në desktop. Prapavia e nënkuptuar
(default) e windows-it është ekreni i gjelbër (green screen).
• Faqja Screen Saver lejon zgjedhjen e një mbrojtësi të ekranit (screen saver)
si dhe futet koha kur ai (screen saver) duhet të aktivizohet. Kjo kohë e
rregulluar (në miniuta), paraqet kohën që kalon pa asnjë aktivitet nga ana e
shfrytëzuesit, për tu paraqitë screen saver-i i zgjedhur.
• Faqja Appearance mundëson shfrytëzuesin që të zgjedhë madhësinë dhe
ngjyrën e tekstit, si dhe background-at për aplikime të ndryshme.
• Faqja Effects i lejojnë shfrytëzuesit që të zgjedh efektet vizuale (fade effect -
shuarja, large icons - ikonat e mëdha dhe mundësitë tjera të specifikuara me
deto.
• Faqja Web (nuk është në Windows 95) i lejon user-it të vendosë nëse në të
ardhëmen do të shoh desktopin në formë çfarë do të duket web përbërja në
active desktop.
• Faqja Settings i lejojn user-it që të rregullon hapsirën e ekranit dhe ngjyrnat.
91
Fig.25
Vërtetoje me Yes në mënyrë që të rikonfigurohet desktopi. Mund të ndodhë që ekrani
të nxihet, ose që desktopi të „humbet“. Nuk duhet shqetësuar për ketë, nga se
windows-i e përgaditë desktopin që të realizon rregullimet e reja.
Vërejtje: Kur instalohet video kartela për herën e parë, Windowsi e ka të rregulluar
rezolucionin e zakonshëm (default) 640x480 dhe përkrahjen prej 8 ngjyrash. Pas
instalimit të drajverëve të video kartelës, mund të përdoren ngjyrat dhe rezolucioni që
përkrahet nga video kartela e re.
Për tu çasë kontrollit të intensitetit të zërit (volume control), në taskbar gjendet një
ikonë e autoparlantave, klikimi mbi te e hapë dritaren me një seri potenciometrash
analog.
Duke i lëvizë rrëshqitësit posht – lart, rregullohen të gjitha vetitë për ndëgjimin e mirë
të zërit, duke e adaptuar kërkesave specifike të secilit vesh.
Audio sistemin në kompjuter, e mbështetë dhe e realizon shtesa hardverike Sound
Card (Cartela zanore).
Kjo vendoset ne sllotin e vet në motherboard dhe zakonisht pas çdo ndrrimi të Sound
Card, duhet të instalohen edhe drajverat gjegjës.
92
Kartela e zërit i mundëson punën e mirë të mikrofonit (komunikimi zanor në Internet),
punën e mirë të autoparlantave, punën e ndëgjojseve, interpretimin dhe ndëgjimin e
video sound clipave, interpretimin zanor nga DVD, etj.
Fig.26
93
Disa opcione që ofron pulla Start, janë programe shërbyese të sistemit operativ, të
ciilat janë vendosur aty për të lehtësuar shfrytëzimin e softuerit kompjuterik, si dhe të
realizohen kyçjet e caktuara në internet. Ndër funksionet më të rëndomta, janë:
Run
Run opcioni i ofruar këtu, është vetëm edhe një metodë tjetër e startimit (nisjes) së
ndonjë programi, në vend që startimin ta bëjmë duke klikuar mbi ikonën e prerëzes
(shortcut) të atij programi, të cilën mund të gjendet kudo në desktop, në listën e
programeve në direktoriumin Programs ose diku tjetër në HD.
Klikimi mbi Start dhe pastaj mbi Run hapë një dritare komunikuese ku duhet të
shkruajmë emrin e programit dhe çfardo parametri tjetër që kërkohet (path). Kjo i
përngjanë mënyrës së futjes të komandave në DOS prompt . Mundësia e mirë për të
gjetur versionin eksekutiv të ndonjë programi, është që të shfrytëzohet pulla ndihmëse
Browse apo Fine, në të cilin rast hapet mundësia e kërkimit përmes Windows
Explorer-it, duke kalimuar lehtë nga folderi në folder – deri te dokumenti i kërkuar.
Help
Opcioni Help ofron spjegime dhe instrukcione se si mund dhe duhet të përdoret
Windows-i.
Find / Search
Në Windows 95, 98, dhe në Windows NT, komanda Find përdoret për të përcaktuar
lokacionin e fajlave, folderëve si dhe të kyçjeve në rrjet të komjuterëve tjerë dhe të
njësive periferike. Në Windows 2000 dhe XP, Find është riemruar me Search, dhe
me këtë opcion mund të kërkojmë fajlin apo fajlat që na duhen. Kërkimi mund të
bëhet në bazë të disa kritereve, sipas emrit të fajlit, sipas ndonjë fjalie që përmbahet
në fajl, sipas ekstensionit, sipas datës së formimit të fajlit, grupi i fajlave që janë
formuar disa javë apo muaj më parë, etj. Me opcionin Search, mund të hulumtojmë
lokacionin e fajlave në diskun e caktuar apo në lokacionin tjetër të atij sistemi
kompjuterik. Me search mund të kërkohet lokacioni edhe i folderëve të ndryshëm, në
94
bazë të emrit, të madhësisë, të përmbajtjes së ndonjë fraze në ndonjë tekst brenda atij
folderi, e kështu me rradhë.
Fig.27
Documents
Menya Documents paraqet listën e dokumenteve që i kemi përdorë së fundi. Kjo është
një rrugë e shkurtë (prerzë) për të gjetë dokumentat që kanë frekuencën më të lartë të
përdorimit dhe njëkohësisht është mjet i përshtatshëm për t'ju çasë shpejt fajlit të cilin
kemi nevojë ta përdorim shpesh. Këto dokumente janë në lidhje të përhershme (link)
me aplikacionin e duhur.
95
Programs
Fig.28
96
Folderi Recycle Bin ka kapacitetin e caktuar dhe për vendosjen e tij, sistemi operativ
ndanë një pjesë në hard disk, me kapacitet që mvaret nga hard disku dhe nga versioni
i Windows-it. Kur mbushet Recycle Bin, versionet e Windows 2000 dhe Windows
XP automatikisht e lirojnë shportën dhe formojnë hapsirë të mjaftueshme që aty të
vendosen fajlat që do të fshihen në vazhdim.
Kyqja dhe fikja e kompjuterit çdoherë preferohet të bëhet në mënyrë të rregullt dhe jo
të dhunëshme. Kjo është më rëndësi, nga se gjatë kyqjes / çkuqjes së kompjuterit,
mund të ndodhin shkatrrime të pa dëshirueshme, si të harduerut dhe komponentave të
tij, ashtu edhe të softuerit kompjuterik.
Te versionet më të reja të sistemit operativ Windows XP, gjatë fikjes së kompjuterit,
në rast kur këtë opsion e realizojmë me kombinim të tastierave ctrl + Alt + Del, në
monitor paraqitet një dritare e re e cila është emëruar Process Explorer që është një
version i zhvilluar i Task Manager-it. Në këtë dritare të Process explorer-it, paraqiten
disa faqe, nga të cilat vëmendjen e kërkon faqja e cila në mënyrë analoge, në formë të
97
pemës (tree) dhe në formë tabelare, paraqet angazhimin momental të mikroporcesorit
si dhe programet të cilat janë në memorije dhe të cilat aktualisht janë duke “punuar”.
Dritaret
98
punës me elementet që i takojnë sistemit operativ, por edhe që të fusin në përdorim
dukjet më atraktive te produktet e reja softuerike.
Folderi
Folderi është një hapësirë e ndarë për vendosjen brenda tij të objekteve të caktuara, si
që janë dokumentet, programet, prerëzat (shortcuts), bazat e shenimeve, fotografitë,
vizatimet dhe shumë dokumente tjera të natyrave të ndryshme. Në kuadër të folderëve
mund të vendos`en folderë tjerë të cilët në këtë rast do ti quanim nënfolderë. Folderi
mund të krahasohet fizikisht me një fiokë në kuadër të një ormani të madh në zyret
për ruajtjen e shumë dokumenteve të ndryshëm. Folderët mund të krijohen sipas
nevojës, duke shfrytëzuar Windows eksplorerin, por mund të krijohen edhe në
desktop, thjeshtë duke klikuar me tastierin e djathtë të minokut kudo në desktop dhe
duke zgjedhur nga menya e shpejtë New/Folder. Folderi i ri gjithashtu mund të
formohet edhe përmes komandave të DOS-it, duke përdore urdhëresen e DOS-it ND
(New Directorium). Folderin e posa formuar, mund ta emërojmë me emrin e
99
dëshiruar, pa ndonjë kufizim të veçantë sa i përket gjatësisë së emrit, por edhe llojit të
shkronjave që përdoren. Nuk preferohet që në emrin e folderave të përdoren shenjat e
interpunkcionit (presë, pikë, pikë – presë, pikëpyetje, pikëçuditëse, etj.).Brenda një
folderi mund të hapim numër të duhur të nënfolderëve, brenda këtyre, nënfolderë tjerë
dhe kështu të shkojmë në thellësinë e dëshiruar, duke formuar struktura të
përshtatshme për ruajtjen e shenimeve.
WINDOWS EXPLORERI
WINDOWS exploreri, pas aktivizimit, afishohet në formë të një dritareje e cila është
e ndarë në dy pjesë:
- Dritarja e majtë në të cilën afishohet struktura hiearkike e follderëve të
cilëty janë të organizuar në disqet e kompjuterit;
100
- Dritarja e djathtë në të cilën afishohet lista e përmbajtjës së objektit të
cilin e kemi zgjedhë në anën e majt të dritares.
Përveç këtyre,dritareve, në kuadër të Eksplorerit dallojmë edhe këto objekte me
rëndësi:
- Rreshti i emërtimit të follderit aktiv;
- Rreshti i menyve kryesore;
- Rreshti i veglave.
101
Nga ana tjetër, kliku mbi opsionin Properties, hapë dritaren me vetitë e diskut. Kjo
dritare përmbanë 6 fletë (General, Tools, Hardware, Size, Sharing, Quota).
Fleta General – Në këtë fletë shifet emri dhe lloji i diskut të zgjedhur kapaciteti i
zënë, kapaciteti i lirë dhe kapaciteti i plotë i diskut apo i disketës.
Fleta Tools – Në këtë fletë mund të shifen tre programe, me ndihmën e të cilave
mund të bëhet testimi i diskut (Scan disc), defragmentimi i diskut (Defragmenter) dhe
krijimi i një kopje të sigurt të përbërjes së diskut (Backup).
Fleta Hardware – ofron informatat mbi disqet e instaluara si dhe mundëson testimin
harduerik të secilit disk, duke kërkuar shkaqet e punës së gabueshme të tyre
(troubleshooting).
Fleta Size – ofron informatat për madhësinë e secilit folder në disqet e kompjuterit.
Madhësia e folderëve është e shprehur në GB dhe në MB, por për folderë të vegjël
mund të shprehet edhe në Bajt.
Fleta Share – ofron mundësinë e ndarjes së resurseve shfrytëzuese të kompjuterit
edhe me ndonjë kompjuter apo shfrytëzues tjetër. Ky opsion nuk preferohet që të
përdoret nga se është i përcjellur me rreziqe të ndryshme për sistemin kompjuterik.
Fleta Quota – ofron mundësinë që të limitojmë një madhësi të caktuar të diskut që do
të shfrytëzohet, pra mund të bëjmë kufizimin e hapsirës së shfrytëzueshme në diskin
apo dis qet e kompjuterit.
Control Panel është një nga programet ndihmëse të sistemit operativ Windows që ka
një shtrirje dhe përdorim të gjerë. Ky përmbanë një numër të madh programesh me të
cilat sistemi operativ dhe sistemi kompjuterik mund të rregullohen, kontrollohen dhe
mbrohen sipas kërkesave nga më të ndryshmet të shfrytëzuesëve. Në Controll Panel
mund të hyhet përmes klikut në menynë START dhe pastaj Control Panel në shtyllën
e djathtë. Hapet dritarja me një numër të konsiderueshëm vegla pune me ndihmën e të
cilave bëhet kontrollimi dhe/ose rregullimi i shumë parametrave të domosdoshëm për
punën e sistemit operativ WINDOWS.
102
Në kuadër të Control Panel-it gjenden rreth 60 programe, secili i prezantuar me një
ikonë që edhe me pamjen e vet asocijon në vetitë dhe destinimin e tij. Ndër programet
e ofruara, këtu do të përmendim vetëm disa që mund të përdoren nga fillestarët, pa
ndonjë frikë që mund të dëmtohet diçka në sistem.
103
5. Fleta Settings – mundësohet ndrrimi i rezolucionit të desktopit,
mënyra e lëvizjes së ikonave në desktop, kualitetin e ngjyrave në
desktop.
Fonts (Shkronjat) – Me ndihmën e këtij opcioni mundësohet instalimi i llojit të
shkronjave sipas formës së tyre. Me fjalën Fonts nënkuptojmë koleksionin e
shkronjave të ndryshme që mund të shfaqen në ekran, ku me ndihmën e printerit këto
shkronja mund të shkruhen në letër.
Keyboard (Tastiera) – Me ndihmën e kësaj vegle mund të rregullohen parametrat e
ndryshëm të tastierës.
Mouse (Miu) – Me ndihmën e kësaj vegle mund të rregullohet shpejtësia e lëvizjes së
kursorit të miut nëpër ekran dhe mund të zgjedhen dukjet e këtij kursori. etj.
Përveç që shumë nga veglat e Sistemit operativ Windows që gjenden në fletën
Control Panel, disa nga veglat me rëndësi, gtë cilat janë në formë të programeve të
ndryshem të cilat i kanë shkruar kompanitë e ndryshme dhe të cilat Windows-i i ka
blerë për të bërë pjesë të vete, gjenden të vendosura në kuadëe të pakos me vegla të
cilat janë të vendosura në Start / All Programs / Accessories. Këtu janë të kyçura
programet e dobishme, me të cilat mund të kryhen veprime të dobishme të cilat
ndihmojnë që kompjuteri të ruan apo të ngritë performandat e veta.
Edhe në këtë grup të programeve ndihmëse, numri dhe lloji i tyre dallon mvarësisht
nga versioni i windows-it, dhe disa më të rëndësishit janë:
Command Prompt – Një rrugë e shkurtë për të aktivizuar DOS mjedisin dhe
desktopin e tij.
Notepad – Një tekst editor mjaft i thjeshtë, i cili zakonisht përdoret për shkrimin e
programeve burimore para se të kompjalohen në kodet eksekutive, pastaj bazat e
ndryshme të të dhënave të cilat shfrytëzohen nga programet tjera (grafike e të
ngjashme).
104
Këshillë; Që kompjuteri i juaj të jetë më i optimizuar, këshillohet që kohë pas kohe të
bëhet defragmentimi i diskut!
Në raste të shumta dhe nga numri më i mad hi shfrytëzuesëve, mund të hasen edhe
këto extensione:
• *.bmp, *.jpg, *.mpg, *.gif, *.tif, *.pcx – Image fajllat
• *.ppt – Power Point fajllat
• *.wav, *.mp3 – Fajllat e zërit (audio fajllat)
105
SOFTVERI APLIKATIV
Procesorët e tekstit
Punët apo detyrat e këtilla janë p.sh. shkrimi i ndonjë raporti, ndonjë teksti apo libri,
programs that allow the completion of tasks such as writing a report, plotësimi i
kërkesave të klientëve të ndryshëm në ndonjë profesion, punimi i ivzatimeve – çoftë
teknike apo me „dorë të lirë“, hapja apo edhe dizajnimi i web faqeve, shkrimi i e-mail,
korespondimi me messenger, etj.
Procesori i tekstit (word processor) është aplikim me të cilin mund të krijohet (create)
një tekst, mund të editohet (botohet dhe/ose redaktohet) teksti i shkruar, mund të
ruhet (store) teksti i shkruar apo i huazuar, dhe definitivisht ky tekst mund të
korigjohet nga aspekti gjuhësor dhe të shtypeyt në letër.
Një nga procesorët e tekstit është edhe MS Word (2000, 2003, 2007), por janë edhe
versionet më të dobëta si psh WordPad, por edhe versionet më të avancuara si
Ventura Publisher.
106
Mirëpo, shumë tekst procesorë përveq këtyre komandave mbështesin edhe një numër
veprimesh që na mundësojnë manipulimin dhe formatizimin e dokumenteve në
mënyrë të sofistikuar (stërholluar), si që janë:
(1) File management, (2) macro-t, (3) Shqiptimi i fjalëve (spell checkers), (4)
headerat dhe footerat, (5) merge mundësitë, (6) faqosja e avancuar dhe „thyerja“ e
tekstit, (7) përdorimi i disa dritarve përnjëherë (multiple windows), (8) Shikimi i
dokumentit para shtypjes (preview mode), etj.
Tekst procesorët më të njohur që i kanë të gjitha këto mundësi, por edhe shumë të
tjera, janë WordPerfect (Corel), Microsoft Word, Lotus Suite, Ventura
Publisher, Page Maker, etj..
MICROSOFT WORD
Mikrosoft word-i (word processor) është aplikim me të cilin mund të krijohet (create)
një tekst, të editohet (botohet dhe/ose redaktohet) teksti i shkruar, mund të ruhet
(store) teksti i shkruar apo i huazuar, dhe definitivisht ky tekst mund të korigjohet nga
aspekti gjuhësor dhe të shtypeyt në letër.
Menytë e Wordit janë: File, Edit, View, Insert, Format, Tools, Table, WINDOWS
dhe Help.
Menyja file
107
Open – është opcion, i cili përdoret për hapjen e dokumentit (fajllit) ekzistues si nga
disku, ashtu dhe nga disketa (Fllopy a:), e njejta mund të realizohet me kombinimin
Ctrl+O).
Close – është opcion i cili na mundëson mbylljen e dokumentit, por jo edhe daljen
nga programi. Çdo herë kur dëshironi ta mbyllni një document më parë është më mirë
atë ta ruajmë.
Save (Ctrl+S) – Është opcion, i cili përdoret në ato raste, kur në dokument bëjmë
ndryshime kohë pas kohe, pra na mundëson ruajtjen e dokumentit me emër aktual
(me emër të vjetër)
Print PreView – është opcion, i cili na mundëson pamjen e dokumentit para shtypjes
(printimit).
Print… - është opcion, i cili na mundëson mënyrën dhe zgjedhjen e printimit apo
shtypjes së dokumentit. Kur pas fjalës në meny janë të vendosura tri pika si në këtë
rast, kjo do të thotë që me klikimin në këtë opcion hapet një drirare e re me oferta dhe
opcione tjera specifike. Kur klikojmë me maus në këtë opcion hapet dritarja e re në të
cilën përcaktohen detalet e shtypjes në letër:
Name zgjedhim llojin e printerit për printim. Pastaj në Page range (radhën e
fletës), zgjedhim njerën nga opcionet.
108
Current page – Me zgjedhjen e këtij opcioni shtypet fleta në të cilin është i
vendosur kursori për momentin, (fleta kurrente-momentale).
Page – Në këtë rast mundohet definimi (zgjedhja) e disa fletëve për shtypje,
p.sh. një tekst i cili ka 1000 fletë, ne po i zgjedhim vetëm disa fletë për printim
me numra të caktuar: 112, 74, 395, 695, 654, 456 duke menduar se në këto
fletë janë lëshuar gabime të ndryshme.
Po në këtë dritare mund të zgjedhim edhe mënyra tjera të shtypjes (printimit) si vijon:
Fig.29
All pages in range – shtypen të gjitha fletët radhazi (me numër tek dhe qiftë).
Odd page – shtypen fletët me numër tek.
Even page – shtypen fletët me numër qift.
109
Dokumentin apo jo. Natyrisht shfrytëzuesi këtyre mesazheve iu përgjigjet sipas
nevoje (Yes / No).
Menyja edit
110
Replace (Ctrl+H) Është opcion i cili na mundëson zavendësimin e një shkronje me
nje symbol, zëvendësimin e një fjale me një symbol, zëvendësimin e një fjalie me një
symbol, zëvendësimin e një fjale me një apo më shumë fjalë tjera, etj.
Go To (Ctrl+G) – Është opcion, me anë të së cilës mundësohet kalimi prej një flete
në fletën tjetër, apo kalimi i shpejtë në faqen e dëshiruar, etj.
Menyja view
111
të na humbë gjatë këtyre veprimneve. Për shembull, në këtë pamje, ju mund të vëni në
kolaps tekstin (të humbet përkohësisht teksti nga ekrani) kurse në ekran të mbeten
vetëm titujt dhe nëntitujt, të cilët mund ti riorganizoni sipas dëshirës.
112
Menyja insert
Në kuadër të kësaj menyje, hyjnë këto opcione:
Break - Kjo komand mundëson ndërprerjen e faqës së
dokumentit, me qëllim të vazhdimit në fletën tjetër.
Page Numbers - me këtë opcion na mundësohet vendosja
e numrave në fillim apo në fund të fletës (dmth. Numrimi i
fletës, të një teksti i cili shtrihet në shumë faqe).
Date and Time – me këtë komand na mundësohet
shkruarja e datës dhe kohës në mënyrë automatike në pjese
të ndryshme të tekstit.
Symbol – me zgjedhjen e këtij opcioni na mundësohet
sjellja e shenjave apo simboleve të ndryshme nga lista e
simboleve e cila gjendet ne kompjuterin e juaj.
Komment – Kjo opcion mundëson shkruarjen e komenteve
të ndryshme.
Reference – mundëson që të përdoren disa opcione shtesë
si që janë Footnote, Cross reference, Caption, Index and Tables.
Picture – me anë të kësaj komande mundësohet insertimi i pikturave të cilat janë të
instaluara në PS (kompjuterin e juaj).
Text Box – Me anë të kësaj komande mundësohet shkruarja e ndonjë teksti të shkurtë
për rreth ndonjë figure apo objekti si në mënyrë horizontale ashtu edhe atë vertikale.
File – Me anë të kësaj komande hapet dritarja “Insert File” ku mund të zgjedhim
skedarin (prej ndonjë dokumentit ku dëshiron të merr diçka), që duhet vënë në
pozicionin e kursorit në dokumentin tuaj.
Object – Me anë të kësaj komande hapet një dritare me emrin “Insert object”, e cila
na mundëson zgjedhjen e ndonjë objekti nga lista e cila shfaqet (paraqitet) në ekran
(desktop). Po supozojmë se dëshirojmë të zgjedhim editorin e formulave, nga dritarja
“Object” zgjedhim Microsoft Equation 3.0. dhe shtypim tastin OK, ku pastaj
paraqitet editori me të cilin mund të shkruajmë formulat sipas rregullave
matematikore por edhe me dukje të rregullt për formula.
Bookmark – Me zgjedhjen e kësaj komande hapet një dritare për dialog, ku mund të
vëhet emri i shenjës (simboli) në vendin e duhur në dokumentin aktiv. Kjo komand
shërben për pozicionimin më të lehtë, në këtë vend me komandën “Go To” ku
zgjedhet opcioni “Bookmark”.
113
Huperlink – Me anë të kësaj komande mundësohet lidhja e mbrendëshme me ndonjë
dokument tjetër, apo lidhja e jashtme me sërveret të tjera apo Web faqet.
MENYJA FORMAT
114
Change Case – Me anë të kësaj komande mundësohet shëndrimi i germave në formë
të ndryshme.
Auto format – Me këtë komand mundësohet formatizimi automatik i tekstit, apo
edhe zëvendësimi i një shkronje apo një fjalie me një tjetër, shkrimi i fjalisë së tërë
vetëm kur të shkruajmë një shkronjë të paracaktuar e kështu me rradhë. .
Styles and formating – Me anë të kësaj komande mundësohet zgjedhja e galerisë së
stileve të ndryshme të shkrimit.
Beackgruond – Me anë të kësaj komande hapet metya e ngjyrave me të cilat mbushet
prapavia e fletës në të cilën shkruajmë. Këtu duhet patur kujdes që mos të zgjeshiim
ngjyrën e shkronjave dhe ngjurën e fletës në të cilën shkruajmë që të jenë të njejta,
sepse në këtë rast teksti që shkruajmë do të jetë i padukshëm.
Object – Kjo komand shfaqet atëherë kur në dokumentin aktiv ndodhet ndonjë object
i vizatuar, ndonjë figurë apo ndonjë kornizë për tekst.
Menyja TOOLS
Kjo meny ofron një seri të veglave të dobishme për rregullimin dhe kontrollin e tekstit
të punuar, ashtu që ai të duket mirë dhe të ketë përmbajtjen formale në një nivel të
duhur profesional.
115
Auto summarize – Kjo komand mundëson kryerjen automatike të rezumes së
dokumentit, por vetëm nëse teksti është i shkruar në gjuhën angleze dhe nëse kjo
gjyhë është e shpallur si e rëndomtë në opcionin language.
Auto correct – Me këtë komand mundësohet që ndonjë shkurtesë të zavendësohet me
ndonjë shkronjë tjetër, me ndonjë fjalë apo me ndonjë fjali.
Protect Dokuments – Kjo komand mundëson vënien e dokumentit nën shifër, duke
pamundësuar ndryshimet në tekst apo në pjesë të caktuara të tekstit.
Letters and mailings – Me këtë komand hapet një dritare me emër të njejt ku mund
të paraqitet shkrimi i caktuar dhe në të shkruhen adresat e klientëve të ndryshme nga
lista e përgaditur më parë. Përdoret për dërgimin e thirrjeve apo materialit të njejt të
personave të ndryshëm, p1rmes postës elektronike
Customize – Me anë të kësaj komande hapet një dritare e re në të cilën ndodhen edhe
tri fletë si: Toolbars, Commands, dhe Opcions. Pra, me anë të kësaj komande
mundësohet pamja e listës së menyve dhe të butonave.
Opcions – Me anë të kësaj komande hapet një dritare e cila i ka edhe11 faqe të reja
përmes të cilave mund të parashtrohen rregullat e punë në Word, sipas përzgjedhjes së
shfrytëzuesit.
Menyja table
Me anë të kësaj komande mundësohet krijmi i tabelave si dhe
manipulimi me to. Në këtë meny ndodhen edhe këto
komanda.
DrawTable – Me këtë komandë mundësohet vizatimi i çfardo
tabele me anë të lapsit, drejtpërsëdrejti në dokumentin punues.
Insert Rows – Kjo komand është aktive vetëm atëherë kur e
kemi vizatuar apo insertuar tabelën më parë, pra me anë të
kësaj komande mundësohet insertimi (shtimi) i rreshtave të
tabelës.
116
Marge Cells – Me anë të kësaj komande qelula e selektuar më parë, do të bashkohen
duke formuar qelulë të përbashkët.
Split Cells – Kur kursori ndodhet në ndonjë qelul të tabelës, atëherë kjo komand
bëhet aktive, e që na mundëson që qelula e selektuar të ndahet në aqë qelula sa ne
dëshirojmë dhe e shenojmë në fund: Numbers of Columns.
Table Auto Format – Me anë të kësaj komande mundësohet zgjedhja e tabelës,
forma e së cilës shfaqet në dritaren PREVIEW.
Cell Height And Writh – Me anë të kësaj komande mundësohet dimenzionimi i
rreshtave dhe/ose kolonave të tabelës.
Sort – Me anë të kësaj komande mundësohet që teksti i shenuar më parë mund të
rënditet në form të ndryshme (sipas alfabetit).
Formula – Me anë të kësaj komande hapet një dritare e re për dialog, kur në fushën
FORMULA mund të shkruhet formula sipas të cilës do të llogaritet vlera në atë fushë,
duke i marrë vlerat tjera nga tabela..
Split Table – Me anë të kësaj komande tabela do të ndahet në dysh, në rreshtin ku
ndodhet kursori.
Grindlines – Me anë të kësaj komande tabela do të shifet me viza të ndërprera të cilat
nuk do të shtypen. Këto viza bëhen të dukshme kur e selektojnë tabelën dhe me
dhënien e komandës: FORMAT BORDER AND SHADING, hapet korniza për dialog
ku mund të përcaktojmë formën, stilin, trashësin, hijesimin etj..
Sot janë në përdorim disa pako softuerike të cilat përdoren për llogaritje numerike
duke u shërbyer me tabelat e organizuara të cilat përbëhen pej rreshtave dhe kolonave
të shenuara, në prerje të të cilave janë celulat, të cilat definohen me adresën e tyre. Në
këtë lloj softveri, shenimet e caktuara mund të vendosen në këto ceula (cells) dhe
pastaj të kryhen operacionet e caktuara arithmetike dhe tjera me to, duke paraqitur
rezultatet e llogaritjeve në celulat tjera rezultuese.
Secila nga celulat kanë adresën e vete unike dhe të papërsëritshme, që mvaret nga
pozicioni i celulës në rrjet, pra, nga kolona dhe rreshti që e përcaktojnë atë. (psh
celula me adrsën relative A3 gjendet në kolonën A dhe në rreshtin numër 3).
117
Në secilën celulë mund të futen apo të vendosen lloje të ndryshme të të dhënave:
Shenimet mund të jenë numra, tekst ose formula për llogaritje.
Shembull:
Nëse celula A3 përmban numrin 10, kurse në celulën C5 shkruhet formula
"=A3*2.54" (merre vlerën nga A3, shumzoje me konstantën 2.54, dhe rezultatin
shkruaje në celulën ku është formula). Në këtë rast, vlera nga celula A3 e shprehur në
inch, është konvertuar në cm dhe rezultati vendoset në celulën C5. Në këtë rast, vlera
2,54 mund të emërohet faktori i konversionit të njësisë inch në njësinë cm.
Në mënyrë të njejtë mund të kalkulohet një numër i madh i rezultateve në bazë të të
dhënave të paraqitura në rreshta, në kolona apo vetëm në celula individuale.
Kalkulimet mund të jenë nga më të thjeshtat (katër operacionet themelore
arithmetike), deri te kalkulimet shumë të ndërlikuara, që mund të bëhen me operime
tabelare dhe me përdorimin e formulave komplekse.
Të zhvillojmë një shembull në tërësi: Në celulën C3 shkruajmë shenjën X, kurse në
celulën D3 shkruajmë Y. Nga celula C4, deri në C10 (nga lartë – poshtë), futim vlera
numerike të ndryshme, sipas dëshirës. Në celulën D4 shkruajmë formulën
3
( x − 1) 5
y=
2 + 3x 2
X Y
1.2 0.010823
1.8 0.058824
2.4 0.090874
3.0 0.109476
3.6 0.120257
4.2 0.126528
4.8 0.130111
Pothuaj që të gjithë spreadsheet-at që sot përdoren, ofrojnë mundësinë e paraqitjes
grafike të vlerave numerike, qofshin ato në lidhëshmëri funksionale apo të pavarrua
mes tyre.
118
Nga tabela e përllogaritur më lartë, mund të formohen grafet e llojeve të ndryshme
(kolona, shtylla, linja, XY- shpërndarja, rrethore, pie, etj.). Një graf i mundëshëm do
të dukej:
0.14
0.12
0.1
0.08
Y
0.06
0.04
0.02
0
1.2 1.8 2.4 3.0 3.6 4.2 4.8
Fig.30
Softveri më i avancuar i këtij lloji, padyshim janë pakot Microsoft Excel dhe Lotus
1-2-3.
Tabelat llogaritëse (spreadsheet) kanë numër të madh të kolonave dhe numër të madh
të rreshtave.
(1) Çasja në përbërjen e bazës së shenimeve duhet të jetë e lehtë dhe e shpejtë;
(2) Shenimet në Bazë duhet të kenë mundësinë që të rradhiten lehtë (sort), që të
menaxhohen në mënyrë të sigurt dhe të azhurohen (freskohen) sipas nevojës dhe
kërkesave të shfrytëzuesit.
Bazat janë sistem elektronik bashkëkohor për përpunimin kompleks të të dhënave, në
disponim të kërkesave gjithnjë në rritje të njeriut për shërbime të mira dhe të shpejta.
119
Softueri bashkëkohor për krijimin dhe shfrytëzimin e bazave të shenimeve, është i
shumtë, por shfrytëzim më të madh kanë gjetë: Microsoft Access, Oracle Database,
FileMaker, FoxPro, DBaseIV, etj.
Bazat e hapura vendosin informatat në një tabelë të vetme. Secila kolonë quhet fushë
(field) dhe përmbanë një pjesë të informatës si psh Emrin, Mbiemrin, Adresën,
datëlindjen, numrin e telefonit, etj. Nga ana tjetër, secili rresht është një inqizim
(record), dhe përmbanë të gjitha shenimet e atribuara (atributet) atij rreshti
Shembull: Regjistri telefonik i një qyteti: inqizim është një rresht i cili lidhet me
emrin dhe mbiemrin e një personi, posedues të telefonit. Fushat apo atributet që
lidhen me merin e personit (pra me rreshtin që i takon një personi) janë të gjitha
shenimet tjera të lidhura për atë person, si që janë emri i babait, adresa, numri i
telefonit, e-mail adresa, dhe shumë shenime tjera të cilat do të ishin relevante për këtë
adresar.
DataBazat relacionale janë një koleksion i bazave të hapura (ose tabelave), të lidhura
mes veti me relacione të veçanta – specifike.
120
gjendet dhe verifikohet gjendja e kontos. Dhe vetëm pas kërkimit të duhur nëpër të
gjitha tabelat relacionale dhe inçizimet që janë të lidhyra me atë numër unik,
kompjuteri i lejon veprimet e mëtejshme lidhur me realizimin e pagesës, ose në rastin
e kundërt të mospërputhjes së të dhënave, tërë procesin e anulon (cancel) dhe i
ndërprenë kërkimet e mëtejme nëpër Data Bazë.
Bazat relacionale janë një vegël e mirë për vendosjen dhe përpunimin e duhur të
shumë shenimeve, të cilat janë të ndërlidhura mes veti në bazë të një apo më shumë
atributeve. Përparësia e bazave relacionale në krahasim me Bazat e hapura është që
bazat relacionale kanë mundësi të përdorojnë relacione të shumta pa përsëritje.
Shembull: Secili konto bankar mund të ketë shumë transakcione (quhet Relacioni Nga
Një – kah shumë - one-to-many relationship).
Aplikacionet grafike
Ku janë dallimet?
Psh, me bitmap, shkornja „T“ do të formohej prej katrorëve të vegjël të cilët e
hijesojnë sipërfaqen e shkronjës. Pra, një matricë e pikave e formon shkronjën dhe
secila pikë në këtë matricë mund të ketë edhe ngjyrën e vete (Raster image)
121
Dallimi duket të jetë i pa rëndësishëm, dhe metoda vektoriale në dukje të parë – është
më e ndërlikuar dhe komplekse. Mirëpo, nga ana tjetër, grafiku vektorial ka disa
përparësi të pa mohueshme në krahasim me grafikun e llojit bitmap. Grafikun
vektorial mund ta smadhojmë (zoom) në çfardo madhësie, dhe gjatë këtij procesi si
dhe në fund të tij, nuk mund të dallojmë kurrfarë ndryshimesh në kualitetitn e figurës,
në asnjë element (ngjyra, tekstura, etj). Nga ana tjetër. Kur një objekt të krijuar me
bitmap teknikën vëhet në zum (rritet), gjatë vijimit të procesit fillojnë të duken disa
katrorë, të cilët bëhen gjithnjë e më të veçuar, kurse i tërë objekti bëhet më i pakjarrtë,
duke e “humbur” teksturën e brendëshme. Zakonisht, objekti bitmap kërkon më
shumë memorie
Sot janë zhvilluar disa lloje të softuereve aplikative grafike, dhe secili nga këto
softuere mund të rradhitet në njëren nga këto 4 kategori të softuerit grafik aplikativ:
formimi i imigjeve (image editing), Ilustrimet (illustration), Animacionet
(animation), dhe 3D grafika (3D graphics).
• Image editing – Softveri i cili sot merret si standard industrial për formimin e
imazheve, është Adobe Photoshop. Veglat e tij të shumëta e bëjnë këtë
softver ë fortë për të prodhuar dhe për të manipuluar raster (bitmap) imigjet
• Illustration – Softveri Ilustrues më i përhapur është Adobe Illustrator. I ka
veglat e punës të ngjashme me Photoshop-in, mirëpo ky mund të formon edhe
imazhe vektoriale, përkundër atyre raster.
• Animation – Animacioni është proces i formimit të imazheve sekuenciale (të
njëpasnjëshme), të cilat, kur të aktivizohen (play) në sëri, na ofrojnë
përshtypjen e lëvizjes kontinuale. Janë disa mënyra për të realizuar një
animacion. Llojet e animiacioneve janë (1) Frame-by-Frame animation dhe
(2) Keyframe animation.
1. Frame-by-frame animacioni nënkupton që të formohen kornizat e
njëpasnjëshme të animacioneve të veçuara, të cilat kur të “lidhen” në
një tërësi eksekutive të rradhitur, krijojnë përshtypjen e synuar
dinamike – animacionin.
2. Keyframe animacioni i mundëson animatorit që të definon dy pika
kyçe (key points) dhe të përdorë kompjuterin që të kalkulon të gjitha
kornizat ndërmjetëse, dhe ky proces zakonisht quhet Tweening.
122
• 3D Graphics – mbështetet në përdorimin e mjedisit 3-dimensional të
simuluar, për të formuar objekte gjeometrike me faqe të ndryshme dhe me
animacion. Kjo gjeometri duhet të ketë shkallët e duhura të përpjestimit që
objektet të mos deformohen gjatë paraqitjes dhe projekcionit të pamjeve të
ndryshme, nga të gjitha pikëvështrimet e mundëshme.
123
qëndrimin dhe rëndësinë e komunikimit përmes softuerit aplikativ me publikun dhe të
vërenë personalisht përparësitë e këtij lloji të komunikimit.
.
Web browser-i është një aplikacion i cili përdoret për të gjetë në World Wide Web
dhe pastaj për të paraqitë në monitor, web faqet e ndryshme që janë në disponim.
- Netscape Navigator
- Mozilla Firefox
Që të tre këta janë browserë grafik, çka nënkupton që këta mund të afishojnë grafikët
e të gjitha llojeve ashtu sikurse edhe tekstin, apo kombinimin e duhur të grafikës dhe
të tekstit.
E-Mail
Posta elektronike (e-mail) është këmbim i mesazhave të shkruara dhe/ose të ruajtura
në kompjuter, përmes rrjetit elektronik komunikues të formuar në mbarë botën. Edhe
Netscape si dhe Microsoft Explorer (MSN) në vete përmbajnë mjetet për e-mail në
formë të e-mail browser-it dhe të Mesenger-t.
Matematika binare
124
• Bit – është njësia elementare e informacionit në kompjuter. Biti mund t'i merr
vetëm njëren nga dy vlerat – Zero (0) ose një (1). Kjo mënyrë e paraqitjes së
informacionit përmes bit-it është një format i veçantë i cili komunikon
njëkohësisht me njeriun dhe me sistemet elektronike dhe ky qyhet formati
binar. Në këtë sistem (binar), procesohen të gjitha shenimet në kompjuter.
• Byte – Bajti është njësi matëse e cila shërben për të shprehur madhësinë e
shenimeve apo të fajit, madhësinë e hapsirës në disk ose të memories, ose
madhësinë e të dhënave që po dëshirojmë ti ngarkojmë në rrjet (uploade) apo
të zhgarkojmë nga rrjeti (download). Një byte = 8 bit.
• Nibble – Nibli është 4 bita ose ½ byte.
• Kilobyte (KB) – Një kilobyte është 1,024 (ose përafërisht 1,000) byte pra,
1KB =210 Byte.
• Kilobyte për second (KBps) – KBps është standardi për matjen e sasisë të
shenimeve që transferohen përmes rrjetit. KBps paraqet bartjen e shenimeve
prej 1,024 byte për sekond.
• Kilobit (Kb) – Një kilobit është 1,024 (ose përafërsisht 1,000) bit.
• Kilobit për second (Kbps) – Është njësi matëse standarde për sasinë e
shenimeve që transferohen (barten) përmes lidhjes në rrjet. Kbps paraqet
përafrsisht transferin e 1,024 bitave për sekond.
• Megabyte (MB) – Një megabyte është 1,048,576 byte që është = 220 byte
(ose përafërsisht 1,000,000 byte).
• Megabyte për sekond (MBps) –Është njësi matëse standarde për matjen e
sasisë së shenimeve që transferohen përmes rrjetit. Një MBps paraqet
përafërsisht sasinë e bartur prej 1,000,000 byte për një second, ose saktësisht
– 1.048.576 byte për sekond
125
• Megabits per second (Mbps) – Është njësi matëse standarde për matjen e
sasisë të shenimeve elementare të bartura përmes lidhjes në rrjet Mbps është
sasia e prej 1,048,576 bit për sekond.
• Hertz (Hz) – Hertz-i është njësi për matjen e frekuencës dhe paraqet
sinonimin e numrit të ciklave për sekond. Me këtë njësi, sot zakonisht shprehet
numri i cikleve të cilat mund ti realizon mikroprocesori në çasjen e vete drejt
shenimeve dhe gjatë procesimit të tyre. Në praktikën e krijuar kjo njësi
shërben për shprehjen (matjen) e shpejtësisë të mikroprocesorit.
• Megahertz (MHz) – Paraqet Një milion cikle për sekond. Kjo është njësia e
zakonshme me të cilën shprehet shpejtësia e mikrochipit
• Gigahertz (GHz) – Është 109 cikle për sekond dhe me te shprehet shpejtësia e
mikrochipit.
126
Sistemet analog dhe digjital
Pajisjet digjitale gradualisht janë duke i zëvendësuar ato analoget. Vetëm para 30
vitesh, orët digjitale, kompjuterët PC, modemët, lojrat elektronike, monitorët e
rrafshtë, televizorët digjital të rrafshët, etj. nuk ekzistonin fare.
A mund të mendohet bota sot pa kompjuter? Njëzet vite më parë ishin të rrallë ata që
kishin kompjuter shtëpiak. Sot mikroprocesorët janë pjesë përbërëse e lodrave, orëve,
pajisjeve personale digjitale, kartelave identifikuese, dhe "smart" kartelave (kredit
kartelat me mikrochip të vendosur).
Çka pritet në 20 vitet e ardhëshme? Pajisjet digjitale nën lëkurë, chipa që i përbinë
pacienti ose që vendosen në rrjedhat e gjakut?.
Telefoni tradicionale transmitojnë zërin përmes telave të Cu, duke përdorë signalin
analog. Kur përdoret mikrofoni i kyçur në kompjuter dhe me softverin gjegjës për të
folë me pagesë të ulët me dikë që është larg, sistemi analog telefonik ndërmjet folësit
dhe PTK përzihen me rrjetin digjital të Internet Service Providerit (ISP). Ky kalim
nga sistemi analog në sistem digjital vendos ndërmjet një pajisje të veçantë që
emërtohet A/D konvertorë (Analog to Digital Convertor). Në disa raste, posaqërisht te
sistemet e matjes dhe rregullimit automatik, tregohet nevoja e konvertimit të kundërt,
me që rast vëhen në përdorim D/A konvertorët (Digital to Analog convertor)
127
pavarur (x). Për shembull, një signal analog do të mund të paraqitje përmes një
funksioni klasik matematikor:
y = A ⋅ sin(ω ⋅ t + ϕ )
Grafikisht, signali analog që pasqyron këtë funksion, do të ketë këtë pamje të një
funksioni të pandërprerë (kontinual) në tërë intervalin e ekzistimit të tij (nga -∞. +∞).
3
2
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16
-1
-2
-3
-4
Fig. 31
3
2
0
-1
0
9
10
11
12
13
14
-2
-3
-4
Fig.32
128
Elementet e signalit digjital.
Ka tension: Vlera = 1
Në figurën 33 janë treguar çarqet logjike me dy hurje. Vlerat "x" dhe "y" paraqesin
hyrjet (inputs), kurse "f" paraqet daljen (output). Vlera 0 paraqet "off" dhe vlera 1
paraqet "on".
129
Janë vetëm tre funksione logjike themelore (primare):
Një OR çark vepron ashtu që në dalje jep ON, nëse në njëren nga hyrjet e tij kemi
gjithashtu ON. Një AND çark vepron ashtu që nëse cilado hyrje është OFF, në dalje
jep OFF. Çarku NOT vepron sikur negacion, ashtu që nëse në hyrjet është ON dalja
do të jet OFF, dhe anasjelltas.
Çarku NOR është një kombinim i çarqeve OR dhe NOT, kështu që nuk konsiderohet
si çark elementar (primar). Çarku NOR vepron ashtu që kur cilado hyrje të jet ON,
dalja është OFF.
AND
OR
NOR
Fig.33
130
Në të shumtën e rasteve, nxënësit që në shkollën fillore aftësohen me njoftë këto
funksione elementare logjike, në formë të tabelave të vërtetësisë, ku termi “e saktë”
korespondon me numrin 1, kurse termi “jo e saktë” korespondon me numrin 0. Pra,
lehtë mund të formohen tabelat logjike, duke i paraqitë në këtë mënyrë gjendjet
logjike në një formë kompakte.
Sistemi numerik decimal, ose me bazën 10, përdoret çdo ditë nga njerëzit në tërë
botën. Ky sistem numerik shfyrtëzon 10 shifra: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, dhe 9. Të gjitha
numrat të cilat i takojnë këtij sistemi numerik, mund të shkruhen në formën e
shkoqitur, duke u shfrytëzuar me formulën:
n
Y = ∑ C i ⋅ B i , i ∈ (-∞, + ∞ ), C ∈ [0,9]
i =0
Sistemi numerik binar, ose me bazën 2, është sistem i cili përdor vetëm 2 shifra për të
shprehë që të gjitha vlerat numerike. Këto dy shifra që formojnë sistemin numerik
binar janë 0 dhe 1. Psh një numër binar do të dukej 1001110101000110100101.
Një çështje me rëndësi për tu mbajtur mend, është roli i numrit 0 Numri 0 përdoret në
secilin sistem numerik. Nganjëherë, nëse këtë numër e shkruajmë në anën e majtë të
numrave tjerë, këtë mund ta fshijmë pa e ndryshuar vlerën e numrit. Psh, numri 02354
është numri 2354, kurse në sistemin me bazën 2, numri 0001001101 është në realitet
numri 1001101. Shpesh njerëzit i fusin 0-t në anën e majtë për të mbushë vendet e
zbrazta në raste specifike, për të treguar se edhe ato fusha të zbrazëta janë vendi fizik i
atij numri, por që nuk e ndryshojnë vlerën e tij.
Çështje tjetër me rëndësi te numrat binar është fuqizimi i numrave. Psh, 20 dhe 23
janë mënyrat e paraqitura me fuqizim. Duhet të mbahet mend rendi
20 = 1, 21 = 2, 22 = 2 x 2 = 4, 23 = 2 x 2 x 2 = 8, etj.
131
Për dallim, në sistemin numerik me bazën 10, përdoret fuqizimi i numrit 10:
100 = 1, 101 = 10, 102 = 100, 103 = 1000, and 104 = 10.000, 1010 = 10.000.000.000
Është lehtë të mendohet dhe të llogaritet me sistemin numerik me bazën 10, apo me
fuqizimin e numrit 10 (100, 101, 102, etj.) dhe të formohen numrat decimal.
Metoda e njejtë është përdorë edhe me numra binar dhe me fuqizimin e numrit 2. Të
shikojmë numrin binar 10010001. Tabela në vazhdim shfrytëzohet për konvertimin e
numrit binar 10010001 në numër decimal, në këtë mënyrë:
10010001 = 1 x 27 + 0 x 26 + 0 x 25 + 1 x 24 + 0 x 23 + 0 x 22 + 0 x 21 + 1 x 20 =
27 26 25 24 23 22 21 20 R
128 64 32 16 8 4 2 1
1 0 0 1 0 0 0 1 145
1 1 0 0 1 0 1 0 202
0 1 1 1 0 0 1 1 113
1 1 1 1 1 1 1 1 255
Kjo është njëra nga dy mënyrat për konvertimin e numrave binar në decimal. Mënyra
më e lehtë është të bëhet një tabelë me numrin 2 të fuqizuar. Shembull: numri
(11111001)2 konvertohet në numrin (249)10.
Për të konvertuar një numër decimal të njohur në numër binar i cili do të ketë vetëm
shifrat 1 dhe 0, në nisje kërkohet fuqia më e lartë e numrit 2 e cila "hyn"në numrin e
dhënë decimal.
132
Të marrim shembull numrin 35. Sipas tabelës që u shtrua më lartë, dallojmë se cili
është numri (fuqia) më i madh i cili „hyn“ në numrin 35?
Startojmë nga numri më i madh, 26, or 64, që në këtë rast është shumë i madh, dhe
vendosim numrin "0" në këtë kolonë.
Pastaj, Shqyrtohet numri i ardhëshëm 16 a hyn në 3. Kjo nuk është e saktë dhe
shenohet 0 në kolonë.
133
Një metodë edhe më të lehtë do ta mësojmë në kuadër të njësisë mësimore
„Konvertimi i numrave në çfardo baze“.
Kompjuteri i kryen llogaritjet vetëm me numra binar, mirëpo nëse në dalje numrat
shprehen në sistemin numerik heksadecimal ata mund të lexohen më leht dhe më
shpejt. Gjithashtu, përdorimi i numrave heksadecimal, si që u tha më lartë, mundëson
kursimin e memorijes. Për ti kumtuar kompjuterit se numri që po e përdorim është i
formatit heksadecimal, me konvencion përdoret shenja &. Pra, kur vërejmë shenjën
&, numri që pason është heksadecimal, si psh &1234 nënkupton një numër 1234 me
bazë 16.
134
Konversioni i numrave nga sistemi Binar në hexadecimal
11110111001100010000
Këtë numër e ndajmë në klasë prej nga 4 numrash, duke filluar nga e djathta:
Për secilin grup, nga tabela e konversionit apo me llogaritje, gjejmë simbolin gjegjës
heksadecimal, kështu që kemi:
F 7 3 1 0
Shembull 2
(1101011110)2 = (?)16
135
Konversioni i numrave Hexadecimal në binar
Konversioni i numrave nga sistemi numerik hexadecimal në atë binar, është një
veprim invers me atë që është mësuar në kapitullin e mëparshëm.
Mirret secila shifër veç e veç e numrit heksadecimal dhe e shëndrrojmë këtë në binar,
dhe formojmë në këtë mënyrë një varg të grupnumrave binare (nga 4) – nga e djathta
në të majt
Shembull:
(FE27)16 = (?)2
Të gjitha konversionet nga një sistem numerik me çfardo baze në sistem tjetër
numerik, bëhet në mënyrë të njejtë, duke trajtuar mbetjen e numrit pas pjestimin me
bazën.
136
2 * 8 = 16
16 + 3 = 19
19 * 8 = 152
152 + 2 = 154
154 * 8 = 1232
1232 + 2 = 1234
Një mënyrë më e lehtë që jepë rezultate të njejta, është duke e përdorur fuqizimin
pozicional të numrave:
Në përgjithësi, merret:
( xyzklm) B = x ⋅ B n −1 + y ⋅ B n − 2 + z ⋅ B n −3 + ... + m ⋅ B 0
Mirëpo, te numrat binar rezultati tek (ODD) ose çift (EVEN) shfrytëzohet për të
determinuar 1 apo 0 pa e konsideruar mbetjen. Nëse rezultati i pjestimit me 2 është
tek shkruhet numri 0, kurse kur rezultati i pjestimit është çift, shkruhet numri 1.
Shembull:
Ose:
137
1234/2 = 617 tek (10)
Nga ana tjetër, mësuam që grupimi i numrit binar në grupe nga 4 na ndihmon
konvertimin në numër heksadecimal.
Kurse :
138
Mësimi i programimit në kompjuter, nënkupton mësimin se si të shtrohen dhe të
implementohen algoritmet. Shumë nga algoritmet janë të parapërgaditur dhe mund të
përdoren si module programore në programe të ndryshme. Ideja kryesore psh e
programimit të emërtuar "object-oriented", është që të përdoret kodet ekzistuese.
Këto kode janë të gatëshme, paraprakisht të përgaditura si kode të pavarura të një
objekti të caktuar, në formë ikone apo simboli grafik tjetër, ashtu që kur të klikohet
mbi atë, realizon një apo më shumë veprime. Kombinimi i shumë kodeve të këtilla,
mund të rezulton me struktura shumë të ndërlikurara, kështu që mund të shfrytëzohen
për formimin e programeve apo kodeve edhe
Për të fituar një ide më të plotë për një numër të shumtë të algoritmeve që mund të
përdoren në programim, hyn në web faqen http://www.nist.gov/dads/. Shumë nga këto
algoritme janë mjaft komplekse, mirëpo nga web faqja do të mësoni se cilët algoritme
janë në disponim dhe për çka mund të përdoren..
Në përgjithësi, algoritmet janë procedura hap – pas – hapi me të cilat realizohet një
detyrë e caktuar. Komjuterët i shfrytëzojnë agoritmet për të rritë shpejtësinë e
veprimeve dhe për të thjeshtësuar procedurat. Shumë nga algoritmet e përdorura nga
kompjuterët janë mjaft kompleks dhe për ti kuptuar, kërkohet një eksperiencë e
caktuar në lëmin e kompjuterëve.
139